. ClAN BATTISTA VICO

VOM WESEN UNO WEG DER

GEISTIGEN BILDUNG

•

ClAN BATTISTA VICO

VOM WESEN UND WEG

DER GEISTIGEN BILDUNG

MCMIIIL

VERLAG HELMUT KOPPER

VORMA L S GEORG BONDI

GODESBERG

n

Etcnim crilica id nooi!l dut primum verum, do quo,

vel <.'Um dubiLas, cerLus fins; el quo omnem prorau!>

Acadcmiam oovam prol'ligassc cxi~;titnalur. Analysi ...

aulem mira methodi facilitut.c problcmala gcornct1 iru

antiquis insoluta di~;!>oOh it. Et anliqui gcomclriu ct

mechanica, tanHJUam phy~;icac instmmcntb, usi sunt;

non pcrpetuo t.amon: nost.ri iisdem el perpetuo, cl

melioribus. Nam goomctrium analysi explicaliorem, ct.

mechanicam novamne, noslrae disputation is non est;

novis ccrle et ingeniosissimis invenlis auclam udhi­

bcnt duces: ct, ne ab iis unquarn in lcncb•·icoso natu­

rae itinere deserantur, mcthodum gcometricnm in phy­

sicam imporlarunt, qua vcluti Ariud1100 aliquo filo

alligati, institulum pcragu11l iter, cL caussas, quibu ...

haec admirabilis muncli machina a Dco Opt. ~lax .

construcla est, non iam tenlabundi chysici, sed velut

immcnsi alicuius operis arch.itccli describunt. Che­

mica anliquis prorsus incognita, quibus adiwnenlis in­

slruil mcdicinam! quae ch<.micorum phaenomenon si­

mUiludine apposita, quam plurimas humani corpul'i~;

functioncs ct morbos ncdum con iiciL, oculis plane cc•·­

nit. Ccrtc spargirica, cius soboles, desiderabalur unli­

quis: nos co rum voli compotes facti sum us. Et che­

mica a quibusdam i.n physicam invecl.a est; uli el a

quibusd.am mechanica in medicinam. Et chemico-ph)­

s ica nonnulla metoora aliaque naturae opera manu

20

III

E t principio, quod ad scicnliarum atlinet. inslrumen­

la, a critica ho<lie sludia inauguramur: quae, quo su­

lllll primum verum ab omni, Jlon solum false, seJ fah.i

quoque suspicione cxpurgcl, vera secunda cl vc•·isi­

milia omnia acquc ac falsa mente exigi iubel. In­

commode quidem: nam adolcsccntibus quam primum

sensus communis est conformandus, ne in vita agenda

aelale Iirmati in mira crumpant et insolcnlia. Ut nu­

lcm scientia a veris oritur, error a ialsis, ita a verisi­

milibus gignitur sensus communis. yerisimilia nam­

que vera inter ct. Ialsa sunL quasi media: uL quae

!ere plet·umque vera, pcrraro falsa, Haque, cum maxi­

me adolescentibus sensus communis educi dcberel,

~ verendum ne iis nostra crilica praefoeetur. Praclcreu

scn:.us communis, ut. omnis prudentiae, ita cloquen­

liue regula est: num sacpe oralores magis cau.,su

laboranl vera, quae nihil vcr;simile habeat, quam

falsa, quae credibili duclu constet.. Quare periculum

subesl, ne nostra crilica adolcscenl.cs reddat. cloquen­

tiae incptiores. Denique nostri critici ante, extra,

supra omnes corporum imagines suum prim:.~m elo­

eant verum. Sed id adolcseentibus immature nlque

accrbe praecipiunt. Nam ut senectus ratione, ita

adolescenlia phanlasia pollct.: ncque saDe pueris, quae

bcalissimum Iulurac indolis specimen semper habila

est, cxcaecari ulJo modo oporLeL Et memoriam, qune

26

STEVENSON LIBRARY BARD COLLEGE Annandale-on-Hudson N.V 12504

t·um phantasia, m~i eadem, cerle pcne eadem e:-t, in

pueris, qui nulla alia mcnti:- Cacultalc praestanl, c.x­

coli impcnsc ncces~e est. ncquc ingcnia ad artcs, quae

phanlasia, vel memoria, vel utraque valent, 11l pic­

lura, poctica, orawriu, iurisprudcnlia, quicquam sunt

hcbctanda: ncquc criticn, quae omnium artium scicn­

t i:u·umquc inslrumcnt.um nostris commune est, ulli de­

bet. esse impcdimcnto. Jlucc incommoda declinabanl

anliqui, quibus geomctria fcrmc omnibus eraL logica

pucr<>rum. Nam medjcos imitati, qui, quo·natura ver­

gil, incumbunt, scicnliam iis, quae sine acri imagines

confor mandi vi haud rccLc pcrcipi polest, tradcbant.:

ut nulla \ i naturae facta, sed scnsim, cl placidc pro

ac latis ingenio oonsuc£icrcnL rationi.

D<Jindc sola h<>d ic criticn cclcbralur; topica ncd um

11011 praemissa, sed omn ino poslhabita. Inconm10dc

itcrum: nam ul argumcnlorum invcnlio prior nal.ura

est, quam de e<>rum \'Crit.atc diiudicatio, ila lopicu

p rior critica debet. esse doctrina. AI. cnim cam nostri

faeessunl, et nullius usus putant: nam sat. est, in­

<luiunl, homines modo cr itici si.nt, r em doccri, ut. quid

in ea \ e r i in est invcniant; ct. quae circurnstant vcl·isi­

milia, eadem ipsa veri regula, nullam topicam docti

\ idcnl. Sed qui certi esse possunL vidisse omnia?

Uncle ilia summa ct. rara orationis virtus exisW., qua

,plena" dicitur,. quae nibil intactum, nihil non in

medium adductum, nihil auditoribus desidcrandum rc­

linquit. Nat.-ura cnim inccrt.a est, ct praccipuus, immo

unus artium finis, ut nos ccrtos reddat, rccLo iccissc:

ct cr itica est ars verne oralionis, topica autcm copio-

28

t;UC. Dcindc in topica, sivc medii invenicndi doctrina

cxcrciti (,medium" Scola~>tici dicunt., quod Latini ,.ar­

gumentum" uppcllanl}, cum iam norinL omncs m·gu­

mcntorum locos in dissercndo, ut. scribendi clcnll'nla

pcrcurrcrc, ium racult.atcm habcnt. ex tempore \ idendi

quicquid in quaquc caussa insit pcr~>uadibilc. Qui 'cro

cam Iacultalcm adepli non sunl, oraLoris nomen "ix

mcrent: quorum munus id csL praccipuum, ut in rchus

fervidis, quae cunclationem, vel comperendinalioncm

non paliunlut· (uL in noslro .ioro, in caussis, quae

criminc constant, ct. vere ot·at.oriac sunl, sacpb,imc

USU\ enil), rcis, qui bus paucae horae ad diccndam

caussam sunt pracstilutac, pracsenlem opem a£fc1 rc

possinl. At nostri criLici, cum quid dubii iis obl.tlum

esL, illud respondent: I sLa de re sine co~iLcm .

Ad haec, loLa eloquenLia-c res nobis cum auditoribus

est, iJJud respondent: I sta de re sine cogitcm.

moderari dcbcmus, et natura ita comparalum e..,l, ul

saepe qui pollcntissimis rationibus non mo,entur,

iidem aliquo )e, i argument.o de scntcntia dcicianlur.

Quare, ut orator omnium animos pcrtigissc cct·lu-. ~-oil,

omnes at·gumcnlorum locos pcrcurrisse necessc est.

Quaproplcr non rcctc nolanL Ciccronem mulla Jc, ia

clixisse: num ct levibus iUis in Iot·o, in senatu, ct po­

lissimum in concione r~rrna' il; et orat.or cxtilil im­

perii Romani maicst.ate dignissimus. Quid illud, quod

in quibus caussis haerebit. oruLot·, qui unum vcrum

curat, in iisdcm sese cxpcdiet, qui vcrisimilia pructc­

rca consccluLur? l\1. Brut.us hac nostra, auL fcrmc

nostra crilica insLructus (Sloicub cnim e.raL), ~liloncm

30

dcprccalivo sl.alu dcfcndcndum pulabal, cumquc c.-on­

lcndcrc absohi oportcrc, cum ob eius nul'l.ima in

rcmpublicam mcrita, lum quod pessimum de cu.

pcslcm, Clodium ~ust.ulisset. At. Cicero, in l.opica vcr­

salus, inlulum cxislimavil tulem reum, co rerum sta­

tu, iudicum clcmentinc committcre, et conicclut·a cum

cuussam duxil: quam si c~isscl, Milo ccrlc, ul ipse­

meL proiitebatur, oo iudicio cvusissct absolutus. Alqui

At·noldus, vir usqucquaquc doclissimus, cam cont.cm­

nit, ct nullius Irugis cxistimal. Ulri crcdcndum, \r­

noldone, qui negal, an Ciceroni, qui se a lopica po­

tissimum cloqucnlcm Iuctum aiiirmat. et profit.clur,

aliorum eslo iudicium: nos aulcm, ut nc quo allcri

doncmus, alleri rapiamus, dicinlUs, ut. critica vcraccs,

it.a lopica nos Iicri copioso.s; quod, quemadn~<xlum

olim SLoici in crit.icu, Academici in topica art.c Loti

Iuct·e, ita hodic ratio disscrcndi SLoioorum uridu ~L

dcducta apud recenliorcs, varia autem el multiplex

\cudemicorwn apud Arislolclicos in usu est: quodquc,

a Pico :\Iirandulano proposilum, doctissimus quis re­

ccntior uno sorite perst.ringcrct, Caicl.anus centum

numero syllogismis oppugnat. Et perpetuo anirnadvcr­

t.crc licet anliquas philosophorum sectas, quo longius

ub hac crilica reccsscrunl, co eopiosiorcs Iuissc. SLo­

ici, quibus aeque ac nostris ment.em veri rcgulum esse

placuil, omnium mruxime minuli el exiles; Epicurci, qui sensum esse volucrunt., puri et aliquanlo amplius

cxplicati; at Academici anliqui, Socrat.em scculi, qui

nihjl se scire, pract.crqu.am nescire a!Iirmabal, abun­

dantes -et ornalissimi; Academici vero no vi, qui hoc

'32

1psum nescire se nescirc pro!itebantur, lorrcntium

more cxundabant et ni .. i~> ritu spis.si. Ct Stoici alquc

Epicurci unam dunluxat disputationis parlcm propu(!·

nabanl. Plato in altcrulram, quae verisimilior 'idc­

rclur, inclinare: Cat·neades aulem utrumque complcc­

tebutur opposilum, et UtlO die iustitiam esse, allct·o

non esse, aequis rerum momentis et incredibili di'isc­

rcndi vi, disputabal. Atquc haec omnia indc orta, quiu

vcrum unum, verisimilia multa, Ialsa infinita.

Quare utraque diitserendi ratio viciosa: lopieorum,

quia snepc Ialsa arripiWlL; crilicorum, quia \crbi­

milia quoque non nssumunl. lgitur, ut ulrumquc \ilc­

tur \icium, exblimem, adolescentes scicntias artc~><JUC

ornncs inlegro Judicio doccri, quo topicae dilenl locos,

nc interea sensu communi ad prudcntiam et eloqucn­

liam invalescanl, phanlasia ct memoria ad arlcs, quuc

iis praestant mentis Iacultatibus, coniirmcntur; deindc

disce1·e cri! icam; l.lun de int.egro de us quae cdocti

sunt suo ipsorum iudicio iudicent; ct. in iisdem in

ulramque partem disserendis sese exerccant. Ita num­

que evaderent in scientiis veri, ad rerum prudenlium

solerles, ad eloquentiam eopiosi, ad pocsim picluram­

' c phantaslici, ad iurisprudcntiam memoriosi; et ('au­

tum praeterea csset, ne .fiorcnt temcrarii, ul qui de

rebus inter disccndum disputant; .neve pravc tcligi­

osi, ut qui nihil, nisi a docl{)rc dictalum, verum pu­

lant. Qua mihi in re anliqui nobis praestarc \idcnlur:

P) lhagorei namque univcrsum silcbant quinquennium;

per quod tempus audita solo doct.oris testimonio

,ipse dixit" propugnabant, ct genera tim l.yronum philo-

3-l

curant, Iundumcnta cum pcri<:ulo ne.gligant. .\h! nc

fallamus, ncquc Iallamur, a\Jditorcs: istas mclhodos,

sivc sorilus isws, ut. in goomct.ricis vcrissimac dcmon­

slrandi viae ct rationes sunt, it.a, ubi res dcmon­

slralioncm non patitur, lrunquam viciosum cai>lio­

sumquc argumentan<U genus, priscae philoc,ophorum

sectac Stoicis, qui eo disscrcndi tclo ul.cbantur, obiec­

tabant. Et. Chrysippi ]ogicam, ul insidiosissimam an­

tiquos rcformidasse etiamnurn fama constat.

Quare isLa physicae, quae vi mclhodi gcomclricae

obtcnduntur vera, nonnisi vcrisimilia sunl, ct a gco­

mctria melhodum quidcm habcnt, non demonslrnti­

onem: geomelrica • demons tram us, quia facimu1>, si

physica demonstrarc possc.mus, facercmus. In uno

cnim Deo Opt. Max. sunt verac rerum Iormac, quibus

earumdcm est coniormata natura. Demus igitur phy­

sicac operam, ut philosophi, nempe ul animwn com­

ponamus: et in co praesLcmus anliquis, quod illi haec

studia excolebant, uL impie cum diis de !clicilalc con­

tcnderenl; nos au tern, ut humanos spiritus dcprima­

mus: iis quidem vestigemus vcrum, cuius sumus lant­

opcrc studiosi; sed, ubi non invenimus, hoc ip•;um

veri dcsidcrium nos ad Dcum Opt. Max., qui \mus

via ct verilas est, manuducat.

Dcindc gcomctrica method us ph) sicas disscrlationes

iu.xta ac gcomctricas apodLxcs, tamquam conlcntas

doceri tantum, ornari vctat. Jt.aquc rccenliorcc, phy­

sicos omncs gcnere dissercndi conLcnto ac severo uti

animadvcrtas: cum que haec physico, et cum discilur

et cum pcrcepia est, perpctuo ex proximis proxima in-

iO

\II

S ed illud incommodum nost •·oc s~udiorum ratiouis

maximum est, quod c1nn nnluralibus doclrinis impcn­

sissimc studcomus, moralcm non tanli Iacimus, ct.

cum polissimum part.cm, quae de bumani animi in­

gcnio ciusque passionibus ad 'ilam civil em ct ad clo­

qucntiam accommodate, de propriis virtu tum ac 'ici­

orum notis, de bonis malisquc arlibus, de morum chu­

racleribus pro cuiusquc aetatc, sexu, condicionc, for­

tuna, gcnte, republica, eL de illa dccori arte omnium

dif!icillima disscrit: atquc adco amplissima pt·acslan­

tissimaque de rcpubl ica cloctrina nobis-- dcscrla fct·mc

ct inculla iaccL. Quia unus hodie studiorum finis 'c•·i­

tas, vcstigamus naturam rerum, quia certa vidclur:

bominum naturam non Yesligamus, quia est ab arbi­

trio ince~lissima. Sed haec ratio studiorum adolesccn­

tibus ilia parit incommoda, ut porro nee satis \ilum

civilcm prudenter agant, nee orationem rnoribus lin­

gcrc ct aifcclibus in11ammarc satis sciant. Et, q;.l()d

ad p•·udcntiam civilis vitae atlinct, cum rerum huma­

narum dominae sint occasio ct clcctio, quae inccl'·

tissimac sunt, casque, ut plurimum, simulatio ct dissi­

muJatio, res iallacissimac ducant, qui unum vcrum cu­

J'ant, dii.£icile media, difiicilius fines earum asscquun­

tur; ct suis consiliis fruslrati, aJicnis decepti, quam

58

'>ncpis.,imc nbcunl. (luando igitut· 'itac Uf!Cndu l'\ re­

rum momcntis cl appcndicibu-., qu.1c circum-.t.Hltiac

di<:unlur, acstimuntur: ct carum multae forlu..,.,c .tlic­

nac ac incplae, nonnullac sacpc pt•t 'crsacJ ct quundoquc

ctiam ud \ Ct'sac suo J'ini sunt; non C\ isla recta mentis

regula, quae rigida c-.t, hominum facta acslimat·i pos­

sunt; sed ilia Lesbiot·um Ilexili, quae non ad "'l' cor­

pora dil'igit, sed '>C ad corpora inflcctit, spccluti de­

bent. Atque adeo hoc scientia a prudent iu dbtul,

quod scicntia cxccl lunt, qui ttnam caussam, pet· quam

pitlt'ima naturae dfccta perducunt; prudentiu \CrO

praestant, qui unius facti quam plurimas cuu ...... as

\'CSiip:nnt, ut quae sit \Cra, coniiciant. I dquc adco fit,

quia scicntia ad summa, sap icnlia ad inl'ima -.era

spec! at: undc stulti, illilcrati asluti, docti impt·udcn ­

tis cl 'ifi sapicntis distinguuntul' charactcres ct no­

lac: nam in 'ita ugcnda stulli ncquc sumrn·t, ncquc

infima vera attcndunt; illilcrati ustuti inlimu animnd ­

' crtunt, prima non vident; imprudcntcs docti ex

summis iniima, sapienlcs \Cro C\ iniimis summ·t diri -

gunl. t ex gcncre 'era actcrna sunt, particular ia

autcm q uoque tcmporis momcnto in [alsa mut<tnlur; ·

aeternn supra naturam extant; in natura cn im ni hil,

n isi mobile, nisi matabile eontinetur. Tum autcm bo­

num cum 'cro congruit, ct. cnmdcm cum co 'im

habet, casdem dotes. Pl"oin st.u ltus, qui nee ex ACncre,

nee in specie vera norit, semper praescntcm suae

temel'itatis fert pocnam. Indoct.o autem asluto, qu i

60

\Cra pcculiaria captul, nee c., gcncrc \Crum tenet,

quae n'>lutiac hodic pro-.unl, cue ipsac eras noccbunt.

Docli 'cro imprudcntes, qui ad peculia ria a \ cro C'\.

~-:cncrc recta pcrgunt, per anfracluosa vitae pcnurn­

punt. At sapicnt.cs, qui pc•· agcndorum obJiqun ct in­

cct·ta ad aeternum vcrum collimunt, quia rectu non

possunt, circumducunt iter; ct consilio expcdiunt in

tcmporis longitudincm, quantum natura Iicri polc'>l,

pro!utura.

~on rcclc igitur, per haec, quae diximus, ii faciunt,

qui iudicandi ralionem, qua ulitur scientia, in pn•dcn­

liae usum lransicrunt: num ii res recta ratione ac!->li­

lllanl, cl homines, cum bon:l ex par Le slulti sinl, non

consi lio, sed Jibidine vel fortuna I'Cguntur: ipsi de re­

bus iudi canl, qualcs esse opo•·luer iL, et res, u t pluri­

mum, Lemere gestae sunl. Et cum sensum comm:.mcm

non cxcoluerinl, nee vel'isimiJia unquam secuLi :.inl,

uno \Cro cont.cnti, quid porro de co homines com­

munilcr scntiant, ct an iis quoque vera videanlur, nc­

quicquam pcndunl: qunc res non solum privalis homi­

nibus, sed principibus 'iri<, ct. surnmis rcgibus ct

summo vicio datum est, ct quandoque maximo damno

maloquc I ui L. Cum IIcnticus lcrt.ius rex Gnl liarwu,

J lcnricurn G uisium duccm, popu larissimwn pr incipcm,

sub publica commcalus f.idc, ct. in mediis Ga!Jiarum

COil\ cnlibus morti dari mandasscl, quamquam Iacl~>

iustac subcssenl cau.,sac, <Juia tamcn non \idcbanlur,

rc Romam pcrlata, Ludo,icu-. ca•·dinalis :\ fandrutiu ... ,

62

n.•r·um publicarum pn.tdcnti.,..,imu-., fact-um in ca 'crba

nota,it: ,Principcs non .,olum, ut. res \Crac cl iu ... tac

..,int, sed ut tales quoque 'idcanlur curare oportcrc ".

Quod sapiens dictum mala inde in Galliac regno orlu

quum verissimum esse comprobarunl. Rcclc igitur

sap ientissimi Romani in prudcntiae rebus quid vidc­

rctu r· spcctabant.; ct. cum iudiccs, tum scnator·c.., per

verbum , ,ideri" suus sentcnlias concipiebant.

Ut haec igit.ur omnia complcclamur, philosophi, qui

propter· cximiam rerum mu.,imarum scienliam ,polr­

lici" olim, uni,ersarum rerum publicarum nomine, \O·

cubanlur, postea ex pana urbis Athcnarum particuln,

cl loco ubi docebant., nomen habucrunl, ac Pcripalc­

lici ct. Acadcmici dicli sunL, tum rat.ionalem tum ua­

lundcm moralemquc doctrinam ad civ~lem prudcnlinm

apposite lradebanl; hodic res nobis ad anliquos ph.)­

sicos rccidcrunt. Et quando olim triplex philosophia

ab iisdem lradebatur ad eloquenliam accomodnlc,

unde a Lyceo Dcmosthcnes, tlb Academia Cicero lu­

culcntissimarum maximi oralorcs linguarum prodicrc;

hodic ca ratione dooctur, ut in ea font.es omnis \Cri...i­

milis, copiosac, aculac, ornalac, explicatac, amplac,

morulae inilammalacquc oralionis sint cxiccuti, ct

auditorum mcnt.cs eoniormunt similes

... 'i•·ginum nostrarum, quos mulrcs student dcmjssis humeris esse, ct \incto pccto•·e, ut gracifcs sicnl:

si qu.1 est habitior paulo, pugilcm esse uiunt, deduc.:uol cibum: lamctsi bona est natura, reddunl curalura iunceas.

6'!

conscqui natura 'ideant ur. Quamobrem acute, neque

titra 'crum quis di,~rit: ciu.,modi mcndacia co., in­

'>cnirc tantum po.,.,e, qui vera philosophiae uptime

'>ciunt. Id egrcgic prucstunt geomctrae, qui ex fa!..is

prucmi~sis el datis, suuc ' i mcthodi, a conscqucnli

\Cra conlicittnl.

'l•:t fincm quoque, qui hodic mnxime celebratur, ncm­

pe ' erum in idea, sh c ex gcncre, in re poctica ad­

prime utilem arbit•·or. \cquc cnim in ca sum scntcn­

tia, poet as Iabis prnccl(>llc delcctari; quin affirm.trc

audcam LOS aeque ac philo ... ophos ex ins titulo ' era .o.,c­

qui. "\am pocta dcleclando docet, quae severe philo­

sophus: utcrque docet oHiciu, ulcrquc mores hom inum

dcscribit, ulerque ad 'irlutes cxcilat el a -.iciis abdu­

ciL: sed philosoplllls, quia cum c•·ud itis rem habet, id

dissc•·it ex genere; poet a 'ct·o, quia cum vulgo agit,

sublimibus personarum, quas Iingil, faetis dictbquc

lamquam excmplis quodanunodo. cxeogitatis pcrsu.t­

dct. Quamobrem poclac •·eccdunt a fonnis \Cri qutJii­

diani::., ut exccllcnliorem quomdam veri f.peciem ullin­

gunl: et naturam inccrlnm dcscrunt, ut naturam <·on­

slanlcm sequuntur; <tlquc adeo Ial::.a sequunlut·, ul

sinl quodammodo \CI'iot·cs. Higor hie humanarum ac­

tionum, ul quis in omnibus ct per omnia sibi con.,lel,

opl imc a Stoicis, qui bus rccenliores responde1·c 'i ­

dcnlur, doccbalur. Undc ii mcrilo suac Stoieae !>cctac

prineipcm asscrebanl llomerum, qui Arislolcli pt•in­

ccp., poctico1·um mend.tciot•um c~t urtiicx. Quaproptc•·

per quas ipsas eaus~a~ noslrorum studiorum Jin..:m

prudenliac civ iii obc!>~c docui, cum pocticac condu-

7tl

runt ac ulti sunl. '\cquc Chri~linos, quod ~uo.., dcos

non crcdcrenl, ~ed quod non adorarenl, pcrsequcb.tn­

tur. Sed quid stullius, quid incptius, quam iubcrc per

cacrcmonias eerlas inecrta adorare numina? Al Cllrt­

sliana rcligio dogmata de Dei Opt. i\lax. natura di­

vinisque mysLcriis quam ccrlissima cloeet,: uncle ri! u;,

cL cacrcmoniae sunt, mcrilo ccrlae. Quare nova !>Cien­

liu apucl nos di,initus nat.u est, quae divinos ciu1> veri

Iontcs aperit, sacros libros eL tradilionem, et, ,thl.-o­

logia dogmalica" nuncupat.ur. !tuque, ubi olim Lex

XII Tabularum a cacremoniarum capite incipicbal:

,Deos caste adeunto", fl!fllinirwcHs rorlc:r a titulo /)('

Su111 IIW '1'1·i11ifalc cl fide rafholica inauspicatur. Eius aulem doctrinae optima mcthodo, quasi rivulus erfluit,

alia theologi.a, quae ,moralis" dieitur, ct. de Iinibus

bonQrum, de virLulibus officiisquc ad ChrisLianarn re­

ligionem aeeomodat.c praeccpia. consignat. Quae de

Deo scientia, quae caeremoniarum caslilas, quae mo­

rum doctrina tanta verit.ate, lanla dignif ale, lanta 'ir­

tute praestant, quod Christiana rcligio, non ut aline

vi ct armis, quibus gentes delerent, sed ~ iriutibuc; et

cruciatuum constantia in duas sacculi sapientbsimns

gentes, Graecos Romanosque, et in potentissimum or­

bis lerrarum imperium sese insinuavil; atque cue cum

suo imperio, cum Slta doelrina in Chrislianum nomen

sponte sua coneesserunt; nee lamen eorurn rcligionis

ac philosophiae monumcnta delela sunt, divino corte

consilio, ut in omne aevum ulraque ad exemplum col­

lata, ill a humana, noslra prorsus divina 'idcretur.

X

ILrctcnus de scicntiar-um inslrumentis; nunc de no­strac ~ludiorum ralionis adiumcnlis disseramus. Et

quod de multis rerum argumenlis, quae a prudcnlia

sunl, arlcs rcduclas habeamus, Yercor ne damno po­

lius nostrac studiorum rulionis, quam lucro apponi

ncccssc sit. ' am de iis t·cbus, quibus prudcnlia mo­

dcralur, arlcs, si mullac, nullae; sin modicac, multac

sunt. Qui cnim omnia prudcntiac in artcm redigcrc

conantur, principio inancm insumunt opcram: quia

pr·udcntiu ex r·c r·um circumslanliis, quae inSinilac sunt,

sua capit consilio; quar·c omnis car-um compt·chcnsio,

quam amplissima, nunquam est salis. Dcindc consuc­

faciunt audilor·cs, ut communibus praeccptis adhacrcs­

cant: quo nihil in actu roru!n inutiljus cxpcrimur·.

Quamobr·cm ul. usui sint aries, quae prudcntia con­

stant, uU oratoria, poclica, historica, deorum compi­talium inslar s int; cl. lanlum dcmonslrcnl quo et qua

sit. cundum: ncmpc per philosophiam ad ipsius opli­

mac contcmplationcm naturae. Cwn enim una cxcolc­

batur philosophia, sive adco una optima spectabatur

natura, ma"\imi in quoque islarum artium gcncrc

scriptorcs apud Graccos, Latinos et. nostros !loruc­runt: arlibus autcm npud quosquc oorum excultis, non

pcrindc clari cxlilcrunt. f..xcquamini, quaeso, de sin­

gulis ralioncm; ct. me nihil .falsi di.xissc invenictis.

Quaproptcr qui art.cs ac disciplinas, quae nedum om-

86

X

SO\\ cit von den \\'crkzcugen dcr \\ isscnschaflcn; jcl7t

will ic:h von den Jlilfsmitte!n unscrct· Studicnnrl hundcln. DaB wir filr , iele racher, die der Urtcilskrart angchurcn, Lchrmcthoden bcsilL.en, bedeulet, filrchle ich, mchr cincn Nachtcil als eincn Vorteil unserer Studicoarl. Dcnn dn wo

dio Urtcilskra£t maGgcbcnd ist, sind 'ielc LchrmctJtoclcn gar kcinc; sind sic maBig an Zahl, dann sinds 'ielo. \\ cr

numlich nile Oinge der Ut·leilskrart in cine LchrrnctJtodc bringen will, macht sich zum erstcn einc citle J\IUho; dcnn die Ut·tcilskt·a[t richlel sich in ihrcn Enlschcidungcn nach don Umstiindcn, dercn Zahl unbcgt·cnzl ist; da•·um mag ilu·o Zusammcnfassung noch so umfangTcich scin, sic ist doch nicmnls aust·oichcnd. Fernet· gcwohnt man die II Urct· daran, daB sic sich an allgemeine Vorsclu·ifLen ldnmrnom, was im Augenblick des Ilandelns cr[ahrungsgcmUB das UnzwcckmilBigsle ist. Urn also Nutzcn zu bringcn, mils· sen die LchrmetJ10deo, die es mit dor U•·t.eilskrnft zu tun haben, wie die dcr Beredsamkeii, der Dichlkun<;l, dcr

llistorie, 'on der Art dcr Lares Compitales soin und nur zcigcn, wohio und auf welcbcm \\'ege man .-.u gchcn hat: niimlid1 auf dem \\"cg der Philosophic zur Betrachtung dcr ,ollkommcnen 1 alur sclbst. Als man our cine ein/ige Philo­sophie p£lcgte, odcr gar einzig auf die 'ollkommcnc :\atur blicklc, da bliihlen in jeder Art dicser Kilnsto die groBtcn Schrift.stcllcr bci den Griechen, den Romcr·n unci den Un· sercn; nac:hdcm aber die Lchrmcthodcn bci ilmcn allen

ausgcbildcl warcn, sind kcine l\liioncr \Oil glcichct· He­riiJlmtJICil mehr aufgetreten. Stellt cinmal, bitlc, die Untcr­suchung im cin6clncn an, uod illr wc•·dcl findcn, daB ich nichts Falschcs gesagt habe. Darum mochlc ich die Lcutc,

87

tici" diccbanlur, leges oratoribus minislrabanl; oru­

tores aulem in caussis ax !aclo ipso aequi urgu­

ment.a inveniebanL Quare, cum apud Graecos iul'is­

prudenlia ct philosophorum scicnlia, et pragmalico­

rum de legibus historia et oratorum Jacullate con­

linerelur, apud eosdem de philosophia innumeri, oru­

lionum quam plurimi, nulli aulcm de iurc libri eranl.

Philosophi autem Romunorum ipsl erant. iurisconsulti,

ut. qui in una legum perilia omnem sapientiam posu­

erunl, sive sapienliam heroicorum t.emporum mcram

conservarunt: elcnim

haec Iuit. sopicntia quondam,

publica privatis scccr·ncrc, sacra pro£anis,

concubiLu prohibcr·o vago, dnr·o iura marilis,

oppida moliri, ct. leges incidcrc ligno.

Quare eadem dc!inilione Romani iurisprudcntiam, qua

G racci sapienliam, ,divinarum humanarumque rerum

notitiam" de!iniebanL Cum aulem ca sapienlia iusl i­

tia et civili prudenlia lola Jerme conslel, doclrinam de

republica et de iustitia multo rectius, quam Graeci,

non dissercndo, sed ipso usu reipublicae perdiscebant.

Haque, ,veram, non simulatam philosophiam" sec­

tantcs (nam de his tem pori bus verba iurisconsulti

' erius dici possunt), in lis virlulibus prius publica

pcrsaoete obeundo muniu, magistratus nempe et im-

peria se Iirmabant; senes tandem aetaLe carumdcm

92

mcnlnriis iterum innumcr:l!> factorum species confin ­

Aunl, iurisprudcnliam itcrum in minutae diligcnliuc,

quae diximus, mala coniiciunl.. fhlitil dcindc in Italiu

Andreas Alciatus, quem dcinde Galli summa cu m

laude scclati sunl.; qui, sicul antiquac i trisconsulto­

rum scclac ab ipsis aulhoribus habucrc vocabula, ii

ilidcm Alciatiani appcllal'i dcbcrcnt; ct Latinac Gt•ac­

cacque linguae pcritia hisloriarumque Romanat·um

erudilione suam Romano iuri luculentiam restiluerunt.

At ii polius leges Romanis suas reddidcrunt, quam ad

nos noslris rebuspublicis aplas apporLaverunt. Quat·c

in hac ipsa s ua de iurc privalo prudcntia, ut de pri­

valis noslri tcmporis oontrovcrsiis r cspondcant vel

dcciclant, Accursianos evolvunt, et ab iis aequi ar­

gumcnla mutuantur.

Igilur, quando leges pro rcipublicae inslil ulis con­

dcrc ct. inLerprctari neccssc est, priocipio rcgni con­

slilulioncm, seu legem ilJam ,regiam", quae lata qui­

dcm non est, sed cum Romano principat.u nata, spcc­

tari ct. doctrinam de republica monarchica oplimc

iurisprudentem tenere oportct. Deinde omnia pro regni

natura ad civilem ordinarc aequiLaLem, quae ILalis

"fJinsla ?"ctfJione di Btalo" appcllatur, et unis rerumpu·

blicarum prudentibus gnara: quae ct. ipsa acquitas na­

luralis, et quidem amplior est, ulpole quam non pri­

vata utili tas, sed commune bonum suadeat.: sed, quia

id nee praesens nee pcculiarc est, vulgus, qui non

122

'idct nisi ante pedes posit a, ct particularium dun­

ta:~.ut intelligcns, ignorul.

Ad haec statuat ca acquitalis ci' ilis cons ilia optima

C!->sc, quae acquitalem nuluralcm quoque prac !->C fc­

•·ant; his ilia proxima, quuc ctsi, uti a Iustiniano u .. u­

copio dicitur, ,impiu J>rncsidia" videanLur, lumen J>l'i­

vato damno utiliLalcm publicam longe aifcrant nmpli­

orem; poslrcma c.ssc quae ct ci' ibus bono sint, nc­

quc rcipublicae obsinl. '\am quae civibus prosunt, rei

publicae noccnt, aequilalis naturalis, non civilis con­

silia sunt; quae vcro cl ci' cs, et rcmpublicam damno

ufficiunt, non consiliu principatus, sed ,dominalionis

flagitia" dicuntur, quibus mali principes ius fasque

proculcant, et prius rcgnum, tandem scipsos pcrdunl.

Dcniquc principat.us Romani o1·iginem, stabi limcn,

formam, auct.um, statum, intcritum conl.emplctur·, ct

ca omnia cum nostri tcmporis regno componat, ut, an

cacdem publicae utilitalcs conscquantur, dispicial.

Tum quamque deiinitionem ad regni vim el naturam

rc£crat; et cuiusquc Romani iuris publicam aliquam

caussam, quae ncccssario omnibus subest, vcstigcl;

ct. quae iura privata c:x caussu condita sunt, quae no­

stro regno prosit, producat; quae non obsiL, permittat;

quae noceat, coarcLet.

Quid c.st. iuslitia? constans communis utilit..alis cura.

Quid iurisprudenlia? optimi regni notit,ia. Quid ius?

ars tuendae publicae utilitalis. Quid ius si'e iw.tum?

utile. Quid ius naturale? utile cuiusque. Quid ius gcn-

124

tium? utile nationum. Quid ius ci' ile? utile ci' ita tis.

Qu.i Iontes iuris? et cur ius naturae natmn? ut homo

quoquo modo , ·ivat. Cur ius gentium introductum? ut

homo tuto el facile vi val. Cur ius civile conslitulum?

ul homo Ielicilcr bcatcquc vivat. Quae summa lex,

quam semper in aJiis int.cq,rclandis sequi de bemus?

rcgni amplitudo, prineipis salus, gloria utriusquc.

Cur leges Furia Caninia, Aclia abrogat.ae? Cur

sublatum ius Latinae et dedilitiae libcrl<llis?

Cur omnes manumissi Iiberti Romani facti? ut

Romani ingenui obsequio principis Iirmarentur. Cur

dominorum sae,itia in servos cocrcita? ut. ne porro !o­

ris erumpaut, el audcant. principis potentiam at.tcnlarc.

Cut· peculia iiliis.familias paLI'imonii iure pcrmissa?

ut. mulcla quoque a r:Jelinqucndo deLcrreant.ur. Cur lc­

gitimationes institutac? ut. patriciorum ferocia man­

sucscer·ct. Cur dominium ex iure Quirilium et ius bo­

norum, usucapio in ltalia cl Jongi tcmporis possessio

in pro' inciis olim distincta, nunc confusa? Cur omncs

imperio Romano subiecli ci,itat.e Roman a donali?

An quo sanctius ficret arcanum, posse a provinciis

imperalorem Roman·um cligi? An, quod veri us, ut. om­

nium aeque interesse!. imperium Rom anum stare? Cur

donationes insinuandae? nc quis largitionibus turbida

agitcL Cur aucta militum privilcgia? quo studcanl

magis potenliac. principis. Cur Iideicommissorum pu­

dor abiit in iuris neccssitat.em? ut socii populi Ro-

IZ6

l

XII

0 ptimorum autcm co pia C'l.l•mploru:n poti ...... immn 'i­

delur esse ... tudiorum, quae imitatione con..,lunt, adiu­

mentum. \equc enim, inquiunt, esset \ irgiliu-;, nbi

ante Iubscl Ilomer'us; ncquc apud nostros Torquatus,

nisi ante Vir·gilius. Et vulgo fcrunt ,facile iu,cntis

addcr·c". Sed altr·insccus ct id nHIXJmum est commo­

dum, invcnlionum pracrogntiva; ct. iur·isconsul!i in dc­

Iinitionibus habent: ,occupanlium conditioncm c.,.,c

meliorcm." \mn quid aliud est, quod quam plurimis

in rebu'> carum invcnlorcs ct, tempore ct dignitatc

primi, atquc adco saepe soli cxtiler·unt? Quid, ~i op­

tima ar·tificum cxempla di'l.cr· im obcssc potius, quam

prodessc omni cius gcncris studiorum ralioni? \Jirum

fortasse, sed certc 'erum. \am qui optima nohi., ar­

tium rcliqucrunl cxempla, nullum exemplar ipsi an­

tea, nisi nuturam optimam habucrunt. Qui 'cro op­

tima opiiicum, ut pictorum, e:'l.cmplaria sibi imi!nndu

pr{)ponunt, meliora etficcrc ncqucunt: nnm quantum

in natura boni cral, a rprior·ibus in suo cuiu.,quc t_:c­

ncrc cxhnustum est; alioqui non cssent optimi; ac­

q uare, lantundem; cum nee phanlasiac 'im, nee spiri­

luum mobilitatcm et. copiam, nequc ncr,orum '>tr·uc­

tu.ram, quibus a cerebro ad manum feranlur, .1cquc

lanlundcm c>..er citalionis, undc candcm facilitnlcm ha ­

berull. Cum igitur nee &upcrarc, nee acquarc po~-o ... inl,

necessc est ut in dclcrius \'Crgant. Quod sane 'erum

13-t

gcs, de Ieudis consuetudines, doctrinae Graccac, Ln­

tinac, Arabicac in noslrarum usus rcrumpublicarum

imporlatae, sunt pcrnosccndac! Ad haec addas librari­

OI'um menda, librorum plagia et. imposturas, alicnac

manus irreptioucs, quibus lcgitimos authorum part.us

vix agnoscimus, vix ge1·manos SCilSUS assequimur. ltu

ut, cum, quod nos scire oporlet, Lot libris conlineatur, quo1·um linguae int.ermorluae, rcspublicae deletae, mo­

res ignorati, codices corrupti, una quaevis ars scien­

tiaque adeo dillicilis facta est, ut vix singuli ad sin­

gulas probtcndas sufficiant.. ltaque studiorum unhcr­

sitatcs nobis institulae sunt, ct omni disciplinarum

gcncrc instructae, in quibus alii alias doctrinas, suac

quisque scient.issimus, tradunt.

Sed huic commodo illud ineommodum obiicilur, quod

m·tcs scientiaeque, quas ..sola philosophia uno tamquam

spirilu continebat, hodie divisae et distractae sunt.

Antiquitus ita constabant. philosophi, ut non solum

mores suae cuiusque doct.rinac convenientcs, sed ip­

sum disserendi genus accommodatum habcrenl. Socra­

tes, quia ,nihil sc scire" proiitebaLur, nihil quicquam

ipse af.fcrebat in medium, sed minulis inLerrogationi­

bus se a Sophistis velle discerc simulabat; quibus

dnlis, suas coniiciebat induct.ioncs. Stoici, quibus men­

tern veri vegulam, ct. sapientem nihil opi nari placebat,

ipsi indubie vera pro suo iure sumebant.; et ea, per

vera secunda, tamquam per annulos, ad dubia usque

calenabant, et soritc, suo Lelo, ut.ebantur. Aristotelcs,

qui et. sensu et mente verum diiudicari volebat, syllo­

gismo ut.ebatur, quo communiler vera dabat, ut in

t-16

specie dubia sibi certa n:ddcrcnlur. Epicuru-; 'cro, qui

scnsibus nolionem 'eri dcmandahal, nee dabat quic­

quam, nee aeeipiebat ab ud,er!'>arii.!.; sed rc.-. nuda ct.

simpliei oralione oxplieabal. IIodie autem audilores

forte dueli ab Arbtotclico in disscrtatr-icc, ab Epi­cu reo in physiea, a Cur·thcsiuno in mclaphysica cru­

<liuntcr; a Galenico discil medicinac lheoriam, a chcmico

pnl.xim, ab Accursiano iurisprudcntiac Jm~lilu/iout•s. a

Fabrista Pcmdrclannu, ab Aleialiano ('odici!l libros

praclcgit. Et ita ineondita ac sacpc pervcrsa cor·um

instilulio est, ut, quamquam partibus doelissimi sinl,

in summa !.amen, qui sapicnliac Ilos esscl, non con­

stcnl. Quare, ut id vilctur incommodum, \'Cllem, ul

\rniversitatum anlcccssorcs unum omnium diseij>linn­

nrm syslema ad rcligioncm et rempublieam accommo­

datum componcrcnl, quod doctrinam usqucquaquc <'On­

formcm obtincrcl, idquc ex publico institulo prol'itc­

rcnlur.

148

/i()ri cf r111fiquct l'lftulionLm ra/i()lle r()nciliala, nihilomi­nus maxime ntlgarem conccpi; nam

'on fumum ex £ulgorc, sed ex fumo dare luccrn velim.

Mea autcm circa id at·gumcntum excogit.aLa nullis

magnilicis -ornavi verbis, 11e i1uuriam .facere vidcrcr

tibi, erudite ]ccLor, qui !Juo iuclicio duceris, cL ius esse

tuum intclli,gis de scriptore in alterutram parLcm iudi ­

carc. Sed nonne replicaverit, id gloriosi est, quod

dixcrim, me novam rem in litcrarum rempublicam

apportare? Iinime vero: nam novit.as proprium !au­

dis argumentum non est; ridicula enim ct monstra

novilatc censentur. Illud vcro laude dignum, rcctc

nova dixise: quod ego tibi, lcclor, communique cru­

dilorum iudicio virorum pct·milLo, a quibus p t·ofitcor

me nunquam esse dissensur-um. am icl in omni vita

unum maxime formidavi: ne ego sol us sapcrcm, quae

res plenissima discriminis semper m.ihi visa est, ne

nut deus fierem, aut stuHus. Sed idem obiccerit me

satis rebus ipsis osLentassc magnificum, qui omnia

sapientiae studia mihi subiccerim; ct cle iis, lam quam

in omnibus vcrsalissimus, iuclicia rotundo ore pro­

tulcrim. Sed qui icl obiicit, quae haec sinl iudiciu,

quaeso, animadvertat: nempc, ut doclrina a liu a lii

prosit vel obsit, et qua ratione obesse non possit; quod

iudiciorum genus, nisi qui

horum ... nihil cgt·cgic, practcr caclera ... ct tamcn omnia haec mcdiocriter

stuclucril, nemo rccte practcrea proferre polesl. \am

lSi