294 ปท 8 ฉบบท 1 มกราคม - มนาคม 2562

เซเปยนส ประวตยอมนษยชาต

Sapiens A Brief History of Humankind

หนงสอเรอง เซเปยนส ประวตยอมนษยชาต Sapiens ไขปญหาทยงใหญทสดในประวตศาสตรและในโลกยคใหม.. ผเขยน Yuval Noah Harari (ยวล โนอาห แฮราร)

ผแปล ดร. น าชย ชวววรรธน ส านกพมพ ยปซ ปทพมพ 2018

ผเรยบเรยง พระสธวรบณฑต Phra Sutheevirabundith พระอดมสทธนายก Phra Udomsitthinayok พระมหากฤษฎา กตตโสภโณ Phramaha Krisada Kittisophano พระมหาสนนท สนนโท Phramaha Krisada Kittisophano ดร.ประเสรฐ ธลาว

Prasert Thiloa ดร.พงษพฒน จตตานรกษ Phongphat Chittanurak

Books Review

วารสาร มจร สงคมศาสตรปรทรรศน 295

เซเปยนส ประวตยอมนษยชาต

Sapiens A Brief History of Humankind

หนงสอเรอง เซเปยนส ประวตยอมนษยชาต Sapiens ไขปญหาทยงใหญทสดในประวตศาสตรและในโลกยคใหม.. ผเขยน Yuval Noah Harari (ยวล โนอาห แฮราร)

ผแปล ดร. น าชย ชวววรรธน ส านกพมพ ยปซ ปทพมพ 2018

ผเรยบเรยง พระสธวรบณฑต Phra Sutheevirabundith พระอดมสทธนายก Phra Udomsitthinayok พระมหากฤษฎา กตตโสภโณ Phramaha Krisada Kittisophano พระมหาสนนท สนนโท Phramaha Krisada Kittisophano ดร.ประเสรฐ ธลาว

Prasert Thiloa ดร.พงษพฒน จตตานรกษ Phongphat Chittanurak

Books Review 1. บทน า ค าถามจาก “กลยาณมตร” วา “อานหนงสอเลมนหรอยง” ทเพงซอมา ในชอ “เซเปยนส ประวตยอมนษยชาต Sapiens” ทยงไมไดเกาะพลาสตกออกใหผเรยบเรยงไดเหน จงเปนทมาของความสนใจ และหาขอมลเกยวกบหนงสอดงกลาว จาก Online พรอมมาอานหนงสอ ทใหขอมลวา หนงสอเลมนแปลเปนภาษาองกฤษในป ค.ศ. 2014 หลงจากตพมพครงแรกในป ค.ศ. 2011 เปนภาษาฮบรว (อสราเอล-ยว) และมขอมลตอไปอกวาหลงจากตพมพฉบบแปลเปนครงแรก กตพมพซ าแลวซ าอกอยางตอเนองจนขายไปมากกวา 5 ลานเลมแลว เปนหนงสอขายดในสหรฐอเมรกา ทงมการแปลเปนภาษาอน ๆ แลวมากกวา 50 ภาษา รวมทงภาษาไทยดวย ตดรายชอหนงสอขายดใน The New York Times Best Seller ไดรบการจดอนดบเปนหนงสอดเดนทสดประจ าเดอนกมภาพนธ 2015 โดย Amazon.com ชนะรางวล National Library of China’s Wenjin Book Award ในฐานะหนงสอทดเยยมทสดในป ค.ศ. 2014 เหลานเปนขอมลทเกยวกบตวหนงสอวามรายละเอยดอนเนองจากขอมล แตส าหรบผ เรยบเรยงมความสนใจไปท Yuval Noah Harari ผเขยนทมความรเกยวกบพระพทธศาสนา โดยเฉพาะการฝกปฏบตกรรมฐานกบ วปสนาจารยโกเอนกา (Goenka,พ.ศ.2467-2556) ชาวอนเดยผเกดในพมา โดย Yuval Noah Harari เรยนกรรมฐานและนงสมาธวนละ 2 ชวโมงตอวน เปนเวลากวา 15 ป และน าไปสการเขยนหนงสอในภาษาฮบร (อสราเอล) และถกแปลเปนภาษาตาง ๆ ทวโลกกวา 50 ภาษา เราคงไมไดบอกวา Yuval Noah Harari เปนชาวพทธ แตตองการยกมาเปนกรณศกษาวา หนงสอดงกลาวนาจะเปนประดษฐผลรวมจากการปฏบตสมาธตามแบบพระพทธศาสนา อนนถาจะเคลมวาเขาเปนชาวพทธกคงไมใช แตจะบอกวาเขาไดใชแนวคดทางพระพทธศาสนามาเปนกลไกหรอเครองมอในการไดมาซงการเขยนเรยบเรยงหนงสอทคลาสสกอกเลมหนงของยคสมยกคงไมผด ซงในการเรยบเรยงนจะไดน าสาระบางประเดนจากหนงสอมาเลา เพอประโยชนในการศกษาสงทเขาคด และสะทอนออกมา ในปรากฏการณของชวตทชอวา เซเปยน มนษยเผาสดทายทยงคงหลงเหลอมาจนกระทงปจจบนตอไป

296 ปท 8 ฉบบท 1 มกราคม - มนาคม 2562

ภาพ 1 ยวล โนอาห แฮราร ผเขยนหนงสอ Sapiens กบ โคเองกา ผมประสบการณรวมในการสอนกรรมฐาน และปฏบตวนละ 2 ชวโมง มากวา 15 ป ทงกลายเปนเครองมอในการเขยน

หนงสอน (ภาพ : ออนไลน, 12 กมภาพนธ 2562)

2. หนงสอ Sapiens เปนหนงสออะไร

หนงสอ ถกนยามวาเปนหนงสอวทยาศาสตร ประวตศาสตร การเมอง เศรษฐศาสตร และอกหลายศาสตรตามแตจะนยาม หากพจารณาตามทศนะของผคนทหลากหลายดงปรากฏในค านยมหนงสอเองดงปรากฏเปนทศนะของ รองศาสตราจารย ดร.เจษฎา เดนดวงบรพนธ อาจารยนกวทยาศาสตรชาวไทยทไดชอวาใหองคความรเกยวกบวทยาศาสตรมาตลอดเวลาหลายป ไดเขยนสะทอนคดและถกตพมพในหนงสอวา “...ขอขอบพระคณทางส านกพมพยปซทไดแปลหนงสอระดบ Best Seller ในตางประเทศอยางหนงสอ Sapiens เลมน ซงเปนหนงสอวทยาศาสตรอานสนก พรอม ๆ กบหนงสอวพากษประวตศาสตรอยางถงแกน หาไดยากในทองตลาดหนงสอบานเรา ออกมาใหคนไทยไดอานกน…” ทศนะของนกวทยาศาสตรยงใหการยอมรบวาเปนหนงสอวทยาศาสตร หรอในทศนะของ ดร.วรากรณ สามโกเศศ ผประกาศตววาเปนสมาชกของ Homo Sapiens ไดใหทศนะสะทอนคดวา “....เมอพวกเราได "ผงาดขนมาในโลก" เหนอสรรพสงแลว จงเปนความรบผดชอบของพวกเราทจะตองชวยกนดแลรกษาโลกใบนใหเปนท

วารสาร มจร สงคมศาสตรปรทรรศน 297

พกพงของสงมชวตอน ๆ ทเปนเพอนเพยงแตไมฉลาดเทาเราตอไปอกนานเทานาน ...การเขาใจประวตศาสตรของมนษยกคอการเขาใจปจจบนและอนาคต ใครทอยากรวาเหตใดมนษยจงครองโลกไดในทสดตองอานหนงสอเลมน และใครอยากรชะตากรรมของมนษยตอไปกตองอานหนงสอเลมนเชนกน..” หรอทศนะของโตมร ศขปรชา ใหทศนะวา “...Sapiens คอหนงสอททะเยอทะยาน มนบอกเลาเรองราวของมนษยตงแตตนจนถงปจจบน ตงแตก าเนดมนษย การดนรนตอส ความขดแยง การรวมมอ ความรงเรองเฟองฟ ฯลฯ โดยพยายามรวบรวมทกมตแงมมแหงชวตเอาไว เพอส ารวจยอนกลบ เพอตอบค าถามวา ท าไมเราจงอย ทน บนโลกใบนยาวนานขนาดน...” หรอในทศนะของนกอานอยางอดตประธานาธบดสหรฐอเมรกา บารก โอบามา (Barack Obama, 20 มกราคม พ.ศ. 2552/2009 – 20 มกราคม พ.ศ. 2560/2017) ทเสนอใหผอานไดคดตอไปวา “...หนงสอเลมนใหมมมองทรบรไดวาพวกเราอยในโลกนเปนเวลาสนมากเพยงใด เกษตรกรรมและวทยาศาสตรเ พงมาอยกบเราเพยงเมอไมนานมาน เอง แตกถอวาสมเหตสมผลเพยงใดทจะตองเอาใจใสกบเรองเหลาน....” หรอในทศนะของบล เกตส (Bill Gate) เสนอวา “...ผมขอแนะน าหนงสอเลมนใหกบใครกตามทตองการมองหาหนงสอประวตศาสตรของมนษยทสนกและอานแลวอนไปดวย...คณจะรสกวายากทจะวางมนลงทเดยว...”

ภาพท 2 หนงสอ Sapiens ของ ยวล โนอาห แฮราร มแฟนคลบทอานหนงสอของเขาอยางอดตประธานนาธบด Barack Obama, Bill Gate รวมไปถง Mark Zuckerberg

(ภาพ : ออนไลน, 12 กมภาพนธ 2562)

298 ปท 8 ฉบบท 1 มกราคม - มนาคม 2562

ทงหมดเปนเพยงทศนะตอหนงสอ โดยเฉพาะฉบบภาษาไทยซงทางส านกพมพไดน าเสนอตอสาธารณะ หนงสอสะทอนมตของความหลากหลายทงในเชงการเมอง เศรษฐกจ ศาสนา ความเชอ และวฒนธรรมกไมผด อกนยหนงหนงสอดงกลาวถานกการศาสนา เพราะมกระบวนการท าใหเชอหรอพดในประเดนทางศาสนา หรอเปนแนวมนษยวทยา เพราะมเรองก าเนดมนษย หรอเปนเรองพฒนการทางการเมองเพราะมเรองการเมอง เปนตน ดงนนจากภาพรวมของหนงสอจงเปนหนงสอทเขยนขนบนการคนควาทวาดวยเผาพนธของมนษย และนบเปนพฒนาการของมนษยทมพฒนาการอยางตอเนองยาวนานจากชวงสชวง จนกระทงปจจบน 3. หนงสอเลาเรองอะไร หนงสอ "เซเปยนส ประวตยอมนษยชาต Sapiens" เลมน มจดมงหมายทเดนชดขอหนงคอ ตองการอธบายวามนษยชาตเปนอยางทเปนอยในทกวนนไดอยางไร เราเปลยนแปลงจากแคเปนมนษยเพยงสปชสหนงในหลายสปชสทเคยปรากฏขนบนโลก แตกลายมาเปนมนษย เ พยงสปชส เดยวทหลงเหลออยบนโลกใบน ไดอยางไร ตอดประวตศาสตรอนยาวนานของพวกเรา เกดความเปลยนแปลง สขนาฏกรรม และโศกนาฏกรรม อะไรกบพวกเราบาง.. ในบรรดาปจจยตาง ๆ ไดถกน ามาอธบายขยายความอยางท าใหเหนภาพ (และบางครงกชวนสะเทอนใจและสลดใจมาก) ไมวาจะเปนความสามารถในการควบคมไฟ ทท าใหเรามอ านาจเหนอสตวตาง ๆ การพดคยสอสารและการนนทาทชวยท าใหคนเราอยรวมกนเปนหมเหลาไดอยางไมนาเชอ เกษตรกรรมทท าใหมผลผลตพชพนธเปนกอบเปนก า ท าใหไมตองเปนคนปาเรรอนอกตอไป ต านาน.. เรองเลา.. และศาสนา.. ทชวยใหคนเรอนหมนไปถงเรอนลานรวมกนท าเรองเหลอเชอมากมายได

วารสาร มจร สงคมศาสตรปรทรรศน 299

ภาพ 3 พฒนาการของเผาพนธมนษย Sapiens ตามชอหนงสอ (ทมา ออนไลน : https://www.philosophytalk.org/blog/being-human-being-here 14 มนาคม

2562) จนตนาการและความเชอบางอยางท างานรวมกน เปนปจจยเสรมใหกนและ

กน เงนตราสงประดษฐทมความเชอในมลคา ทสะดวกกบการใชสอยและเกบสะสม จนกลายเปนกบดกท าใหนษยบางคนราวกบเปนทาสทหมกมนอยกบการหามนมาครอบครองใหมากทสดตลอดชวชวต ความขดแยงและการปะทะทางความคดทอาจเปนตนตอกอใหเกดวฒนธรรมทสบทอดตอเนองกนมาจนยากเปลยนแปลง วทยาศาสตรทชวยใหเราสขสบายขน และถงกบชวยท าใหมนษยมอ านาจท าลายลางโลกคลายกบเปนพระเจาในต านานของพวกเราเอง ผอาน "Sapiens" เลมน นอกจากจะรสกสนกสนานราวกบอานนวนยายดวยส านวนการเลาเรอง และเกรดเลกเกรดนอยจากความรอบรของผเขยนแลว ยงจะไดพบกบขอสงเกต สมมตฐาน และค าอธบาย ทกลาวออกมาอยางตรงไปตรงมา ชวนใหอง ทง และชวนคดตอหรอแมแตจะโตแยงอยางตอเนองตลอดทงเลม! แลวในเลมมอะไร ?

สวนท 1 การปฏวตการรบร

- การปฏวตทส าคญ 3 รปแบบ เปนตวก าหนดเสนทางประวตศาสตรไดแก 1.การปฏวตการรบร เรมตนเมอ 70,000 ปมาแลว (2) การปฏวตเกษตรกรรม เรมขนเมอประมาณ 12 ,000 ปมาแล ว และ (3 ) การปฏว ตวทยาศาสตร เมอประมาณเพยง 500 ปกอน ซงอาจท าให

300 ปท 8 ฉบบท 1 มกราคม - มนาคม 2562

สวนท 1 การปฏวตการรบร

ประวตศาสตรสนสด แตเปนการเรมตนสงใหมทแตกตางไปอยางสนเชง หนงสอเลมนจะบอกเลาเรองราวของการปฏวตทง 3 รปแบบ ทสงผลกระทบมนษยและสงมชวตรวมโลก (หนา 28-29)

- นกชววทยาไดแบงสงมชวตออกเปนสปชส (Species) โดยสตวทถกจดอยในสปชรเดยวกนคอสตวทมแนวโนมทจะสามารถจบคผสมพนธเพอใหก าเนดทายาททมสขภาพแขงแรงสมบรณได (หนา 28)

- มความเชอผด ๆ เกยวกบววฒนาการของมนษยทมองวามนษยสปชสตาง ๆ เรยงล าดบววฒนาการเปนเสนตรงเพยงเสนเดยว โดยเออรเกสเตอรใหก าเนดอเรกตส อเรกตสใหเกดนแอนเดอรธลส และนแอนเดอรธลสววฒนามาเปนเรา แบบจ าลองชนดเสนตรงเชนนท าใหเกดความเขาใจผดวาในชวงเวลาหนงมมนษยเพยงสปชสเดยวทอาศยอยบนโลก และสปชสทงหมดกอนหนานนเปนกแตเพยงแบบจ าลองเกาของตวเรา แตในความเปนจรงแลวจากชวงเวลา ๒ ลานปทแลวจนถงราว ๑๐,๐๐๐ ปทผานมาเปนบานของมนษยหลากหลายสปชสไปพรอม ๆ กน (หนา 32-33)

- วตถประสงคของการใชเครองมอหนในยคตนโดยทวไปคอใชท าใหไขกระดกแตกออกเพอเอาไขกระดก (หนา 37)

- กาวยางส าคญของมนษยสยอดหวงโซอาหารกคอการรจกใชไฟ มนษยบางสปชสอาจรจกการใชไฟเปนครงคราวมาตงแต 800.000 ปกอน ขณะทโฮโมอเรกตส นแอนเดอรธลส และบรรพบรษโฮโมเซเปยนสใชไฟเปนกจวตรมาราว 300,000 ปแลว (หนา 39)

- การคดคนเรองการปรงอาหารท าใหมนษยสามารถรบประทานอาหารไดหลากหลายชนด ใชเวลาในการกนอาหารนอยลง ท าใหเรามฟนซเลกลงและล าไสทสนลง (หนา 39)

วารสาร มจร สงคมศาสตรปรทรรศน 301

สวนท 2 การปฏวตเกษตรกรรรม

- หลกส าคญของการปฏวตเกษตรกรรม ความสามารถในการท าใหมคนรอดตายไดมากขนภายใตสถานการณทแยลง (หนา 129)

- มนษยกคลายกบสตวเลยงลกดวยนมจ านวนมากทมกลไกทางพนธกรรมและฮอโมนทคอยชวยควบคมไมใหมลกจนมากเกนไป (หนา 130)

- ในทใดทขาวสาลพบไดมากเปนพเศษกจะพบแหลงอาหารและสตวปาทอดมสมบรณมากขนไปดวยเชนกน จงมกลมคนทคอย ๆ เลกใชชวตแบบเรรอนไปเรอย และตงถนฐานเปนบางฤด รวมถงตงคายทพกถาวรเลย (หนา 134)

- ศาสนาหรอระบบคตนยมทซบซอนเทานนทจ าท าใหเกดความรวมมอรวมใจเชนนได (หนา 137)

- การปฏวตเกษตรกรรมท าใหอนาคตกลายเปนเรองส าคญมากขนเกนกวาทเคยเปนมากอนหนานนมาก เกษตรกรตองหมนคดเรองอนาคตและตองท าตวใหเขากบแผนงานตามแผน เศรษฐศาสตรแบบเกษตรกรรมขนอยกบวฎจกรการผลตแบบเปนฤดกาล (หนา 149)

- เรายดถอสจธรรมอนเหนประจกษแจงชดในตนวา มนษยทกคนลวนถกววฒนมาอยางแตกตางกน พวกเราเกดมาพรอมกบลกษณะตาง ๆ ทอาจเปลยนแปลงได และในบรรดาในลกษณะตาง ๆ เหลานไดแก ชวตและการเสาะแสวงหาความพงพอใจ (หนา 162)

- อกขระทไมสมบรณไมสามารถอธบายภาษาพดครบถวนสมบรณทงหมด แตกใชอธบายสงทอยนอกเหนอจากขอบเขตของภาษาพดไดบาง อกขระทไมสมบรณอยางในจารกคณตศาสตรแบบวเมอเรยนไมอาจน ามาใชเขยนบทกว แ ต ก ใ ช เ ก บ ร ก ษาข อม ล บญ ช ภ าษ ไ ด อ ย า ง มประสทธภาพมาก (หนา 180)

302 ปท 8 ฉบบท 1 มกราคม - มนาคม 2562

สวนท 3 การรวมเปนหนงของมนษยชาต

- ศาสนาคอบรรทดฐานและคณคาของมนษย ทตงอยบนความ เ ชอ ในระ เบ ยบแบบแผนของมนษย ทฤษฎสมพนธภาพไมเปนศาสนา เพราะอยางนอยทสดกไมไดท าใหเกดบรรทดฐานและคณคาใดในมนษย ฟตบอลไมใชศาสนา เพราะไมมใครคดวากฏทมอยสะทอนใหเหนถงค าบญชาของอภมนษย อสลาม พทธ และคอมมวนสต ตางลวนเปนศาสนา เพราะทงเปนนนเปนระบบทวาดวยบรรทดฐานและคณคาของมนษย ทตงอยบนความเชอในเรองระเบยบแบบแผนของอภมนษย มความแตกตางระหวางอภมนษย (Superhuman) และเร อง เหนอธรรมชาต (Supernatural) กฏในศาสนาพทธและกฏประวตศาสตรของมารกซสตางกเปนกฏของอภมนษย เพราะผตรากฏตาง ๆ เหลานขนไมใชมนษยสามญ แตกระนนกไมไดเปนผมอทธฤทธเหนอธรรมชาต (หนา 317)

- สงครามเพอความอยรอดนนหนกหนาและไมอาจใหอภยไดแตกเปนวธการเดยวทจะท าใหชวตด ารงอยได การตอสดนรนนจะจ ากดทกสงทกอยางทไมเหมาะสมส าหรบชวต และเลอกเอาทกอยางทสามารถจะอยรอดได กฏของธรรมชาตเหลานเปนเรองทไมอาจโตแยง สงมชวตแสดงใหเหนกฏตาง ๆ เหลานโดยความอยรอดของพวกมนเอง กฏพวกนไมใหอภยกบสงมชวตใดเลย ใครกตามทพยายามตอตานจะถกกวาดลางจนหมดสน ชววทยาไมเพยงแตสอนเราเกยวกบสตวและพชแตยงแสดงใหเราเหนถงกฏตาง ๆ ทเราตองท าตาม และวางแนวเจตจ านงของเราใหเขมแขงตอการมชวตและการตอสไปตามกฏเหลาน ความหมายของชวตจงเปนการตอสดนรน ผตอตานกฏเหลานจงเปนบาปทจะน ามาซงความโศรกเศราแกตน (หนา 326)

วารสาร มจร สงคมศาสตรปรทรรศน 303

สวนท 4 การปฏวตวทยาศาสตร

- ประวตศาสตรตางจากฟสกสและเศรษฐศาสตรตรงทไมมวธทจะใชท านายไดอยางเทยงตรง เราไม ไดศกษาประวตศาสตรเพอใหรอนาคต แตเพอขยายขอบเขตความคด เพอใหสามารถเขาใจสถานการณปจจบนทอาจจะไดเกดขนเองตามธรรมชาต (หนา 335)

- หวงโซการปฏวต วทยาศาสตรแบบปอนกลบ การทวทยาศาสตรจะกาวหนาไดนนยงตองการอกหลายสงหลายอยางนอกเหนอไปจากการวจย ยงขนกบการเสรมแรงกลบวทยาศาสตรดวยการเมองและเศรษฐศาสตร สถาบนการเมองและเศรษฐศาสตรเปนสถาบนทใชทรพยากร ซงหากไมไดทรพยากรพวกนเสยแลว การวจยวทยาศาสตรกเ ป น เ ร อ ง ท แ ท บ เ ป น ไ ป ไ ม ไ ด ใ น ท า ง ก ล บ ก น นอกเหนอไปจากสงตาง ๆ กบสถาบนเหลาน การวจยทางวทยาศาสตรกยงชวยใหอ านาจใหม ๆ อกดวย ซงมผลท าใหไดรบทรพยากรใหม ๆ เพมขนและทรพยากรกถกน ากลบมาลงทนใหกบงานวจยตอไปอก (หนา 347)

บทสงทาย สตวทกลายไปเปนพระเจา

- แมวาเรามความสามารถจะท าเรองมหศจรรยไดมาก แตเรากยงคงไมแนใจนกวาจดหมายของเราควรจะเปนเรองใดกนแนและดเหมอนเราจะไมพอใจกบทเปนอยตลอดเวลา เราพฒนาจากเรอแคนมาเปนเรอแจวโบราณ แลวกเรอจกรไอน า จนไปถงยานกระสวยอวกาศ แตกลบไมมใครรวาเราก าลงไปทใดกนแน เราทรงอ านาจกวาทเคย แตกลบมความนกคดนอยมากกวาจะท าอะไรกบอ านาจเหลานน แยกวานนอกกคอมนษยดจะขาดไรความรบผดชอบมากกวาทเคยเปนมา พระเจาทเราสรางขนเองเพอใหอยรวมกนได จะอยางไรกยงทรงเคารพกฏตาง ๆ ทางฟสกส แตเราไมเคยรบผดชอบตอใครหรอสงใดเลย ท าใหเรามงรายตอสตวตาง ๆ รวมโลกและตอระบบนเวศครอบครว เราคดแตเรองความสะดวกสบายและความสนกสนานของตวเอง แตกระนนกไมเคยรจกพอ (หนา 566)

304 ปท 8 ฉบบท 1 มกราคม - มนาคม 2562

จากในสวนทหนงจนถงบทสดทาย ผเขยนใหขอมลววฒนาการทางความคด ขอเทจจรง ทผสมรวมหลากหลายในมตทแตกตาง โดยสะทอนออกมาเปน “จนตวฒน” ทางความคด ดงปรากฏในแตละชวงของงานเขยนทถกถายทอดแปลออกมาสภาษาไทย ซงยงคงทงเจตนารมณและล าดบความคดไดอยางชดเจน แตสงทชดเจนและท าใหเหนพฒนการของแตละชวงเวลาในแตละบททน าเสนอตงแตประวตศาสตรพฒนาการในยคเรมตน การปฏวตการรบร การปฏวตเกษตรกรรม การรวมเปนหนงของมนษยชาต การปฏวตวทยาศาสตร ทสงผลใหมนษยมพฒนาการทางสงคม การเมอง เศรษฐกจ และวฒนธรรมในรปแบบตาง ๆ จนกระทงผเขยนไดมองไปถงวา “สตว” ในเผาพนธมนษยไดกลายเปน “พระเจา” ดงปรากฏในหนงสอและเปนบทสงทายดงกลาวดวย

ภาพ 4 การปฏวตวทยาศาสตร นบเปนพฒนาการหนงของมนษยชาต และมผลตอมนษยกระทงปจจบน

และถกกลาวถงความส าคญหนงในหนงสอ Sapiens (ทมาภาพ : ออนไลน)

4. มองหนงสอแบบชาวพทธ ตามทเกรนน าวาผเขยนหนงสอมประวตนาสนใจ การทเขาเปนนกมงสวรต การทเขาเปนนกคดนกเขยนและอธบายตวเองวาเปนคนศกษากรรมฐานตามแนวพทธ รวมทงใชเวลากวา 15 ป ในการนงกรรมฐานวนละ 2 ช วโมง ทงเชอผเรยบเรยงน เชอไดเลยวา “กรรมฐาน” เปนเครองมอน าไปส “กลไก” การบนทกความเรยงทางความคดในรปแบบ

วารสาร มจร สงคมศาสตรปรทรรศน 305

หนงสอ จนกระทงกลายเปนหนงสอขายด ตดอนดบโลก และถกแปลในภาษาตาง ๆ กวา 50 ภาษา แตในการน ามา Books Reviews เพยงประสงคสะทอนคดน าประเดนทางพระพทธศาสนาทปรากฏในหนงสอมาเปนเสนอรวมกบสารตถะอน ๆ ดวย ทงแนวคดทางวทยาศาสตรทเกยวกบพระพทธศาสนา ความเปนเหตเปนผล เปนปจจยของกนและกน หรอพระพทธศาสนากบความสอดคลองกบธรรมชาตในองครวม “เปลยนแปลง” เปนพลวฒน ซงจะไดน าเสนอเปนล าดบไป

(1) แนวคดเรองก าเนดของโลก ของมนษยทมพฒนาการอยางตอเนองยาวนานจากชวงสชวงจนกระทงปจจบน

“...เมอประมาณ13,500 ลานปทแลว สะสาร พลงงาน เวลา และพนทไดรวมตวกน กอใหเกดปรากฏการณทรจกกนในชอ “บกแบง” (Bigbang) เกดเปนเอกภพของเราเรองราวเกยวกบลกษณะพนฐานของเอกภพของเรานเรยกวาฟสกส

ประมาณ 300,000 ปหลงเหตการณบกแบง สสารและพลงงานเรมรวมตวกนเปนโครงสรางเชงซอนทเรยกวา “อะตอม” ซงรวมตวกนเปนโมเลกล เรองราวเกยวกบอะตอม โมเลกล แสดงปฏกรยาของพวกมนเรยกวา “เคม”

3,800 ลานปทแลว บนดาวเคราะหทเรยกวา โลก โมเลกลไดรวมตวกนกอรปเปนโครงสรางเชงซอนทเรยกวา “สงมชวต” เรองราวของสงมชวตเหลานเรยกวา “ชววทยา”

ประมาณ 70,000 ปมาแลว สงมชวตในสปชส โฮโมเซเปยนส (HOMO Sepiens) เรมกอรปโครงสรางสงคมทประณตมากขนในโลกเรยกวา “วฒนธรรม” หายหลงพฒนาการทางวฒนธรรมของเหลามน ษยท งหลายม ชอเรยกว า “ประวตศาสตร” (หนา 27)

แนวคดทปรากฏในหนงสอใหขอมลประหนงเปนจดก าเนดของโลก มนษย และสรยจกรวาล ทวาดวยก าเนดแหงมวลมนษยชาต ประหนงทวนยอนตอความเปน “พระเจา” ในศาสนาทวาดวยเรองของก าเนดและพฒนาการของมนษย ทนบเปนระบบคดของโลกในปจจบน นยหนงเปนความทาทายอกนยหนงเปนการสะทอนขอมลทถกยอมรบและกลายเปนองคความรตามชอบท “ปฏวตการรบร” ประหนงยนยนความรใหมตอความรในเรอง “โลก-มนษย” มพฒนาการและจดก าเนดอยางไร ซงแยงกบขอมลความรทมอยเดมดงทบรรยายใหขอมลไววา

306 ปท 8 ฉบบท 1 มกราคม - มนาคม 2562

“...ตงแตสมยบรรพกาล แม HOMO Sepiens ตองแขงขนแกงแยงกบมนษย สายพนธอน เชน มนษยนแอนเดอรธลส (ซงบางต าราบอกเปน HOMO Sepiens Sepiens เหมอนกนแตเปนคนละ Subspecies) หรอมนษยอน ๆ อกราวหกสายพนธ เรากเอาชนะมนษยเหลานนมาไดอยางราบคาบ แมยงไมแนชดวาเราเปนผฆาลางเผาพนธมนษยอน ๆ ทงหมดหรอวามเหตปจจยอน ๆ รวมดวยแตผลลพธสดทายกคอ HOMO Sepiens Sepiens เปนผอยรอด และกลายเปนเผาพนธทครองโลก....” (ค านยม)

ดงนนแนวคดเรองก าเนดโลกในหนงสอจงองอยกบระบบคดในทางวทยาศาสตรและการรบรในแบบใหม ทอาจแตกตางหรอหางใกลกบระบบคดวาดวยการ “ก าเนด” โลกในแบบศาสนา ทงในแบบครสตและอสลาม (Ven.Naing Kruy (Inthapanyo),2013/2556 : 48-71) ในสวนของพทธศาสนา อาจไมไดลากยาวไปถงเรองของ “ผบนดาล” แตกสะทอนคดพฒนาการของบมนษยชาตในอกแบบหนง ดงปรากฏใน “อคคญญสตร” ทวาดวยก าเนดของโลกตามคตของพระพทธศาสนา พระพทธเจาไดตรสเลาถงก าเนดของโลกและจกรวาล โดยทรงโตแยงวาเสฏฐะและภารทวาชะ ซงเปนพราหมณ และถกสอนมาจากฝายวรรณพราหมณจนคดวาตนเองนนเกดจากโอษฐของพระพรหมและพระพรหมเนรมตทกอยาง พระพทธเจาทรงตรสตอบแกทานทงสองวา มนษยเกดจากมนษยดวยกน คอ พราหมณยอมก าเนดจากพราหมณ และมนษยจะมบรรพบรษเดมจากตนก าเนดเดยวกนทงสน ไมวาจะอยในกลมคนใด วรรณใด จะเหนไดวาพระพทธเจาไมไดตอบถงตนปฐมก าเนด ไมไดตอบถงปฐมชวต และไมไดใชค าวา ” พระเจา ”( อง.ตก. 20/81/221, Sirisak Apisakmontree Tanikan Warathammanon. (2017) : 141-167) พระพทธศาสนาใหพฒนาการของการเกดเปนมนษยและโลกเปนไปตามธรรมชาตโดยมนษยกบมนษยเปนพฒนาการรวมกน ซงนยหนงสอดคลองกบในหนงสอ หรออกนยหนงตองการบอกวาพระพทธศาสนามระบบคดวาดวยก าเนดของโลกและมนษยปรากฏในอคคญสตร เปนตน

วารสาร มจร สงคมศาสตรปรทรรศน 307

ภาพ 5 แนวคดการเกดของมนษยในศาสนา Adam and Eve กบพฒนาการของ

มนษยทปรากฏใน Sapiens (ภาพ ออนไลน : 15 มนาม 2562) (2) แนวคดเรองความเปลยนแปลง หนงสอเสนอแนวคดการเปลยนแปลง โดยใช

การเปลยนแปลงเปนฐานในการเลาเรองในอกแบบหนง ทงในเรองการเมอง เศรษฐกจ สงคม ศาสนา ความเชอ และวทยาศาสตร ซงยกมาเปนแนวคดขอความดงปรากฏดงปรากฏสะทอนคดในค านยมของ ไดคอ รศ.ดร.เจษฎา เดนดวงบรพนธ ในฐานะนกวทยาศาสตรและใหทศนะสะทอนคดไววา

“...การปฏวตวถชวตจากการเปนนกลามาสการเพาะปลกท าการเกษตรเลยงครอบครวและสงคมนนเปนความผด....พลาดครงใหญ มนน ามาซงการเกษตรเลยงครอบครวและสงคมนนเปนความผดพลาดครงยงใหญ มนน ามาซงการเปลยนแปลงทางสงคม เกดชนชนวรรณะเกดการแกงแยงและเกดสงคราม มนษย Sapeins หาหนทางในการอยรอดจากภยสมยใหมดวยการวมตวกนภายใตกฏเกณฑของสงคม กอเกดทงแนวคด ลทธ เทพเทวดา ศาสนา ไปจนถงการใชเงนทองและเครดตเพอแลกเปลยนกนแทนสนคาจรง อาณาจกและจกรวรรดไดประกาศตวขนในมมตาง ๆ ของโลก กอนทความทาทายในการยอมรบวา “ไมร” ในเชงวทยาศาสตรจะน าไปสการคนควาวจยใหม ๆ การปฏวตอตสาหกรรม ลทธทนนยม และความไดเปรยบของบางจกรวรรดทสามารถขยายอาณาเขตไปไดครงคอนโลก จนสดทายมนษยชาตจะพบกบจดจบเชนไรในอนาคต...”

(3) แนวคดเรองธรรมชาตแหงชวต หนงสอพดถงธรรมชาตของความเปนมนษยทมพฒนาการรวมกบธรรมชาตและชวงเวลา จากชวงสชวง รนสรน และเวลาสเวลา นบเปนพฒนาธรรมชาตของมนษยทปรากฏมานบแตอดต ดงปรากฏขอความทวา

308 ปท 8 ฉบบท 1 มกราคม - มนาคม 2562

“...มนษยเราด ารงชวตอยบนโลกใบนเปนเวลานานกอนทจะเกดประวตศาสตรขนบรรพบรษทดคลายกบมนษยปจจบนมากปรากฏขนบนโลกเมอประมาณ 2.5 ลานปมาแลว แตถงจะผานกาลเวลารนแลวรนเลา พวกเขากไมไดมลกษณะอะไรทโดดเดนจนแตกตางไปจากสงมชวตอน ๆ มากมายทอยในสภาพแวดลอมเดยวกนเลย...” (หนา 28) หนงสอมองธรรมชาตในฐานะทเปนพฒนาการจากรนสรนเรยกวาธรรมชาตของ

สงมชวตทนบรวมทงมนษยอยในนนดวยเปนธรรมชาตทางชววทยาวทยาและหรอกายภาพ นอกจากนในหนงสอยงสะทอนคดในเรองความเปนชาตอกแบบทวา

“.....ต าราเรยนวชาชววทยาของเยอรมนในป ค.ศ.1942 อธบายไวในทวาดวย “กฏธรรมชาตและมนษยชาตวา “กฏธรรมสงสดของธรรมชาตกคอสงมชวตทงหลายตดกบอยในการตอสเพอความอยรอดทปราศจากความปราณ หลงจากเขยนอธบายเรองวาพชตอสเพอยดครองพนทอยางไร แมลงปกแขงตอสเพอหาคอยางไร และเรองอน ๆ....” (หนา 326) ขอมลในหนงสอสะทอนคดเรองธรรมชาตแหงชวต ทรวมทงมนษยดวยทมวถของ

การแขงขน ตอส รวมทงพชสตวและสงมชวตทวไป “สงคราม” เปนเครองมอหนงของการตอสตามธรรมชาตเพอแยงชงทรพยากร แยงชงพนท ซงเปนคตแหงธรรมชาตทถกลาวถงในหนงสอดวยเชนกน แตในอกมมหนงธรรมชาตความเปลยนแปลงตามแนวพทธถงในหนงสออาจไมไดพดเสยทเดยว แตกสะทอนการเปลยนแปลงตามเหต การณและขอเทจจรงทปรากฏ เปนธรรมชาตของความ “เปลยนแปลง” อนเปนนรนดร จากชวงหนงสชวงหนง จากรนสรนเปนเรองปกตทไมอาจเปลยนแปลงไปเปนอยางอนได

ภาพ 6 ธรรมชาตตามทศนะพทธ ความเปลยนแปลงอนเปนนรนดร เกด แก เจบ ตาย

(ภาพ ออนไลน : 12 มนาคม 2562) ธรรมชาตของมนษยมองธรรมชาตของรางกาย และลกษณะทางกายภาพ ทตองม

การใชธรรมชาตมาเปนเครองมอในการเรยนรและปรบทาทตอความเปนธรรมชาตนนอยางเขาใจ ดงกรณความตายเปนธรรมชาต การใช “มรณานสต” (Phra Nuttakitti Anarato

วารสาร มจร สงคมศาสตรปรทรรศน 309

(Phuyngao),2008) มาเปนเครองมอในการรกษา “ทาท” ตอธรรมชาตของมนษย หรอการน าใจไปวางให “เปนกลาง” ตอธรรมชาตทเปลยนแปลงไปอยางนน พระพทธศาสนาน ามาสอนใชปรบทาทเพอเรยนรธรรมชาตอยางเขาใจ ใชใจเปนเครองเรยนรเพอปรบความสมดลตามธรรมชาต ไมใชใชความรนแรงหรอสงครามเพอยตหรอจดการธรรมชาตแตอยางใด (4) แนวคดเรองเหตปจจย ความเปนเหตเปนผล หรอเปนไปตามเหตปจจย เปนสงทสะทอนพฒนาการความเปนธรรมชาตมาตงแตอดต จนกระทงปจจบน ปรากฏในหนงสอดวย ดงปรากฏในค านยมทวา “...ความอยากรอยากเหนของมนษยเปนแรงผลกดนใหมนษยมนวตกรรมในดานตาง...” (ดร.วรากร สามโกเสส-ค านยม) แตในหนงสอกลาวไวในหลายกรณทสะทอนถงความเปนเหตเปนปจจย อนเนองดวยความเปนมนษย

“...ระหวางศตวรรษทแลวบทบาทดานเพศเกดการเกดการปฎวตและเปลยนไปเปนอยางมาก สงคมในทกวนนชายหญงมสถานะทางสงคม สทธทางการเมอง และโอกาสทางเศรษฐกจทเทาเทยมกนมากขนและมากขน แมชองวางระหวางเพศยงคงยงมอยมาก แตเหตการณตาง ๆ ก าลงเปลยนแปลงไปดวยความเรวทนาทง ชวงตนครสตครสศตวรรษท 20 แนวคดเรองการใหสทธผหญงลงคะแนนเสยงเลอกตงไดในสหรฐอเมรกาถอวาเปนเรองยอมรบไมได การทจะมเลขานการคณะรฐมนตรหรอผพพากษาศาลสงสดเปนผหญงเปนเรองนาขน ขณะทเรองรกรวมเพศเปนหวเรองตองหาม แมแตจะพดคยกนอยางเปดเผยกยงไมอาจท าได ในชวงตนครสตศตวรรษท 21 สทธในการลงคะแนนเสยงเลอกตงของผหญงไมไดเปนเรองแปลกอะไรอกตอไป การมเลขานการคณะรฐมนตรเปนผหญงกแทบไมกอใหเกดค าวจารณใด ๆ และใน ป ค.ศ.2013 ผพพากษาศาลสงสดสหรฐ ฯ 5 คน ซง 3 คน ในจ านวนนเปนผหญงไดตดสนรบรองการแตงงานระหวางคนเพศเดยวกนวาถกตองตามกฏหมาย (ชนะเหนอค าตดสนคดคานโดยผพพากษาชาย 4 คน)...” (หนา 225)

ความเปนเหตส ผล หรอความเปนปจจยทงในเชงการเมอง เศรษฐกจ สงคม วฒนธรรม ศาสนาและความเชอ น าไปสเหตเปนผล คอสงทเกดขนเปนปจจยเนองเกยวหรอตอเนองซงกนและกน จนกระทงกลายเปนประเดนทางการเมอง สงคม และวฒนธรรม ความเชอ ดงกรณรวมสมยบาทหลวงเปนกลมเพศวถ หรอนกบวชในแตละศาสนามขอกลาวหาลวงละเมดทางเพศ อนเปนความขดแยงกบจรยธรรมทางศาสนา ซงในภาษาพทธศาสนาความเปนเหตเปนผลเชนค าวา “อทปปจจยตา” หรอ “ตถตา” เปนเชนนนเอง

310 ปท 8 ฉบบท 1 มกราคม - มนาคม 2562

(Phra Anant Isukaro (Pengchaiyamo),2006) หรอมธรรมชาตของการขบเคลอนตามเหตปจจยเปน ดงปรากฏเปนประเดนรวมสมย

“...มอยสปสหนงทความส าเรจขนอยกบปจจยทส าคญทสดคอความรวมมอกน แตคนทจะไมคอยรวมมอกน (ผชาย) กลบความควบคมคนทรวมมอกนมากกวา (ผหญง) ? แมปจจบนเรากยงไมมค าตอบดๆ ส าหรบเรองน อาจเปนไปไดวาสมมตฐานบางอยางอาจจะผด โฮโมเซเปยนสเพศชาย อาจจะมลกษณะแบบอนทไมใชเพยงความแขงแรงทางกายภาพ ความกาวราว และความตองการแกงแขงขน แตกลบเปนวามทกษะทางสงคมทเหนอกวา และมแนวโนมทจะรวมมอกนมากกวา เราไมทราบแนชด...”

“...การเปลยนแปลงอยางพลกหนามอเปนหลงมอนเองทท าใหประวตศาสตรในเรองเพศสรางความฉงนสนเทหไดมากยง ดงทเหนไดชดเจนในปจจบนวาระบบทถอคตชายเปนใหญตงอยบนต านานทเชอถออะไรไมไดมากนก มากกวาจะตงอยบนขอเทจจรงทางชววทยา แลวอะไรกนเลาทท าใหระบบเชนนพบไดทวไป...และอยยงยนยนนก...” (หนา 226)

ความเปนเหตเปนผล เปนธรรมชาตของมนษยทวไป เปนปจจยพนฐานใหกบชวตมนษยดวยเชนกน ดงนนจากหนงสอ ทผเขยนบรรจงเรยงรอย ออกมาเปนภาษาฮบร ถกแปลเปนภาษาตาง ๆ ทวโลก รวมไปถงภาษาไทยทถกแปลมานน ท าใหหนงสอดงกลาวทเปนทงองคความร เปนเสนหของการจดวางอยางทควรจะเปนบนพนฐานของประโยชนของผอาน

5. บทสรป จากค าอธบายทปรากฏในหนงสอทใหขอมลวา หนงสอมจดมงหมายทชดเจน คอ

ความตองการอธบายถงพฒนาการของมนษยชาต ทมพฒนาการมาถงปจจบนไดอยางไร ทมหลกฐานถงการเปลยนแปลงจากมนษยเพยงสปชสหนงในหลายสปชสทเคยปรากฏมอยบนโลกใบน เหลอเพยงมนษยเพยงสปชสเดยวไดอยางไรบนโลกใบน ตลอดระยะเวลาทยาวนานของพฒนาการทางประวตศาสตร ของความเปนมนษย เกดความเปลยนแปลง สข และโศรก และอน ๆ ทถกยกมาพรรณาอธบาย การควบคมไฟทฟงดเหมอนเปนเรองข าขน ของยคสมยปจจบน แตมนคอพลงของชวงเวลา ทท าใหมนษยมอ านาจเหนอสตวตาง ๆ พฒนการในการสอสาร การพดคย รวมไปถงการนนทา ใหราย ทชวยท าใหคนเราอยรวมกนเปนหมเหลาไดอยางไมนาเชอ การประกอบเกษตรกรรมจากทเคยหา ตามธรรมชาต ในสถานะคนปาเรรอน ท าใหมผลผลตพชพนธเปนกอบเปนก า ต านาน.. เรองเลา.. ความ

วารสาร มจร สงคมศาสตรปรทรรศน 311

เชอ กระทงพฒนาไปเปนศาสนา ท าใหคน กลมคน จากหลกสบไปจนถงหลกหลายลานสรางและพฒนาเรองเหลอเชอในหลาย ๆ พนทจ านวนมาก

นอกจากนในหนงสอยงเสรมใหเหนถงจนตนาการและความเชอบางอยางรวมกนทเปนพฒนาการของมนษย โดยเฉพาะเงนตรา ทถกท าใหเปนความเชอรวม ทสะดวกกบการใชสอยและเกบสะสม ในรปแบบของ “ทน” จนท าใหเปนทงเครองมอและกบดกของมวลมนษยชาต ทสวนหนง “หมกมน” จนกลายเปนสวนหนงของชวต หรออกสวนหนงกลายเปน “ทาส” ทหามาครอบครองใหไดมากทสดตลอดชวชวต จนบางครงไมสนใจถงรปแบบและวธการของการไดมา ความขดกน ขดแยง ปะทะสรางสรรค ไปจนถงท าลาย อาจเปน “จดเรม” ของการสรางวฒนธรรมหนง ๆ ทสบทอดตอเนองกนมาจนยากตอการเปลยนแปลง วทยาศาสตรทชวยใหมนษยสขสบาย รวมถงท าใหมนษยมอ านาจเหนอพระเจาทมนษยสรางขนมาเอง ทเปนทงผสรางและผท าลาย ทงหมดเปนสงทปรากฏในหนงสอด งกล าว แตหากพจารณาอยางรอบดานและใชกรอบวธ คดธรรมชาต ในแบบพระพทธศาสนากจะแปลความไดวา “สรรพสงลวนเปลยนแปลงตลอดเวลา-สพเพ ธมมา อนจจา” (วนยปฎก ปรวาร (ไทย) เลมท 8 หนาท 342 ขอท 257) โดยมความเปนเหตเปนผลเปนเครองรองรบในตวของมนเอง แลวท าอยางไรตอความเปลยนแปลงทเกดขนกตองวางทาทและปลอยจตปลอยใจตอสงทเกดขนอยางรทน “สพเพ ธมมา นาล อภนเวสาย-สงทงหลายทงปวงไมควรยดมนถอมน” (สตตนตปฎก มชฌมนกาย มลปณณาสก (ไทย) เลมท 12/หนาท 426/ขอท 395) ซงผเขยนกบอกไวอยในหนงสอทวา “...พระพทธองคทรงเหนพองกบชววทยาสมยใหมและขบวนการนวเอจในขอทวาความสขไมไดเกดขนกบสภาวะภายนอก แตกระนนปญญาญาณทส าคญและลกซงเกนไปกวานนไดแกความเชอทวาความสขทแทจรงไมไดขนกบความรสกภายในของเราเชนกน ความจรงกคอยงเราใหความส าคญกบความรสกของตวเองมากยงขนเทาใด เรากจะยงมความอยากเพมมากขนเทานน และเรากจะยงมความทกขมากยงขนไปดวย ค าชแนะจากพระพทธเจากคอตองหยดไขวาควาไมแตเพยงความส าเรจภายนอก แตยงตองเลกไขวควาความรสกภายในดวยเชนกน...” (หนา 330)

ดงนน "Sapiens" เลมน จงเปนหนงสอทครบรส มผใหค านยามวา “...นอกจากจะรสกสนกสนานราวกบอานนวนยายดวยส านวนการเลาเรอง และเกรดเลกเกรดนอยจาก

312 ปท 8 ฉบบท 1 มกราคม - มนาคม 2562

ความรอบรของผเขยนแลว ยงจะไดพบกบขอสงเกต สมมตฐาน และค าอธบาย ทกลาวออกมาอยางตรงไปตรงมา ชวนใหอง ทง และชวนคดตอหรอแมแตจะโตแย งอยางตอเนองตลอดทงเลม..”

ดงนนใน Books Reviews บทนจงยกมาเพอเปนการสะทอนคด ให “พจารณา” สการ “ทศนา” ตอไป

บนทกขอบคณ พระคมสนต ฐตเมโธ,ผศ. อาจารยประจ าภาควชาเศรษฐศาสตร คณะสงคมศาสตร แนะน าหนงสอ เซเปยนส ประวตยอมนษยชาต Sapiens ฉบบแปลไทยแลว พรอมแบงปน หนงสอจงถกน ามาเปนบนทกแนะน า ถายถอดสงทไดอานดงปรากฏ

Reference Phra Anant Isukaro (Pengchaiyamo). (2006). A Study The Interpretation of Paticcasamuppãda According to BUDDHADÃSA BHIKKHU’S Views. The Degree of Master of Arts (Buddhist Studies). Graduate School: Mahachulalongkornrajavidyalaya University. Phra Nuttakitti Anarato (Phuyngao). (2008). A Study of Mindfulness of Death in Tipiyaka. (Master of Thesis). Graduate Schoo : Mahachulalong- kornrajaviyalaya University. Yuval Noah Harari. (2018). Sapiens : A Brief History of Humankind. Translate. Bangkok : Yipsi Press. (Thai).