1

Στελίδα,Νάξος

ΤοΑιγαίοπριναπότη2ηχιλιετίαΔιδάσκων:Α.ΒλαχόπουλοςΦοιτήτρια:ΚούκουναΚωνσταντία

Ιωάννινα,2018

2

Περιεχόμενα

Τοποθεσία,σημασίακαιιστορικότωνανασκαφών…………………………....3

Πίνακαςχρονολόγησης……………………………………………………………….…….…4

ΈρευνακαιχρονολόγησηευρημάτωναπότονT.Carter....................4-5

Προβλήματαθέσης…………………………………………………………………………5-6

Υποθέσειςγιατηνεγκατάσταση………………………………….…………………6–7

Συμπέρασμα………………………………………………………………………………….…….7

Εικόνες…..……………………………………………………………………………………..8-12

Βιβλιογραφία………………………………………………………………………………13-14

Βιβλιογραφίαγιαεικόνες………………………………………………………………..…14

3

Τοποθεσία,σημασίακαιιστορικότωνανασκαφών

Η Στελίδα βρίσκεται στo βορειοανατολικό τμήμα τηςΝάξου. Η θέση είναι σημαντική, καθώς

σύμφωνα με τα νέα δεδομένα, τα ευρήματα, τα οποία συλλέχθηκαν, χρονολογούνται από την

Κατώτερη Παλαιολιθική (250.000 ΒP) μέχρι τη Μεσολιθική (10.000/9.000 BP). Το γεγονός αυτό

τοποθετείτηΣτελίδαστιςπαλαιότερεςσυστηματικάερευνημένεςθέσειςστιςΚυκλάδες.1

Πρώτος ο Ρ. Treuil, καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Σορβόννης, ανακάλυψε την πηγή

πυριτολίθουστηΣτελίδατο1981μετάαπόεπιφανειακήέρευνα2.ΑργότεραοΣεφεριάδηςανέλαβετο

1983 τη δημοσίευση της θέσης. Στις Κυκλάδες δεν είχαν βρεθεί μέχρι την περίοδο εκείνη παρόμοια

λίθινα εργαλεία, επομένως η δημοσίευση χρονολογεί τη θέση στην Επιπαλαιολιθική ή στην Πρώιμη

Νεολιθική.ΟΣεφεριάδηςοδηγήθηκεσεαυτότοσυμπέρασμα,καθώςθεώρησεπωςοπυριτόλιθος,ως

κατώτερηςποιότηταςυλικόαπότονοψιδιανό,θαέπρεπεναχρονολογείταινωρίτερααπότηνΝεότερη

ΝεολιθικήήτηνΠΕΧ.3Τηνπερίοδογραφήςτουσυγκεκριμένουάρθρουστηναρχαιολογικήκοινότητα

επικρατούσε η άποψη του Cherry πως τα νησιά των Κυκλάδων δεν είχαν κατοικηθεί πριν από την

ΝεότερηΝεολιθική.4

Η έρευνα στο Αιγαίο προχωρούσε και μετά από δύο δεκαετίες ερευνών ανακαλύφθηκαν

ευρήματατηςΜεσολιθικήςπεριόδου(ΜαρουλάςΚύθνου).Το2000,τουπουργείοΠολιτισμούξεκίνησε

σωστικές ανασκαφές στη Στελίδα, καθώς η περιοχή βρισκόταν, όπως και σήμερα σε οικοδομική

έξαρση.ΥπεύθυνητουέργουανέλαβεηΌ.Φιλανιώτου.Δεδομένωντωνσυνθηκώνοικοδόμησης,στη

θέση μέχρι το 2014 γίνονταν μικρής κλίμακας σωστικές ανασκαφές. Η τελευταία έγινε από την Ειρ.

Λεγάκη,ηοποίαυποστήριξεότιμεβάσηταευρήματα,ηΣτελίδαχρονολογείταιστηΜέση–Ανώτερη

ΠαλαιολιθικήμέχριτηΜεσολιθική.5

1Carterκ.ά.,2016,2792Treuil,1983,643Seferiades,19834Cherry,19815Legaki,2012

4

XρονολογικόςΠίνακας

Μεσολιθική 12.000/10.000–6800

ΑνώτερηΠαλαιολιθική ca.33.000–12.000/10.000

ΜέσηΠαλαιολιθική ca.300.000–33.000

ΚατώτερηΠαλαιολιθική ca.2.500.000–300.000

ΈρευνακαιχρονολόγησηευρημάτωναπότονΤ.Carter

O Τ. Carter, καθηγητής Ανθρωπολογίας στο McMaster University, ξεκίνησε την επιφανειακή

έρευνατο2013.ΣκοπόςτουπρογράμματοςήτανναβρεθούναντιστοιχίεςτωνευρημάτωντηςΣτελίδας

μεάλλες χρονολογημένεςθέσεις τουΑιγαίου, καθώς και ναεξεταστείηπιθανότηταδιακίνησης του

πυριτολίθουσεπεριοχέςτηςΕλλάδας.Παράλληλαμετηνέρευνα,καταγράφηκανοιθέσειςκαιοιπηγές

τουπετρώματοςκαιτοαποτέλεσμαπουπροέκυψεήτανπωςοπυριτόλιθοςτουλόφουσυνίσταταιαπό

πυριτώδη σχιστόλιθο και ψαμμίτη6. Επομένως, ευρήματα αυτού του είδους βρέθηκαν στην

επιφανειακήέρευνα,καθώςτηνίδιαπερίοδοέγινεκαιητυπολογικήτουςχρονολόγηση.

ΑρχίζονταςαπότηνΚατώτερηΠαλαιολιθική,γίνεταιλόγοςγιαδιαγνωστικάεργαλείααυτήςτης

περιόδου.ΣτηΣτελίδαβρέθηκανεργαλείαεπεξεργασμένααπότιςδύοπλευρές(εικ.1),χειροπελέκεις,

λιάνιστρα,εργαλείαμεοδοντωτήκόψηκαιξέστρα(εικ.2).Παρόμοιαευρήματαέχουνβρεθείστηθέση

Ροδαφνίδια της Λέσβου, που σύμφωνα με τη Γαλανίδου χρονολογούνται κατά την Αχελαία περίοδο

(475.000±48.000–164.000±33.000)7.Ταεργαλείαπουείναιεπεξεργασμένααπότιςδύοπλευρέςκαιοι

πυρήνεςπουβρέθηκανστηΣτελίδαπαρουσιάζουνομοιότητεςμετοΠρεβέλιτηςΚρήτηςκαιτηΡοδιά

στηΘεσσαλία,επομένωςσύμφωναμετιςθέσειςαυτές,ταευρήματατηςΣτελίδαςχρονολογούνταιστα

110.000-130.000μέχριτα200.000–400.000BP.8

6Skarpelisetal.,2016,p.77Galanidouetal.20138Carteretal.,2017,p.81

5

Συνεχίζοντας, τα εργαλεία της Μέσης Παλαιολιθικής είναι λιγότερες Levallois φολίδες και

λεπίδες (εικ. 3), αλλά κυρίως δισκοειδείς πυρήνες (εικ. 4). Ευρήματα της προηγούμενης περιόδου

συναντώνταικαισεαυτή,όπωςεργαλείαμεοδοντωτήκόψη,ποικίλαξέστρακαιμερικέςΜουστέριες

αιχμές. Για ταπερισσότερααπόαυτά έχουνβρεθεί ομοιότητεςαπό τις βραχοσκεπέςσταΚαλαμάκια

Λακωνίας και στη Θεόπετρα Θεσσαλίας, που χρονολογούνται στα 130.000 – 40.000 BP.9 H τεχνική

LevalloisσυγκρίνεταιμετοΑσπροχάλικοστηνΉπειροστα100.000BP.10

Όσον αφορά την Ανώτερη Παλαιολιθική, τα εργαλεία έχουν διακριθεί σε δύο φάσεις. Στην

πρώτη και παλαιότερη βρίσκονται τελικά ξέστρα (εικ. 6) και μικρές λεπίδες, τα οποία έχουν

χρονολογηθείμεβάσητηνΠρώιμηΩρινάκιαφάσητουσπηλαίουΦράγχθι(39.000–36.000BP)καιτης

Κλεισούρας1(35.000–37.000μέχρι31.00033.000BP)(εικ.5).11Hδεύτερηφάσηπαρουσιάζειμικρές

λεπίδες,ξέστρα,γλυφίδες(εικ.7)καιεργαλείαήφολίδεςμεεγκοπές,ταοποίαχρονολογούνταιστην

ΕπιγκραβέτιαφάσητηςΑνώτερηςΠαλαιολιθικήςτουσπηλαίουτηςΚλεισούρας.

Τα εργαλεία που αντιπροσωπεύουν άλλα τηςΜεσολιθικής εποχής είναι κυρίως μικρολιθικά,

όπως οπείς, μικρές λεπίδες, γλυφίδες, εργαλεία με εγκοπές και τελικά ξέστρα. Έχουν χρονολογηθεί

σύμφωνα με άλλες χρονολογημένεςΜεσολιθικές θέσεις στην Ελλάδα, τοΜαρουλά στην Κύθνο, το

σπήλαιοτουΚύκλωπασταΓιούρα,καθώςκαιτοΦράγχθι(εικ.8).12

Προβλήματαθέσης

Αφούέγινεηχρονολόγησητωνευρημάτων,προκύπτειέναβασικόπρόβλημαόσοναφοράτο

συγκεκριμένοθέμα.ΤασκάμματατηςΣτελίδαςβρίσκονταιπάνωσελόφο,κάτωαπόμιαβραχοσκεπή.

Γιατολόγοαυτό,οιπερισσότερεςαποθέσειςείναικολλουβιακές.Τοαποτέλεσμαείναιπως,εργαλεία

με οδοντωτή κόψη που ανήκουν στην Κατώτερη Παλαιολιθική, βρίσκονται πάνω από στρώματα ή

ενσωματώνονταιμεστρώματατηςΑνώτερηςΠαλαιολιθικής.

Σεγενικόπλαίσιο,λόγωκαιτουεδάφους,στοχώμαπαρατηρείταιδιάβρωση,κάτιτοοποίοέχει

ως απότοκο τη δημιουργία ενός παλίμψηστου των αντικειμένων τηςΜεσολιθικής και της Ανώτερης

9Darlas,200710Carteretal.,2017,8111Carteretal.,2017,8412Skarpelisetal.,2016,2

6

Παλαιολιθικής13.Μερικάαπόταευρήματαείναιδύσκολοναχρονολογηθούν,λόγωτηςπάτιναςπουτα

καλύπτει.Ηέρευναγιατηνακριβήχρονολόγησητηςτοποθεσίας,υποβοηθάταιμέσωτηςεπιστήμηςτης

φωταύγειας (TL)καιθερμοφωταύγειας (OSL),σύμφωναμετηνοποίαδείγματαχώματοςσυλλέγονται

για να βρεθεί ο χρόνος που πέρασε από την τελευταία φορά που το δείγμα εκτέθηκε στο φως του

ήλιου14.

Ένα ακόμη θέμα που προκύπτει είναι η μεγάλη ποσότητα λίθινων εργαλείων. Αυτό θα

μπορούσε,αφενός,ναχαρακτηριστείωςκαλό,καθώςυποδεικνύειτηδραστηριότητακαιτησημασία,

πουδόθηκεστηΣτελίδα.Απότηνάλληπλευρά,όμως,τογεγονόςαυτόδυσκολεύειτουςανασκαφείς

και τους μελετητές των λίθινων εργαλείων, καθώς οι ομοιότητες των εργαλείων είναι αρκετές και

λιγότερο του 10% αυτών μπορεί να χρονολογηθεί. Επιπλέον, η θέση δεν προσφέρει ποσότητα

οργανικών καταλοίπων, όπως φύτρες φυτών, σπόρους, όστρεα ή μικρά οστά. Για το λόγο αυτό

εφαρμόζεταιη διαδικασίατηςεπίπλευσης,γιαναερευνηθείτοκλίμακαιηβλάστησητηςπεριόδου,

πουενδιαφέρειτουςαρχαιολόγους.

ΥποθέσειςγιατηνεγκατάστασηΗ Στελίδα θεωρείται πως λειτούργησε ως χώρος βραχυπρόθεσμων εγκαταστάσεων για την

εξόρυξηπυριτολίθου.Ηδιάρκειαχρήσηςτοποθετείταιαπότο250.000–9.000BP.Ταείδηανθρωπιδών

πουίσωςβρέθηκανστηΝάξοείναιοHomoheidelbergensisκαιοHomoneanderthalensis(Κατώτερη–

ΜέσηΠαλαιολιθική), καθώς και οHomo Sapiens (ΑνώτερηΠαλαιολιθική –Μεσολιθική).14 Σ’αυτό το

σημείοείναιαπαραίτητονααναφερθείμίασημαντικήπαράμετροςκαιβάσιμηυποψίαγιατοΑιγαίο.

Όσον αφορά την περίοδο από την Ανώτερη στηΜεσολιθική, είναι γνωστό πως ηΝάξος ήταν πλέον

νησί. Οι Homo Sapiens πιθανότατα είχαν την ικανότητα πλεύσης και την πρόσβαση, επομένως, στη

Στελίδα15. Είναι άγνωστο ακόμα εάν και κατά την Κατώτερη και τηΜέσηΠαλαιολιθική οι Κυκλάδες

αποτελούνταναπόνησιά.Πρόσφατεςπαλαιό–γεωγραφικέςέρευνεςυποστηρίζουνπωςταεπίπεδατης

θάλασσας, κατά τις παγετώδεις περιόδους, ήταν χαμηλά, με θερμές επίσης φάσεις, οπότε η Νάξος

αποτελούσεκαιπάλινησί16.Ωςεκτούτουηπρόσβασηπιθανώςναγινότανείτεμέσωτηςξηράςαπό

οποιαδήποτεπιθανήπροέλευσηήείτεμέσωκάποιαςπλωτήςκατασκευής.ΟRunnelsυποστηρίζειπως

υπάρχουν στοιχεία για την ικανότητα πλεύσης πρωιμότερων ανθρωπιδών, όπως του είδους Homo

13Carteretal.,2017,8214Carteretal.,2017,8615Lambeck,199616Carteretal.,2017,88

7

floresiensis, ευρήματα του οποίου βρέθηκαν στο Soa Basin στις Φλόρες, Ινδονησία. Το είδος αυτό

χρονολογείταιίσωςστα1.000.000–700.000BP.17Ουδεμίασχέσηδενέχουνοιδύοτοποθεσίεςμεταξύ

τους,όμωςτογεγονόςότιόλαταείδηHomoβασίζονταισεμιαεξέλιξη,αυτόίσωςυποδεικνύειπωςοι

γνώσεις του προηγούμενου είδους μεταλαμπαδεύονταν στο επόμενο, μία υπόθεση που γίνεται με

κάποιαεπιφύλαξηκαιχωρίςκαμίααπόδειξη.

Συμπέρασμα Η Στελίδα λειτούργησε ως λατομείο για την εξόρυξη πυριτολίθου. Τα είδη Homo, όπως

αναφέρθηκε παραπάνω, είτε έφτασαν εκεί μέσω ξηράς είτε μέσω «πλοιαρίων», αν μπορεί να

επιτραπεί ο όρος. Όλα αυτά αποδεικνύονται με βάση τη μελέτη των λίθινων εργαλείων. Για την

ακριβέστερηχρονολόγησητηςθέσηςέχουνσυλλεχθείδείγματαγιανααναλυθούναπότοUniversityof

WashingtonκαιτοUniversitéΒordeauxMontaigne,αναμένονταςτααποτελέσματατωνερευνών.

17Runnels,2014

Εικόνες

1. Bifacetool,LowerPaleolithic

2. LowerPaleolithictools

9

3. MiddlePaleolithictools:a.Levalloisbladecore,b.Levalloisflakecore,c.

Mousterianpoint,d.Levalloispoint,e.Mousterianpoint,f.pseudo–Levalloispoint

4. Discoidalcore,MiddlePaleolithic

10

5. UpperPaleolithictools:a.unipolarbladecorewithlateralpreparation,b.unipolar

retouchedbladec.combinedtool:end–scraperanddenticulateonflake,d–f.

multipleburinsonflakes

11

6. End–scraper,UpperPaleolithic

7. Burinandend–scraper,UpperPaleolithic

12

8. Mesolithictools:1.–3.flakecores,4.–5.denticulates,6.–10.spines,11.notch,

12.linear,13.truncation,14.peudotrapeze,15.scraper,16.burin

13

Βιβλιογραφία

CarterT.,D.A.Contreras,S.Doyle,D.D.Mihailović,T.MoutsiouandN.Skarpelis,The

StélidaNaxosArchaeologicalProject:NewDataontheMesolithicandMiddle

PalaeolithicCyclades,”AntiquityProjectGallery88(341),2014

Carter,T.,D.A.Contreras,S.Doyle,D.D.MihailovićandN.Skarpelis,EarlyHolocene

InteractionintheAegeanIslands:MesolithicChertExploitationatStélida(Naxos,

Greece)inContext,inGéoarchéologiedesÎlesdeMéditerranée,ed.M.Ghilardi,275–

286,2016

CarterT.,D.A.Contreras,J.,Holcomb,D.D.Mihailović,N.Skarpelis,K.Campeau,T.

MoutsiouandD.Athanasoulis,TheStélidaNaxosArchaeologicalProject:NewStudiesof

anEarlyPrehistoricChertQuarryintheCyclades,75–103,2017

CherryJ.F.,PatternandProcessintheEarliestColonisationoftheMediterranean

Islands,41–68,1981

DarlasG.,LeMoustériendeGrèceàlalumièredesrécentesrecherches,L’Anthropologie

111,346–366,2017

GalanidouN.,J.Cole,G.Illiopoulos,andJ.McNabb,EastmeetsWest:theMiddle

PleistoceneSiteofRodafnidaonLesvos,Greece,2013

Lambeck,K.,Sea-levelChangeandShore-lineEvolutioninAegeanGreecesinceUpper

PalaeolithicTime,Antiquity70,588–611,1996

Legaki,E.,Στελίδα:Μίαθέση—κλειδίγιααπαρχέςτηςανθρώπινηςπαρουσίαςστηΝάξο

καιτοΑιγαίοενγένει,ΝαξιακάΓράμματα3,7–15,2014

Runnels,C.N.,EarlyPalaeolithicontheGreekIslands,JMA27(2),211–230,2014

Séfériadès,M.,UncentreindustrielpréhistoriquedanslesCyclades:Lesateliersde

débitagedusilexàStélida(Naxos),inLesCyclades:MatériauxPouruneÉtudede

GéographieHistorique,ed.G.Rougement,67–73,1983

14

Skarpelis,N.,T.Carter,D.A.,Contreras,andD.D.Mihailović,Characterizationofthe

siliceousrocksatStélida,anearlyprehistoriclithicquarry(NorthwestNaxos,Greece),by

petrographyandgeochemistry:Afirststeptowardschertsourcing,Journalof

ArchaeologicalScience:Reports,pp.1–15,2016

Treuil,R.,ProspectionarcheologiqueàNaxosen1981,inLesCyclades:MatériauxPour

uneÉtudedeGéographieHistorique,ed.G.Rougement,pp,59–66,1983

Βιβλιογραφίαγιατιςεικόνες

Εικ.1:C.Cilingiroglu,B.Dincer,A.Uhri,C.Gurbıyık,I.Baykara&C.Cakırlar.,New

PalaeolithicandMesolithicsitesintheeasternAegean:theKaraburunArchaeological

SurveyProject,4,2005

Εικ.2:CarterT.,D.A.Contreras,J.,Holcomb,D.D.Mihailović,N.Skarpelis,K.Campeau,

T.MoutsiouandD.Athanasoulis,TheStélidaNaxosArchaeologicalProject:NewStudies

ofanEarlyPrehistoricChertQuarryintheCyclades,101,2017

Εικ.3,5,8:Skarpelis,N.,T.Carter,D.A.,Contreras,andD.D.Mihailović,

CharacterizationofthesiliceousrocksatStélida,anearlyprehistoriclithicquarry

(NorthwestNaxos,Greece),bypetrographyandgeochemistry:Afirststeptowardschert

sourcing,JournalofArchaeologicalScience:Reports,5–7,2016

Εικ.4:http://www.portal.cig-icg.gr/node/2682?language=el

Εικ.6:C.Cilingiroglu,B.Dincer,A.Uhri,C.Gurbıyık,I.Baykara&C.Cakırlar.,New

PalaeolithicandMesolithicsitesintheeasternAegean:theKaraburunArchaeological

SurveyProject,5,2005

Εικ.7:άγνωστητοποθεσία