KUZEY YAYlNLARI 1 8 bull

Kuramsal Dizi 4

bull

Kuzey Yayınlarında Birinci Baskı Ocak 1985

KUZEY YAYlNLARI Şimşek Sk No 1411 AAyrancı ANKARA Tel 30 40 81

Kapak Ali Cengizkan Dizgi TEMPO- 18 34 65 Baskı Sistem Ofset

ll

ALBERT CAMUS

BASKALDIRAN İNSAN

(L HOMME REVOLTE)

Tuumlrkccedilesi TAHSIN YuumlCEL

KUZEY

İCcedilİNDEKİLER

Gİ RİŞ ı I BAŞKALDlRAN İNS AN 9

II D OOuml AoumlTESİ BAŞKALDlRMA 21 KABiL İN OOuml ULLARI 26 S ALT Y ADSIMA 35

Bir yazın adamı 36 Zuumlppelerin başkaidırması 46

KURTULUŞUN YADSI NMAS I 54 S ALT KESİNLEME 61

Tek 61 Nietszche ve yoksayıcılık 64

BAŞKALDlRAN ŞİİR 78 Lautreamont ve bayağılık 79 Gerccedilekuumlstuumlcuumlluumlk ve devrim 85

Y OKS AYICILIK ve TARİH 95

III TARİHSEL BAŞKALDl RMA 99 KRAL oumlLDuumlRuuml CuumlLER 107

Yeni İncil 110 Kralın idamı 112 Erdem dini 116 Yıldırı 119

TANRioumlLDuumlRuumlCuumlLER 1 27 BİREYSEL YILDI RICILI K 141

Erdemin bırakılması 142 uumlccedil cin 145 Kibar katiller 155 Şigalevcilik 163

2 55 257

273 277

DEVLET YILDIRICILIGI ve US D I Ş I Y ILDIRICI ı66 DEVLET YILDIRICILIGI ve USS AL Y ILDIRI ı75

Burjuva kehaneti Devrimci kehanet ı83

ı76

Kehanetin başarısızlığı 194 S onlar uumllkesi 208 Tuumlmluumlk ve dava 214

BAŞ KALDl RMA ve DEVRİM 225 IV BAŞKALDl RMA ve S ANAT 23ı

Roman ve başkaldırma bull 238 Başkaldırma ve biccedilem 246 Yaratım ve devrim 250

V oumlGLE Duuml Şuuml NCESi BAŞKALDl RMA ve oumlLDuuml R lE

Yoksayıcı oumllduumlrme 260 Tarihsel oumllduumlrme 263

oumlLCcediluuml ve oumlLCcediluumlSuumlZLuumlK 270 ouml ğle duumlşuumlncesi

Y OKS A YICILIGIN oumlTESiNDE

Ve accedilıkccedila ağır ve acılı yeryuumlzuumlne adadım yuumlreğim ve kutsal gecede sık sık kendishysini oumlluumlnceye dek bağlılıkla korkusuzca ağır yazgı yuumlkuumlyle seveceğime gizlemlerishynin hiccedil birini kuumlccediluumlmsemeyeceğime soumlz vershydim Boumlylece oumlluumlmluuml bir bağla bağlandım ona

Empedoclesin tJluumlmuuml HtJLDERLN

GİRİŞ

Bir tutku cinayetleri vardır bir de mantık cinayetleri Aralarınshydaki sınır belirsizdir Ama ceza yasası oldukccedila elverişli bir biccedilimde kasıt kavramıyla ayırır bunları birbirinden Kasıt ve kusursuz cinayet ccedila ında yaşıyoruz Canilerimiz aşk oumlzuumlruumlne sı ınan o umarsız ccedilocukshylar de il artık Tam tersine olgunluk ccedil larındalar succedilsuzluk kanıtshyları da yadsınmaz tuumlrden her şeye hatta katili yargıccedil yapmaya bile yarayabilen bir felsefe

Ruumlzgarlı Tepede Heathcliff Cathieyi alabilmek iccedilin buumltuumln duumlnshyyayı oumllduumlrebilirdi ama bu cinayetin mantıklı oldu unu ya da bir ouml shyretiyle do rulandı ını soumlylemek usuma bile gelmezdi Yapardı bu işi o kadar burada durur onun buumltuumln inancı Aşk guumlcuuml bir de kişilik isshyter bu Aşk guumlcuumlne ender rastlandı ından cinayet ola anuumlstuuml bir şey olarak kalır aykırılık durumunu suumlrduumlruumlr Ama kişilik yoklu unda bir ouml retiye ba lanıldı ı cinayetin mantı a vuruldu u andan sonra mantı ın kendisi gibi ccedilo alır cinayet mantıksal karş ılaştırmanın buumlshytuumln kılıkiarına girer Ccedilı lık gibi tekti işte bilim gibi evrensel olmuş Duumln yargılanıyordu buguumln yasa koymakta

Buna kızacak de iliz burda Bu denemenin ere i bir kez daha guumlnuumln gerccedile ini yani mantıksal cinayeti kabul etmek sonra da bunu do rulayan nedenleri incelemek Ccedila ımızı anlama yolunda bir ccedilaba bu Elli yıl iccedilinde yetmiş milyon insanı yerinden eden tutsak duumlşuumlren ya da oumllduumlren bir ccedila ın yalnızca ve her şeyden oumlnce yargılanması geshyrekti i duumlşuumlnuumllebilir Gene de succedillulu unu anlamak gerekir Zorbashynın daha buumlyuumlk bir uumln u runa kentleri yerle bir etti i galibin arabashysına zincirle ba lanmış tutsa ın şenlik yapan kent iccedilinde dolaştırılshydı ı duumlşmanın halk oumlnuumlnde hayvaniara atıldı ı yapmıicıksız ccedila larmiddot

ı

da boumlylesine accedilık yuumlrekli cinayetler karşısında bilinccedil sa lam yargı accedilık olabilirdi Ama oumlzguumlrluumlk bayra ı altında tutsak kampları insanshylık aşkı ya da uumlstuumln insanlık e ilimiyle haklı ccedilıkarılan toplu oumllduumlrmeshyler bir anlamda yargıyı işlemez duruma sokar Ccedila ımıza oumlzguuml tuhaf bir tersine doumlnuumlşle cinayet succedilsuzluk postuna buumlruumlnduuml muuml kendini haklı ccedilıkaracak nedenler sa lamak iccedilin succedilsuzlu u sıkıştırır Bu deshynemenin ere i bu goumlruumllmedik meydan okumayı kabul edip incelemek olacaktır

Succedilsuzluk bir kez eyleme geccediltikten sonra oumllduumlrmekten geri dushyrabilir mi duramaz mı sorun işte bunu bilmekte Bir şey yapabilirshysek ancak yaşadı ımız ccedila da bizi ccedilevreleyen insanlar arasında yapashybiliriz oumlnuumlmuumlzde duran şu oumltekini oumllduumlrmeye ya da oumllduumlruumllmesine boyun e meye hakkımız olup olmadı ını bilmedi imiz suumlrece hiccedilbir şey bilemeyiz Buguumln her eylem doumlnuumlp dolaşıp dolaylı ya da dolaysız oumllduumlrmeye vardı ına goumlre oumllduumlrmemiz gerekip gerekmedi ini gereshykiyorsa neden gerektiğini gerekmiyorsa neden gerekmediğini bilmeshydikccedile eyleme geccedilemeyiz

oumlyleyse her şeyin koumlkuumlne inmek de il oumlnemli olan duumlnya ne ise o oldu una goumlre bu duumlnyada nasıl davranac ımızı bilmek Yadshysıma zamanında intihar sorunu uumlzerinde duumlşuumlnmek yararlı olabilirdi uumllkuumller ccedilağında cinayetin gereklerine uymak gerek Cinayetin manshytıklı nedenleri varsa ccedila ımız da biz de tutarlılık iCcedilindeyiz demekshytir Yoksa ccedilılgınlık iccedilindeyiz demektir bu durumda yeniden bir tushytarlılık bulmaktan ya da başka yana doumlnmekten başka ccedilıkar yol kalshymıyor Ne olursa olsun ccedilağın u ultuları kanları iccedilinde bize soruishymuş soruyu accedilıkccedila yanıtlamak zorundayız Ccediluumlnkuuml gelip bu soruya dayandık Otuz yıl oumlnce oumllduumlrmeye karar vermeden ccedilok yadsımıştı insanlar intiharla kendi kendilerini de yadsıyacak kadar Tann hile yapıyor onunla birlikte de herkes ben de yapıyorum oumlyleyse oumlluumlshyyorum İntihardı sorun Buguumln uumllkuumlcuumlluumlk yalnız başkalarını yadsıshyyor hile yapan yalnız başkaları O zaman başlıyor oumllduumlrme Her şashyfakta şeritli sırmalı katiller bir huumlcreye dalıyorlar Artık sorun cinashyyet

İki uslamlııma tutuyor birbirini Bizi tutuyor daha do rusu hem dr oumlyle sıkı tutuyorlar ki sorunlarımızı seccedilemez olduk Bizi seccediliyorshyar art arda Seccedililmeyi kabul edelim Bu deneme intihar ve saccedilma

-

kavramı ccedilevresinde başlamış bir duumlşuumlnceyi cinayet ve başkaldırma karşısında suumlrduumlrmek istiyor

Ama bu duumlşuumlnce şimdilik tek bir kavram sa lıyor bize uyumshysuzluk kavramını Bu da cinayet konusunda bir ccedilelişkiden başka bir şey getirmiyor bize Uyumsuzluk duygusu kendisinden bir eylem kuralı ccedilıkarmaya kalktık mı cinayeti en azından oumlnemsiz kılar bushynun sonucu olarak da olanak sa lar ona Hiccedilbir şeye inanılmıyorsa hiccedilbir şeyin anlamı yoksa hiccedilbir de ere evet diyemiyorsak her şey olanaklıdır her şey oumlnemsizdir Ne evet kalır ne hayır katil ne haklıdır ne de haksız Kendini cuumlzamlıların bakırnma adayabilece i gibi iccedilinde insanlar yakılacak ateşleri de tutuşturabilir insan Koumltuumlshyluumlk ve erdem de birer rastlantı ya da gelip geccedilici birer istektir

Hiccedilbir şey yapmamaya karar verilebilir o zaman bu da insanshyların kusurlulujtuna uumlzuumllmek bir yana en azından başkalarının oumllduumlshyruumllmesini kabul etmektir Bir de eylemin yerini acıkh bir oumlzencili e vermeyi duumlşuumlnebiliriz bu durumda insan yaşamı kumara suumlruumllen bir paradan oumlte bir şey dejtildir Nedensiz olmayan bir eyleme girişrnek de isteyebiliriz Bu son durumda eyleme youmln verecek bir uumlst dejter

ce

bulunmadı ından en ccedilabuk en dolaysız etkenlijte youmlneliriz Hiccedilbir şey do u ya da yanlış iyi ya da koumltuuml olmadı ından kuralımız en etkin yani en guumlccedilluuml biccedilimde davranmak olur İnsanlar do lar ve haksızlar diye dejtil efendiler ve koumlleler diye ayrılır o zaman Boumlyleshy

ne yana doumlnersek doumlnelim yadsımanın ve yoksayıcılıjtın (nihilshy

isme) goumlbe inde oumllduumlrme ayrıcalıklı yerini korur

Oumlyleyse uyumsuz tutumunu benimsemeye kalktık mı kuşkumiddot ları birer duumlş sayıp mantıjtı bunların uumlstuumlne ccedilıkararak oumllduumlrmeye hamiddot zırlanmamız gerekir Elbette bazı ejtilimler ister bu iş Ama deneyshyIere bakılırsa sanıldıltı kadar da dejtil oumlte yandan sık sık goumlrduuml uumlshymuumlz gibi oumllduumlrme olana ı da vardır her zaman oumlyleyse mantık bunshyda yarar goumlruumlyorsa her şey mantık adına kurala bağlanabilir

Ama oumllduumlrmenin hem olanaklı hem olanaksız olduğunu goumlsteshyren bir tutumda mantık bir yarar bulamaz Ccediluumlnkuuml uyumsuz ccediloumlıuumlmmiddot leme oumllduumlrme eylemini en azından oumlnemsiz kıldıktan sonra vrdıgt sonuccedilların en oumlnemlisinde onu koumltuumller Gerccedilekten de uyubull-

lamlamanın son sonucu intiharın yadsınması ve insanın song

yanın sessizli i arasındaki şu karşılaştırmanın suumlrduumlruumllmesidir 1 intishyhar bu karşılaştırmanın sonu demek olur uyumsuz uslama ise bushyna ancak kendi oumln-verilerini yadsıyarak uyabilece ini bilir Ona goumlre boumlyle bir sonuccedil ya kaccedilış olur ya kurtuluş Ama aynı zamanda bu karşılaştırmayı sa layan yaşam oldu una yaşam olmayınca uyumshysuz bahisin dayana ı kalmayaca ına goumlre bu uslamlamanın yaşashymayı biricik zorunlu de er olarak benimsedi i accedilıktır Yaşamanın saccedilma oldu unu soumlylemek iccedil in bilinccedil canlı kalmak zorundadır Rashyhatlık duygusuna kesinlikle oumlduumln vermiş değilse boumlyle bir u slamlashymanın kazaneını nasıl yalnız kendine saklar insan Bir kez boumlyle kashybul edildikten sonra buumltuumln insanlarındır bu de er İntihara bir tutarshylılık tanımazsak oumllduumlrmeye de tanıyamayız Uyumsuzluk kavramıshyna ermiş bir duumlşuumlnce yazgı oumllduumlrmesini kabul eder kuşkusuz uslamshylama sonucu oumllduumlrmeyi kabul edemez Karşılaştırma accedilısından oumllshyduumlrme ile intihar aynı şeydir biri benimse niyorsa oumltekinin de benimshysenmesi biri yadsınıyorsa oumltekinin de yadsınması gerekir

Bunun iccedilin intiharı onaylamaya yanaşan salt yoksayıcılık manshytıksal oumllduumlrmeye daha da kolay atılır Ccedila ımız oumllduumlrmenin haklı neshydenleri bulunabileceğini kabul ediyorsa yoksayıcılı ın belirtisi olan şu yaşama ilgisizlik yuumlzuumlnden kabul ediyor Yaşam tutkusunun bir cinayet taşkınlığı biccediliminde patlayacak kadar guumlccedilluuml olduğu zamanshylar da oldu kuşkusuz Ama bu taşkınlıklar korkunccedil bir ergide duyushylan yanma gibiydi Her şeyi eşitleştiren yoksul bir mantı ın kurdushyğu şu tekduumlze duumlzen değildi Bu mantık ccedila ımızın beslendi i intishyhar de erlerini en son sınırlarına yani yasaya uydurulmuş oumllduumlrmeshyye dek goumltuumlrduuml Ortaklaşa intiharda en yuumlksek noktasına ulaştı Bushynun en goumlz kamaştırıcı kanıtını da 1945 Hitler yıkımı sağladı İzbeshylerde kendilerine bir kutsama oumlluumlmuuml hazırlayan ccedilılgınlar iccedil in kendi kendini yok etmek hiccedilbir şey değildi Yalnızca kendini yok etmek de ildi oumlnemli olan herkesi kendisiyle birlikte suumlruumlklemekti Yalnızshylık iccedilinde kendi canına kıyan kişi goumlruumlnuumlşte başkalannın canı uumlzeshyrinde kendine bir hak tanımadı ına goumlre bir bakıma bir de eri suumlrshyduumlrmektedir oumllme kararından aldı ı korkunccedil guumlcuuml ve oumlzguumlrluuml uuml hiccedilshybir zaman başkalarına huumlkmetmek iccedilin kullanmaması da bunu goumls-

Bkz Sisyphos Soumlyleni 1

4

terir her tekil intihar bir kin uumlruumlnuuml olmadı ı zaman bir yerde coumlshym ert ya da horgoumlruumlcuumlduumlr Ama insan bir şey adına horgoumlruumlr Duumlnya intihar edene ilgisizse intihar edenin kendisi iccedilin oumlnemsiz olmayan olmayabilecek olan şey konusunda bir goumlruumlşuuml bulundu undandır Her şeyi yıktığım her şeyi kendisiyle birlikte goumltuumlrduumlğuumlnuuml sanır inmiddot san ama bu oumlluumlmden bile belki de yaşamaya değecek bir değer doshy

ar Salt yadsıma intiharla tuumlkenmez oumlyleyse Ancak kendisinin ve başkalarının salt yokoluşuyla tuumlkenebilir Bu da hiccedil değilse bu guumlshyzel sınıra youmlnelerek yaşanabilir ancak İntihar ve oumllduumlrme burada ayshynı duumlzenin yeri ve gouml uuml yok edecek kara bir taşkınlı ı sınırlı bir koshyşulun acısına yeğ tutan mutsuz bir us duumlzeninin iki yuumlzuumlduumlr

Aynı biccedilimde intihar nedenlerini yadsırsak oumllduumlrmeye de neshyden goumlsteremeyiz Yarım yoksayıcılık olmaz Uyumsuz uslamlama bir yandan konuşanın canını koruyup oumlte yandan başkalarının harshycanmasını kabul edemez Salt yadsımanın olanaksızlığı kabul edildikshyten sonra -herhangi bir biccedilimde yaşamak da bunu kabul edmekshytir- yadsıyamayaca ımız ilk şey başkasının yaşamasıdır Boumlylece oumllduumlrmenin tuumlmden oumlnemsiz oldu unu sanmamıza yol accedilan kavram onu do rulamalarından yoksun bırakır kendisinden kurtulmaya ccedilashylıştığımız şu yasaya aykırı koşula doumlneriz yeniden Boumlyle bir uslamshylama hem oumllduumlrebilece imizi kanıtlar hem de oumllduumlremeyece imizi Ccedilelişki iccedilinde bırakır bizi oumllduumlrmeyi oumlnleyecek ya da yasaya uygun kılacak hiccedilbir şey yoktur elimizde hem tehdit ediyor hem tehdit ediliyoruz tuumlmuumlyle yoksayıcılık sıtmasına tu tulmuş olan ccedila suumlruumlkshyleyip goumltuumlruumlyor bizi ardından gene de yalnızız silahlarımız elimizde gırtlaklarımız kupkuru

Ama uyumsuzun gerccedilek niteli ini yani yaşanmış bir geccedilit bir ccedilıkış noktası Descartesın youmlntemli kuşkusunun yaşamdaki karşılıshy

ı oldu unu unutup da onu hep suumlrduumlrmeye kalktık mı ccedilok geccedilmeshyden başka birccedilok ccedilelişkilerle birlikte bu temel ccedilelişki de ccedilıkar ormiddot

5

taya Uyumsuz kendi başına ele ahndııı zaman bir ccedilelişkidir Yaşamı suumlrduumlrmek isterken deıer yargılarını bir yana attııına

goumlre oumlzuumlnde de bir ccedilelişkidir uyumsuzluk ccediluumlnkuuml yaşamak kendi bashyşına bir deıer yargısıdır Soluk almak yargılamaktır Yaşamın suumlrekshyli bir seccedilme olduıunu soumlylemek yanlış olur kuşkusuz Ama her tuumlrshyluuml seccedilmeden yoksun bir yaşam tasarlanamayacaıı da ortada Yalnızshyca bu accedilıdan bile uyumsuz durum eylem alanında tasadanması olamiddot naksız bir şey Anlatımında da tasarlanamaz Her anlamsızlık felseshyfesi sırf kendini ılile getirdiıi iccedilin bir ccedilelişki uumlzerinde yaşar Boumlyshylece az da olsa bir tutarlılık verir tutarsızlııa duumlzensiz baııntısız oldulıunu belirttiıi şeye geccedilerlilik kazandırır Konuşmak duumlzeltmekshytir Sessizlik de bir anlam belirtmeseydi anlamsızlık uumlzerine kurulshymuş tek tutarlı tutum sessizlik olurdu Tam uyumsuzluk dilsiz olmashyya ccedilalışır Konuşursa bundan hoşlandııı ya da goumlreceıimiz gibi kendini geccedilici saydııı iccedilin konuşur Bu gevşeklik bu kendi kendine deıer verme uyumsuz tutumun iki anlamlılııını iyice belli eder Bir anlamda insanı yalnızlııı iccedilinde anlatmaya kalkan uyumsuz onu bir ayna oumlnuumlnde yaşatır İlk sızının rahatlı a doumlnuumlşme tehlikesi beshylirir o zaman Bunca oumlzenle kaşınan yara sonunda zevk vermeye başshylar

Uyumsuz tutumun buumlyuumlk seruumlvencileri olmadı deıil Ama buumlshyyuumlkluumlkleri uyumsuzun yalnız zorunluklarını alıkoyup hoşluklarını rahattıklarını yadsımış olmalarıyla oumllccediluumlluumlr sonunda En fazlasını elshyde etmek iccedilin yıkarlar en azı iccedilin de il Yıkmak isteyenlerdir beshynim duumlşmanlarım kendi kendilerini yaratmak isteyenler değil der Nietzsche Kendisi de devirir ama yaratmayı denemek iccedilin Domuz suratlı haz duumlşkuumlnlerini batırırken duumlruumlstluumliıuuml goumlklere ccedilıkarır O zashyman uyumsuz uslamlama rahatlıktan kaccedilarken vazgeccedilişi bulur Dashyıınıklığı yadsır saymaca bir yoksunluğa oumlnceden benimsenmiş bir sessizliğe başkaldırmanın garip keşişliğine varır Sokağın ccedilamushyrunda cıvıldayan guumlzel cinayetin tuumlrkuumlsuumlnuuml soumlyleyen Rimbaud Harrara koşar sonra da burada ailesiz yaşamaktan dert yanar yalshynızca Yaşamı herkesce oynanacak bir ortaoyunu olarak goumlruumlyorshydu Ama oumlluumlm saatinde kızkardeşine Ben toprağın altına gideceshyğim sense guumlneşte yuumlruumlyeceksin diye baıırır

6

oumlyleyse uyumsuz bir yaşam kuralı olarak ele alındı ı zaman ccedileshylişkindir Oumllduumlrmenin yasallı ına karar verınemize yarayacak de erleri sa lamamasında şaşılacak ne var oumlte yandan tutumumuzu ayrıcashylıklı bir coşkunlu a dayandırmak da olanaksız Uyumsuzluk duygumiddot su başka duygular arasında bir duygudur İki savaş arasında nice duumlshyşuumlncelere nice eylemiere rengini vermiş olması guumlcuumlnuuml ve uygunluğushynu goumlsterir yalnız Ama bir duygunun guumlccedilluumlluuml uuml onun evrensel olmashysını gerektirmez oumlz devinimi kendi kendini aşmak olan umutsuz bir coşkunluktan yola ccedilıkarak genel eylem kuralları koymak ya da bu kuralları konulmuş saymak buumltuumln bir ccedila ın yanlışlığı olmuştur Buumlshyyuumlk mutluluklar gibi buumlyuumlk acılar da bir uslamlamayı başlatabilir Bishyrer aracıdır bunlar Ama insan uslamlamaları boyunca hep yeniden bulamaz bunları hep suumlrduumlremez Uyumsuz duyarlı ı goumlz oumlnuumlne alshymak bir derdi kendinde ve başkalarında bulunduğu biccedilimiyle ortashyya koymak uygun bir şey olsa bile bu duyarlıkta da varsaydı ı yokshysayıcılıkta da bir ccedilıkış noktasından yaşanmış bir eleştiriden youmlnshytemli kuşkunun yaşam duumlzeyindeki karşılığından başka bir şey goumlrshymek olanaksızdır Bundan sonra aynanın de işmez oyunlarını bozshymak ve uyumsuzlu un kendi kendini aşmasını sa layan karşı konulshy

maz devinimini başlatmak gerekir Ayna kırılınca yuumlzyılın sorularını yanıtlama konusunda işimishy

ze yarayabilecek hiccedilbir şey kalmaz Uyumsuzluk youmlntemli kuşku gibi buumltuumln eski duumlşuumlnceleri suumlpuumlruumlp atmıştır Ccedilıkmazda bırakır bizi Ama kuşku gibi kendine youmlnelerek yeni bir araştırmaya youmln vereshybilir O zaman aynı biccedilimde suumlrer uslamlama Hiccedilbir şeye inanmadıshy

ımı her şeyin saccedilma her şeyin uyumsuz olduğunu haykırıyorum ama haykırışımdan kuşku duyamam hiccedil değilse karşı ccedilıkışıma inanshymam gerekir Boumlylece uyumsuzluk deneyinde elimdeki ilk ve tek gershyccedilek başkaldırmadır Her tuumlrluuml bilgiden yoksunum oumllduumlrmeye ya da başkalarının oumllduumlrmesine boyun e mek iccedilin sıkıştırılmış durumdashyyım iccedilinde bulunduğum acının daha da guumlccedillendirdiği bu gerccedilek var yalnız elimin altında Ussuzluk goumlruumlnuumlmuumlnden doğar başkaldırma haksız ve anlaşılmaz bir koşul karşısında doğar Ama koumlr atılışı karshygaşa ortasında duumlzeni kaccedilıp gidenin silinenin goumlbeğinde birliği isshyter Haykırır dayatır karışıklık bitsin şimdiye dek yazılıp yazılıp silinen şey en sonunda kesinlikle durup belirginleşsin ister Değiştirshy

7

rnektir kaygısı ama de iştirmek eyleme geccedilmektir eyleme geccedilmekmiddot se yarın oumllduumlrmek olacaktır oysa oumllduumlrmenin uygun olup olmadı ıshynı bilmemektedir Tam da kendisinden yasaya uygun kılması istenen eylemleri do urur oumlyleyse başka hiccedilbir şeyden ccedilıkaramayaca ına goumlre başkaldırma kendi kendinden ccedilıkarmalıdır nedenlerini Davranmiddot masını ouml renmek iccedilin kendi kendini incelemeye boyun e mesi geremiddot kir

Do aoumltesi ya da tarihsel iki yuumlzyıllık başkaldırma uumlzerinde duumlmiddot şuumlnebiliriz ouml retileri ve bu ouml retiler iccedilinde birbirini izleyen akımları ayrıntiİarıyla goumlzler oumlnuumlne serıneye yalnız bir tarihccedili kalkışabilir Hiccedil de ilse şaşırmadan sonuca varmamızı sa layacak bir ana yol aramak olanak dışı olmasa gerek oumlnuumlmuumlzdeki sayfalar yalnızca birkaccedil tarihmiddot sel belirtme noktası sunmak istemekte Bu varsayım ileri suumlruumllebilemiddot cek tek varsayım de il oumlte yandan her şeyi accedilıklamaktan da uzak Ama bir oumllccediluumlde ccedila ımızın youmlnuumlnuuml accedilıklamakta biraz nerdeyse tuumlmuumlyshyle de oumllccediluumlsuumlzluuml uumlnuuml Ccedila ımızın burada soumlzuuml edilen başdoumlnduumlruumlcuuml tamiddot rihi Avrupanın gururunun tarihidir

Ne olursa olsun başkaldırmanın nedenlerini tutumları savları fetihleri uumlzerinde bir araştırma sonunda kavrayabiliriz ancak Uyummiddot suzun bize veremedi i eylem kuralı en azından oumllduumlrme hakkı ya da goumlrevi konusunda bir belirti bir yaratma umudu belki de onun yapmiddot tıklarında yer almakta İnsan ne ise o olmaya yanaşmayan tek yaramiddot tıktır Bu yadsıma onu başkalarını ve kendi kendini yok etmeye mi goumltuumlruumlr yalnız her başkaldırma evrensel oumllduumlrmenin doğrulanmasıymiddot la mı sona ermelidir yoksa tam tersine olanaksız bir succedilsuzluğu bemiddot nimsemeye kalkmadan usa uygun bir succedilluluk ilkesi bulabilir mi somiddot run budur

8

BAŞKALDlRAN İNSAN

Kimdir başkaldıran insan Hayır diyen biri Ama yadsırsa da vazgeccedilmez evet diyen bir insandır da hem de daha ilk deviniminde Buumltuumln oumlmruumlnce emir almış bir koumlle birdenbire yeni bir emri kabul edilmez bulur Bu hayırın iccedileriği nedir

oumlrneğin fazla uzadı bu iş buraya kadar evet burdan ileshyrisine hayır ccedilok ileri gidiyorsunuz ya da geccedilemeyeceğiniz bir sınır vardır anlamlarına gelir Kısacası bir sınırın varlığını kesinler bu hayır Başkaldırmışın oumltekinin fazlaya kaccediltığı hakkını bu yashynında bir başka hakkın kendisine karşı ccedilıktığı kendisini sınırladığı bir ccedilizginin oumltesine taşırdığı duygusunda da aynı sınır duumlşuumlncesini buluruz Boumlylece başkaldırma edimi hem katlanılmaz bulunan bir haksızlığın kesinlikle yadsınmasına hem de bulanık bir hak inancına daha doğru middotmiddot başkaldırmışın yapmaya hakkı olduğu izlenimine dayanır Herıuınigt bir biccedilimde herhangi bir yerde bizim de haklı olshyduğumuz duygusu uyanroadıkccedila başkaldırma olmaz İşte bunun iccedilin başkaldıran koumlle aynı zamanda hem evet hem de hayır der Sınırla birlikte bu sınırın berisinde var sandığı ve korumak istediği şeyleri de kesinler Kendisinde de ccedilabasına değen sakınılması gereken bir şey bulunduğunu kanıtlar inatla Bir bakıma kendisini ezen duumlshyzene karşı kabul edebileceğinden fazla ezilmeme hakkını ccedilıkarır

Her başkaldırmada haksıza karşı bir tiksintiyle birlikte insashynın kendi benliğinin herhangi bir yanına tam ve birdenbire bir katıshylışı vardır Boumlylece kendiliğinden bir değer yargısı sokar araya ne kadar nedensiz olursa olsun tehlikeler iccedilinde suumlrduumlruumlr onu Bu nokshytaya kadar umutsuzluk iccedilindeydi koşulunu haksız da bulsa kabulshyleniyor hiccedil değilse susuyordu Susmak hiccedilbir- şeyi yargılamıyor hiccedilbir şey istemiyor sanılmasına yol accedilmak bazı durumlarda da gerccedilekten hiccedilbir şey istememektedir Umutsuzluksa tıpkı saccedilmalık

ll

gibi genel olarak her şeyi yargılar ve ister oumlzel olarak hiccedilbir şeyi Sessizlik iyi belirtir bunu Ama konuş tu u dakikadan sonra hayır derken bile ister ve yargılar Başkaldıran insan soumlzcuumlğuumln koumlkensel anlamıyla yuumlz geri doumlner Efendinin kamccedilısı altında yuumlruumlyordu İşte karşı koymaktadır Yeğ tutulmayanın karşısına yeğ tutulanı ccedilıkarshymaktadır Her değer başkaldırmayı getirmez ama her başkaldırma eylemi bir değeri ccedilağırır sessizce Gerccedilekten bir değer mi soumlz konushysudur

e kadar bulanık bir biccedilimde olursa olsun bir bilinccedillenme doshyğar baş kaldırma eyleminden insanda insanın kısa bir zaman iccedilin bile olsa oumlzdeşleşebileceği bir şey bulunduğu konusunda bir sezgi birshydenbire goumlz kamaştırıcı oluveren bir sezgi Bu oumlzdeşleşme şimdiye kadar gerccedilekten duyulmamıştı Koumlle ayaklanıştan oumlnceki buumltuumln aşıshyrı isteklere katlanıyordu Hatta ccediloğu zaman şimdi hayır demesine yol accedilan emirden ccedilok daha başkaldırtıcı emirleri almış da tepki goumlsshytermemişti Bunları iccediline atarak sabrediyordu belki de ama sustushyğuna goumlre hakkının bilincinde olmaktan ccedil ok o anki ccedilıkarını duumlşuumlnuumlshyyordu daha Sabrın yitirilmesiyle sabırsızlıkla birlikte eskiden beshynimsenenleri de kapsayan bir devini başlar Hemen her zaman geccedilmishyşe-doumlnuumlktuumlr bu atılış Koumlle uumlstuumlnuumln alccedilaltıcı emrini yadsıdığı anda kendi koumllelik durumunu da yadsır Başkaldırma basit yadsımada olshyduğundan ccedilok daha oumltelere uzanır Karşısındakine tanıdığı sınırı da aşar kendisine bir eşit gibi davranılmasını ister şimdi ilkin insanın indirgenmez direnci olan şey şimdi buumltuumln insan olur onunla oumlzdeşshyleşir buumltuumln insan onunla oumlzetlenir Karşısındakine saydırtmak isteshydiği bu yanını geri kalanın uumlstuumlne ccedilıkarır bunun her şeye hatta yashyşama bile yeğ tutulabileceğini bildirir Kendisi iccedilin en buumlyuumlk değer olur bu Koumlle daha oumlnce bir uzlaşma iccediline yerleşmiş ken birdenbire (değil mi ki boumlyle ) ya Hep ya Hiccedilin iccedil ine atılır Bilinccedil başkalshydırmayla doğar

Ama aynı zamanda daha oldukccedila karanlık bir hep ile insashynın bu hep e kurban olabileceğini bildiren bir hiccedilin bilinci oldushyğu da goumlruumlluumly or Başkaldıran kişi her şey olmak birdenbire bilincine _ vardığı ve kendi varlığında kabul edilmesini saygı goumlsterilmesini isshytediği bu değerle tuumlmden oumlzdeşleşmek ister ya da hiccedil olmayı yani benliğine egemen olan guumlcuumln kendisini kesinlikle yere sermesini oumlrneshy

12

ğin oumlzguumlrluumlğuuml olarak adlandıracağı bu vazgeccedililmez kutsamadan yokshysun kalacaksa oumlluumlmden başka bir şey olmayan son duumlşuumlşe boyun eğer Diz ccediloumlkmuumlş durumda yaşamaktansa ayakta oumllmeyi yeğ tutar

Değer saygın yazariara goumlre (genellikle herkesee istenenin arashycılığıyla) ccediloğu zaman olgudan hakka istenenden istenebilire geccedilişi belirtir ı Goumlrduumlğuumlmuumlz gibi başkaldırınada hakka geccediliş accedilıktır Boumlyshyle olması gerekirdi den boumlyle olsun istiyora geccediliş de oumlyle Ama belki bireyden ortak bir değere geccedilme kavramı daha da accedilık Ya Hep ya Hiccedil in belirmesi genel kanının tersine insanın en bireysel yanınshyda doğmakla birlikte başkaldırmanın birey kavramını bile tartışma konusu ettiğini goumlsterir 9erccedilekten de birey kendi başkaldırma deshyvinimi iccedilinde oumllmeyi kabul ediyorsa oumllduumlğuuml de oluyorsa bununla kendi yazgısını aştığını duumlşuumlnduumlğuuml bir değer uğrunda kendini kurban

ttiğini goumlsteriyor demektir oumllme olasılığını savunduğu bu hakkın yoksanmasına yeğ tutuyorsa bu hakkı uumlstuumln tutuyor demektir oumlyshyleyse şimdilik bulanık olan ama hiccedil değilse buumltuumln insanlarla birlikte kendine de oumlzguuml olduğunu sezdiği bir değer adına davranmaktadır Goumlruumlluumlyor ki her başkaldırma ediminde varolan kesinleme onu yalshynızlığından sıyırdığı ona bir eylem nedeni sağladığı oumllccediluumlde bireyi

aşan bir şeyi kapsamakta Ama hemen belirtmek gerekir ki her tuumlrluuml eylemden oumlnce varolan bu değer bir değerin (fethedilirse ) ancak eyshylem sonunda fethedildiğini savunan yuumlzde yuumlz tarihsel felsefelerle ccedil atışmaktadır Başkaldırmanın incelenmesi Elenlerin duumlşuumlnduumlğuuml gishybi ama ccedilağdaş duumlşuumlncenin oumlnermelerinin tersine bir insan yaratılışı bulunabileceği kuşkusuna goumltuumlruumlr en azından Benliğimizde korunmashysı gereken suumlrekli olan hiccedilbir şey yoksa ne diye başkaldırmalı Koumlle şu ya da bu emirle benliğinde yalnız kendisinin olmayan iccedilinde buumlshytuumln insanların hatta kendisini alccedilaltıp ezenin bile ortaklık hakkı bulushynan bir ortak alan olan şeyin yoksandığı yargısına vardığı zaman ayshynı zamanda buumltuumln varlıklar iccedilin ayaklanır ı

İki goumlzlem desteklik edecektir bu uslaınlamaya Başkaldırma eyshy

(ı) Lalande Vocabulaire piıilosophique

(ı) Kurbanlar topluluğu kurbanı eellada bağlayan topluluğun aynıdır Ama cellat bunu b ilmez

13

leminin oumlzuumlnde bencil bir eylem olmadı ını belirtmek gerekir ilkin Hiccedil kuşkusuz bencil kararlar da olabilir Ama tıpkı baskıya başkaldıshynldı ı gibi yalana da başkaldırılır uumlstelik başkaldıran insan bu kashyrarlardan sonra ve en derin atılışı iccedilinde her şeyi tehlikeye attı ına goumlre hiccedilbir şeyi esirgemez Kendisine saygı ister kuşkusuz ama doğal bir toplulukla oumlzdeşleşti i oumllccediluumlde

Sonra başkaldırmanın ille ve yalnızca ezilmişte doğmadı ını başka birinin ezilişini goumlrmekten de doğabilece ini belirtelim Bu dushyrumda başka biriyle bir oumlzdeşleşme var demektir Bunun ruhbilimsel bir oumlzdeşleşme yani imgelemimizde alccedilaltmanın bize youmlneldi ini dushyyuran kaccedilamak olmadıgını da soumlylemeliyiz Tam tersine bizim başshykaldırmadan katlandığımız alccedilaltmaların başkalarına yapıldı ını goumlrshymeye dayanamadıgımız olur Kuumlrek cezalarını ccedilektikleri sırada Rus yıldırıcılarının arkadaşlarının kamccedilılanması karşısınaa giriştikleri proshytesto intiharları bu buumlyuumlk duyguyu goumlsterir Ccedilıkar birli i duygusu da soumlz konusu de ildir Duumlşman bildi imiz insanlara yapılan haksızlı ı da başkaldırtıcı bulabiliriz Yazgıların oumlzleştirilmesi ve karar verme vardır yalnız oumlyleyse birey tek başına savunmak istediği değerin kendisi de ildir Bu değeri oluşturmak iccedilin en azından buumltuumln insanlar gereshykir Başkaldırmada insan başkasında kendi kendini aşar Bu accedilıdan insanların bağlılı ı do aoumltesi bir ba lılıktır Ama şimdilik zincirler altında do an bağlılık soumlz konusu yalnız

Her başkaldırmanın varsaydığı değerin olumlu yanı Schelerin

tanımladığı hınccedil kavramı gibi ı tuumlmuumlyle olumsuz bir kavramla karşıshy

laştırılırsa daha kesin bir biccedilimde belirlenebilir Gerccedilekten de baş-

kaldırma edimi soumlzcuuml uumln en guumlccedilluuml anlamında bir hak isteme eyleminshy

den daha fazla bir şeydir Scheler hıncı ccedilok guumlzel bir biccedilimde suumlruumlp

giden bir guumlccedilsuumlzluumlğuumln bir kendi kendini zehirlemesi kapalı kapta koumlshy

tuuml bir salgısı olarak tanımlamıştır Başkaldırma tam tersine varlı ın

kabuğunu kırar taşmasına yardım eder Durgun sulara yol accedilar onshy

lar da azgınlaşır Scheler arzuya sahiboluşa adanmış varlıklar olan

kadınlarda hıncın ne buumlyuumlk bir yer tuttuğunu belirterek edilgen yashy

nını goumlsterir onun Başkaldırmanın kaynağında ise tam tersine taşshy

(1) LHomme du Ressentiment NRF

14

kın bir etkenlik ve guumlccedil ilkesi vardır Scheler hıncın ccedilekeınemezlikle renklendiğini soumlylemekte de haklıdır Ama elinde olmayanı ccedilekemez insan başkaldıran insansa oldu u şeyi savunur Elinde bulunmayan ya da yoksun bırakıldığı bir şeyi istemez Kendisinde bulunan ve hemen her durumda goumlzdikebileceği şeylerin en oumlnemlisi diye bildishyği bir şeyi tanıtmak ereğini guumlder Başkaldırma iccedilinde geliştiği rushyhun guumlccedilluuml ya da zayıf oluşuna goumlre hırslılık ya da hınccedillılık olur Ama her iki durumda da olduğundan başka şey olmak ister insan Ilınccedil her zaman kendi kendine karşı hınccediltır Başkaldıransa tersine dal ilk atılımında olduğu şeye el suumlruumllmesini yadsır Varlığının bir yanıshynın buumltuumlnluumlğuuml iccedilin ccedilarpışır Fethetmeye ccedilalışmaz ilkin kabul ettirshymeye ccedilalışır

Hınccedil kinini youmlnelttiği varlığın ccedilekmesini istediği acıyı duumlşuumlnshymekten haz duyar gibidir Nietzche ile Scheler Tertullien in okurlashyrına goumlkyuumlzuumlnde cennetlikler arasında duyulabilecek en buumlyuumlk mutshyluluğun cehennemde yanan Roma imparatorlarını seyretmek olacashyğını soumlyleyen satırlarında bu duyarlığın guumlzel bir oumlrneğini goumlrmekte haklıdırlar Bu mutluluk idamları seyretmeye giden namuslu kişileshyrin de mutluluğudur Başkaldırma ilke olarak alccedilalışı yadsımakla yetinir başkası iccedilin de istemez onu Hatta buumltuumlnluumlğuumlne saygı goumlsteshyrildikten sonra kendisi acı ccedilekmeyi de kabul eder

Schelerin başkaldırma anlayışını neden tuumlmden hınccedilla oumlzdeşshyleştirdiği anlaşılıyor şimdi İnsansevedikte hıncın eleştirisi (insanshylık aşkının Hıristiyan olmayan biccedilimi olarak ele alır bu insanseverlishyği) belki de insanseverlik uumllkuumlsuumlnuumln bazı belirsiz biccedilimlerine ya da yıldırı tekniklerine uygulanabilirdi Ama insanın kendi durumuna karşı ayaklanışı buumltuumln insanlara oumlzguuml bir onur uğrunda bireyi ayakmiddot andıran edim konusunda yanlışlığa duumlşer Scheler insanseverliğe inshysanlık duumlşmanlığının eşlik ettiğini kanıtlamak ister İnsanın genel olarak insanlığı sevmesi yaratıkları oumlzel olarak sevmek zorunda kalshymamak iccedilindir Bazı duru mlarda doğrudur bu hele onun iccedilin insanseshyvediği Bentham ın Rousseau nun belirlediğini goumlruumlnce Scheleri damiddot ha iyi anlıyor insan Ama insanın insana aşkı ccedilıkarların rakama vu-

1 5

rulmasından ya da insan yaratılışına beslene n kuramsal bir guumlvenden başka şeylerden de doğabilir Yararcılara Emilein e ğiticisine karşıshylık oumlrneğin Dostoyevskinin ivan Karamazorta kişileştirdiği manshytık baııkaldırma ediminden do aoumltesi ayaklanmaya giden mantık vardır bir de Scheler de bilir bunu bu anlayışı şoumlyle oumlzetler Şu yeryuumlzuumlnde insan dışında kalan şeylere de harcanacak kadar bol deshyğildir aşk Bu tuumlrnce doğru bile olsa varsaydığı başdoumlnduumlruumlcuuml umutshysuzluk horggtruumlden başka bir şey ister Karamazofun başkaldırışınshydaki acılı niteliği kavrayamıyor aslında ivan ın acısı tam tersine yeryuumlzuumlnde gere inden fazla boşuna aşk bulunmasıdır Tanrı yadsıshynıp da bir yeri bir gereği kalmadığı zaman bu aşkın coumlmert bir succedil ortaklığıyla insana youmlneltilmesine karar verilir

Goumlrduumlğuumlmuumlz kadarıyla başkaldırma ediminde yuumlrek yoksullu shyğundan kısır bir hak istemeden ileri gelen soyut bir uumllkuuml belirmiyor insanda duumlşuumlneeye indirgenemeyen şeyin varlıktan başka hiccedilbir şeshyye yaramayacak olan şu sıcak yanın goumlz oumlnuumlne alınması isteniyor Hiccedilbir başkaldırma hınccedilla yuumlkluuml olamaz mı demektir bu Hayır kinshy

ler yuumlzyılındayız yeterince biliyoruz bunu Ama bozulmasını isteshymiyorsak en geniş anlamıyla ele almalıyız bu kavramı O zaman başshykaldırma her bakımdan hıncı aşar Ruumlzgfirlı Tepe de Heathcliff aşkıshynı Tanrıya yeğ tuttuğu sevgilisine kavuşmak i ccedilin cehennemİ istedishyği zaman yalnız alccedilaltılmış genccedilliği değildir konuşan buumltuumln bir oumlrnshyruumln yakıcı deneyidir Aynı atılıamp Mattre Eckharta şaşırtıcı bir sapshykınlık noumlbeti iccedilinde İsalı celıennemi onsuz cennete yeğ tuttuğunu soumlylettirir Aşk atılımının ta kendisidir bu oumlyleyse Schelere karş ı baııkaldırma edimi iccedilinde yer alan ve onu hınccediltan ayıran tutkulu keshysinleme uumlzerinde fazla durmak yersiz Hiccedilbir şey yaratmaması bakıshy

dir baikaldırma

Arna bıı başkaldırma da getirdiği değer de goumlrece değil midir Gerccedilekten de ccedilağlar ve uygarlıklarla birlikte uğrunda baş kaldırılan

rnınnan goumlruumlnuumlş te olumsuz olsa bile insanın her zaman savunulması gereken yanını ortaya koyduğuna goumlre alabildiğine olumlu bir şeyshy

16

nedenler de de işir gibi Bir Hint paryasının İnka İmparatorlu ushy

nun bir savaşccedilısının Orta Afrikanın ilkel bir insanının ya da ilk Hıshyristiyan toplulukların bir uumlyesinin başkaldırma konusunda aynı duumlshy

şuumlnceye ba lanmadıklan accedilık Hatta ccedilok buumlyuumlk bir olasılıkla bu beshy

lirli durumlarda başkaldırma kavramının bir anlam taşımadığı da orshytaya konulabilir Buna karşılık bir Elen koumllesi bir serf Renaissanceın

bir uumlcretli askeri Regence zamanının Parisli bir burjuvası 1900 yıllashyrının bir Rus aydını ve guumlnuumlmuumlzuumln bir işccedilisi başkaldırmanın nedenleshyri konusunda birbirlerinden ayrılsalar bile yasallığı konusunda birleshy

şiderdi kuşkusuz Başka bir deyimle başkaldırma sorunu ancak Batı

duumlşuumlncesinde kesin bir anlam kazanır gibi goumlruumlnuumlyor Schelerle birmiddot

likte eşitsizliklerin ccedilok buumlyuumlk olduğu (Hintlilerin kast youmlnetimi) topshy

lumlarda ya da tersine eşitli in tam olduğu toplumlarda (bazı ilkel

topluluklar) başkaldırma anlayışının guumlccedilluumlkle dile geldiğini soumlylersek

sorunu daha da accedilıklaştırabiliriz Başkaldırma anlayışı kuramsal eşitshy

li in buumlyuumlk gerccedilek eşitsizlikleri oumlrttuumlğuuml topluluklarda gerccedileklik kamiddot zanabilir ancak oumlyleyse başkaldırma anlayışı yalnız bizim Batı topmiddot

lumumuz iccedilinde bir anlam taşır Daha oumlnce soumlylediklerimiz bizi boumlyshy

le bir sonuca karşı uyarmamış olsaydı bu sorunun bireycili in gelişshy

mesiyle ilgili olduğunu soumlylemeye yeltenebilirdik

Kesin gerccedilek olarak Schelerin soumlzuumlnden ccedilıkarabileceğimiz buumlshy

tuumln sonuccedil şu Politik oumlzguumlrluumlk kavramı toplumumuz iccedilinde insanda

insan kavramının gelişmesini sa lıyor aynı oumlzguumlrluumlğuumln uygulanışı ise hoşnutsuzluk uyandırıyor oumlzguumlrluumlk olgusu insanın oumlzguumlrluumlk bilincishy

ne oranlı olarak gelişmemiştir Bu goumlzlemden yalnız şunu ccedilıkarabishy

liriz Başkaldırma haklarının bilincine varmış bilinccedilli kişinin işidir

Ama yalnız birey haklarının soumlz konusu olduğunu soumlylemek iccedilin hiccedilshybir dayanağımız yok Tam tersine daha oumlnce belirttiğimiz bağlılık

sonucu insan tuumlruumlnuumln geccedilirdiği seruumlvenler boyunca kendiliğinden

edindiği ve gittikccedile geliştirdiği bir bilinccedil soumlz konusuymuş gibi goumlshyruumlnuumlyor Gerccedilekten İnka ya da Parya başkaldırma sorununu ele alshy

maz ccediluumlnkuuml bu sorun kendileri iccedilin oumlnceden daha kendileri ele alshy

madan bir gelenek iccedilinde ccediloumlzuumllmuumlştuumlr ccediluumlnkuuml yanıt kutsaldır Kutshy

1 7

sal evrende başkaldırma sorununa rastlanmıyorsa buumltuumln yanıtlar bir kez iccedilin kesinlikle verilmiş oldu undan burda hiccedilbir gerccedilek sorun bulunmadığı iccedilindir Doğaoumltesinin yerini soumlylen almıştır Soru yokshytur artık yalnızca yanıtlar bir de sonu gelmez accedilıklamalar vardır Ama insanın kutsala girmesinden oumlnce ya da girebilmesi iccedilin kutsalshydan ccedilıkmasıyla ya da ccedilıkabilmesi iccedilin soru ve başkaldırma vardır Başkaldıran insan kutsaldan oumlnce ya da sonra yer alan buumltuumln yanıtshyların insansal yani usa uygun olarak belirlenmiş oldu u bir duumlzen isteyen insandır Bu andan sonra her soru her soumlz başkaldırmadır oysa kutsalın evreninde her şey yarlıgama (mağfiret) eylemidir Boumlylece insan kafası iccedilin ancak iki evren yani kutsahn (ya da Hırisshytiyan diliyle yarlıgamanın)1 evreni ile başkaldırmanın evreni bulunashybileceği goumlsterilebilir Birinin belirişi oumltekinin silinişi demektir bu beliriş şaşırtıcı biccedilimler altında da olsa boumlyledir bu Burada da ya hep

ya hiccedil ccedilıkıyor karşımıza Başkaldırma sorununun guumlncelliği buguumln toplumların kutsala goumlre durumlarını yenibaştan incelemek istemeshylerinden ileri geliyor Kutsallıktan sıyrılmış bir tarih iccedilinde yaşıyoshyruz İnsan yalnız ayaklanma değildir elbette Ama buguumlnuumln tarihi uzshylaşmazlıkları ile insanın temel boyutlarından birinin de başkaldırma olduğunu soumlylemeye zorluyor bizi Başkaldırma bizim tarihsel gerccedileshy

imiz Gerccedilekten kaccedilmadığımiZ suumlrece değerletimizi onda bulmak zorundayız Kutsalın ve salt değerlerin oumltesinde bir davranış kushyralı bulunabilir mi Başkaldırmanın getirdiği soru budur

Başkaldırmanın yer aldığı sınırda do an bulanık değeri goumlsshyterdik Şimdi bu değerin başkaldırma duumlşuumlnce ve eylemlerinin ccedilağshydaş biccedilimlerinde de bulunup bulunmadığını araştırmamız bulunushyyarsa oumlzuumlnuuml belirtmemiz gerekiyor Ama hemen soumlyleyelim bu deshyğerin temeli başkaldırmanın ta kendisidir İnsanların birbirlerine bağshylılığı başkaldırma edimine dayanır bu edim de ancak bu uzlaşmada haklılık kazanır oumlyleyse bu bağlılığı yadsımaya ya da yıkmaya kalmiddot

( 1) Hıristiyanlığın başında da doğaoumltesi bir başkaldırma vardır elbette ama İsanuı dirilişi oumlluumlmsuumlz bir yaşam umudu olarak yorumlanan Tanrı uumllkesi onu gereksiz kılan yanıtlardır

18

kan bir başkaldırmanın aynı anda başkaldırma adını yitirdi ini asshylında oumllduumlruumlcuuml bir boyun e işle birleşti ini soumlylemek hakkımız Bushynun gibi bu ba lılık da kutsalın dışındaysa ancak başkaldırma duumlshyzeyinde yaşarlık kazanabilir Başkaldırmış duumlşuumlncenin gerccedilek dramı işte o zaman ortaya ccedilıkar İnsan varolmak iccedilin başkaldırmak zorunshy

kir

dadır ama başkaldırmanın kendi kendinde bulduğu insanların uumlzeshyrinde birleştikccedile varolmaya başladıkları sınıra saygı goumlstermesi gereshy

oumlyleyse başkaldırmış duumlşuumlnce belleksiz edemez Suumlrekli bir geshyrilimdir İlk soylulu una bağlı kalıyor mu yoksa tam tersine bıkshykınlık ya da ccedilılgınlık yuumlzuumlnden bir zorbalık ya da koumllelik sarhoşlushy

u iccedilinde unutuyor mu onu yapıtları ve eylemleri iccedilinde onu inceshylerken bunu her seferinde soumlylememiz gerekecektir

Şimdilik başkaldırma anlayışının duumlnyanın uyumsuzluğunu goumlruumlnuumlşteki kısırlığını kavramış duumlşuumlneeye sa ladığı ilk ilerlemeyi goumlstermiş bulunuyoruz Uyumsuz deneyimde acı ccedilekme bireyseldir Başkaldırma deviniminden sonra ortak oldu unun bilincine varır herkesin seruumlvenidir artık Garipliği kavramış bir duumlşuumlncenin ilk ilershylemesi bu garipli i buumltuumln insanlarla paylaştı ını ve insan gerccedile inin tuumlm olarak kendi kendisine ve evrene uzaklığı dolayısıyla acı ccedilekshyti ini anlamaktır Bir tek insanın ccedilektiği dert ortak salgın olur Guumlnshydelik acımızda baş kaldırma duumlşuumlnce duumlzeyinde cogito nu n goumlrshyduuml uuml işi goumlruumlr İlk kesinliktir Ama bu kesinlik bireyi yalnızlı ından ccedilekip alır İlk de eri buumltuumln insanlar uumlzerine kuran bir ortak noktadır Başkaldırıyorum oumlyleyse varız

1 9

II DOGAOumlTESl BAŞKALDlRMA

Doğaoumltesi başkaldırma insanın Lendi koşulu ve buumltuumln evren karşısına dikihnesidir İnsanın ve evrenin ereklerini yadsıdığı iccedilin doğaoumltesidir Koumlle durumu iccedilinde kendisine verilen koşula karşı ccedilıkar doğaoumltesi başkaldıransa insan olarak kendisine verilen koşula Ayaklanmış koumlle benliğinde efendisinin kendisine davranışını yadshysıyan bir şey bulunduğunu kesinler doğaoumltesi başkaİdıran da evrence yoksun bırakıldığını bildirir Her ikisi iccedilin de yalnızca basit bir yadshysıma soumlz konusu değildir Her ikisinde de bir değer yargısı buluruz başkaldıran kişi işte bu değer yargısı adına yadsır durumunu benimshysemeyi

Şurasını da belirtelim ki efendisine karşı dikilen koumlle bu efenshydiyi bir varlık olarak yadsımayı duumlşuumlnmez Efendi olarak yadsır onu Onun kendisini koumlleyi gereklik olarak yadsıma hakkını elinde bushylundurmasını yadsır Efendi bir gerekliğe uymadığı oumllccediluumlde duumlşer İnshysanlar herkeste herkesee benimsenen ortak bir değere dayanamıyorshylarsa insan iccedilin insan anlaşılmaz kalıyor demektir Ayaklanmış insan biı değerin accedilıkccedila benimsenmesini ister ccediluumlnkuuml sezer ya da bilir ki bu ilke olmazsa yeryuumlzuumlnde karışıklık ve cinayet egemen olacaktır Başkaldırma edimi bir accedilıklık ve birlik savı olarak belirir onda Aykırı gibi goumlruumlnecek ama en basit ayaklanma bile bir duumlzen eğiliminin beshylirtisidir

Bu betimleme satırı satırına doğaoumltesi başkaldırana uyar Parshyccedilalanmış bir duumlnya uumlzerinde dikilir onun birliğini ister başkaldıran kişi İccedilindeki adalet ilkesini yeryuumlzuumlnde iş başında goumlrduumlğuuml adaletsizshylik ilkesine karşı ccedilıkarır oumlyleyse başlangıccedilta bu ccedilelişkiyi ccediloumlzmekshytltgtn ninden gelirse adaletin ya da sabrı tuumlketilirse adaletsizliğin

23

birleljtirici egemenligini ırurmaıttan baljka bir istedi i yoktur Ccedilelişshykiyi goumlstermekle kalır şimdilik Dotaoumltesi başkaldırma oumlluumlm yuumlzuumlnshyden bitmemiş koumltilluumlk yuumlzuumlnden dalınık yanıyla yaşama ve oumllme acısına karşı mutlu bir birlik istelidir İnsanlık koşulu genelleştirilshymiş jiluumlm cezasıyla tanımlanırsa başkaldırma bir bakıma onunla ccedilaldaştır Başkaldırmış kişi bir yandan oumlluumlmluuml koşulunu yadsırken bir yandan da kendisini bu koşul iccedilinde yaşatan guumlcuuml yadsır oumlyleyse dolaoumltesi başkaldıran ille de tanrısız de ildir ama ister istemez kutshysala soumlvuumlcuumlduumlr Ne var ki Tanrıyı oumlluumlmuumln ve en buumlyuumlk aykırılı ın bashybasr olarak goumlsterirken her şeyden oumlnce duumlzen adına soumlver

Bu noktayı aydınlatabilmek iccedilin başkaldırmış koumlleye doumlnelim gene Koumlle karşı ccedilıkışında k ndisine başkaldırdı ı efendinin varlı ını kanıtlıyordu Ama aynı zamanda onun guumlcuumlnuuml kendi ba ımlılı ında tuttu unu kanıtlıyor kendi guumlcuumlnuuml kesinliyordu Şimdiye kadar kenshydisine buyru u altında tutan kişinin uumlstuumlnluuml uumlnuuml durmamacasına tarshytışma konusu yapma guumlcuumlnuuml Bu bakımdan efendi ile koumlle gerccedilekten aynı tarih iccedilindedirler Birinin geccedilici egemeniili kadar oumltekinin boshyyun elmişlili de goumlrecedir Ayaklanma sırasında her iki guumlccedil birbiri ardından kendini kesinler birbirlerini yoketmek iccedilin karşı karşıya gelecekleri iccedillerindenbirinin geccedilici olarak silinece i ana kadar

Dolaoumltesi başkaldıran da varltiını kesinledi i bir guumlcuumln karşıshysına dikildili zaman bu varlı ı ancak onu yadsıdı ı anda dolrular Bu uumlstuumln varlılı insanın alccedilaltılmış seruumlvenine suumlruumlkler o zaman boshyşuna guumlcuuml bizim boşuna koşulumuzla aynı de eri taşır Yadsıma guumlshycuumlmuumlzuumln kapsamına sokar onu insanın e ilmeyen yanı oumlnuumlnde onu da e er bize goumlre saccedilma bir varoluşa onu da katar en sonunda zashyman-dışı sılına ından ccedilıkarak ancak buumltuumln insanların boyun e işinde bulabilece i oumlluumlmsuumlz sonsuzluktan ccedilok uzak bir şeye tarihe katar onu Başkaldırma boumlylelikle kendi duumlzeyinde her uumlstuumln varoluşun en azından ccedilelişkin oldu unu do rular

oumlyleyse do aoumltesi başkaldırmanın tarihi tanrısızlıjtın tarihiyle birleştirilemez Hatta bir accedilıdan ccedila daş dinsel duygu tarihiyle birshyleşir Başkaldıran kişi yoksamaktan ccedilok meydan okur Hiccedil deliise

2 4

başlangıccedilta Tanrıyı silmez yalnızca eşit eşite konuşur onunla Ama kibar bir karşılıklı konuşma de il yenme iste inden hız alan bir tarshytışma soumlz konusudur Koumlle adalet istemekle başlar kırallık istemekle bitirir işi Şimdi de kendisi egemen olmalıdır Koşula karşı ayaklanshyma oumlnce tahtından indirildiği sonra da oumlluumlme mahkum edildiği bilshydirilecek bir tutsak kral alıp getirmek uumlzere goumlkyuumlzuumlne karşı bir buumlyuumlk akın olarak duumlzenlenir İnsan ayaklanışı do aoumltesi bir devrim olarak sonuccedillanır Goumlruumlnuumlşten eyleme goumlsterişccediliden devrimeiye doğru Hershyler Tanrının tahtı yıktidıktan sonra ayaklanmış kişi kendi koşulu iccedilinde boşuboşuna arayıp durduğu adaleti duumlzeni birliği kendi elleshyriyle yaratmanın boumlylece Tanrının duumlşuumlşuumlnuuml do rulamanın boynuna borccedil olduğunu kabul edecektir O zaman gerekince cinayete de başshyvurmak pahasına insan egemenliğini kurtarmak iccedilin umutsuz bir ccedilaba başlayacaktır Bu da şimdilik yalnızca birkaccedilını tanıdığımız korkunccedil sonuccedillar yaratmadan yuumlruumlmez Ama bu sonuccedillar başkaldırmanın uumlruumlnuuml değildir daha doğrusu başkaldırmış kişinin kaynaklarını unuttuğu evet ile hayır arasındaki sert gerilimden bıktığı kendini en sonunda her şeyin yoksanışına ya da tam boyun eğişe bıraktığı oumllccediluumlde doğar Doğaoumltesi ayaklanma ilk deviniminde koumlle ayaklanışının olumlu oumlzuumlshynuuml sunar bize Bizim işimiz bu oumlzuumln başkaldırmaya bağlandıklarını ileri suumlren yapıtlarda ne duruma geldiğini incelemek sonra da başkalshydırmış kişinin kaynaklarına bağlı kalıp kalmamasının kendisini nereshylere goumltuumlrduumlğuumlnuuml soumlylemek olacak

2 5

KABiLİN OGULLARI

Tam anlamıyla do aoumltesi bir başkaldırma duumlşuumlnce tarihinde anshycak on sekizinci yuumlzyıl sonlarında tutarlı bir biccedilimde belirir Yıkılan surların middotbuumlyuumlk guumlruumlltuumlsuumlyle başlar yeni ccedila lar Ama bu andan sonra sonuccedilları hiccedil kesintiye u ramadan suumlruumlp gider ccedila ımızın tarihini bu sonuccedilların biccedilimlendirdi ini soumlylemek hiccedil de abartma sayılmaz Doshy

aoumltesi başkaldırmanın bu tarihten oumlnce bir anlam taşımamış oldushyunu soumlylemeye mi gelir bu Ccedila ımız Prometheeci oldu unu soumlyleshy

İlk tanrı bilgileri Prometheeyi istemeye yanaşmadı ı bir ba ışshylamanın doumlnuumlşsuumlz olarak dışında bırakılarak duumlnyanın bir ucunda bir dire e ba lanmış oumlluumlmsuumlz bir kurban olarak goumlsterir bize Eschyle kahramanın ccedilapını daha da buumlyuumltuumlr accedilık goumlruumlşluuml yapar (oumlnceden kestirmemiş oldu um hiccedilbir yıkıma u ramayaca ım) buumltuumln tannshylara besledi i kini haykırtır ona sonra onu kaccedilınılmaz umutsuzlumiddot

un fırtınalı denizine daldırarak şimşeklerin yıldırımların altına atar Ah u radı ım haksızlı a bakİn

Demek ki eskilerin do aoumltesi başkaldırmayı tanımadıkları soumlyshylenemez Şeytandan ccedilok oumlnce acılı ve soylu bir Ayaklanmış imgesi yuumlkseltmiş başkaldırmış usun en buumlyuumlk soumlylenini vermişlerdir Ba shylanma ve alccedilakgoumlnuumllluumlluumlk soumlylenlerine oumlylesine bir pay ayıran tuumlkenshymez Elen dehası ayaklanış oumlrne ini vermesini de bilmiştir Yaşadı ıshymız başkaldırma tarihinde Promethee nin oumlzelliklerinden bazılarına halii rastlandı ı soumlz goumltuumlrmez oumlluumlme karşı savaş (insanları oumlluumlm sapshylantısından kurtardım) mutlu gelecek umudu (iccedillerine koumlr umutlar yerleştirdim) insanseverlik (Zeusun duumlşmanı insanları fazla sevshydi i iccedilin)

mekten hoşlandı ına goumlve oumlrnekleri ccedilok gerilerdedir Ama gerccedilekten Promethee ci midir

26

bull

Ama Eschyle uumlccedilluumlsuumlnuumln sonuncusu olan Ateş getiren Promeshytheenin ba ışlanmış başkaldırmışın egemenli ini haber verdi i de unutulamaz Elenler hiccedilbir şeyi aşırılı a vardırmazlar En aşırı cuumlretshylerinde bile tanrılaştırmış oldukları bu oumllccediluumlye ba lı kalırlar Onların ayaklanmışı buumltuumln evrene karşı de il ancak tanrılardan biri olan guumlnshyleri de sayılı bulunan Zeusa karşı dikleşir Prometheenin kendisi de bir yarı-tanrıdır oumlzel bir hesaplaşma iyilik uumlzerinde bir anlaşmazlık soumlz konusudur koumltuumlluumlkle iyilik arasında evrensel bir ccedilarpışma de il

Eskiler yazgıya inanınakla birlikte her şeyden oumlnce do aya katıldıkları do aya inanırlardı da ondan Doğaya başkaldırmak kendi kendimize başkaldırınakla birdir Başını duvarlara vurmaktır bu O zaman tutarlı olan biricik başkaldırma intihardır Elen yazgısının kenshydisi de do a guumlccedillerine katlanıldı ı gibi katlanılan koumlr bir guumlccediltuumlr Bir Elen iccedilin oumllccediluumlsuumlzluuml uumln doru u denizi sopalarla doumlvmektir yani bir barbar ccedilılgınlı ıdır oumllccediluumlsuumlzluumlk varoldu una goumlre Elen insanı oumllccediluumlsuumlzshyluumlğuuml de betimler kuşkusuz ama yerini de belirtir dolayısıyla bir sınır koyar ona Patrocleun oumlluumlmuumlnden sonra Achille in meydan okuyuşu yazgılarına lanet eden tragedya kahramanlarının ilenccedilleri toptan mahshykum etme de ildir Oedipe succedilsuz olmadı ını bilir İsterneyerek succedilshyludur o da yazgının bir parccedilasıdır Yakınır ama duumlzeltilmez soumlzler etmeden yakınır Antigone un başkaldırınası da gelenek adınadır karshydeşleri mezarda dinlenişe ersinler kurallara uyulsun diyedir Bir anshylamda ba naz bir başkaldırıştır onunki Elen duumlşuumlncesi bu ccedilift yuumlzluuml duumlşuumlnce en umutsuz ezgileri ardında bile karşı-ezgi olarak koumlr ve sefil durumda da her şeyin iyi oldu unu kabul edecek olan Oedipein oumlluumlmsuumlz soumlzuumlnuuml dolaştım hemen her zaman Evet hayıda dengelenir Platon Calliclesle Nietzschecili in baya ı oumlrneğini haber verir bu adam Gere ince do al bir insan gelsin artık sıyrılıp ccedilıksın kalıpmiddot larımızı buumlyuumllerimizi afsunlarımızı hepsi de doğaya karşıt olan bu yasaları ayaklar altında ccedili nesin Koumllelerimiz başkaldırdı birer efendi olarak belirdi diye haykırdığı zaman bile evet o zaman bile yasayı yadsımasına karşılık do a soumlzcuuml uumlnuuml kullanır

Ccediluumlnkuuml do aoumltesi başkaldırma Elenlerde bulamayaca ımız bashy

2 7

sitleştirilmiş bir evren goumlruumlşuumlnuuml iccedilerir Onlar iccedilin bir yanda tanrılar

bir yanda insanlar yoktu sonunculardan birincilere goumltuumlren basamakshy

lar vardı Succedillulu un karşıtı olan bir succedilsuzluk duumlşuumlncesi baştan soshy

na iyilikle koumltuumlluuml uumln ccedilarpışması olarak oumlzetlenmiş bir tarih duumlşuumlncesi

onlara yabancıydı Onların evreninde biricik kesin cinayet oumllccediluumlsuumlzshy

luumlk oldu undan cinayetten ccedilok succedil vardır Bizim olmak tehlikesini

goumlsteren tuumlmuumlyle tarihsel duumlnyada ise tam tersine yalnız cinayetler

var bunların birincisi de oumllccediluuml Elen soumlyleninde ci erlere ccedilekilen şu garip rıhşilik ve hoşgoumlruumlrluumlk karışımı boumlyle accedilıklanır Elenler duumlşuumlnshy

ceyi hiccedilbir zaman kapalı bir alan durumuna sokmamışlardır onlar

karşısında bizi kuumlccediluumlk duumlşuumlren bir şey bu Başkaldırma ancak birine

karşı duumlşuumlnuumllebilir İnsanın karşı ccedilıkışına anlam veren tek şey her şeyin yaratıcısı dolayısıyla her şeyden sorumlu olan kişisel tanrı

kavramıdır Boumlylece ccedilelişkiye duumlşmeden başkaldırma tarihinin batı duumlnyasında Hıristiyanlık tarihinden ayrılamayaca ı soumlylenebilir Gershyccedilekten de başkaldırmanın geccediliş duumlşuumlnuumlrlerinde hepsinden daha deshy

rin bir biccedilimde de Epicure ile Lucrecete dile gelmeye başladı ını

goumlrmek iccedilin ilk ccedila duumlşuumlncesinin son anlarını beklemek gerekir

Epicureuumln korkunccedil kederi daha o zamandan yeni bir ses verir

Elen duumlşuumlncesine yabancı olmayan bir oumlluumlm bunalımından do ar kuşshy

kusuz Ama bu bunalımda beliren acılık bile ccedilok şeyler anlatır Her şeye karşı guumlvenlik sa lanabilir ama oumlluumlm konusunda yıkılmış bir

kalenin insanları gibiyiz Lucrece pekiştirir Bu geniş duumlnyanın oumlzuuml

oumlluumlme ve yıkılışa adanmıştır oumlyleyse ergiyi ne diye daha sonraya

bırakmalı Yaşamımızı bekleyişten bekleyişe tuumlketiyor ve hepimiz

acı iccedilinde oumlluumlyoruz der Epicure oumlyleyse duumlnyanın tadını ccedilıkarmashy

lıdır Ama ne garip bir tad ccedilıkarma Kalenin duvarlarını tıkamaktan

sessiz boşlukta ekmek ve su sa lamaktan oumlte bir şey de il oumlluumlmuumln tehdidi altında bulunduğumuza goumlre onun hiccedilbir şey olmadı ını kashy

nıtlamamız gerekir Epictete ve Marc Aurele gibi Epicure de oumlluumlmuuml

varlıktan uzaklaştırır Bizim accedilımızdan oumlluumlm hiccedilbir şey de ildir

ccediluumlnkuuml bozulmuş olan şey duyamaz hiccedil duyulmayan da bizim iccedilin

hiccedilbir şey de ildir Hiccedillik mi Hayır ccediluumlnkuuml her şey maddedir bu

2 8

duumlnyada oumllmekse yalnızca maddeye doumlnmek demektir Varlık taştır Epicureuumln soumlzuumlnuuml ettigi eşsiz haz her şeyden oumlnce acı yokluğundashydır taşların mutluluğudur Epicure yazgıdan kurtulmak iccedil in buumlyuumlk klasiklerimizde yeniden bulacağımız hayranlık verici bir atılım iccedilinde duyarlıgı oumllduumlruumlr ilkoumlnce de duyarlığın umut dediğimiz ilk ccedilığlığını Elen filozofunun tanrılar hakkındaki soumlzuuml başka tuumlrluuml anlaşılamaz İnsanların buumltuumln mutsuzluğu kendilerini kalenin sessizliğinden kopamiddot ran kurtuluş bekleyişi iccedilinde surlara atan umuttan gelmektedir Bu us dışı davranışların oumlzenle sarılmış yaraları yeniden accedilmaktan başka etkileri yoktur Bunun iccedilin Epicure tanrıları yadsımaz uzaklaştım onları ama oumlyle başdoumlnduumlruumlcuuml bir biccedilimde uzaklaştım ki ruhun yeshyniden duvarlada ccedilevrilmekten başka ccedilaresi kalmaz Mutlu ve oumlluumlmshy1

i guumlz yaratıgın hiccedilbir işi yoktur hiccedil kimseye de bir iş ccedilıkarmaz 1Lucrece de pekiştirir Tanrıların nitelikleri dolayısıyla en derin hushy zur iccedilinde bizim işierimize yabancı olarak oumlluumlmsuumlzluumlğuumln tadını ccedilıshykardıkları yadsınamaz oumlyleyse tımrıları unutalım hiccedil duumlşuumlnmeyeshylim onları o zaman ne guumlnuumln duumlşuumlnceleri ne de geeeki duumlşleriniz

bull middot middot sıkıntı verir size Başkaldırmanın bu oumlluumlmsuumlz izlegini ilerde yeni ayrımlarıyla yeshy

niden bulacağız oumlduumlluuml cezası olmayan sagır bir tanrı başkaldırınışshyların biricik dinsel imgelemidir Ama Vigny tanrının sessizligine lanet edecekken Epicure oumllmek gerektigine goumlre insanın sessizliğinin bizi bu yazgıya kutsal soumlzlerden daha iyi hazırlayacağını duumlşuumlnuumlr Bu gashyrip usun uzun ccedilabası insanın ccedilevresinde surlar yuumlkseltmek bu kaleye siperler yerleştirmek insan umudunun hastırılmaz ccedilığlığını amansızshyca boğmak yolunda harcanır İşte o zaman yalnız o zaman yani bu stratejik ccedilekilme tamamlandıktan sonra Epicure insanlar ortasında bir tanrı gibi başkaldırışının savunucu niteligini ccedilok iyi belirten bir sesle utkunun tuumlrkuumlsuumlnuuml soumlyleyecektir Tuzaklarını bozdum ey yazgı bana ulaşınanı sağlayabilecek buumltuumln yolları kapattım Ne sana yenileshycegiz ne başka bir koumltuuml guumlce Ve kaccedilınılmaz yolculuk saati ccedilaldığı zaman yaşama boşuboşuna sarılanlar karşısındaki horgoumlruumlmuumlz şu guumlzel tuumlrkuumlde ccedilınlayacak Ah nasıl da onurlu yaşadık

29

Lucrece kendi ccedila ında bu mantı ı ccedilok daha ileri goumltuumlren tek inshysan olacak bunu yeni hak istemeye kadar getirip dayayacaktır Temelshyde hiccedilbir şey eklemez Epicuree Duyu alanına girmeyen her tuumlrluuml accedilıklama ilkesini o da yadsır Atom ilk ouml elerine doumlnen varlı ın bir tuumlr sa ır ve koumlr oumlluumlmsuumlzluuml uuml Epicure iccedilin oldu u gibi Lucrece iccedilin de gerccedilekleşebilecek tek mutluluk demek olan oumlluumlmsuumlz oumlluumlmuuml suumlrduumlreceshy

i son sı ınaktan Jaşka bir şey de ildir Bununla birlikte atomların yalnız başlarına birleşmediklerini kabul etmek zorundadır uumlstuumln bir yasaya yadsımak istedi i yazgıya boyun e mektense rastlantısal bir deviniınİ atomların kendilerine goumlre karşılaşıp birbirlerine takıldıkları clinameni kabul eder Dikkat edilirse daha şimdiden yeni ccedila ların buumlyuumlk sorunu ccedilıkmaktadır ortaya us burada insanı yazgıdan sıyırmashynın onu rastlantıya bırakmak oldu unu goumlrmektedir Bunun iccedilin ona yeniden bir yazgı bu kez tarihsel bir yazgı vermeye ccedilabalar Lucrece bu noktaya gelmemiştir Yazgıdan ve oumlluumlmden nefreti atomların varshylığı rastlantı sonucu oluşturdukları varlı ın da rastlantı sonucu birer atom biccedilirninde da ıldı ı bu sarhoş toprakla yetinir Gene de yeni bir duyarlı a tanıklık eder soumlzcuumlkleri Her yanı tıkalı kale yasak alan olur Moenia mundi duumlnyanın surları Lucrecein yazı sanatının anahtar deshyyimlerinden biridir Bu yasak alanda buumlyuumlk iş umudu susturmaktır elbette Ama Epicureuumln youmlntemli vazgeccedilişi bazı bazı lanetlemelerle taccedillanan titrek bir yalnızlığa-ccedilekilme biccedilimine girer Lucrece iccedilin dinshydarlık her şeye hiccedilbir şeyin bulandırmadığı bir duumlşuumlnceyle bakabilshymektir kuşkusuz Ama bu duumlşuumlnce insana yapılan haksızlık karşıshysında titrer gene de oumlfkenin baskısı altında nesnelerin oumlzuuml konusunshydaki biiyuumlk şiirde yeni yeni cinayet succedilsuzluk succedilluluk ve ceza kavshyramları belirir Dinin ilk cinayetinden lphigenie ve onun bo azshylanmış silccedilsuzluğundan ccediloğu zaman succedillulara dokunınayıp da succedilshysuzları hakedilneıniş bir cezayla yaşamaktan yoksun bırakan şu tanshyrısal aktan soumlzedilir burada Luciece oumlbuumlr duumlnyadaki cezalardan korshykanları alaya alırsa da Epicure gibi savunucu bir başkaldırmanın atıshylımı iccedilinde değil saldırgan bir uslamlaınayla yapar bunu İyili in oumlduumllshylendirilmediğini daha şimdiden yeterince goumlrduuml muumlze goumlre koumltuumlluumlshy

3 0

uumln cezalandırılacağını nasıl soumlyleyebiliriz Epicure Lucrecein destanında aslında olmadı ı goumlzler kamaşshy

tırıcı ayaklanmış kişi olur İnsanlık herkesin goumlzleri oumlnuumlnde goumlksel boumllgelerin yukarısından korkunccedil goumlruumlnuumlşuumlyle oumlluumlmluumlleri tehdit ede ede yuumlzuumlnuuml goumlsteren bir dinin a ırlı ı altında yeryuumlzuumlnde iwenccedil bir yaşam suumlrerken ilk olarak bir Elen bir insan oumlluumlmluuml goumlzlerini onun uumlzerine dikmeyi ona karşı ccedilıkmayı goumlze aldı Boumlylece din de devshyrildi bu kez de o ccedili nendi ayaklar altında bize gelince utku goumlkleshyre yuumlkseltİyor bizi Yeni kuumlfuumlr e eski Hinetleme arasındaki ayrım seshyziliyor burada Elen kahramanları birer tanrı olmayı arzulayabilirlerdi ama daha oumlnceden varolan tanrılada aynı zamanda Bir yuumlkselme soumlz konusuydu o zaman Lucrecein insanı ise bir devrimi uyguluyor Yershylerine yakışmayan cani tanrıları yoksamakla onların yerini kendisi alıyor Yasak boumllgeden ccedilıkıyor insan acısı adına tanrılara karşı ilk salshydırılara başlıyor İlk ccedilağ evreninde oumllduumlrme accedilıklanillaz ve cezası ccedilekilmez bir şeydir Lucrecete evet daha o zamandan insanın oumllshyduumlrmesi tanrının oumllduumlrmesine bir karşılıktan başka bir şey de ildir Lucrecein şiirinin şişmiş vebalı cesetleriyle dolu tanrısal sunaklar gibi ola anuumlstuuml bir imgeyle bitmesi bir rastlantı değildir

Bu yeni dil Epicureuumln Lucrecein ccedilağdaşlarının duyarlı ında yavaş yavaş biccedilimlenmeye başlayan bir kişisel tanrı kavramı goumlz oumlnuumlshyne alınmadan anlaşılamaz Başkaldırma kişisel tanrıdan kişisel olarak hesap sorabilirmiddot O egemenli ini suumlrduumlrmeye başlar başlamaz başkalshydırma en azgın kararlılı ıyla dikilir kesin hayırı ccedilıkarır a zından Bushyguumln yaşadı ımız biccedilimiyle başkaldırmanın tarihi Prometheenin muumlshyritlerinden ccedilok Kabilin ccedilocuklarının başkaldırmasıdır Bu bakımdan her şeyden oumlnce Tevrat hız verecektir başkaidırıcı guumlce Buna karşılık Pascal gibi başkaldırmış us yolunu tamamlayınca İbrahimin İshakın ve Yakubun Tanrısına boyun e mek gerekecektir En ccedilok kuşkuyu duyan ruh en buumlyuumlk yazgıcılığa sarılacaktır

Bu accedilıdan Tanrının goumlruumlnuumlşuumlnuuml yumuşatmasıyla onunla insan arasına bir aracı koymasıyla İncil duumlnyanın buumltuumln Kabil erine oumlnceshyden karşılık verme ccedilabası olarak goumlruumllebilir İsa başlıca iki sorunu

3 1

başkaldırmışların da sorunları olan koumltuumlluumlk ve oumlluumlm sorunlarını ccediloumlzshymeye gelmiştir Ccediloumlzuumlmuuml bunları oumlnce kendi uumlzerine almak olmuştur İnsan-tanrı da acı ccedileker sabırla Acı ccedilekti ine oumllduuml uumlne goumlre koumltuumlshyluuml uumln ve oumlluumlmuumll succedilu tuumlmuumlyle onun sırtına yuumlklenemez artık İnsanshylık tarihinde Golgotha gecesinin bunca oumlnem taşıması tanrı bu karanshylıklarda geleneksel ayrıcalıklarını accedilıkccedila bırakarak oumlluumlm bunalımını işin iccedilinde umutsuzluk da olmak uumlzere sonuna kadar yaşadı ı iccedilinshydir La a sabactani ve can ccedilekişen İsanın korkunccedil kuşkusu boumlyle accedilıklanır Kuşku umutla desteklenseydi can ccedilekişme hafiflerdi Tanshyrının bir insan olması iccedilin umudunu kesmesi gerekir

Elen-Hıristiyan işbirli inin uumlruumlnuuml olan tanrısal-felsefe Yahudi duumlşuumlncesine tepki olarak iki yuumlzyıl boyunca bu e ilimi iyice belirleshymeye ccedilalışmıştır oumlrne in Valentinin ne ccedilok şefaatccedili duumlşledi i bilishynir Ama bu do aoumltesi şenliğin oumlluumlmsuumlz guumlccedilleri Elenlerin ara gerccedilekshylerinin oynadı ı roluuml oynar Duumlşkuumln insanla amansız tanrı arasında bir başbaşalı ın saccedilmalı ını azaltmak ereğini guumlderler oumlzellikle Marshydonun zalim ve savaşccedilı ikinci tanrısının işidir bu Bu yarı-tanrı sınırlı duumlnyayı ve oumlluumlmuuml yaratmıştır Yaratışını cinsel geri duruşla yokedinshyceye kadar yalnızlı a kapanıp yadsımamız gerekirken bir yandan da ona lanet etmemiz gerekir Demek ki ma rur ve başkaldırmış bir yalshynızlık soumlz konusudur Ne var ki Mardon uumlstuumln tanrıyı daha da yuumlceltshymek iccedilin bir aşa ı tanrıya youmlneltir başkaldırmayı Tanrısal felsefe Elen kaynaklarıyla uzlaşmazlı a duumlşmemekle Hıristiyanlıktan Yahudi kahtımını silmeye ccedilalışır Bu anlayış her tuumlrluuml başkaldırmaya kanıt sağladı ı oumllccediluumlde Augustincilikten de sakınmak istemiştir oumlrne in Basilidee goumlre din kurbanları hatta İsa acı ccedilektikleri iccedilin guumlnah işshylemişlerdir Garip ama acıdaki haksızlı ı kaldırmak ere ini guumlden bir duumlşuumlnce Din filozofları en guumlccedilluuml ve saymaca yarlıgamanın yerini insana buumltuumln şansları bırakan yetişime yani bir Elen kavramına vermek istemişlerdir yalnız İkinci kuşak fılozoflarında goumlrduuml uumlmuumlz tarikat bollu u Elen duumlşuumlncesinin Hıristiyan evrenini erişilir kılmak ve elencili in koumltuumlluumlklerin en koumltuumlsuuml saydı ı bir başkaldırmanın neshydenlerini ortadan kaldırma yolundaki ccedileşitli ve ateşli ccedilabalarını ccedilok

3 2

iyi belirtir Ama kilise bu ccedilabayı succedillamış succedillamakla da başkaldırshymışları ccedilo altmıştır

Kabilin ırkı yuumlzyıllar boyunca utkularını ccedilo alttı ı oumllccediluumlde Tevrat tanrısının umulmadık bir başarıya erdi i soumlylenebilir Kuumlfuumlrshycuumller ccedilelişkili olarak Hıristiyanlı ın tarih sahnesinden kovmak isteshydi i kıskanccedil tanrıyı yeniden canlandırırlar Buumlyuumlk cuumlretlerinden biri de İsanın tarihini ccedilarmıhın tepesinde ve can ccedilekişmesinden oumlnceki acı ccedilı lıkta durdurarak onu da kendi yanlarına ccedilekmek olmuştur Boumlylelikle başkaldırmışların tasarladı ı evrene daha ccedilok uyan amanshysız bir kin tanrısı goumlruumlnuumlşuuml suumlrduumlruumllmuumlş oluyordu Dostoyevskiye Nietzcheye kadar başkaldırma yıynızca zalim ve aklına eseni yapan bir tanrıya hiccedilbir inandırıcı neden olmadan Habil in kurban edilmeshysini Kabil inkine ye tu tan boumlylelikle de ilk cinayete yol accedilan tanrıya youmlnelir Dostoyevski duumlşte Nietzche ise gerccedilekte başkaldırmış duumlshyşuumlncenin alanını oumllccediluumlsuumlzce genişletecekler sevgi tanrısından da hesap soracaklardır Nietzsche Tanrıyı ccedila daşlarının ruhunda oumllmuumlş sayashycaktır Bundan sonra oumlncuumlsuuml Stirner gibi yuumlzyılın duumlşuumlncesinde ahlak goumlruumlnuumlşleri altında oyalanan Tanrı goumlruumlntuumlsuumlne saldıracaktır Ama onshy

lara gelinineeye kadar oumlrne in inanccedilsız duumlşuumlnce İsanın tarihini ( Sashydeın deyimiyle bu duumlmduumlz romanı) yadsımak ve yadsımalarında bile korkunccedil tanrı gelene ini suumlrduumlrmekle yetinmiştir

Buna karşılık Batı Hıristiyan kaldı ı suumlrece kutsal kitaplar yershyyuumlzuumlyle goumlkyuumlzuuml arasında aracılık etmiştir Başkaldırmanın her yalnız ccedilı lı ına karşılık olarak en buumlyuumlk acının goumlruumlntuumlsuuml sunuluyordu Bu acıyı İsa da ccedilekti ine hem de isteyerek ccedilektiğine goumlre hiccedilbir acı hakshysız de ildi artık her sızı gerekliydi Bir anlamda Hıristiyanlı ın acı sezgisi ve insan yuumlreği konusundaki haklı karamsarhğı genelleşmiş adaletsizliğin insan iccedilin adalet kadar doyurucu oluşundandır Succedilsuzshyluğun uzun ve evrensel acısını succedilsuz bir tanrının kurhanlığı haklı ccedilıshykarabilirdi ancak Goumlkyuumlzuumlnden yeryuumlzuumlne kadar her şey acıya terkshyedilmişse garip bir mutluluk umudu var demektir

Ama Hıristiyanlık şanlı evresini bitirip de usun eleştirisiyle karshyşı karşıya gelince acı gene insanların payı oldu Haksızlığa u rayan

33

lsa İbrahimin Tanrısına ba lananların herkesin goumlzuuml oumlnuumlnde işkenshy

ce ettikleri fazladan bir succedilsuzdan başka bir şey degildir artık Efenshy

diyi koumllelerden ayıran uccedilurum yeniden derinleşir ve kıskanccedil bir Tanshy

rı nın kapalı yuumlzuuml karşısında başkaldırı haykırır durur İnanccedilsız duumlshy

şuumlnuumlr ve yazarlar alışılmış oumlnlemlerle ahlaka ve İsa nın tanrısallı ına

saldırarak hazırlamışlardır bu yeni kopmayı Bu olaganuumlstuuml ccedilapkınshy

lar duumlnyasını Callotnun evreni oldukccedila guumlzel canlandırır alayları oumlnshyceleri bıyık altından bir guumlluumlştiir ama sonunda Molierein Don Juan

ıyla gouml e kadar yuumlkselir On sekizinci yuumlzyıl sonunun aynı zamanda

hem devrimci hem de din duumlşmanı ccedilalkantılarını hazırlayan iki yuumlzshy

yıl suumlresince inanccedilsız duumlşuumlncenin buumltuumln ccedilabası İsayı bir succedilsuz ya da

bir boumln yapmak boumlylelikle soylu ya da guumlluumlnccedil yanlarıyla onu insanshy

lar duumlnyasına katmak olacaktır Duumlşman gouml e karşı yapılacak buumlyuumlk saldırı iccedilin alan hazırlanmış olacaktır boumlylece

34

middot SALT Y ADSIMA

Tarihsel bakımdan ilk tutarlı saldırı Sadeın saldırısıdır Sade papaz Meslierye Voltairee kadar inanccedilsız duumlşuumlncenin buumltuumln kanıtlashyrını tek ve kocaman bir savaş aracında bir araya getirir Yadsıması da soumlylemek bile fazla en aşırı yadsımadır Başkaldırmanın salt hayırını alır yalnızca Yirmi yedi yıllık bir tutukluluk uzlaşıcı bir us oluşturshymaz elbette Boumlylesine uzun bir kapalı kalma uşaklar ya da katiller do urur bazı bazı aynı kişide her ikisini birden do rdu u da olur Ruh zindanda boyun e iş ahlaki olmayacak bir ahlak kuracak kashydar guumlccedilluumlyse bir buyuruculuk ahlakı kurar ccedilo u zaman Her tuumlrluuml yalnızlık ahlakı guumlcuuml varsayar Bu bakımdan toplumun amansız bir davranışıyla karşılaşıp da ona amansızca karşılık verdi i oumllccediluumlde oumlrshy

nek bir kişidir Sade Bazı guumlzel ccedilı lıklarına ve ccedila daşlarımızın oumllccediluumlsuumlz oumlvguumllerine karşın ikinci derecede bir yazardır Buguumln Sade buumlyuumlk bir zaflık sonucu yazınla hiccedilbir ilgisi bulunmayan nedenler dolayısıyla hayranlık uyandırmaktadır

Zincire vurulmuş bir filozof bir de salt başkaldırmanın ilk kushyramcısı diye goumlklere ccedilıkarıyorlar onu Gerccedilekten oumlyle olabilirdi Hashypishanelerin iccedilinde duumlş sınırsızdır gerccedilek hiccedilbir şeyi dizginlemez Zincire vurulmuş us esin alanında kazandığını accedilık goumlruumlşiiiluumlk alashynında yitirir Sade yalnız bir mantı ı tanımıştır duyguların mantıshy

ını Bir felsefe kurmamış bir ezilmişin ola anuumlstuuml duumlşuumlnuuml izlemiştir Ne var ki bu duumlşte bir tuumlr kehanet vardır O azgın oumlzguumlrluumlk iste i koumllelik uumllkesine goumltuumlrmuumlştuumlr Sadeı Bundan boumlyle yasaİdanmış bir yaşama duyduğu buumlyuumlk susuzluk taşkınlıktan taşkınlığa evrensel bir yıkma duumlşuumlnde yatışmıştır Hiccedil değilse bu konuda Sade bizim ccedila daşımızdır Şimdi onu birbirini izleyen yadsımaları iccedilinde izleshyyelim

3 5

Bir Yazın Adaını

pretre

tinir

Sade tanrısız mıdır Hapse girmesinden oumlnce Dialogue entre un

et un moribondda oumlyle soumlyler soumlyledi ine inanılır da ama daha sonra kutsala saidırma taşkınlı ı karşısında duralar insan En zashylim kişilerinden biri Saint-Fond hiccedil de Tanrıyı yadsımaz Koumltuumlluumlkshysever bir yarı-tanrı kuramını geliştirip uygun sonuccedilları ccedilıkarınakla yeshy

Saint-Fond Sade de ildir derler De ildir elbette Bir roman kahramanı kendisini yaratmış olan romancı de ildir hiccedilbir zaman Bushynunla birlikte romancının aynı zamanda buumltuumln kahramanları olması olasılı ı da vardır Sadeın buumltuumln tanrısızları Tanrının varlı ının onun aldırmazlığı koumltuumlluuml uuml ya da zalimli i demek olaca ı gibi accedilık bir neshydenle yokluğunu bir ilke olarak benimserler Sadeın en buumlyuumlk yapıtı tanrı budalalı ının tanrı kininin kanıtlanışıyla biter Succedilsuz Justine fırtınada koşarken cani Noirceuil Justine goumlksel yıldırımdan kurtu shylacak olursa dine doumlneceğine yemin eder Yıldırım Justinei hanccedilershyler Noirceuil yengin ccedilıkar insan cinayeti tanrı cinayetine karşılık vershymeyi suumlrduumlruumlr boumlylece Boumlylece Pascal in bahisine karşı inanccedilshysız bir bahis belirir ı

oumlyleyse Sade ın Tanrı konusundaki duumlşuumlncesi insanı ezen ve yoksayan bir cani tanrı duumlşuumlncesidir Sadea goumlre dinler tarihinde oumllshyduumlrmenin bir tanrı niteli i oldu u yeterince goumlruumlluumlr İnsan ne diye ershydemli olacaktır oumlyleyse Tutsa ın ilk davranışı en uccedil sonuca atlamakshytır Tanrı insanı oumllduumlruumlyor ve yoksuyorsa insanın da benzerlerini yokshysamasını oumllduumlrmesini hiccedilbir şey yasaklayamaz Bu oumlfkeli meydan okuma 1782 yılının Dialogue ımda goumlrduuml uumlmuumlz sakin yoksamaya hiccedil mi hiccedil benzemez Hiccedilbir şey benim de il hiccedilbir şey benden deshy

il diye haykıran sonra da Hayır hayır ister erdem olsun ister guumlnah mezarda hepsi birbirine karışır diye kesip atan kişi ne sakin ne de mutludur Tanrı duumlşuumlncesi onun bagışlayamayacagı tek ku-

( 1 ) Pascal inanınakla kişinin hiccedilbir şey yitirıneyeceği buna karşılık inanılan doğru ccedilıkacak olursa kazancının sonsuz olacağı duumlşuumlncesiyle inanınayı oumlnerir (Ccedileviren)

36

surudur insanın Ba ışlama soumlzcuuml uuml bile bu işkence ouml retmeninin a zında pek tuhaf kaccedilar Ama umutsuz duumlnya goumlruumlşuuml ile tutsaklık koşulunun tuumlmden yalanlayamadı ı bir duumlşuumlnceden dolayı ke di kenshydini de ba ışlamaz Bundan boumlyle bir ccedilifte b şkaldırma youmln verecekmiddot tir Sadeın uslamlamasına Duumlnyanın duumlzenine ve kendi kendine karshyşı başkaldırma Bu iki başkaldırma bir ezilmişin altuumlst olmuş yuumlre inshyden başka her yerde ccedilelişkin oldu undan Sadeın uslamlaması manshytık ışı ında ya da acıma ccedilabası iccedilinde incelenmesine goumlre her zaman ya kuşkulu ya yasal bir uslamlama olarak kalır

Tanrı insanı ve ahlakını yoksadı ına goumlre o da yoksayacaktır bunları Ama bu arada şimdiye kadar kendisine guumlvence ve succedil ortashy

olan Tanrıyı da yoksayacaktır Ne adına mı İnsanlara beslenen kishynin bir hapishanenin duvarları arasında yaşattı ı kişinin en guumlccedilluuml iccedilshyguumlduumlsuuml Cinsel iccedilguumlduuml adına Nedir bu iccedilguumlduuml Bir yandan do anın ccedilığ lı ının ta kendisi 1 bir yandan yok olmak pahasına da olsa insanlara tam olarak sahip olmayı gerektiren koumlr atılım Sade Tanrıyı doğa adımiddot na yadsıyacak -ccedila ının duumlşuumlnsel verileri oumlzdekccedili kalıplar biccediliminde sa lar bunu ona- do ayı bir yıkma guumlcuuml durumuna getirecektir Doshy

a cinselliktir onun iccedilin mantı ı onu biricik efendisi arzunun oumllccediluumlsuumlz guumlcuuml olan yasasız bir evrene goumltuumlruumlr Ateşli uumllkesi burasıdır en guumlzel haykırışiarını burada bulur Bir tek arzumuz karşısında yeryuumlzuumlnuumln buumltuumln insanları nedir ki Sadeın kahramanlarının do anın cinayet geshyreksinimi iccedilinde bUlundu unu yaratmak iccedilin yoketmek gerekti ini oumlyleyse insan kendi kendini yokeder etmez yaratmasına yardım etmek gerektiğini kanıtlamak iccedilin başvurdukları uzun uslamlamalar her şeyi havaya uccediluracak bir patlama istemesine yol accedilacak oumllccediluumlde haksızca sıkıştırılmış tutsak Sadeın salt oumlzguumlrluuml uumlne temel olma ere ini guumlder yalnız Bu konuda ccedilağının karşısındadır İlkelerin oumlzguumlrluumlğuuml değil iccedilguumlduumllerin oumlzguumlrluuml uumlduumlr onun istedi i

Sade bilge bir devrimcinin Zamenin aracılığıyla bize taslağını sundu u bir evrensel cumhuriyet duumlşuuml de kurmuştu kuşkusuz Boumlylemiddot

( 1 ) Sadeın buumlyuumlk canileri oumlzuumlr olarak karşı durulması kendi ellerinde olmashyyan aşın ci n sel istekleri bulunmasını goumlsterirler

3 7

ce devinimi hızlanıp da sınırlara sı maz oldu u oumllccediluumlde buumltuumln duumlnyashynın kurtuluşu olan başkaldırmanın youmlnlerinden birini goumlsterir bize Ama benli inde her şey yalanlar bu saygılı duumlşuuml İnsan tuumlruumlnuumln dostu de ildir insanseverlerden nefret eder Bazı bazı - soumlzuumlnuuml etti i eşitlik de matematik bir kavramdır İnsan dedi i iz nesnelerin eş-de erlili i kurbanların aşa ılık eşitliği Arzusunu son noktasına kadar goumltuumlren kişi her şeye uumlstuumln gelmelidir gerccedilek tamamlanışını kinde bulur Sashydeın cumhuriyetinin ilkesi oumlzguumlrluumlk değil haz duumlşkuumlnluumlğuumlduumlr Adashyletin gerccedilek bir varlı ı yoktur diye yazar bu garip demokrat Buumltuumln tutkuların tanrısıdır o

Bu bakımdan Philosophie du Boudoirda Daimancenin okudushyu ve Fransızlar cumhuriyetccedili olmak istiyorsanız ufak bir ccedilaba daha

goumlsterin gibi tuhaf bir ad taşıyan uumlnluuml taşlama son derece aydınlatıcıshydır Pierre Klossowski ı oumlnemle belirtmekte haklıdır Bu taşlama devshy

rimeilere cumhuriyetierinin tanrısal hak taşıyan kralın oumllduumlruumllmesine dayandığını ve 21 Ocak 1 793te Tanrıyı giyotinden geccedilirmekle cinashyyeti yasaklamayı da koumltuuml iccedilguumlduumlleri bastırmayı da her zaman iccedilin yashysakladıklarını kanıtlar Krallık kendisiyle birlikte yasaları temeliendishyren Tanrı duumlşuumlncesini de ayakta tutuyordu Cumhuriyetse kendi başıshyna ayakta durmaktadır cumhuriyette yaşama biccedilimi buyruklarta sıshynırlanmamalıdır Gene de Klossowskinin goumlruumlşuumlnuumln yani Sadeın deshyrin bir kutsala-saldırı duygusu iccedilinde bulunması ve bu nerdeyse dinshydarca tiksintinin onu belirttiği sonuccedillara goumltuumlrmuumlş olmasının doğrushyluğu oldukccedila su goumltuumlruumlr Sonuccedillara oumlnceden varmış ve ccedilağının huumlkuumlshymetinden istediği tam bir yaşayış serbestli ini haklı ccedilıkaracak kanıtı sonradan farketmiş olması ccedilok daha akla yakın Tutkuların mantı ı uslamlamanın geleneksel duumlzenini tersine ccedilevirir sonucu oumlncuumlllerin oumlnuumlne getirir Bunu anlamak iccedilin Sadeın bu yapıtta kara ccedilalmayı hırsızlığı ve oumllduumlrmeyi haklı ccedilıkarmasına yeni yurtta hoşgoumlruumllmelerishyni istemesine yardım eden hayranlık verici safsatalar silsilesini goumlzden geccedilirmek yeter

( 1 ) Sade mon prochain Editions du Seuil

3 8

Gene de en ccedil ok o zam n derindir duumlşuumlncesi Erdemle oumlzguumlrluumlshyuumln goumlsterişli bi li ini ccedila ında bir eşi daha bulunmayan bir accedilık goumlshy

ruumlşluumlluumlkle yadsır oumlzguumlrluumlk hele tutuklunun duumlşuumlyse sınırlara katlashynamaz Ya cinayettir ya da oumlzguumlrluumlk olmaktan ccedilıkar Sade bu temel noktada hiccedilbir zaman de işmemiştir Yalnız ccedilelişkiler ouml uumltlemiş olan bu adam ancak idam cezasında bir tutarlılık bulur hem de en salt tushytarlılı ı İnce işkencelerin ustasıdır cinsel cinayet kuramcısıdır yasal cinayete hiccedilbir zaman katlanamamıştır Goumlzlerimin oumlnuumlnde giyotinin goumlruumlntuumlsuumlyle ccedilekti im tutukluluk akla getirilebilecek buumltuumln Bastilles lerden daha ccedilok acı ccedilektirdi bana Bu korku iccedilinde buumltuumln Terreur

(yıldırı ) ccedila ı suumlresince herkese ılımlı goumlruumlnmek ve kendisini hapse atshytırmış bir kaynanayı kurtarmak iccedilin mertccedile araya girmek cesaretini bulmuştur Birkaccedil yıl sonra Nodier belki de bilmeden Sadeın inatla savundu u tutumu accedilıklıkla oumlzetleyecektir Bir tutkunun en yuumlksek noktasında bir insanı oumllduumlrmeye akıl erer Ciddi bir goumlzlemin sakinli i iccedil inde hem de onurlu bir goumlrevi yerine getirmek bahanesi altında bir insanı bir başka insana oumllduumlrtıneye gelince işte buna akıl ermez Sashydeın daha da geliştirece i bir duumlşuumlncenin başlangıcını buluruz burada oumllduumlren kimse cezasını kendi canıyla oumldemelidir Goumlruumllduuml uuml gibi Sade ccedila daşlarımızdan daha ahlakccedilıdır

Ama oumlluumlm cezasından nefreti kendileri de birer cani iken kenshydilerini ya da savlarını başkalarını cezalandırmayı hem de en kesin bishyccedilimde cezalandırmayı goumlze alabilecek kadar erdemli sanan insanlara duydu u nefretten başka bir şey de ildir Ya hapisanelerin kapısını accedilmalı ya da erdemlili inin kanıtını o olanaksız kanıtı vermeli Bir kez bile olsa oumllduumlrme kabul edildikten sonra onu evrensel olarak tashynımak gerekir Do aya uygun davranan cani yasadan yana ccedilıkıyorsa goumlshyrevini koumltuumlye kullanıyor demektir Cumhuriyetccedili olmak istiyorsanız ufak bir ccedilaba daha harcayın demek Cinayetin oumlzguumlrluuml uumlnuuml akla uygun olan tek oumlzguumlrluuml uuml kabul edin yarlıgamaya erercesine ayaklashynın demektir Koumltuumlluuml e tuumlmuumlyle boyun e menin sonu ışık ve do al iyilik cumhuriyetinin tuumlylerini uumlrpertecek olan korkunccedil bir keşişli e varır İlk ayaklanmada anlamlı bir rastlantıyla Cent vingt journees de

bull

3 9

Sodome u yakmış olan bu cumhuriyet bu sapkın oumlzguumlrluuml uuml succedillamashymazlık boumlyle tehlikeli bir yandaşı yeniden doumlrt duvar arasına kapatshymamazlık edemezdi Boumlylelikle başkaldırma mantı ını daha ileri goumlshytuumlrmek gibi bir korkunccedil fırsat sa lıyordu ona

Evrensel cumhuriyet Sade iccedilin bir duumlştuuml belki ama hiccedil bir zaman bir yoldan sapma olmadı Politikada gerccedilek tutumu umursamazlıktır Societe des amis du erime adlı yapıtında huumlkuumlmetten ve yasalarından yana olduğunu bildirilir goumlsterişle sonra da onu yaralamaya hazırlanılshydığı eklenir Boumlylece pezevenkler oylarını tutucu milletvekiline veshyrirler Sade ın kafasındaki tasarı youmlnetimin hoşgoumlruumlr yansızlıgını ıccedilerır

Cinayet cumhuriyeti hiccedil değilse şimdilik evrensel olamaz Yasaya uyar gibi davranmalıdır Gene de cinayet kuralından başka kushyralı bulunmayan bir duumlnyada cinayet gouml uuml altında cani bir do a adıshyna Sade arzunun yorulmak bilmez yasasına uyar yalnız Ama sınırsızshyca arzulamak sınırsızca arzulanmayı da kabul etmek demektir Yoketshyme serbestliği yokedenin de yokolabilmesini iccedilerir oumlyleyse ccedilarpışshymak ve buyruk altına almak gerekecektir Guumlcuumln yasasından başka bir şey değildir bu duumlnyanın yasası guumlccedil istemi yuumlruumltuumlr duumlnyayı

Cinayet dostu yalnızca iki guumlce saygı goumlsterir gerccedilekte Biri doshyğum rastlantısına dayanan ve kendi ccedilevresinde buldu u guumlccedil oumlbuumlruuml ezilen kişinin koumltuumlluumlk zoruyla kazandığı ve kendisini Sadeııı başlıca kahramanları olan inanccedilsız beyzadelerin duumlzeyine yuumlkselten guumlccedil Bu kuumlccediluumlk guumlccedilluumller topluluğu bu erginler her hakkı ellerinde bulundurdukshylarını bilirler Bu korkunccedil ayrıcalıktan bir saniye olsun kuşkuya duumlshyşenler suumlruumlnuumln dışına atılır hemen yeniden kurban durumuna duumlşershyler Boumlylelikle kuumlccediluumlk bir erkekler ve kadınlar topluluğunun garip bir bilgiyi avuccedillarında bulundurdukları iccedilin bir koumlleler sınıfının uumlst yashynında yer aldıkları bir tuumlr ruhsal soylulu a varılır Onlar iccedilin tek sorun arzunun dehşet verici enginli iyle engin hakları buumltuumlnuumlyle uygulamak uumlzere oumlrguumltlenmektir

Evren cinayet yasasını benimsemediği suumlrece kendilerini buumltuumln evrene zorla benimseteceklerini umamazlar Ulusun kendisini cumhushyriyetccedili yapacak fazladan ccedilabayı kabul edebileceğine hiccedilbir zaman

4 0

inanmamıştır Sade Ama cinayet ile arzu buumltuumln evrenin yasası de ilse

belirli bir alanda bile egemen olamıyorlarsa birer birlik ilkesi de ildir artık uzlaşmazlık mayalarıdır Yasa de ildirler artık insan bu durumshyda yeniden da ılışa rastlantıya doumlner oumlyleyse her yanıyla yeni yashy

saya uyacak bir duumlnya yaratmalıdır Evrenin duumlş kırıklığına u rattı ı

birlik gereksinimi bu kuumlccediluumlk alanda var guumlcuumlyle doyurur kendini Guumlccedil

yasasının duumlnya imparatorlu una erişmeyi bekleyecek kadar sabrı yoktur Gecikmeden sınırlarnalıdır eylem alanını teloumlrguumllerle goumlzetshy

lerne kuleleriyle ccedilevrilmesi gerekse bile

Bu guumlccedil yasası Sadeın evreninde kapalı yerler arzu ve cinayet toplulu unun hiccedilbir engelle karşılaşmadan şaşmaz bir duumlzene goumlre

iş goumlrduuml uuml iccedilinden kaccedilılamayan yedi surlu şatolar yaratır En taşkın _ başkaldırma en tam oumlzguumlrluumlk iste i ccedilo unlu un tutsaklaştırılmasıyla

sonuccedillanır Sade a goumlre insanın koumllelikten kurtulması bir daha ccedilıkmashy

masıya zorunluk cehennemine girmiş erkeklerin ve kadınların oumlluumlmuuml

ve yaşamı bir tuumlr guumlnahkarlık kurulunca karara ba lanan şu haz

mahzenlerinde sonuccedillanır Yapıtları haz duumlşkuumlnuuml derebeylerinin karshyşılarında toplanmış kurbanıarına guumlccedilsuumlzluumlklerini ve koumlleliklerini kanıtshy

layarak duumlk de Blangisnin Cent uingtjournees de Sadome daki kuumlccediluumlk toplulu a ccedilekti i soumlylevi yineledikleri Ş imdiden oumllmuumlş durumdashy

sınız bu yeryuumlzuumlnde dedikleri bu ayrıcalıklı yerlerin betimlemeleriyshy

le doludur

Sade da aynı biccedilimde oumlzguumlrluumlk kulesinde oturuyordu ama Rasshy

tille in iccedilinde Salt başkaldırma da kendisiyle birlikte ister ezen ister

ezilen olsun hiccedil kimsenin bir daha ccedilıkamadı ı bir i renccedil kaleye kashypanır oumlzguumlrluuml uumlnuuml kurmak iccedilin salt gerekli i oumlrguumltlernek zorundadır Arzunun sınırsız oumlzguumlrluuml uuml başkasının yoksanması acımanın ortadan kaldırılması anlamına gelir Yuumlreği bu usun zayıflı ını oumllduumlrmelidir

kapalı yer ve kurallar uumlstesinden gelecektir bunun Sadeın masaisı şashy

tolarında oumlnemli bir yeri olan bu kural bir kuşku evreni yaratır Bekshy

lenmedik bir sevgi ya da beklenmedik bir acıma tasarlanan hazzı bozshy

masın diye her şeyi oumlnceden kestirmeye yarar Tuhaf bir haz hiccedil kuşshy

kusuz buyru a alıştırılan bir haz Her sabah saat onda kalkılashy

4 1

cak Ama hazzın ba lanmaya doumlnuumlş uumlp bozulmasını da oumlnlemeli onu ayraccedil iccediline almalı sertleştirmelldir Bir de haz araccedillarını hiccedilbir zaman birer kişi gibi goumlrmemelidir İnsan tuumlmuumlyle maddeden oluşan bir tuumlr bitki ise ancak bir nesne hem de deney konusu bir nesne olashy rak ele alınabilir Sadeın teloumlrguumllerle ccedilevrili cumhuriyetinde makinashylar ve makinistler vardır yalnız Her şeyin yerini makinanın duumlzeni kullanma biccedilimi goumlsterir Bu aşa ılık manastırların kuralları dikkate de er bir biccedilimde dinsel topluluk manastırlarının kurallarına uydurulshymuştur Haz duumlşkuumlnuuml herkesin oumlnuumlnde guumlnah ccedilıkarır Ama accedilı değişir Davranışı arıysa ayıplanır

Kendi ccedilağında ccediloklarının yaptı ı gibi Sade da uumllkuumlsel toplumlar kurar boumlylece Ama ccedila ının tersine insanın do al koumltuumlluuml uumlnuuml kuralshylaştırır Bir oumlncuuml olarak guumlccedil ve kin uumllkesini kurar inceden inceye kashyzandığı oumlzguumlrluumlğuuml rakama vuracak kadar da ileri gider Felsefesini cishynayetin soğuk hesabıyla oumlzetler o zaman 1 Marttan oumlnce oumllduumlruumllenshyler 10 1 Marttan sonra oumllduumlruumllenler 20 Doumlnenler 16 Toplam 46 oumlncuuml olmasına oumlncuumlduumlrama goumlruumllduumlğuuml gibi alccedilakgoumlnuumllluuml bir oumlncuumlduumlr daha

Her şey bu kadarla kalsaydı de eri bilinmemiş oumlncuumllere goumlsteshyrilen ilgiden fazlasına değmezdi Sade Ama bir kez koumlpruuml ccedilekildi mi şatoda yaşamak gerekir artık Duumlzen ne kadar ayrıntılı olursa olsun her şeyi dnceden kestirmeyi başaramaz Yalnızca yıkmak gelir elinshyden yaratmak değil Bu durmadan işkence edilen toplulukların efenshydileri umdukları doygunluğu bulamayacaklardır Sade sık sık tatlı cinayet alışkanlığından soumlz eder Ama tatlılığa benzer hiccedilbir şey yoktur burada bir zincire vurulmulun kudurmuşluğu vardır daha ccedilok Gerccedilekten haz duymak soumlz konusudur ve en ccedilok haz en ccedilok yoketmeyle birleşir oumllduumlrduumlğuumlne sahibolmak ıstırapla ccediliftleşmek şatoların buumltuumln duumlzeni bu eksiksiz oumlzguumlrluumlk dakikasına youmlnelir işte Ama cinsel cinayet şehvet aracını ortadan kaldırdı ı anda ancak tam ortadan kaldırma dakikasında varolan şehveti de kaldırır ortadan O zaman başka bir araca el atmak sonra onu da oumllduumlrmek gerekir sonshyra başka birini sonra kimler oumllduumlruumllebilirse hepsini Boumlylece yı ın

4 2

yıjtın şehvet ve cinayet sahneleri serilir oumlnuumlmuumlze Sadeın romanlashyrında bunların donmuş goumlruumlnuumlşuuml ccedilirkin bir arılık anısı bırakır okurda

Haz duymanın birbirini goumlnuumllden benimsemiş bedenierin ccediliccedilekshylenmiş buumlyuumlk sevincinin işi ne bu evrende Umutsuzluktan sıyrılmak yolunda ama gene de umutsuzlukla biten bir arayış koumllelikten koumlleshylijte zindandan zindana bir koşu soumlz konusudur Gerccedilek olan yalnız dojtaysa dojta iccedilinde yalnız arzu ve yoketmek yasalsa yokedilenler ccedilojtaldıkccedila insan egemenliğinin kendisi de kendi kana susamışlığına yetmeyecek evrensel yokoluşa youmlnelmek gerekecektir Sadea goumlre dojtanın celladı olmak gerekir Ama bu da kolayca ulaşılabilecek bir durum dejtil Buumltuumln kurbanlar yerle bir ediJip de defter kapanınca ıssız şatoda cellatlar karşı karşıya kalırlar Bir eksikleri vardır daha İşkenceye ujtramış bedenler temel oumljteleriyle yaşamın yeniden doğashycajtı dojtaya doumlnerler oumllduumlrme de bitmemiştir oumllduumlrme vurduğushymuz kişiyi ilk candan eder yalnız ikincisini de koparabilmeliydik onshydan Sade buumltuumln evrene karşı bir kundakccedilılık duumlşuumlnuumlr Tiksiniyoshyrum dojtadan iTasarılarını bozmak yuumlruumlyuumlşuumlnuuml ccedilelmelemek yıldızshy

ı ların ccedilarkını durdurmak uzayda uccediluşan kuumlreleri altuumlst etmek ona hizmet edeni yoketmek ona zarar vereni korumak kısacası yapıtlashyrında alccedilaltmak isterdim onu ama bunu başaramıyorum Evreni tuzla buz edecek bir makinist tasariasa da boşuna kuumlrelerin tozunda yaşamın gene suumlrecejtini bilir Evrene karşı kundakccedilılık olur şey deshyjtildir Her şey yokedilemez bir kalıntı vardır her zaman Bunu bashyşaramıyorum bu yatışmaz ve donmuş evren birdenbire zorlu bir huumlzuumlnde gevşeyiverir Sade da hiccedil istemediği bir sırada bize etkir boumlyshylece Belki de guumlneşe saldırarak evreni ondan yoksun bırakabilir belshyki de ondan yararlanıp duumlnyayı ateşe verebilirdik işte bunlar gerccedilek birer cinayet olurdu doğrusu Evet iyi birer cinayet olurdu bunlar ama kesin cinayet dejtil Yuumlruumlmek gerekir daha cellatlar goumlzleriyle birbirlerini tartarlar

Yalnızdırlar ve bir tek yasaya uyarlar guumlcuumln yasasına Onu efenmiddot diyken benimsemiş olduklarına goumlre şimdi kendilerine karşı doumlnduuml diye yadsıyamazlar artık Her guumlccedil tek ve yalnız kalmaya youmlnelir Geshy

43

ne oumllduumlrmek gerekmektedir Efendiler şimdi de birbirlerini parccedilalayashycaklardır Sade bu sonucu goumlruumlr gerilemez gene de Başkaldırmanın bu ccedilukurlarını bir garip guumlnah stoacılı ı biraz aydınlatır Sevgi ve uzshylaşma duumlnyasına doumlnmeye ccedilalışmayacaktır Kaldırılan koumlpruuml indirilshymeyecek kişisel yokoluşu benimseyecektir Yadsımanın zincirleri koshyparmış guumlcuuml son noktasında buumlyuumlkluumlkten de yoksun olmayan koşulshysuz bir boyun eğişe varacaktır Efendinin kendisi de koumlle olmaya yashynaşmakta belki de bunu arzulamaktadır Darağacı da bir hazlar tahtı olurdubenim iccedilin

En buumlyuumlk yoketme en buumlyuumlk kesinlerneyle birleşir o zaman Efendiler birbir rinin uumlzerine atılırlar ve haz duumlşkuumlnluumlğuuml onuruna dishykilmiş olan bu yapıt dehalarının doruğunda vurulmuş haz duumlşkuumlnleshyrinin cesetleriyle dolar1 bull Ayakta kalacak olan en guumlccedilluuml kişi yalnız kalacak Tek olacaktır Sade bu tek kişiyi yuumlceltir bu kişi de kendisishydir İşte efendi ve Tanrı olarak egemenliğini suumlrduumlrmektedir en sonunshyda Ama en buumlyuumlk utkuya erdiği dakikada duumlş dağılıverir oumllccediluumlsuumlz duumlşlerinden doğduğu tutukluya doumlner Tek onunla birleşir Gerccedilekten de hala yatışmamış ama artık youmlnelebileceği bir nesne de kalmamış bir hazzın ccedilevresinde kurulmuş kanlı bir Bastille iccediline kapatılmış dushyrumdadır yalnızdır Ancak duumlş te utkuya ermiştir tuumlyler uumlrpertici şeyshylerle felsefeyle dolu onlarca cilt yapıt mutsuz bir yalnızlığa kapanıshyşı tuumlm hayırdan salt evete doğru başdoumlnduumlruumlcuuml bir yuumlruumlyuumlşuuml kısacashysı her şeyin ve herkesin oumllduumlruumllmesini ortak intihar biccedilimine sokan bir oumlluumlme boyun eğişi oumlzetler

Sadeın yokluğunda resmi idam edilmiştir aynı biccedilimde kendisi de duumlşlerinde oumllduumlrmuumlştuumlr yalnız Promethee Onan2 olur sonunda Hep tutuklu olarak ama bu kez bir duumlşkuumlnler evinde sanrılılar arasın shyda derme ccedilatma bir peyke uumlstuumlnde oyunlar oynayarak bitirecektir oumlmruumlnuuml Yaratma ile duumlş duumlnya duumlzeninin kendisine vermediği doyshy

( 1) Maurice Blanchot Lautreamont et Sade

2) Onan Kutsal Kitap ta adı geccedilen bir kişi Mastuumlrbasyon anlamına gelen onanisme soumlzcuumlğuuml onun adından gelir (Ccedileviren)

4 4

gunluğun guumlluumlnccedil bir karşılığını sağlamıştır ona Yazarın kendi kendinmiddot den esirgeyeceği hiccedilbir şey yoktur elbette Hiccedil değilse onun iccedilin buumlshytuumln sınırlar ccediloumlker arzu son noktasına kadar gidebilir Bu bakımdan Sade kusursuz bir yazın adamıdır Kendi iccedilinde varolma duumlşuumlnuuml uyanshydırabiirnek iccedilin duumlşsel bir evren kurmuş tu Yazı yoluyla erişilen ruhshysal cinayeti her şeyden uumlstuumln tutmuştu Onun soumlz goumltuumlrmez uumlstuumlnluumlshyğuuml daha başlangıccedilta birikmiş bir oumlfkenin mutsuz accedilık goumlruumlşiuumlluumlğuuml iccedilinde bir başkaldırma mantığının hiccedil değilse kaynaklarının gerccedileshyğini unuttuğu zaman varacağı en aşırı sonuccedilları goumlstermiş olmasıdır Bu sonuccedillar tamamlanmış buumltuumlnluumlk evrensel cinayet umursamazlık aristokrasisi bir de yıkım istemidir Ondan yıllarca sonra da karşımıza ccedilıkacaktır bunlar Ama bunların tadını ccedilıkardıktan sonra kendi ccedilıkshymazlarında boğulduğu yalnızca yazında kurtulduğu seziliyor Başkalshydırmayı sanat yollarına youmlneiten Sadedır romantizm daha da ileri goumlshytuumlrecektir onu Ccediluumlruumlmuumlşluumlkleri o kadar tehlikeli o kadar etkendir ki korkunccedil oumlğretilerini yayımlarken cinayetlerini yaşamlarının oumltesine yaymaktan başka bir erekli yoktur cinayet işleyemezler artık ama lanetli yazıları başka cinayetler işlettirecektir mezariarına goumltuumlrduumlkshyleri tatlı duumlşuumlnce oumlluumlp de varolandan elccedilekmelerinin acısını dindiren bir avuntu olur dediğ yazarlardandır Boumlylece başkaldırmış yapıtı oumlluumlmden sonra yaşama susuzluğunu goumlsterir Goumlz diktiği oumlluumlmsuumlzluumlk Kabil in oumlluumlmsuumlzluumlğuuml de olsa goumlz diker ve istemeden en gerccedilek doğashyoumltesi başkaldırmaya tanıklık eder

oumlte yandan izleyicileri bile kendisine saygı goumlstermeye zorlar bizi Mirasccedilılarının hepsi yazar değildir Guumlzel semtlerin yazar kahveshylerinin duumlşlerini kızıştırmak iccedilin acı ccedilekmiş oumllmuumlştuumlr kuşkusuz Ama iş bu kadarla bitmez Ccedilağımızda Sadeın tutulması ccedilağdaş duyarlıkla ortak yanları bulunan bir duumlşle accedilıklanır Tuumlm oumlzguumlrluumlğuumln bir hak olashyrak istenmesi bir de usun insanı insan dışı kılma ccedilabası İnsanın uumlzeshyrinde deney yapılacak bir nesne durumuna duumlşuumlruumllmesi guumlccedil istemi ile nesne-insan ilişkilerini belirleyen duumlzen bu korkunccedil deneyin kapalı alanı koumlleler ccedilağını oumlrguumltlemeleri gerekince guumlccedil kuramcılarının yenishyden bulııcakları derslerdir

4 5

Sade iki yuumlzyıl oumlncesinden başkaldırmanın aslında istemedi i azgın bir oumlzguumlrluumlk adına tuumlrncuuml toplumları daha kuumlccediluumlk bir duumlzeyde goumlklere ccedilıkarmıştır Ccedila daş tarih ve ccedila daş tragedya onunla başlar aslında Koumlleli in sınırları varmışcasına cinayet oumlzguumlrluuml uuml uumlzerine kumiddot rulmuş bir toplumun toumlre oumlzguumlrluuml uumlyle bir arada yuumlruumlyebilece ine inanınıştı yalnızca Ccedila ımız tuhaf bir biccedilimde evrensel cumhuriyet duumlşuuml ile alccedilaltma tekni ini kurmakla yetindi Sonunda en ccedilok nefret etti i şey yani yasal oumllduumlrme onun iccedilguumlduuml oumllduumlrmesinden yana buluşmiddot larını kendi hesabına geccedilirdi Zincirlerini koparmış sapkınlı ın eşsiz ve tatlı meyvesi olmasını istedi i cinayet buguumln polise mal olmuş bir ershydemin donuk alışkanlıgından başka bir şey değil Yazının şaşırtmacashylarıdır bunlar

Zuumlppelerin başkaldınnası

Ama yazın adamlarının guumlnuumlduumlr daha Romantizm şeytansı başshykaldırması ile ancak imgelemin seruumlvenlerine yarayacaktır Koumltuumlluuml uuml ve bireyi ye tu tuşuyla o da Sade gibi ilkccedila başkaidırışından ayrılashycaktır Başkaldırma daha ccedilok meydan okuma ve yadsıma guumlcuumlne oumlnem vermekle olumlu oumlzuumlnuuml unutur bu evrende Tanrı insandan iyi olanı istediğine goumlre bu iyiliği guumlluumlnccedil duruma duumlşuumlrmeli koumltuumlluuml uuml seccedilshymelidir oumlluumlme ve haksızlı a duyulan kin koumltuumlluuml uuml oumllduumlrmeyi uygulashymaya olmasa bile savunmaya goumltuumlruumlr insanı

Romantiklerin goumlzde şiiri Yitirilmiş Cennet1 bu dramı simgeleşshytirir ama oumlluumlmuumln ( guumlnahla birlikte) Şeytanın ccedilocu oldu u oranda derin bir biccedilimde Başkaldıran insan kendini succedilsuz buldu undan koumltuumlluumlkle savaşmak iccedilin iyilikten vazgeccediler ve koumltuumlluumlğuuml yeniden yarashytır Romantik kahraman her şeyden oumlnce iyilikle koumltuumlluuml uuml derin bir bakıma da dinsel bir biccedilimde birbirine karıştırır2 bull Yazgı iyilikle koumltuumlshyluumlğuuml karıştırdığına insan da bundan kaccedilınamaclığına goumlre romantik

( 1 ) İngiliz ozanı Milton un yapıtı (Ccedileviren )

(2) Oumlrneğin William Blakein başlıca konulanndan biri budur

4 6

kahraman yazgısaldır Yazgı de er yargılarına yer vermez Bu aykırı durumun tek sorumlusu olan Yaratıcıdan başka her şeyi hoş goumlsteren

bir Ne yaparsınla yerini tutar onların Ayrıca kendisı guumlccedil ve deshyha accedilısından buumlyuumlduumlkccedile iccedilindeki koumltuumlluumlk de buumlyuumlduuml uuml iccedilin yazgıshysaldır romantik kahraman Her guumlccedil her aşırılık bu Ne yapalıma buumlruumlnuumlr o zaman Sanatccedilının oumlzellikle de ozanın şeytansılı ı koshynusundaki ccedilok eski duumlşuumlnce kışkırtıcı bir tanım bulur Her şeyi hatta en oumllccediluumlluuml dehaları bile kendine katmaya ccedilalışan bir sevtan

soumlmuumlrgecili i goumlruumlluumlr bu ccedilağda Blake Miltonın meleklerden Tanrı dan soumlzederken huzursuzluk cinlerden cehennemden soumlzederken atılshyganlıkla yazması gerccedilek bir ozan olmasından bilmeden de olsa şeyshytanlardan yana ccedilıkmasındandır diye yazar O zaman ozan deha en yuumlce goumlruumlntuumlsuuml iccedilinde insanın kendisi Şeytanla birlikte haykırır Alshylahaısmarladk umut umutla birlikte korku pişmanlık sizlere de A1lahaısmıuladık Koumltuumlluumlk iyili im ol benim Alccedilaltılmış succedilsuzlushy

un ccedilı lığıdır bu Demek ki romantik kahraman olanaksız bir iyiliğin oumlzlemi iccedilinshy

de koumltuumlluumlk etmek zorunda olduğunu duumlşuumlnuumlr Yaratıcı kendisini kuumlshyccediluumlltmek iccedilin zora başvurduğuna goumlre Şeytan da yaratıcısına karşı başkaldırır Usta kendisine yetişilince zor yoluyla yuumlkseldi eşitlerishynin uumlzerinde der Miltonın şeytanı Boumlylece Tanrı şiddeti accedilıktan accedilı a succedillanır En iyi yer ondan en uzak yer olduğuna goumlre baş kalmiddot dırmış kişi bu saldırgan ve koumltuuml Tanrıdan uzaklaşacak1 Tanrı duumlzenishyne duumlşman guumlccediller uumlzerinde egemenliğini suumlrduumlrecektir Koumltuumlluumlk prensi iyilik Tanrının haksız erekler iccedilin tanımlayıp yararlandığı bir kavram oldu u iccedilin seccedilmiştir bu yolu Succedilsuzluk da bir aldanmış kişinin koumlrshyluuml uuml oldu u oumllccediluumlde sinirlendirir Ayaklanmışı Succedilsuzlu un azdırdı ı bu kara koumltuumlluumlk ruhu Tanrı adaletsizliğine denk bir insan adaletsizlishy

ine yol accedilacaktır boumlylece Şiddet yaratılışın temelinde bulundu una

( 1 ) Yazgıya ve tersliklerine aldırmadan dayatan kişinin kesin bir başarının soğuk guumlvenliği iccedilinde duumlşmanlarından en korkunccedil oumlcuuml alan kişiden uumlstuumln olması gibi Miltonın Şeytanı da ruhsal accedilıdan Tanrısından ccedilok uumlstuumlnshyduumlr Herman Melville

4 7

goumlre oumllccediluumlsuumlz bir şiddet karşılık verecektir kendisine Aşırı umutsuzluk daha bir artırır umutsuzluk nedenlerini uzun adaletsizlik deneyinin arshydından gelen iyilikle koumltuumlluumlk ayrımı iccedilinde buumltuumlnuumlyle silinen bir kinshydar gevşekli e duumlşuumlruumlr başkaldırmayı Vignynin Şeytanı

Ne koumltuumlluumlğuuml duyabiliyor artık ne iyilik leri

Ettiği koumltuumlluumlkten bile tad almaz oldu

Bu anlayış yoksayıcılı ı tanımlar ve oumllduumlrmeye izin verir Gerccedilekten de oumllduumlrme sevimli duruma gelecektir Romantik

Şeytan ı Ortaccedilağın ressamlarının Şeytan ıyla karşılaştırmak yeter Boynuzlu hayvanın yerini genccedil huumlzuumlnluuml canayakın (Vigny) bir deshylikanlı alır Yeryuumlzuumlnuuml bilmeyen bir guumlzellikle guumlzel dir (Lermontm ) yalnız ve guumlccedilluuml acılı ve horgoumlruumlcuumlduumlr hiccedil oumlnemserneden ezer Ama oumlzuumlruuml acısıdır Miltonın Şeytanı En yuumlksek makamın sonsuz ve zorlu bir acıyla cezalandırdığını kim kıskanır der Uğranılan bunca haksızlık boumlylesine suumlrekli bir acı buumltuumln aşırılıklara izin verir Başkalshydıran insan kendine birtakım uumlstuumlnluumlkler tanır o zaman oumllduumlrme sırf oumllduumlrme iccedilin oumlğuumltlenmez kuşkusuz Ama romantik kişi iccedilin en buumlyuumlk de er olan ccedilılgınlık değeri iccedilinde yeri vardır Ccedilılgınlık sıkıntının oumlbuumlr yuumlzuumlduumlr Lorenzaccio Han d Islandeı duumlşler Ccedilok tatlı duyarlıklar kashyba kişilerin ilkel azgınlıklarını ccedilağırır Byronın sevme yetene i bulunshymayan ya da yalnız olanaksız bir sevgi yeteneği bulunan kahramanı sıkıntının acısını ccedileker Yalnızdır bitkindir durumu yiyip bitirir kenshydisini Yaşadığını duyacaksa kısa ve tuumlketici bir eylemin korkunccedil coşkusu iccedilinde duymalıdır Hiccedilbir zaman iki kez goumlrmeyeceğini sevshymek sonra yokolmak uumlzere alev ve ccedilı lık iccedilinde sevmektir

Acıyla birleşmiş acılı yuumlreğin

bu kısacık ama canlı birleşmesi

(LERMONTO V)

iccedilin tek bir an iccedilinde ve anla yaşanır Koşulumuz uumlzerindeki oumlluumlm tehdidi her şeyi kısırlaştırır Yalnız ccedilığlık yaşatır insanı coşku gerccedilek

4 8

yerini tutar Burada yıkım aşkın ve oumlluumlmuumln bilincin ve succedillulu un kısacası her şeyin birbirine karıştı ı bir de er olur Youmlruumlngesinden ccedilıkmiddot mış bir evrende uccedilurum yaşamından başka yaşam kalmaz uccedilurumshylara da Alred Le Poittevine goumlre oumlfkeden titreyen cinayetlerini candan seven insanlar yuvadana yuvarlana Yaratıcıyı lanetlerneye gelirler O zaman ccedilılgın sarhoşluk son noktasında da guumlzel cinayet bir yaşamın buumltuumln anlamını bir saniyede bitiriverir Romantizm tam anlashymıyla cinayeti ouml tlememekle birlikte yasadışı adam iyi yuumlrekli huumlshykuumlmluuml iyiliksever haydut goumlruumlntuumlleri iccedilinde derin bir hak isteme eyleshymini canlandırmaya ccedilalışır Kanlı melodram korku romanı başarı kamiddot zanır Pixerecourtla hem de en ucuz yanından başkalarının oumllduumlrme kamplarında dindirecekleri şu korkunccedil can oburlu u koumlrletilir Bu yashypıtlar zamanın toplumuna youmlneltilmiş birer meydan okumadır da kuşshykusuz Ama canlı kayna ında romantizm her şeyden oumlnce ahlak yashysasına Tanrı yasasına meydan okur İşte bunun iccedilin en oumlzguumln goumlruumlnshytuumlsuuml devrimci kişi de il mantı a uygun olarak zuumlppe kişidir

Mantı a uygun olarak ccediluumlnkuuml şeytancıhkta bu inat durmadan yinelenen do rulanmasıyla bir bakıma da sa lamlaştırılmasıyla ancak adaletsizli i haklı ccedilıkarılabilir Bu evrede acı ancak ccedilaresiz olursa beshynimsenebilir Başkaldıran insan hala iccedilinden ccedilıkamadı ımız lanetshyIerne yazınında dile gelen do aoumltesini en koumltuumlnuumln do aoumltesini seccediler Guumlcuumlmuuml duyuyordum bir de zincirleri (Petrus Borel) Ama bu zinshycirler sevilen zincirlerdir Elimizde bulundu undan kuşkumuz olmashyyarı guumlcuuml onlarsız kanıtlamamız ya da onlarsız kullanmamız gereshykirdi Sonunda Cezayirde goumlrev alınır ve Prom thee aynı Borel le el ele vererek meyhaneleri kapatmak soumlmuumlrgede yaşayanların ahlakını duumlzeltmek ister Ne ccedilıkar Her ozan benimsernek iccedilin lanetlenmiş olmak zorundadır o guumlnlerde 1 bull Charles Lassailly bir felsefe romanıshynı Robespierre ile lsa yı tasarlayan adam destekten yoksun kalmamiddot mak iccedilin birkaccedil ateşli kuumlfuumlr savurmadan yatmaz hiccedil bir zaman Baş shy

( I ) Yazırumız hala taşır bunun etkisini Lanetlenmiş ozanlar kalmadı artık diyor Malraux O kadar ccedilok olmasa b iie var Ama oumltekilerin de iccedili rahat deshyğil

4 9

kaldırma yas giysileriyle suumlslenir sahnelerde alkış toplar Birey sayshygısından ccedilok kişilik saygısını başlatır romantizm Ancak o zaman mantıklıdır Romantik başkaldırma tutumda bir ccediloumlzuumlm arar Tanrı birliğini ya da kuralını ummaz artık duumlşman bir yazgı karşısında topshylanmakta inat eder oumlluumlme adanmış bir duumlnyada ayakta kalabilecek ne varsa hepsini ayakta tutahilrnek iccedilin yanar tutuşur Bu tutum rastlanshytının oyuncağı olan Tanrının şiddeti altında ezilen insanı sanatsal bir birlikte bir araya getirir oumllmek zorunda olan varlık oumllmeden oumlnce pashyrıldar hiccedil değilse haklı ccedilıkması da bu parıltıdır Değişmez bir noktashydır bu kin Tanrısının bundan boumlyle taşiaşmış yuumlzuumlne karşı ccedilıkarılashybilecek tek noktadır Başkaldırırıış kımıltısız kişi Tanrının bakışı karşısında zayıflığa kapılmadan durur Bu kımlltısız ruhu alccedilaltılshymış bilinccedilten doğan bu yuumlce horgoumlruumlyuuml hiccedilbir şey değiştirmeyecekshytir der Milton Her şey kımıldar hiccedilliğe koşar ama alccedilalmış kişi dayatır ve hiccedil değilse gururu ayakta tutar Raymond Oueneau nun bulduğu romantik bir yazar her ussal yaşamın ereğinin Tanrı olmak olduğunu ileri suumlrer Doğrusu ya bu romantik ccedilağına goumlre biraz ilershydedir O zaman biricik erek Tanrıya eşit duruma gelmek onun duumlshyzeyinde kalmaktı Yıkmazlar onu ama ona herhangi bir biccedilimde boshyyun eğmeyi de dinmez bir ccedilabayla yadsır dururlar Zuumlppelik ccedilile ccedilekshymenin yozlaşmış bir biccedilimidir

Zuumlppe kendi birliğini estetik yollardan yaratır Ama bir başshykalık birmiddotyoksama estetiğidir bu Bir ayna karşısında yaşayıp oumllmek Baudelairee goumlre zuumlppenin ilkesi buydu Gerccedilekten d e tutarlıdır bu ilke Zuumlppe bir karşıtlıktır Ancak meydan okuyuşuyla ayakta kalır O zamana kadar yaratık tutarlılığını yaratıcıdan alıyordu Buumltuumln guumlshycuumlnuuml ondan kopmaya harcamaya başladığı dakikadan sonra kendini anlara geccedilen guumlnlere dağınık duygulara bırakmış demektir Yadsıma guumlcuumlyle toparlanır zuumlppe onunla bir birlik sağlar kendine Kuraldan yoksun kimse olarak dağılmıştır kişi olarak tutarlı kalacaktır Ama bir kişi bir kitleyi varsayar zuumlppe ancak karşı ccedilıkarak bir varlık kazashynır Varlığından kuşkuya duumlşmernek iccedilin onu başkalarının yuumlzuumlnde yeniden bulması gerekir Başkaları aynadır Ama insanın dikkat yeteshy

5 0

ne i sınırlı oldu una goumlre ccedilabucak kararı veren bir ayna oldukları da ortadadır Dikkatin durmamacasına yeniden uyandırılması meydan okumayla kışkırtılması gerekir oumlyleyse zuumlppe hep şaşırtmak zorunshydadır İccedilccedila rısı benzersizlikte kusursuzlaşması artırmadadır Hep kopmuş durumdadır hep dışardadır değerleri yadsıyarak başkalarıshynı kendini yaratmaya zorlar Yaşamını yaşayamadı ı iccedilin oynar Yalshynız ve aynasız kaldı ı anlar dışında oumlluumlnceye kadar oynar yaşamını Zuumlppe iccedilin yalnız olmak hiccedil olmak demeye gelir Romantikler yalnızshylıktan boumlylesine guumlzel soumlzetmişlerse yalnızlık gerccedilek acıları oldu katlanılamayacak acı olduğu iccedilin soumlzetmişlerdir Başkaldırmaları daha derin bir duumlzeyde koumlklenir ama 1 830 un ccedilılgınlarından Baudelaire den 1 880 in simgecilerinden de geccedilerek Prevostun Cleveland ından dada cılara gelinceye kadar yuumlz yıldan fazla bir zamanın başkaldırmashysı ucuz yanından acayipliğin goumlzuumlpekliğinde yatışır Hepsinin de acıdan soumlzetmesini iyi becermesi onu boş goumlsterişlere başvurmadan aşmaktan umudu kestikleri boumlylece acının tek oumlzuumlrleri ve gerccedilek soyshylulukları olarak kaldı ını iccedilguumlduumlyle sezdikleri iccedilindir

Bunun iccedilin romantizmin mirasını ayan uumlyesi Hugo değil cinashyyet ozanları Baudelaire ve Lacenaire yuumlklenmişlerdir Bu duumlnyada her şeyden cinayet sızıyor der Baudelaire gazetedell duvardan inshysan yuumlzuumlnden Hiccedil de ilse bu cinayet bu duumlnya yasası seccedilkin bir ccedilelıshyreye buumlruumlnmelidir Lacenaire cani beyzadelerin ilki kendini gerccedilekten verir bu işe Baudelaire o kadar ileri gitmlz ama dehası vardır Cinayeshytin fazla fazla oumltekilerden daha ender bir tuumlr olarak goumlruumlnduumlğuuml koumltuumlluumlk bahccedilesini yaratacaktır o Dehşet bile ince bir duyu ve ender bulunur bir nesne olacaktır Kurban edilmekten mutluluk duymasına duyarshydım ya devrimi her iki biccedilimde de duymak iccedilin cellat olmaktan da kaccedilmazdım hani Toumlrelere uyuşu bile cinayet kokar Baudelairein Duumlşuumlnme ustası olarak Maistrei seccedilmesi bu tutucu yazarın sonuna kashydar gitmesinden oumlğretisini oumlluumlm ve cellat uumlzerinde toplamış olmasınshydan ileri gelir Baudelaire Gerccedilek ermiş halkı halkın iyiliği iccedilin kamshyccedilılayan oumllduumlren kişidir diye duumlşuumlnuumlyormuş gibi goumlruumlnmeye ccedilalışır Yerine getirilecektir soumlzuuml Gerccedilek ermişler soyu başkaldırmanın bu

5 1

garip sonuccedillarını perccediliniemek uumlzere yeryuzune yayılmaya başlıyor Ama Baudelaire şeytansı silahlarına Sadea duumlşkuumlnluuml uumlne kutsala salmiddot dırılarına karşın gerccedilek bir başkaldırmış olamayacak kadar tanrı bishylimciydi Kendisini ccedila ının en buumlyuumlk ozanı yapan şey başka yerdeydi

middotBaudeıaıre burada ancak zuumlppeli in en derin kurarncısı oldu u romanshytik başkaldırmanın sonuccedillarından birini kesin deyimlerle tanımladı ı oumllccediluumlde anılabilir

Gerccedilekten de başkaldırmanın zuumlppelikle uzlaştı ını kanıtlar romiddot mantizm Zuumlppelik beylik biccedilimleri iccedilinde bir ahlak oumlzlemini belli eder Yozlaşa yozlaşa onur yoklu u olmuş bir onurdur Ama aynı zamiddot manda duumlnyamızda haia egemen olan bir esteti i yalnız yaratıcıların succedilladı ı bir Tanrının inatccedilı rakiplerinin esteti ini başlatır Romanshytizm bir de işiklik getirir Sanatccedilının işi yalnızca bir duumlnya yaratmak guumlzelli i guumlzellik iccedilin yuumlceltmek degildir artık aynı zamanda bir tutushymu da tanımlamaktır Sanatccedilı oumlrnek olur o zaman bir oumlrnek olarak goumlsterir kendini Ahlakı sanattır Bilinccedil youmlneticileri ccedila ı onunla başshylar İntihar etmedikleri ya da ccedilıldırmadıkları zaman zuumlppeler uumln yamiddot par gelecek kuşaklar iccedilin poz verirler Vigny gibi susacaklarını haymiddot kırdıkları zaman bile guumlmbuumlrtuumlluuml bir susmaları vardır

Ama romantizmin goumlbeginde bile bu tutumun kısırlı ı bazı başshykaldırınışiarın goumlzuumlnden kaccedilmaz Bu başkaldırmışlar acayiplik (ya da inanılmaz) ile bizim devrimci seruumlvencilerimiz arasında bir geccediliş oumlrneshy

i oluştururlar Rameau nun ye eni ile yirminci yuumlzyılın fatihleri arasında Byron ile Shelley goumlsterişli bir biccedilimde de olsa daha o zashymandan oumlzguumlrluumlk iccedilin ccedilarpışırlar Goumlstermek isterler kendilerini ama başka bir biccedilimde Başkaldırma iyiden iyiye yerleşece i yapma evrenine girmek uumlzere goumlruumlnme evreninden ayrılır yavaş yavaş O zaman 1 830 yılının Fransız uumlniversitelileri ile Rus de cem briste 1eri 1 ilkin yalnızken sonradan oumlzveriyle bir birleşme yolu arayan bir başmiddot kaldırmanın en arı cisimleşmesi olarak belirecektir Buna karşılık yıshy

( 1 ) On dokuzuncu yuumlzyıl sonunda ccedilarlık youmlnetimine karşı yıldırı eylemlerine girişen genccedillere bu ad verilir (Ccedileviren)

5 2

kım ve ccedilılgınca yaşam duumlşkuumlnluuml uuml devrimenerimizde yeniden karşıshy

mıza ccedilıkacaktır Yargılama goumlsterişi sorgu yargıcı ile sanı ın korkunccedil oyunu sorguya ccedilekmelerin sahneye konuluşu bir eski kaccedilama a goumlsshyterilen eıtilimi belli eder bazı bazı Romantik başkaldırmış da bu kaccedilashy

mak yola başvurarak kendi benlijtini yadsımış daha derin bir benli e varmanın mutsuz umudu iccedilinde goumlruumlnuumlşe batlanmıştı

5 3

KURTULUŞUN Y ADSINMASI

Romantik başkaldırma bireyi -ve koumltuumlluumlguuml goumlklere ccedilıkardığına goumlre insanlardan yana değil yalnızca kendi kendinden yana ccedilıkıyor demektir Zuumlppelik hangi tuumlrden olursa olsun Tanrıya goumlre bir zuumlppeshyliktir her zaman Birey yaratık olarak yaratıcıya karşıt olamaz Kashyranlık bir tuumlr cilveleşmeye girişeceği bir Tanrı ya gereksinimi vardır Arınand Hoog 1 Nietzsche msi iklimlerine karşın bu yapıtlarda daha Tanrının oumllmediğini soumlylemekte haklıdır Bağıra ccedilağıra cehenneme yollanmak isternek bile Tanrıya oynanan iyi bir oyundan başka bir şey değildir Dostoyevski ile başkaldırmanın betimlemesinde bir adım daha atılacaktır İvan Karamazof insanlardan yana ccedilıkar ve onların succedilsuzlukları uumlzerinde durur uumlzerlerine ccediloumlken oumlluumlm cezasının haksız olduğunu soumlyler Hiccedil değilse ilk ccedilıkışında koumltuumlluumlğuuml savunmak şoumlyle dursun Tanrı dan uumlstuumln tuttuğu adaleti savunur Demek ki buumlsbuumltuumln yadsımaz Tanrı nın varlığım Bir ahlak değeri adına ccediluumlruumltuumlr onu Roshymantik başkaldırmışın istediği Tanrıyla eşit eşite konuşmaktı Koumltuumlshyluumlk koumltuumlluumlğe karşılık verir o zaman kibir de zulme oumlrneğin Vignynin uumllkuumlsuuml susmaya susmayla karşılık vermektir Burada Tanrı duumlzeyine yuumlkselrnek soumlz konusu kuşkusuz ama bu kadarı bile kutsala saldırı demektir Ne var ki Tanrının egemenliğini de yerini de yadsımak duumlshyşuumlnuumllmemektedir Her kutsala-saidırma eni konu bir kutsala katılma olduğuna goumlre bu saidırma bir selamlamadır

İvan la ses değişir Tanrı da yargılanır artık hem de yukardan KoumltuumllUk Tanrının yaratımı iccedilin zorunluysa bu yaratım onaylanamaz

( 1 Les Petits Romantiques (Cahiers du Sud

5 4

ivan bu anlaşılmaz Tanrıya bağlanmayacaktır artık adına adalet deshynilen daha yuumlce bir ilkeye dayanacaktır Başkaldırmanın temel girişishymini başlatır Yarlıgama uumllkesinin yerini adalet uumllkesine vermek Boumlyshylelikle Hıristiyanlı a karşı da saldırıya girişir Romantik başkaldırshymışlar bir kin ilkesi saydıkları Tanrıyla bağlarını koparıyorlardı İvansa accedilıkccedila gizlemi dolayısıyla aşk ilkesi olarak Tanrı yı yadsır Martaya on saat ccedilalıştırılan işccedililere yapılan adaletsizliği ancak aşk onaylattırtır bize ccedil ocukların doğrulanmaz oumlluumlmuumlnuuml de gene o onayshylattırtabilir Ccedilocukların acısı gerccedileğe erilmesi iccedilin zorunlu acılar toplamını tamamlamaya yarıyorsa bundan boumlyle bu gerccedileğin bu pashyhaya değmediğini soumlyleyeceğim der İ van Hıristiyanlığın acı ile gershyccedilek arasına soktuğu derin bağımlılığı yadsır ivanın en derin haykırıshyşı başkaldırmışın ayakları dibinde en altuumlst edici uccedilurumları accedilan haykırış oumlyle de olsadır Haksız da olsam suumlrerdi kızgınlığım Tanrı varolsa da gizlem gerccedileği kapiasa da stareccedil Zosima haklı olsa da ivan bu gerccedileğin koumltuumlluumlkle acıyla oumldenmesini succedilsuzun oumlluumlm cezasına ccedilarptırılmasını onaylamayacaktı demektir bu ivan dinsel kurtuluşun yadsınmasını cisimleştirir İnanccedil oumlluumlmsuumlz yaşama goumltuumlruumlr Ama giieshymin ve koumltuumlluumlğuumln benimsenmesini haksızlığa boyun eğilmesini de geshyrektirir oumlyleyse ccedilocukların acı ccedilekmesi dolayısıyla inanca varamayan kişi oumlluumlmsuumlz yaşama kavuşamayacaktır oumlluumlmsuumlz yaşam varolsa bile İvan bu koşullar altında yadsırdı onu O bu pazarlığı teper Ancak koshyşulsuz olarak benimseyebilirdi yarlıgamayı Bunun iccedilin koşullarını kendisi koyar Başkaldırma her şeyi ister ya da hiccedilbir şeyi Duumlnyashynın buumltuumln bilimleri ccedilocukların goumlzyaşiarına değmez ivan gerccedilek yoktur demez Bir gerccedilek varsa bunun ancak benimsenmez bir gerccedilek olabileceğini soumlyler Neden Adaletsizdir de ondan Adaletin gerccedilekle savaşı ilk burada başla1nıştır bir daha da durmayacaktır ivan yalnız dolayısıyla ahlakccedilı olarak doğaoumltesi bir tuumlr donkişotlukla yetinecekshytir Ama beş on yıl daha geccedilince uccedilsuz bucaksız bir siyasal kundakccedilıshylık adaleti gerccedilek yapmaya ccedilalışacaktır

uumlstelik ivan tek başına kurtulmanın yadsınmasını da cisimleşshytirir Cehennemiikiere bağlılık duyar ve onlar yuumlzuumlnden cenneti teshyper Gerccedilekten de inansaydı kurtulabilirdi ama başkaları cehennemshylik olurdu Acı suumlruumlp giderdi Gerccedilek-acımanın acısını ccedileken kişi iccedilin kurtuluş yoktur İ van adaletsizlik ve ayrıcalığın yadsındığı gibi inanshy

5 5

cı iki yandan yadsımakla Tanrıyı haksız ccedilıRarrrıasını suumlrduumlrecektir Bir adım daha attık mı ya hep ya hiccedil ten ya herkes ya hiccedil kimse ye geccedileshyriz

Bu karar ve bu kararın gerektirdi i tutum romantiklere yeterdi Ama Ivan zuumlppeli e kapılmakla birlikte evetle hayır arasında allak bullak olmuş durumda sorunlarını gerccedilekten yaşarı Bu andan sonra tutarlılı a ulaşır oumliuumlmsuumlzluuml uuml tepince ne kalır kendisine İlkel yanıyla yaşam Yaşamın anlamı silindikten sonra da yaşam kalır Mantığa karşın_yaşıyorum der lvan Sonra da Yaşama inancım kalmasa da sevilen kadından evrenin duumlzeninden kuşku duysam da her şeshyyin cehennemsi ve lanetli bir kargaşalıktan başka bir şey olmadığına inansam da yaşardım gene der İvan yaşayacaktır sevecektir de neden olduğunu bilmeden Ama yaşamak davranmaktır da Ne adına oumlluumlmsuumlzluumlk yoksa ne oumlduumll vardır ne ceza ne iyi vardır ne koumlshytuuml oumlluumlmsuumlzluumlk olmayan yerde rdem yoktur Sonra da şunları soumlyshyler Yalnız acının bulundu unu kimsenin succedillu olmadığını her şemiddot yin birbirine ba landığını her şeyin geccediltiğini her şeyin dengelendimiddot ğini biliyorum Ama erdem yoksa yasa da yok demektir Her şeye izin vardır

Ccedilağdaş yoksayıcılığın tarihi bu her şeye izin vardırla gerccedilekshyten başlar Romantik başkaldırma bu kadar ileri gitmiyordu Her şeye izin olmadı ını ama kendilerinin pervasız olduklarını yasaklanmışı da yaptıklarını soumlylemekle yetiniyorlardı Oysa Karamazoflarla oumlfke mantığı başkaldırmayı kendi kendisiyle karşı karşıya getirecek onu umutsuz bir ccedilelişki iccediline atacaktır Temel ayrım şuradadır Romanshytikler iyilik yapmaya da izinli goumlruumlrler kendilerini oysa İvan tutarlılıshyğını yitirmemek iccedilin koumltuumlluumlk yapmaya ccedilalışacaktır İyi olma serbestmiddot liğini tanımayacaktır kendine Yalnız umutsuzluk ve yadsıma değildir yoksayıcılık umudu kesme ve yadsıma istemidir her şeyden oumlnce Oumlyle vahşicesine arılıktan yana ccedilıkan bir ccedilocu un acısı karşısında titreyen geyiğin arslanın yanında uyuduğunu kurbanın katili kucakshyladığını goumlzleriyle goumlrmek isteyen adam Tanrının tutarlılığını yadshy

( 1 ) ivanın bir bakıma Dostoyevski olduğunu Dostoyevskinin onda Alyoşada olduğundan daha rahat bir Dostoyevski olarak b elirdiğini amınsatmak geremiddot kir mi

5 6

sıyıp da kendi oumlz kuralını bulmaya ccedilalışmaya başladıktan sonra oumllshyduumlrmenin yasallı ını benimser oumllduumlruumlcuuml bir Tanrıya başkaldırır İvan ama başkaldırışını usa vurur vurmaz bundan oumllduumlrme yasasını ccedilıkarır Her şeye izin varsa babasını oumllduumlrebilir hiccedil dettilse oumllduumlruumllmesine goumlz yumabilir oumlluumlm malıkumu koşulumuz uumlzerinde uzun bir duumlşuumlnce cinayetin doğrulanmasıyla sonuccedillanır ancak İvan hem idam cezasınshydan nefret eder (bir idamı anlatırken kızgınlıkla Başı duumlştuuml Tanrı nın iyiliği adına der) hem de cinayeti ilke olarak benimser Katile buumltuumln hoşgoumlruumller eellada hiccedilbir şey İccedil inde Sadeın rahatccedila yaşadığı bir ccedilelişki ivan Karamazofu boğar

Gerccedilekten de oumlluumlmsuumlzluumlk varolsa bile onu yadsıdığını soumlylemiş olmakla birlikte sanki hiccedil yokmuş gibi duumlşuumlnuumlr goumlruumlnuumlr Koumltuumlluumlğe ve oumlluumlme karşı ccedilıkmak iccedilin oumlluumlmsuumlzluumlk gibi erdemin de varolmadığını soumlylemek ve babasının oumllduumlruumllmesine ses ccedilıkarmamak yolunu seccediler Bile bile benimser ikiliği ya erdemli ve mantık dışı ya da mantıklı ve cani olmak oumlteki beni şeytan ivanın kulağına Erdemli bir eyleshymi gerccedilekleştirmek istiyorsun ama erdeme inanmıyorsun seni sinirshylendiren kafanı karıştıran bu işte diye fısıldarken haklıdır ivanın en sonunda kendi kendine sorduğu ve Dostoyevskinin başkaldırma anlayışına sağladığı gerccedilek ilerlemeyi oluşturan soru burada bizi ilgilendiren tek sorudur Başkaldırma iccedil inde yaşanabilir mi ayakta kalmabilir mi

ivan yanıtını belli eder Ancak onu son noktasına kadar goumltuumlshyrerek yaşayabiliriz başkaldırmada Doğaoumltesi başkaldırmanın son nokshytası nedir Bu duumlnyanın efendisi yasallığı yadsındıktan sonra devrilshymelidir İnsan almalıdır onun yerini Tanrı ve oumlluumlmsuumlzluumlk olmadıttına goumlre yeni insanın Tanrı olmasına izin vardır Ama Tanrı olmak neshydir Her şeye izin olduğunu benimsemek kendi yasasından başka her tuumlrluuml yasayı yadsımak Ara uslamlamalar geliştirilmese de Tanrı olmanın cinayeti benimsernek olduğu anlaşılır (Dostoyevskinin ayshydınlarının goumlzde duumlşuumlncesidir bu) Oumlyleyse ivanın kişisel sorunu manshytığa bağlı kalıp kalm ayacağını bir de succedilsuz olarak ccedilekilen acı karshyşısında oumlfkeli bir ccedilıkıştan sonra babasının oumllduumlruumllmesini tann-insanshyların aldırmazlığıyla benimseyip benimseyemeyeceğini bilmektir Ccediloumlshyzuumlmuuml biliriz Babasının oumllduumlruumllmesine engel olmayacaktır Goumlruumlnuumlşle yetinemeyecek kadar derin eyleme geccedilerneyecek kadar duygulu olshy

5 7

Ju undan yaptırmakla yetinecektir Ama ccedilıldıracaktır İnsanın benshyzerini nasıl sevebilece ini anlamayan adam onun nasıl oumllduumlruumllebileshyce ini de anlamaz Do rulanmaz bir erdemle berimsenmez bir cinashyyet arasında sıkışıp kalmıştır iccedilini acıma kemirir ama sevme yeteneshy

inden yoksundur kişinin yardımına koşan alaycılıktan uzak bir yalshynızdır ccedilelişki oumllduumlrecektir bu uumlstuumln usu Yersel bir usum var Ne dishyye bu duumlnyadan olmayanı anlamaya ccedilalışayım diyordu Ama bu duumlnyadan olmayan iccedilin yaşıyordu yalnız hiccedilbir şeyini sevmedi i yeryuumlzuumlnden de bu saltlık gururu koparıyordu onu

Oumlte yandan sorun bir kez ortaya konulduktan sonra arkadan gelecek sonucu engellemez bu kaza Başkaldırma eyleme doğru ilershylemeye başlamıştır artık Dostoyevski Buumlyuumlk Engizitoumlr soumlylenceshysiyle bu gidişi oumlnceden peygambersi bir yoğunlukla belirtmiştir ivan evreni yaratıcısından ayırmaz olur sonunda Tanrı değil benim yadsıdığım buumltuumln evren der Başka bir deyimle yarattığından ayshyrılmaz olan baba Tanrıyı yadsır ı Kapkaccedilccedilılık tasarısı tuumlmuumlyle ahlak alanında kalır boumlylece Evrende hiccedilbir şeyi duumlzeltmek istemez Ama evren ne ise o oldu undan ahlak bakımından oumlzguumlrluumlğe ulaşma hakshykını ccedilıkarır bundan oumlteki insanlar da oumlyle Başkaldırmanın her şeye izin vardırı ve ya herkes ya hiccedil kimse yi benimseyip de insanlashyrın egemenli ini ve tanrısallığını sa lamak iccedilin evreni yeni baştan kurmaya kalktığı doğaoumltesi başkaldırmanın ahlaktan politikaya doğshyru uzandı ı andan sonra gene aynı yoksayıcılıktan doğan ama nereshylere kadar varabiieceği hesaplanamayan yeni bir eylem başlayacakshytır Yeni dinin peygamberi Dostoyevski bunu oumlnceden goumlruumlp haber vermişti Alyoşa Tanrının da oumlluumlmsuumlzluuml uumln de bulunmadığı sonushycuna varsaydı tanrısız ve sosyalist olurdu hemen Ccediluumlnkuuml sosyalizm yalnızca işccedili sorunu değil her şeyden oumlnce tanrısızlık sorunudur tanrısızlığın cisimlendirilmesi sorunudur Tanrısız bir durumda yershyyuumlzuumlnden goumlklere ulaşmak değil goumlkleri yeryuumlzuumlne indirmek iccedilin kushyrulmuş Babil kulesi sorunudur 2 bull

( 1 ) ivan babasının oumllduumlruumllmesini onaylar Doğaya ve doumlllenmeye karşı kundakshyccediltığı seccediler Oumlte yandan bu baba aşağılık bir insandır Baba Karamazofun tiksindirici goumlruumlntuumlsuuml ivan ile Alyoşanın tanrısı arasına kayar durur

(2) Bu sorunlar (Tanrı ve oumlluumlmsuumlzluuml k) sosyalist sorunların aynıdır ama başka bir tccedilıdan ele alınmışlardır

5 8

Gerccedilekten de Alyoşa bundan sonra lvana bir acemi ccedilayla a davranır gibi davranabilir O yalnızca kendisini dizginlemek istiyor bunu başaramıyordu Daha ciddi kimseler gelecek aynı umutsuz yadmiddot sırnarlan yola ccedilıkarak duumlnya imparatorluğunu isteyeceklerdir lsayı zindana atan ve ona youmlnteminin iyi olmadığını evrensel mutluluğun iyi ile koumltuuml arasında kendi başına bir seccedilim yapma oumlzguumlrluumlğuumlnde deshyğil duumlnyayı egemenliği altına alıp birleştirilmesiyle sağlanacağını soumlyshyleyen Buumlyuumlk Engizitoumlrlerdir bunlar İlkin egemen olmak gerekir bir de fethetmek Goumlkler uumllkesi gerccedilekten yeryuumlzuumlne inecektir ama inshysanlar egemen olacaktır burada ilkin birkaccedilı Sezarlar ilk anlayanlar sonra buumltuumln oumltekiler zamanla Her şeye izin olduğuna goumlre her yolshydan sa lanabilir evrenin birliği Buumlyuumlk Engizitoumlr yaşlı ve yorgundur bilgisi acıdır ccediliinkuuml İnsanların korkak olmaktan ccedilok tembel oldukshylarını iyi ile koumltuumlyuuml ayırdetme oumlzguumlrluumlğuumlne rahatı ve oumlluumlmuuml ye tutshytuklarını oilir Tcrrihin durmamacasına yadsıdığı bu sessiz tutsağa acır soğuk bir acırrıa ruyar Konuşmaya zorlar onu haksızlıklarını benimshysemeye bir arlamda Engizitoumlrlerin ve Sezarların giriştiği işi yasaya uygun kılmaya zorlar Ama tutsak susar oumlyleyse iş onsuz suumlrduumlruumlleshyrektir oumllduumlruumllecektir Ccedilağların sonunda insan uumllkesi gerccedilekleştirishyiinc elecektir yasailık İş daha başlangıcında sona ermekten ccedilok uzak yeryuumlzuumlnuumln ccedilok acı ccedilekmesi gerek daha ama ulaşacağız ereğishymize Sezar oiacağız evrensel mutluluğu o zaman duumlşuumlneceğiz

O guumln buguumln tutsak idam edilmiştir yalnızca derin anlayışa yıkım ve oumlluumlm anlayışına kulak veren Buumlyuumlk Engizitoumlrler egemendir Buumlyuumlk Engizitoumlrler goumlğuumln ekmeğini ve oumlzguumlrluumlğuumlnuuml gururla teper yershyyuumlzuumlnuumln oumlzguumlrluumlksuumlz ekmeğini sunarlar Polisleri daha o zamanlarda Golgotha da Ccedilarmıhtan in sana inanalım diye bağırıyorlardı Ama inmedi hatta canccedilekişmenin en zor dakikasında bırakıldığı iccedilin Tanshyrıya dert yandı Kanıt manıt yok demektir oumlyleyse başkaldırmışlashyrın yadsıdığı Buumlyuumlk Engizitoumlrlerinse alaya aldıkları inanccedil ve gizlem vardır Her şeye izin vardır cinayet yuumlzyılları bu ccedilalkantılı dakikada hazırlanmıştır Paulden Stalin e varıncaya kadar Sezarı eccedilmiş pashypalar yalnız kendi kendilerini seccedilen Sezarların yolunu accedilmışlardır Tanrı ile gerccedilekleşmeyen duumlnya birliği Tanr ya karşı gerccedilekleşmeyi deneyecektir bundan boumlyle

Ama bu noktaya gelmedik daha Şimdilik succedilsuz olduğu duumlshy

5 9

şuumlncesi ile oumllduumlrme istemi arasında şaşırıp kalmış eylem y eteneginshyden yoksun başkaldırmışın solgun yuumlzuumlnuuml sunar İvan bize Bir yanshydan insan koşulunun goumlruumlntuumlsuumlduumlr diye oumlluumlm cezasından nefret eder bir yandan da cinayete do ru yuumlruumlr İnsanlardan yana ccedilıktıgı iccedilin pashyyına yalnızlık duumlşer Usun başkaldırması onunla birlikte ccedilılgınlıkta son bulur

6 0

SALT KESİNLEME

İnsan Tanrıyı ahlak accedilısından yargılamaya kalkar kalkmaz onu kendi iccedilinde oumllduumlruumlr Ama bu durumda ahiakın temeli nedir Adalet adına yadsınır Tanrı ama Tanrı duumlşuumlncesi olmayınca adalet duumlşuumlncesi anlaşılır mı Uyumsuzluğa duumlşmez miyiz o zaman Nietzsche doğrushydan doğruya uyumsuzluğa el atar Uyumsuzluğu daha iyi aşabilmek iccedilin son noktasına kadar goumltuumlruumlr onu Ahlak ancak bundan sonra kushyrulabilir Tanrının yokedilmesi gereKen son yuumlzuumlduumlr O zaman Tanrı yok demektir artık varlığımıza guumlvence sağlamaz insan varolmak iccedilin yapmaya karar vermelidir tir

Tek

Daha oumlnce Stirner Tanrıyı yıktıktan sonra insanda her tuumlrluuml Tanrı duumlşuumlncesini de yıkmak istemişti Ama Nietzschenin tersine yoksayıcılığı hoşnuttu Stirner ccedilıkmazda guumller Nietzsche duvarlara saldırır Daha 1 845te yani Tek ve oumlzelliği nin yayımlandığı yılda ortalığı tertemiz etmeye başlar Genccedil ve solcu Hegel cilerle (Marx da bunlar arasındaydı) Kurtulmuşlar Birliğine girip ccedilıkan bu adamiddot ının yalnız Tanrı ile değil Feuerbachın İnsanı Hegel in Ruhu ve onun tarihsel cisimleşmesi olan devletle de goumlruumllecek bir hesabı varshydı Ona goumlre buumltuumln bu putlar aynı dar kafalılıkta oumlluumlmsuumlz duumlşuumlnceshylere inanmadan doğmuştur Bu yuumlzden savımı hiccedilbir şey uumlzerine kurmadım diye yazabilmiştir Guumlnah bir Moğol yıkımıdır kuşkushysuz ama tutukluları olduğumuz hukuk da oumlyle Tanrı duumlşmandır Stirner kutsala saldırıda elden geldiğince ileri gider (sindir kutsanmış ekmeği olsun bitsin ) Tanrı benin daha doğrusu olduğum şeyin

6 1

bir sapıtmasından başka bir şey degildir Sokrat İsa Descartes Heshygel buumltuumln peygamberler buumltuumln filozoflar beni oldu um şeyi saptırshy

mak iccedilin yeni yollar bulmaktan başka bir şey yapmamışlar Stirner bu beni en oumlzel en geccedilici yanına indirgeyerek Fichtein it beninshy

den ayırır Adlar adlandırmaz onu Tektir Stirnere goumlre evrensel tarih İsaya kadar gerccedilegi uumllkuumlleştirmek

yolunda uzun bir ccedilabadan başka bir şey de ildi Bu ccedilaba eskilere oumlzshyguuml duumlşuumlncelerle arınma ayinlerinde cisimleşir İsadan sonra erege vashyrılmıştır- artık başka bir ccedilaba başlar bu da tam tersine uumllkuumlyuuml gershyccedilekleştirmektir Soyutu cisimlendirme tutkusu arınmanın yerini alır İsanın mirasccedilısı olan sosyalizm etkisini artırdıkccedila duumlnyayı gittikccedile daha ccedilok yakıp yıkar Ama evrensel tarih ben olan tek ilkeye canlı somut ilkeye birbirini kavalayan soyutlamaların yani Tanrının devshyletin toplumun insanın boyunduru una sokulmak istenen utku ilshykesine karşı uzun bir aşa ılamadan başka bir şey de ildir İnsansevershylik bir aldatmacadır Stirner e goumlre Devlet ve insana saygıda en yuumlksek noktalarına ulaşan tanrısız felsefeler de dinsel ayaklanmalardan başka bir şey olamaz 3izim tanrısızlarımiZ gerccedilekten dindar insanshylardır der Stirner Buumltuumln tarih boyunca bir tek din olmuştur oumlluumlmshysuumlzluumlk dini Bu din yalandır Yalnızca Tek oumlluumlmsuumlzuumln ve egemenlik iste ini desteklemeyen ve varsa hepsinin duumlşmanı olan Tek gerccedilektir

Stirnerle başkaldırmaya hız veren yadsıma edimi buumltuumln kesinshylerneleri karşı konulmaz bir biccedilimde bastırıverir Ahlak bilincini tıkashyyan tanrısalın buumltuumln yedeklerini de suumlpuumlruumlr Dış oumlbuumlr duumlnya suumlpuumlruumllshymuumlş ama iccedil oumlbuumlr duumlnya yeni bir goumlk olmuştur der Devrim bile tikshy

sindirir bu başkaldırmışı evet her şeyden oumlnce devrim Devrimci olshymak iccedilin inanılacak hiccedilbir şey yokken hala bir şeylere inanmak geshyrekir Devrim (Fransız Devrimi ) bir geriye doumlnuumlşle sonuccedillanmıştır Devrim in gerccedilekte ne olduğunu bu da goumlsterir İnsanlı a koumlle olshymak Tanrı ya kulluk etmekten daha iyi bir şey de ildir oumlte yandan kardeşlik de komuumln istlerin hafta sonu goumlruumlşuuml nden başka bir şey degildir Hafta iccedilinde kardeşler koumlle olur Demek ki bir tek oumlzguumlrshyluumlk vardır Stirner iccedilin Kendi guumlcuumlm bir tek de gerccedilek Yıldızlashyrın goumlzler kamaştırıcı bencilliği

Her şey yeniden ccediliccedileklenir bu ccediloumllde Duumlşuumlncesiz bir sevinccedil

ccedilı lığının yaman anlamı duumlşuumlncenin ve inancın uzun gecesi suumlresinshy

6 2

ce anlaşılamazdı Bu gecenin sonu yaklaşmaktadır devrimierin deshyil ayaklanmanın guumlnuuml olan bir guumln doğmak uumlzeredir Ayaklanma buumlshy

tuumln rahatlıkları yadsıyan bir ccedililedir Ayaklanan insan ancak bencillik leri kendi bencilli iyle birleştiği oumllccediluumlde birleştiği suumlrece uyuşacakshytır oumlteki insanlarla Tek varlığı olan varolmltı isteğini yatıştıracak yalshynızlıktadır gerccedilek yaşamı

Bireycilik bir doruğa ulaşır boumlylece Bireyi yoksayan her şeyin yoksanması ve onu yuumlkselten ona ccedilalışan her şeyin yuumlceltilmesidir İyilik nedir Stirnere goumlre Yararlanabileceğim şey Yasal olarak neyi yapabilirim Yapabileceğim her şeyi Başkaldırma cinayetin do rulanmasına varır gene Stirner bu do ulamayı denemekle kalshymamış (kargaşanın yıldırıcı biccedilimlerinde onun izleri yeniden karşıshymıza ccedilıkar) boumlylece accediltığı yollarla goumlzle goumlruumlluumlr biccedil imde sarhoş olshymuştur Kutsalla ilişkiyi kesme daha da iyisi kutsalı kesme genelshyleşebilir Yeni bir devrim değil yaklaşan guumlccedilluuml gururlu saygısız utanccedilsız goumlk guumlruumlltuumlleriyle bilinccedilsiz bir cinayet kabarmıyor mu ufukshyta oumlnsezilerle ağırlaşmış goumlğuumln karardığını ve sustuğunu goumlrmuumlyor musun Tavanarasında buumlyuumlk yıkımlar yaratanların karanlık sevinci seziliyor burada Bu acı bu dediği dedik mantığı hiccedil bir şey koumlstekshyleyemez artık buumltuumln soyutlamalara karşı dikilmiş kapatıldığı koumlkleshyrinden koptuğu iccedilin kendisi de soyut olmuş adsız bir benden başka hiccedilbir şey Cinayet de kusur da yoktur artık dolayısıyla guumlnahkar da yoktur Hepimiz kusursusuz Aslında her ben devlete ve halka karshyşı succedillu oldu ğuna goumlre yaşamanın yasaya uymazlık olduğunu bilmeshyIiyiz Tek olmak iccedilin oumllduumlrmeyi kabul etmesek bile Hiccedil kutsala say shygısızlık ettiğiniz yok bir succedillu kadar buumlyuumlk değilsiniz siz Hala vesshyveselidir daha kesin konuşur Kurban etmeli değil oumllduumlrmeli onları

Ama oumllduumlrmenin yasallığına karar vermek Teklerin savaşına karar vermektir oumllduumlrme bir tuumlr ortak intiharla bir olacaktır boumlylece Bu konuda hiccedilbir şey soumlylemeyen ya da hiccedilbir şey goumlrmeyen Stirner hiccedilbir yıkma oumlnuumlnde gerilemeyecektir Başkaldırma anlayışı en acı doygunluklarından birini kargaşalıkta bulur sonunda Seni (Alman ulusu) topraga goumlmecekler Ccedilok geccedilmeden kardeşlerin yani oumlbuumlr ulusshylar da ardından gelecekler hepsi senin ardından gidince insanlık goumlshymuumllmuumlş olacak Ben en sonunda tek efendim olan Ben Ben onun mirasccedilısı mezarının uumlstuumlnde kahkahayı koyvereceğim Boumlylece duumlnshy

6 3

yanın yıkıntıları uumlzerinde kral-bireyin acı guumlluumlşuuml başkaldırma anlayışıshynın son utkus nu betimler Ama bu son noktada oumlluumlmden ya da dirishylişten başka hiccedilbir şeye olasılık kalmaınıştır artık Stirner onunla birshylikte de buumltuumln yoksayıcı başkaldırmışlar yıkınanın sarhoşlu u iccedilinde son noktalara koşarlar Ama ccediloumll goumlruumlnuumlnce burada ayakta kalabilmeshyyi ouml renmek gerekir Nietzschenin ccedilok yorucu arayışı başlamaktadır

Nietzsche ve Y oksayıcılık

Tanrıyı yoksuyoruz Tanrının sorumlulu unu yoksuyoruz ancak boumlyle kurtaraca ız duumlnyayı Nietzsche ile yoksayıcılık peyshygambersi olur sanki Ne var ki onun yapıtında peygamberlerden ccedilok hekimi goumlz oumlnuumlne almazsak buumltuumln guumlcuumlyle nefret etti i aşa ılık ve bashyya ı zalimlikten başka hiccedilbir şey ccedilıkaraınayız NietzschEden Duumlşuumlnshycesinin geccedilici youmlntemli tek soumlzcuumlkle stratejik niteli i kuşku goumltuumlrshymez Cerrahiarın peygamberlerle ortak yanı gelece e goumlre duumlşuumlnuumlp ameliyat yapmalarıdır Nietzsche gelecek bir yıkımı goumlz oumlnuumlne alarak duumlşuumlnmuumlştuumlr yalnız ama bu yıkımın sonunda ne ccedilirkin ne hesapccedilı bir yuumlze buumlruumlnece ini sezdi i iccedilin onu oumlvmek iccedilin de il ondan sakınshymak onu bir yeniden-do uş biccedilimine sokmak iccedilin duumlşuumlnmuumlş tuumlr Yokshysayıcılı ı goumlrmuumlş onu bir klinik olayı gibi incelemiştir Avrupanın ilk kusursuz yoksayıcısı oldu unu soumlyluumlyordu E ilimi dolayısıyla deshy

il durumu dolayısıyla bir de ccedila ının mirasını yadsıyamayacak kadar buumlyuumlk oldu u iccedilin Kendinde de başkalarında da bir inanma yetenekshysizli i goumlrduuml her tuumlrluuml inancın ilk temelinin yani yaşam inancının sishylindi ini goumlrduuml Başkaldırmış olarak yaşanabilir mi sorusu hiccedilbir şeye inanmadan yaşanabilir mi biccedilimine girdi onda Yanıtı olumshyludur Evet inanccedil yoklu u bir youmlntem durumuna getirilirse yoksayıshycılık son sonuccedillarına kadar goumltuumlruumlluumlrse sonra ccedil oumlle ccedilıkılıp da olacakshylara guumlvenilerek aynı ilkel iccedilguumlduumlyle hem acı hem sevinccedil duyulursa

Youmlntemli kuşku yerine youmlntemli yadsımayı uyguladı yoksayıshycılı ı hala kendi kendinden gizleyen şeyleri Tanrının oumlluumlmuumlnuuml gizleshyyen putları duumlzenli bir biccedilimde yıkmaya ccedilalıştı Yeni bir tapınak yuumlkseltmek iccedilin bir tapınak yıktnak gerekir yasa budur Ona goumlre iyilikte ve koumltuumlluumlkte yaratıcı olmak isteyen kişinin her şeyden oumlnce

6 4

yıkıcı olması de erleri kırması gerekir En uumlstuumln koumltuumlluumlk en uumlstuumln iyili in iccedilindedir ama uumlstuumln iyilik yaratıcıdır oumlylesine hayran kalshydı ı şu Fransız on yedinci yuumlzyılının oumlzguumlrluumlk ve kesinli inden yokshysun olarak ama deha yuumlzyılı saydı ı yirminci yuumlzyılı niteleyen ccedilılgın accedilık goumlruumlşluumlluumlkle kendine goumlre zamanının Youmln tem uumlzerine konuşshy

ma sını yazdı Bu başkaldırma youmlntemini incelemek de bize duumlşuumlyor1 bull Nietzsche nin ilk adımı bildi ine boyun e mektir Tanrısızlık

en do al şeydir onun iccedilin Kurucu ve koumlkluumlduumlr Kendisine bakılırshysa Nietzschenin uumlstuumln iccedilccedila rısı tanrısızlık sorunu iccedilinde kesin bir duruşa bir tuumlr bunalıma yol accedilmaktır Duumlnyanın gidişi gelişiguumlzeldir bir ere i yoktur oumlyleyse hiccedilbir şey istemedi ine goumlre tanrı gerekshysizdir Bir şey isteseydi (koumltuumlluumlk sorununun geleneksel tanımını bulushyyoruz burda) oluşun buumltuumln de erini duumlşuumlrecek bir acı ve mantıksızshylık toplamını sırtlaması gerekirdi Stendhalin soumlzuumlne ccedilok imrendi i bilinir Tanrının tek ba ışlatıcı yanı varolmamasıdır Duumlnya tanrıshysal istemden yoksun oldu una goumlre birlikten ve erekten de yoksunshydur Bunun iccedilin duumlnya yargılanamaz Ona youmlneltilen her yargı yaşashymın karalanmasıyla sonuccedillanır Olan olması gerekenemiddot yani goumlk uumllkeshysine oumlluumlmsuumlz duumlşuumlncelere ahlak gerekleriile goumlre yargılanır o zaman Ama olması gereken yoktur hiccedilbir şey adına yargılanamaz bu duumlnya İşte bu ccedila ın uumlstuumlnluuml uuml Hiccedilbir şey do ru de il her şeye izin var Goumlrkemiilikle ya da umursamazlıkla başka binlerce deyimde yankıshylanan bu deyimler Nietzschenin yoksayıcılık ve başkaldırmanın buumlshytuumln yuumlkuumlnuuml yuumlklendi ini kanıtlamaya yeter E itme ve eleme koshynusundaki biraz ccedilocuksu duumlşuumlncelerinde yoksayıcı uslamlamanın en uccedil mantı ını dile getirmiştir Sorun şu Tuumlmuumlyle bilimsel bir bilinccedille isteyerek oumllmeyi ouml retip uygulayacak buumlyuumlk ve bulaşıcı bir yoksayıshycılı a hangi yollardan varıla bilir

Ama N ietzsche yoksayıcılık yararına o zamana kadar yoksayıshycılı ın frenleri sayılagelmiş de erleri duumlşuumlncesine ba lar En başta da ahlakı Sokratın canlandırdı ı ya da Hıristiyanlı ın ouml uumltledi i biccedilishymiyle ahlaklı davranışı kendi başına bir gerileme belirtisidir Etten keshymikten insanın yerini bir goumllge insana vermek ister llimuumlyle uydurma

( 1 ) Burda bizi ilgilendiren Nietzschenin 1 880den ccediloumlkuumlşe kadar gelen felsefeshysidir elbette Bu oumlluumlm Guumlccedil isteminin bir accedilıklaması sayılabilir

6 5

bir duumlzen duumlnyası adına tutkular ccedilığlıklar evrenini sticcedillar Yoksayıshy

cılık inanma yeteneksizliğiyse en koumltuuml belirtisi tanrısızlık değil olana inanma yapılanı goumlrme sunulanı yaşama yeteneksizliğidir Her tuumlrluuml illkuumlcilluumlğuumln temelinde bu sakatlık vardır Ahiakın duumlnyaya inancı yokshytur Nietzscheye goumlre gerccedilek ahlak accedilık goumlruumlştuumlluumlkten ayrılmaz Duumlnshyyanın kara ccedilalıcılarına karşı serttir ccediluumlnkuuml bu kara ccedilalınada yuumlz kızarshy

tıcı bir kaccedilış hazzı goumlruumlr Ona goumlre geleneksel ahlak ahlaksızlığın oumlzel bir durumundan başka bir şey değildir Doğrulanmak gereksiniminshyde olan iyiliktir der Sonra da şunu soumlyler Bir guumln gelecek iyilik yapmaya ahlaksal nedenlerle son verilecektir

Nietzschenin felsefesi başkaldırma sorunu ccedilevresinde doumlner kuşkusuz Tamamı tamamına bir başkaldırma olmakla başlar Ama Nietzschenin yaptığı yer değiştirme de sezilir Başkaldırma kesinleşshymiş bir gerccedilek saydığı Tanrı oumllduumlden yola ccedilıkar onda O zaman yalan yere yokolmuş tanrısallığın yerini almaya ccedilalışan ve belli bir youmlnuuml olmasa bile tanrıların eritildiği tek pota olarak kalan bir duumlnshyyı alccedilaltan her şeye karşı ccedilıkar Kimi Hıristiyan eleştirmenlerinin diishyşuumlnduumlğuumlnuumln tersine Nietzsche Tanrı yı oumllduumlrmeyi tasarlamamıştır Ccedilağının ruhunda oumlluuml bulmuştur onu ilk olarak olayın enginligini anshylamış insanın bu başkaldırınası bir youmlne youmlneltilmezse bir yeniden doğuşa goumltuumlremez kararına varmıştır Bundan başka her tutum ister pişmanlık olsun ister hoşnutluk yıkımı getirecekti Demek ki bir başkaldırma felsefesi ccedilıkarmamıştır Nietzsche başkaldırma uumlzerine bir felsefe kurmuştur

oumlzellikle Hıristiyanlığa saldım ya yalnız ahlak olarak saldırır

ona İsanın kişiliğine de kilisenin arsız yanlarına da dokunmaz İşshyten anlayan bir kimse olarak Cizvitlere hayranlık duyduğu bilinir Gerccedilekte Tanrı ccediluumlruumltuumllmuumlştuumlr yalnız 1 diye yazar Tolstoy iccedilin olduğu gibi Nietzsche iccedilin de İsa başkaldırmış bir insan değildir

oumlğretisinin oumlzuuml tuumlm boyun eğişle koumltuumlluumlk karşısında direnccedilsizlikle oumlzetlenir oumllduumlrmeyi oumlnlemek iccedilin de olsa oumllduumlrmemelidir Duumlnyayı olduğu gibi benimsemeli mutsuzluğunu artırmaya yanaşmamalı ama

( 1 ) Bunun Tdmının kendiliginden ccediluumlruumlmesi olduğunu soumlyluumlyorsunuz ama bir deri değiş tirmeden başka bir şey değil ahlak derisinden sıynlıyor İyishyliğin ve Koumltuumlluumlğuumln ouml tesinde yeniden belirdiğini goumlreceksiniz onun

6 6

koumltuumlluumlguumlne kişi olarak katlanmalıdır Goumlkler uumllkesi elimizin altında demektir o zaman Eylemlerimizle bu ilkeler arasında ilişki kurmamıshyzı saglayan bize dolaysız mutlulugu getiren bir tek iccedil egilim vardır İnanccedil de il iyilik yardım işte Nietzscheye goumlre lsanın bildirisi Bundan boumlyle Hıristiyanlık tarihi bu bildirinin durmamacasına ccedil i shynenmesinden başka bir şey olmayacaktır İncil bile bozulmuştur Paul den Yuumlksek Din Kurullarına varıncaya kadar inanccedil kullugu eylemlerı unutturur

Hıristiyanlıgın İsanın bildirisine getirdiği derin bozulma nedir İsanın oumlgretisine yabancı olan yargı duumlşuumlncesi ile ceza ve oumlduumll kavshyramları Doğa tarih hem de anlamlı tarih olur bu andan sonra insashynın tuumlmluumlguuml duumlşuumlncesi dogmuştur Cebrailin Meryeme İsanın dogashycagını bildirdigi andan son yargıya kadar oumlnceden yazılmış bir oumlykuumlmiddot nuumln kesinlikle ahlaksal olan ereklerine uymaktan başka işi yoktur armiddot tık insanın Tek ayrım sonunda insanların kendiliklerinden iyiler ve koumltuumller diye ayrılmalarıdır İsanın biricik yargısı yaratılıştan gelen guumlnahların oumlnemsiz olduğunu soumlylemekten oumlte bir şey değilken Hıshyristiyanlık buumltuumln yaratılışı buumltuumln dogayı bir guumlnah kaynagı yapacakmiddot tır Neyi yadsır İsa Şimdi Hıristiyan adını taşıyan her şeyi Hırismiddot tiyanlık duumlnyaya bir youmln verdiği iccedilin yoksayıcılıkla savaştıgını sanır oysa yaşama duumlşsel bir anlam vererek gerccedilek anlamının bulunmasımiddot nı oumlnledigi oranda kendisi de yoksayıcıdır Her kilise bir tanrı-insashynın mezarı uumlzerine yuvarlanmış bir taştır zor yoluyla onun dirilmeshy

sini oumlnlemeye ccedilalışır Nietzschenin ccedilelişkin ama anlamlı sonucu kilise kutsalı kutsallıktan uzaklaştırdığı oranda Tanrının Hıristiyanshylık yuumlzuumlnden oumllduumlğuumlduumlr Tarihsel Hıristiyanlığı anlamak gerekir bunshydan bir de derin ve bayagı ikiyuumlzluumlluumlğuumlnuuml

Aynı uslamlama sosyalizme ve insanseverliğin buumltuumln biccedilimlerimiddot ne karşı ccedilıkarır Nietzscheyi Sosyalizm yozlaşmış bir Hıristiyanlıkmiddot tan başka bir şey değildir Yaşama ve dogaya ters duumlşen gerccedilek erekmiddot lerin yerini uumllkuumlsel ereklere veren istemleri imgelemleri kışkırtmaya yarayan şeye tarihin erekliligine inancı suumlrduumlruumlr Sosyalizm Nietzshyschenin bu soumlzcuumlğe verdigi bundan boumlyle kesin anlamda yoksayıcıshydır Yoksayıcı hiccedilbir şeye inanmayan değil varolana inanmayandır Bu anlamda sosyalizmin buumltuumln biccedil imleri Hıristiyan duumlşuumlnmiddotgt iıı ir middot3 middot middot middot

ha da duumlşmuumlş belirtileridir Hıristiyanlık iccedilin oumlduumll ve ceza bir tarih gerektiriyordu Ama kaccedilınılmaz bir mantıkla buumltuumln tarih oumlduumll ve ceshyza anlamını alır sonunda Ortaklaşacı mesihcilik (daha iyi bir gelecek inancı) bundan sonra doğmuştur Tanrı oumlnuumlnde ruhların eşitliği de Tanrı oumllduumlğuumlne goumlre kısaca eşitliğe varır Burada da sosyalist oumlğretishylerle birer ahlak oumlğretisi olarak savaşır Nietzsche İster din alanında kalsın isterse sosyalist soumlylem olsun yoksayıcılık uumlstuumln denilen deshyğerlerimizin mantıklı sonucudur oumlzguumlr duumlşuumlnce sırtlarını dayadıklashyrı boş duumlşleri varsaydıkları pazarlıkları aydınlık usun goumlrevini yerine getirmesini yani edilgen yoksayıcılığı etken yoksayıcılık biccedilimine sokmasını oumlnlemekle işledikleri cinayeti ortaya koyarak yıkacaktır bu değerleri

Tanrıdan ve ahlaksal putlardan kurtulmuş olan bu duumlnyada inshysan yalnız ve efendisizdir şimdi Nietzsche boumlyle bir oumlzguumlrluumlğuumln kolay olabileceğini soumlylememiştir hiccedilbir zaman (bu bakımdan da romantikmiddot lerden ayrılır) Bu yabanıl kurtulu ş yeni bir sıkıntının ve yeni bir mutshylulu ğun acısını ccedilektiklerini soumlylediği kimseler arasına sokar kendisini Ama daha başlangıccedilta Yazıklar olsun bana deliliği verin oumlyleyse Yasanın uumlstuumlnde olmadıktan sonra cehennemiikierin en cehennemlishyğiyim demektir diye haykıran tek sıkıntıdır bu Gerccedilekten de yasashynın uumlstuumlnde kalamayan kişi ya başka bir yasa bulmalıdır ya ccedilılgınlığı Tanrıya da oumlluumlmsuumlz yaşama da inanmammiddotaya başladığı andan -gtw ra yaşayan her şeyden acıdan doğup yaşama acısını ccedilekmeye adanmış herkesten sorumlu olur insan Duumlzeni ve yasayı bulmak kendisine yalnız kendisine duumlşer Cehennemlikler ccedilağı başlar o zaman o yorushycu bitirici doğrulama arayışı ereksiz oumlzlem en acılı en iccedil parccedilalashyyıcı soru yuumlreğin kendi kendine sorduğu soru Kendi yurdumda olshyduğumu nerede duyabilirim sorusu başlar

Nietzsche oumlzguumlr bir duumlşuumlnuumlr olduğu iccedilin duumlşuumlnce oumlzguumlrluumlğuumlnuumln bir rahatlık değil istenen tuumlketici bir ccedilarpışmayla elde edilen bir buumlshyyuumlkluumlk olduğunu biliyordu Yasanın uumlstuumlnde kalmak istenince yasanın altına duumlşme tehlikesinin buumlyuumlk olduğunu da biliyordu Bunun iccedilin usun gerccedilek kurtuluşu ancak yeni goumlrevler benimsemekte bulunduğumiddot nu anlamıştı oumlluumlmsuumlz yasa oumlzguumlrluumlk değilse yasa yokluğu hiccedil değilshydir Bunu soumlylemekten başka bir şey değildi buluşunun oumlzuuml Hiccedil bir şey gerccedilek değilse duumlnya kuralsızsa hiccedil bir şey yasak değildir oumlyle

6 8

ya bir eylemi yasaklamak iccedilin bir değer ve bir erek gerekir Ama hiccedilmiddot bir şeye de izin yoktur aynı zamanda bir başka eylem seccedilmek iccedilin de değer ve erek gereklidir Yasanın salt egemenliği oumlzguumlrluumlk değildir ama her şeyi yapabilmek de oumlzguumlrluumlk değildir Buumltuumln olabilirlerin topmiddot arnı oumlzguumlrluumlğuuml vermez ama olanaksızlık koumlleliktir Kargaşa da bir koumlmiddot leliktir oumlzguumlrluumlk hem olasının hem de olanaksız ın tanımladığı bir duumlnyada bulunabilir ancak Yasa yQksa oumlzguumlrluumlk de yoktur Uumlsmiddot tuumln bir değerle yazgıya youmln verilmiyorsa rastlantı kralsa karanlıklar iccedilinde yuumlruumlyuumlştuumlr soumlz konusu olan koumlruumln korkunccedil oumlzguumlrluumlğuumlduumlr Nietzsche en buumlyuumlk kurtuluşun sonunda en buumlyuumlk bağımlılığı seccediler Tanrının oumlluumlmuumlnuuml buumlyuumlk bir vazgeccediliş kendi kendimize karşı suumlrekli bir yengi durumuna getirmezse k bu yi tirişin acısını ccedilekeriz Başka bir deyimle başkaldırma Nietzsche ile ccedilileciliğe varır O zaman daha derin bir mantık Karamazofun Hiccedilbir şey doğru değilse her şeye izin vardırının yerini hiccedilbir şey doğru değilse hiccedilbir şeye izin yokmiddot tura verir Bu duumlnyada bir tek şeyin yasak olduğunu yadsımak bile yasaya uygun olandan vazgeccedilmek anlamına gelir Hiccedil kimsenin neyin ak neyin kara olduğunu soumlyleyemediği yerde ışık soumlner oumlzguumlrluumlk goumlshynuumllluuml bir tutsaklık olur

Nietzsche yoksayıcılığını youmlntemle yuumlruumlttuumlğuuml bu ccedilıkınaza kormiddot kunccedil bir sevinccedille atılır Ereği accedil ıktan accedilığa ccedilağının insanının durumiddot munu savunulmaz duruma getirmektir Ona goumlre tek umut ccedilelişkinin son noktasına erişmekmiş gibi goumlruumlnuumlr o zaman İnsan kendisini bomiddot ğan duumlğuumlmler arasında oumllmek istemiyorsa onu bir vuruşta kesip atmiddot ması kendi değerlerini kendi yaratması gerekecektir Tanrının oumlluumlmiddot muuml hiccedilbir şeyi bitirmez ancak bir diriliş hazırlamak koşuluyla yaşamiddot nabilir Buumlyuumlkluumlğuuml Tanrıda bulamıyorsak hiccedil bir yerde bulamayız onu yadsımamız gerekir ya da yaratmarn ız der Nietzsche Yadsımiddot mak şu kendisini ccedilevreleyen şu intihara koş tuğunu goumlrduumlğuuml duumlnyamiddot nın işiydi Yaratmaksa uğrunda oumllmek istediği insanuumlstuuml ccedilaba oldu Gerccedilekten de yaratmının ancak yalnızlığın son noktasında olasılık kazandığını insanın da bu ccedilabaya ancak usun en son duumlşkuumlnluumlk nokmiddot tasında buna razı olması ya da oumllmesi gerektiği zaman girişeceğini biliyordu Boumlylece Nietzsche insan usuna tek gerccedileğinin yeryuumlzuuml olmiddot duğunu ona bağlı kalmak uumlzerinde yaşamak ve kurtuluşu gerccedilekleşmiddot tirrnek gerektiğini haykırır Ama aynı zamanda yaşamak bir yasayı

69

gerektirdi ine goumlre yasasız bir duumlnyada yaşamanın olanaksız oldu ushynu da ouml retir ona oumlzguumlr ve yasasız olarak nasıl yaşamalı İnsan oumllshymek istemiyorsa bu bilmeceye yanıt vermek sorundadır

Nietzsche kaccedilmaz hiccedil de ilse Karşılık verir karş ılı ı da tehlishykeyi goumlze almadadır Damocles hiccedilbir zaman kılıccedil altında dansetti i kadar guumlzel dansetmemiştir Kabul edilmezi kabul etmek tutulmaza tutunmak gerekmektedir Yeryuumlzuumlnuumln hiccedilbir erek ardından koşmadıshy

ı kabul edildikten sonra Nietzsche onun succedilsuzlu unu kabul etmeshyyi hiccedilbir niyetinden dolayı yargılanamayaca ına goumlre yargılamaya ba lı olmadı ını do rulamayı bunun sonucu olarak buumltuumln de er yarshygılarının yerini bir tek evete bu duumlnyaya tam ve coşkun bir ba lanıshyşa vermeyi oumlnerir Boumlylece salt umutsuzluktan sonsuz sevinccedil koumlr koumllelikten dizginsiz oumlzguumlrluumlk fışkıracaktır oumlzguumlr olmaksa erekleri yok etmektir Oluşumun succedilsuzlu u kendisine razı olunur olunmaz en fazla oumlzguumlrluuml uuml belirler oumlzguumlr duumlşuumlnce zorunlu olanı sever Nietzsche nin derin duumlşuumlncesi olguların zorunlu u saltsa ccedilatlaksızsa bu zorunshylu un hiccedilbir zorlamayı gerektirmeyece idir rum zorunlu a tuumlm olashyrak katılma işte Nietzsche nin ccedilelişkin oumlzguumlrluumlk tanımı O zaman ne-den oumlzguumlr sorusunun yerini ne-iccedilin oumlzguumlr sorusu alır oumlzshyguumlrluumlk kahramanlıkla birleşir Buumlyuumlk insanın ccedililecili idir yayların en gerilmişi dir

Bolluktan doluluktan do muş olan bu uumlstuumln katılış kusurun ve acının koumltilluuml uumln ve oumllduumlrmenin yaşamın anlaşılması zor garip olan her şeyinin kısıntısız do rulanışıdır Ne ise o olan bir duumlnyada ne ise o olmak konusunda kararlı bir istemdir Kendi kendini bir alınyazısı olarak goumlrmek oldu undan başka tuumlrluuml olmak istememek Soumlz soumlyshylenmiştir Nietzschenin yazgının benimsenmesinden yola ccedilıkan ccedililecishyli i yazgının tanrısallaştırılmasıyla sonuccedillanır Yazgı dizginsizli i orashynında hayranlık verici olur Ahlak tanrısı acıma yazgısını oumldilllenshydirmeye ccedilalıştıkları oranda duumlşmanıdırlar onun Nietzsche ba ışlanashyrak kurtulmak istemez Oluş sevinci yokoluşunun sevincidir Ama yalshynız birey yokolur İnsanın oumlz varlı ını isternek iccedilin girişti i başkaldırshyma atılımı bireyin oluşa tuumlmuumlyle boyun eğmesiyle silinir Amor fati

eskiden bir odium fati olanın yerini alır 1 bull Bilelim bilmeyelim isteshy

( 1 ) Latince iki deyim Birincisi yazgı sevgisi ikincisi yazgı netreti anlamımiddot na gelir (Ccedileviren)

7 0

yelim istemeyelim buumltuumln evrensel varlıkla işbirliği eder her birey Boumlylece birey tuumlruumln yazgısı ve duumlnyaların oumlluumlmsuumlz devinimi iccedilinde sishylinip gider Varolmuş olan her ş ey oumlluumlmsuumlzduumlr deniz kıyıya atar onshyları

Nietzsche duumlşuumlncenin kaynaklarına Sakrattan oumlncekilere doumlshyner boumlylece Bunlar tasarladıkları ilkenin oumlluumlmsuumlzluumlğuumlne goumllge duumlşuumlrshymernek iccedilin varoluş nedenlerini ortadan kaldırıyorlardı Ereği olmashyyan guumlccedil oumlluumlmsuumlzduumlr yalnız Heraclitein oyunu oumlluumlmsuumlzduumlr Nietshyzschenin buumltuumln ccedilabası oluşta yasanın zorunlukta da oyunun varlığıshynı kanıtlamaktır Bir succedilsuzluktur ve unutuştur ccedilocuk bir yeniden başlama bir oyun kendiliğinden doumlnen bir tekerlek bir ilk devinimshydir şu kutsal evet deme vergisidir Duumlnya nedensiz oldu ğu iccedilin tanshyrısaldır Bunun iccedilin eşit nedensizliğiyle yalnız sanat onu kavrayabishylecek niteliktedir Hiccedilbir yargılama duumlnyayı hesaba katmaz ama sanat bize onu yinelemesini ouml ğretebilir duumlnya da sonsuz geri doumlnuumlşler boshyyunca kendi kendini yinelediği gibi Aynı kıyıda en eski deniz durup dinlenmeden aynı soumlzleri yineler yaşama şaşkınlığı iccedilinde olan aynı varlıkları dışarı middotatar Ama hiccedil değilse geri doumlnmeye ve her şeyin geri doumlnmesine razı olan yankı hem de coşkun yankı olan kişi duumlnyanın tanrısallığına katılır

Bu dolambaccedillı yollardan en sonunda insanın tanrılığı girer işin iccediline İlkin Tanrıyı yadsıyan başkaidırmiŞ kişi sonunda onun yerini almaya bakar Ama Nietzsche nin bildirisi baş kaldıran adamın ancak her tuumlrluuml baş kaldırmadan hatta bu duumlnyayı duumlzeltmek iccedilin tanrılar yaratan başkaldırmadan bile elccedilekerek Tanrı olabileceğidir Bir Tanshyrı varsa insan o Tanrı olmamaya nasıl katlanabilir Bır Tanrı vardır gerccedilekten bu da duumlnyadır Onun tanrılığına katılmak iccedilin evet deshymek yeter Yalvarmamalı artık kutsamalı yeryuumlzuuml tanrı-insanlarla dolacaktır o zaman Duumlnyaya evet demek bunu yineleme k aynı zashymanda hem kendi kendini hem de duumlnyayı yeniden yaratmaktır yashyratıcı olmaktır buumlyuumlk sanatccedilı olmaktır Nietzschenin bildirisi kazanshydığı bulanık anlamla yaratım soumlzcuumlğuumlnde oumlzetlenir Nietzsche buumltuumln yaratıcılara oumlzguuml bencilliği ve katılığı goumlklere ccedilıkarmıştır yalnız Deshyğerlerin alan değiştirmesi yargıcın değerinin yerine ya-atıcının değemiddotshyrini getirmekten oumlte bir şey değildir Varolana saygı tutku oumlluumlmshysuumlzluumlkten yoksun tanrılık yaratıcının oumlzguumlrluumlğuumlnuuml tanF lar Dionysos

ı

yeryuzunun tanrısı boumlluumlnmuumlşluumlk iccedilinde haykım durur Ama acıyla birleşen şu altuumlst olmuş guumlzelli i de belirler aynı zamanda Nietzsche yeryuumlzuumlne ve Dionysosa evet demenin onun acılarına da evet demek oldu unu duumlşuumlnmuumlştuumlr Her şeyi aynı zamanda kabul etmek hem buumlmiddot yuumlk ccedilelişkiyi hem de acıyı benimsemek her şey uumlzerinde egemen olmiddot maktır Nietzsche bu yurdun bedelini oumldemeyi kabul ediyordu A ır ve acılı yeryuumlzuuml gerccedilektir yalnız yalnız odur tanrı Gerccedile i bulunshydu u yerde yeryuumlzuumlnuumln derinliklerinde aramak iccedilin Etnaya atılan Empedocle gibi Nietzsche de oumlluumlmsuumlz tanrıyı bulmak ve Dionysos olmak iccedilin evrene atılmayı oumlneriyordu Sık sık ansıttı ı Pascalın Duumlshy

şuumlnceleri gibi Guumlccedil istemi de bir bahisle biter boumlylece İnsan kesinshyli e kavuşmaz daha kesinlik istemine kavuşur bu da aynı şey de ilshydir Bunun iccedilin bu uccedilta bocalayıp duruyordu Nietzsche İşte senin ba ışlanmaz yanın Buumltuumln guumlccediller kendi elinde gene de imzanı atmaya yanaşmıyorsun Gene de atacaktı imzasını Ama Dionysos adı deli li i sırasında yazdı ı Ariane a mektupları oumlluumlmsuumlzleştirdi yalnız

Bir anlamda Nietzschenin başkaldırınası da koumltuumlluuml uumln yuumlceltilshymesiyle sonuccedillanır Ne var ki koumltuumlluumlk artık bir oumlccedil alma de ildir İyishyli in olası yuumlzlerinden biri ve daha da kesin bir biccedilimde bir alınyazıshysı olarak benimsenmiştir oumlyleyse aşılmak iccedilin bir bakıma bir ccedilare olarak benimsenmiştir Nietzsche iccedilin ruhun kaccedilınamayaca ı şeye ma rurca razı oluşu soumlz konusuydu yalnız Bununla birlikte mirasshyccedilılarının kimler oldu unu politikayı sevmeyen son Alman oldu unu soumlyleyen kişiden hangi politikanın ccedilıkarılaca ını biliyoruz Sanatccedilı zorbalar tasarlıyordu o Ama baya ılar iccedilin zorbalık sanattan daha do aldır Parsifal olaca ına Cezar Borgia olsun daha iyi diye hayshykırıyordu Hem Sezar geldi hem de Borgia ama Renaissanceın buumlshyyuumlk kişilerinde buldu u goumlnuumll soylulu ğundan yoksun olarak Tiiruumln oumlluumlmsuumlzluuml uuml oumlnuumlnde bireyin e ilmesini zamanın buumlyuumlk ccedilevriminde yok olmasını istiyordu o ırkı tuumlruumln oumlzel bir durumu yaptılar bu i shyrenccedil tanrı oumlnuumlnde bireye boyun eğdirttiler Onun korku ve titreyişle soumlzettiği yaşam baya ı bir biyoloji duumlzeyine indirildi Ammeasma guumlccedil isteminden soumlzeden bir bilgisiz beyzadeler ırkı her zaman horgoumlrshyduumlğuuml bir Yahudi duumlşmani biccedilimsizliği ni de hesabına geccedil irdi

Usla birleşmiş cesarete inanınıştı o guumlccedil dediği şey de buydu Onun adına cesareti usun duumlşmanı yaptılar gerccedilekten erdemi olan bu

7 2

erdem boumlylece kendine karşıt bir biccedilime Patlamış bir şiddet biccedil imishyne sokuldu Mağrur usun yasasına uygun olarak oumlzguumlrluumlkle yalnızlığı birleştirmişti Onun o oumlğlenin ve geceyarısının derin yalnızlığı mashykinalaşmış kalabalıkta yitip gitti sonra da bir sel gibi Avrupanın uumlzeshyrine boşandı Klasik beğeninin alaycılığın tokgoumlzluuml pervasızlığın sashyvunucusuydu soyluluğun nedenini duumlşuumlnmeden erdemli davranmak olduğunu duumlruumlst kalmak iccedilin nedenler bulmak zorunda olan bir inshysandan kuşku duymak gerektiğini soumlyleyebilmiş soyluydu doğruluk delisiydi (hani şu bir iccedilguumlduuml bir tutku olmuş doğruluk) oumlluumlmcuumll

duumlşmanı bağnazlık olan en yuumlce usun en yuumlce duumlruumlstluumlğuumlnuumln inatccedilı savunucusuydu ama oumlluumlmuumlnden otuz yıl sonra kendi uumllkesi yalanın şiddetin kurucusu durumuna getirdi onu oumlzverisiyle hayranlık verici bir duruma getirdiği kavramları erdemleri tiksinti verici bir duruma duumlşuumlrduuml Marx bir yana bırakılırsa us tarihinde Nietzschenin seruumlvenishynin bir benzeri daha yoktur ona yapılan haksızlıkları ne kadar duumlzeltshysek azdır Tarihte başka anlama ccedilekilmiş ihanete uğramış felsefeler yok değildir kuşkusuz Ama Nietzscheye ve nasyonalmiddotsosyalizme gelinineeye kadar baştan sona eşsiz bir ruhun soyluluğu ve ccedilekişmeshyleriyle aydınlanan bir duumlşuumlncenin duumlnyanın goumlzleri oumlnuumlnde bir yashylanlar alayıyla toplanmış cesetlerin korku nccedil yığınıyla suumlslendiği hiccedilshybir zaman goumlruumllmemişti uumlstuumln insanlık oumlğuumlduumlnuumln youmlntemli bir biccedilimshyde alt-insan uumlretimiyle sonuccedillanması işte hiccedil kuşkusuz yerilmesi ama aynı zamanda da yorumlanması gereken bir olay On dokuzuncu ve yirminci yuumlzyılların buumlyuumlk başkaldırma akımının son noktası bu amanshysız kulluk olacaksa bu başkaldırmaya sırt ccedilevirmek ve ccedilağına seslenen Nietzschenin umutsuz ccedil ığlığını yinelemek gerekmez miydi Benim bilincimle sizin bilinciniz aynı bilinccedil değmiddotil artık

Nietzsche ile Rose nbergi birbirine karıştırmanın olanaksız oldushyğunu kabul edelim ilkin Biz Nietzschenin avukatları olmalıyız Kenshydisi de soumlylemişti bunu arılıktan yoksun mirasccedilılarını oumlnceden succedillarshycasına Usunu kurtaranın bir de arınması gerekir demişti Ama onun tasarladığı biccedilimiyle usun kurtuluşu arınmayı dışarda bırakmaz mı bunu bilmektedir sorun Nietzschede sonuccedillanarak Nietzscheyi de alıp goumltuumlren devinimin de kendi yasaları kendi mantığı vardır felshysefesine giydirilen kanlı giysileri bunlar accedilıklar belki de Yapıtında keshysin oumllduumlrme youmlnuumlnde kullanılabilecek hiccedilbir şey yok mudur oumllduumlruumlshy

7 3

cuumller duumlz anlam iccedilin oumlzuuml hatta duumlz anlamda oumlzden kalanı yaasıyınca aradıkları bahaneleri bulamazlar mıydı onda Evet karşılı ını vermek zorundayız Nietzschenin duumlşuumlncesinin youmlntemli youmlnuuml bir yana bırashykıldıktan sonra (buna kendisinin de her zaman ba lı kaldı ı kuşkulushydur) başkaldırma mantı ı sınır tanımaz olur

oumllduumlrmenin Nietzschenin putları yadsımasında de il Nietzsche nin yapıtını taccedillandıran kendinden geccedilmiş ba lanışta do rulandı ı da goumlzden kaccedilmaz Her şeye evet demek oumllduumlrmeye evet demeyi de varshysayar oumllduumlrmeyi kabul etmenin iki biccedilimi vardır Koumlle her şeye evet diyorsa efendisinin varlı ına ve kendi acısana da evet demektedir İsa direnmezli i ouml retir Efendi her şeye evet diyorsa koumlleli e ve başkashylarının acısına da evet demektedir işte zorbanın ve oumllduumlrmenin yuumlshyceltilişi oumlzelli i suumlrekli yalan suumlrekli oumllduumlrme olan bir yaşamda boshyzulmaz bir kutsala yasaya yalan soumlylemeyeceksine oumllduumlrmeyecekshysine inanılması guumlluumlnccedil de il mi Evet oumlyle Do aoumltesi başkaldırma da başlangıccedilta yalnızca yaşamın yalanına ve cinayetine karşı ccedilıkıştı Nietzsche nin ilk hayırı unutmuş eveti bu duumlnyayı yadsıyan ahiakla birlikte başkaldırmanın kendisini de yoksar Nietzsche lsanın yuumlreshy

ini taşıyan bir Romalı Sezar istiyordu buumltuumln goumlnluumlyle Ona goumlre ayshynı zamanda hem koumlleye hem de efendiye evet demekti bu Ama her ikisine de evet demek sonunda en guumlccedilluumlyuuml yani efendiyi onaylamak demektir Sezar ister istemez gerccedilek egemenlik u runda duumlşuumlnce egemenli inden vazgeccedilecekti Nietzsche youmlntemine ba lı bir ouml retishyci olarak Cinayetten nasıl yararlanılabilir diye soruyordu kendi kendine Sezar karşılık verecekti Onu ccedilo altarak Nietzsche Erekshyler buumlyuumlk olunca insanlık başka bir oumllccediluuml kullanır en korkunccedil yollara da başvurmuş olsa cinayeti cinayet olarak yargılamaz diye yazmıştı 1900 yılında bu savın oumlluumlmcuumll olaca ı yuumlzyılın eşi inde oumllduuml Accedilık goumlruumlşluumlluumlk saatinde boşu boşuna Her tuumlrluuml ahlak-dışı eylemden soumlzshyetmek kolay ama bunlara katıanma guumlcuumlnuuml bulabilecek miyiz oumlrneshy

in soumlzuumlmde durmamaya da oumllduumlrmeye de katlanamam ben eritip bitirir bu beni oumllduumlruumlr sonum olur diye haykırmıştı İnsan deneyishynin tuumlmuumlne Peki denildikten sonra bakarsınız başkaları gelir yashylan soylemek oumllduumlrmek yuumlzuumlnden eriyip bitmek şoumlyle dursun daha da guumlccedillenirler Nietzschenin sorumlulu u duumlşuumlncenin ouml lesinde uumlsshytuumln youmlntem nedenleriyle Dostoyevskinin insanlara sunulunca hemen

7 4

kapışacaklarından emin olabileceğimizi soumlylediği şu onursuzluk hakshykını bir an iccedilinde de olsa yasaya uygun kılmış olmasıdır Ama istemeshyden yuumlklendiği sorumluluk daha da ağırdır

Gerccedilekten kendi duumlşuumlnduumlğuuml kişidir Nietzsche Yoksayıcılığın en keskin bilincidir Başkaldırma anlayışına attırdığı oumlnemli adım uumllkuumlshynuumln yoksanmasından uumllkuumlnuumln dinsel nitelikten uzaklaştırılınasına goumlshytuumlruumlr onu İnsanın kurtuluşu Tanrıda olmadığına goumlre bu kurtuluş yeryuumlzuumlnde olmalıdır Duumlnyanın bir youmlnuuml olmadığına goumlre bunu onayshyladığı andan sonra bir başka youmlnuuml uumlstuumln insanlıkta sonuccedillanacak bir youmlnuuml benimsemelidir insan Nietzsche insan geleceğinin youmlnetimini isshytiyordu Yeryuumlzuumlnuuml youmlnetmek goumlrevi bize duumlşecek yakında Başka bir yerde de Savaşın felsefe ilkeleri adına youmlnetileceği guumlnler yaklashyşıyor diyordu Yirminci yuumlzyılı haber veriyordu boumlylece Ama bunu haber vermesi yoksayıcılığın oumlz mantığını tanıdığı ve varış noktalashyrından birinin de i mparatorluk olduğunu bildiği iccedilindi Ama bu kadashyrıyla bile bu imparatorluğu hazırlıyordu

Nietzsche nin tasarladığı tanrısız yani yalnız insan iccedilin oumlzguumlrluumlk vardır Duumlnya ccedilarkı durup da insan var olana evet dediği zaman oumlylesine ermiş oumlzguumlrluumlk vardır Ama varolan oluşur Oluşa evet demelidir Işık geccediler sonunda guumln batmaya yuumlz tutar Tarih yeniden başlar o zaman tarihte de oumlzguumlrluumlğuuml aramalıdır tarihe evet demelidir Nietzschecilik Nietzsche cilik bu bireysel guumlccedil istemi kuramı tuumlmel bir guumlccedil istemi iccedilinde yer alacaktı ister istemez Duumlnya imparatorluğu olmayınca hiccedilshybir şey değildi Nietzsche oumlzguumlr duumlşuumlncelilerden insanseverlerden nefshyret ediyordu kuşkusuz Duumlşuumlnce oumlzguumlrluumlğuuml soumlzcuumlklerini en aşırı anshylamlarında anlıyordu Bireysel duumlşuumlncenin tanrılığı Ama oumlzguumlr duumlşuumlnshyceiiierin de aynı tarihsel uumllaydan tanrının oumlluumlmuumlnden yola ccedilıkmalarıshynı aynı sonuccedillara varmalarını oumlnleyemezdi Nietzsche insanseverliğin temel nedenleri atıp varılacak nedenleri ahkoyan uumlstuumln doğrulamashydan yoksun bir Hıristiyanlıktan başka bir şey olmadığını iyi goumlrmuumlşshytuuml Ama sosyalist kurtuluş oumlğretilerinin yoksayıcılığın kaccedilınılmaz bir mantığıyla kendisinin de duumlşlediği şey i uumlstuumln insanlığı kendi omuzshylarına yuumlkleneceklerini sezememişti

FelsefP uumllkuumlyuuml dinsel niteliklerinden sıyırır Ama zorbalar gelir ccedilok geccedilmeden kendilerine bu hakkı veren felsefeleri de niteliklerinshyden sıyırırlar Nietzsche oumlzguumlnluumlğuumlnuuml koumltuumlluumlğuumln yanlışın ve acının

7 5

tanrılığa karşı bir kanıt olamayacağı bir kamutanrıcilık bulmasında goumlrduumlğuuml Hegeli incelerken sezmişti bu soumlmuumlruumlyuuml Ama devlet kuru lu guumlccediller hemen yararlandılar bu buumlyuumlk adımdan Bununla birlikte kendisi de cinayetin hiccedilbir şeye karşı kanıt olamayacağı tek değerin middot

insanın tanrılığında bulunacağı bir dizge tasarlamıştı Bu buumlyuumlk adımmiddot dan da yararlanılacaktı elbet Bu bakımdan nasyonal-sosyalizm yokshysayıcılığın kudurmuş ve goumlsterişli bir sonucundan geccedilici bir mirasccedilıshydan başka bir şey değildir Nietzscheyi Marx la duumlzelterek artık buumlshytuumln evrene değil de yalnız tarihe evet demeyi seccedilenler de başka tuumlrluuml mantıklı başka tuumlrluuml hırslı olacaklardır Bu andan sonra Nietzsche nin acun oumlnuumlnde dizccediloumlktuumlrduumlğuuml ayaklanmış adam tarih oumlnuumlnde dizshyccediloumlkecektir Şaşılacak ne var bunda Hiccedil değilse uumlstuumln insanlık kurashymıyla Nietzsche ondan oumlnce de sınıfsız toplumuyla Marx oumlbuumlr duumlnshyyanın yerini daha sonraya verirler Bu konuda Nietzsche hem Elen lere hem de oumlbuumlr duumlnyanın yerini hemene verdiğini duumlşuumlnduumlğuuml İsa oumlğretisine ters duumlşuumlyordu Nietzsche gibi Marx da stratejik biccedilimde duumlşuumlnuumlyor gene onun gibi biccedilimsel erdemden tiksiniyordu Her ikimiddot sinin de gerccedileğin belli bir yanına bağlanışla sonuccedillanan başkaldırmashy

middot ları marksizm-leninizmde eriyecek Nietzschenin ccedilok oumlnceden soumlshyzuumlnuuml ettiği şu papazın yetiştiricinin hekimin yerini alacak olan kastta cisimleşecektir Fark temel fark Nietzschenin uumlstuumln insanı beklerken varolana Marxınsa oluşana evet demeyi oumlnermesidir Marxa goumlre tarihe uymak iccedilin boyunduruk altına alınması gereken şeydir doğa Nietzscheye goumlreyse tarihi boyunduruk altına almak iccedilin uyulan şey Hıristiyanın Elenden farkıdır bu Nietzsche olacakshyları oumlnceden kestirmişti hiccedil değilse Yeni sosyalizm din-dışı bir tuumlr cizvitlik yaratmak buumltuumln insanları birer araccedil yapmak yolunda sonshyra istenen şey rahatlık Bunun sonucu olarak eşi goumlruumllmedik bir ruhsal koumlleliğe doğru yuumlruumlnuumlyor Tuumlccarların ve filozofların buumltuumln eylemleri uumlzerine duumlşuumlnsel Sezarcılığın kanat gerdiği goumlruumlluumlyor Başshykaldırma Nietzsche felsefesinin potasından geccediltikten sonra bir oumlzguumlrshyluumlk ccedilılgınlığı iccedilinde biyblojik ya da tarihsel Sezarcılığa varır Salt hamiddot yır Stirner i bireyle birlikte cinayeti de tanrılaştırmaya goumltuumlrmuumlştuuml Ama salt evet insanın kendisiyle birlikte oumllduumlrmeyi de evrenselleştirmiddot meye varır Marksizm-Leninizm Nietzschenin bazı erdemlerini bilmiddot mezlikten gelerek onun istemini kendine mal etmiştir Buumlyuumlk ayakshy

76

anmış boumlylece kendi elleriyle zorunluğun dizginsiz krallığını yaramiddot tır kendisi de iccediline kapanmak uumlzere Tanrının zindanından kurtulmiddot duktan sonra ilk kaygısı tarihin ve usun zindanını kurmak olacak boumlylece Nietzsche nin yendiğini ileri suumlrduumlğuuml yoksayıcılığın perdelenmiddot mesini ve perccedilinlenmesini tamamlayacaktır

7 7

BAŞKALDlRAN ŞUumlR

Do aoumltesi başkaldırma eveti yadsıyıp da salt yoksamayla yemiddot tinince kendini goumlruumlnuumlşe adar Gerccedile in bir yanını yadsımaktan vazgeccedilip de varolana tapmaya youmlnelince ergeccedil eyleme varır İvan Karamazof ikisi arasında yapmaya-bırakınayı yansıtır ama acılı bir biccedil imde Başkaldırmış şiir on dokuzuncu yuumlzyıl sonu ile yirminci yuumlzyıl başında bu iki uccedil Yazın ve guumlccedil istemi us dışı ve ussal umutshysuz duumlş ve dizginsiz eylem arasında gidip gelmiştir hep Bu ozanlar hepsinden oumlnce de gerccedilekuumlstuumlcuumller goumlruumlnuumlş ten eylem e giden yoshylu alımlı bir oumlrnek olarak son bir kez daha aydınlatırlar

Hawthorne Melvilleden soumlzederken onun inanccedilsızlıkta bir tuumlrshyluuml rahata eremeyen bir inanccedilsız olduğunu yazabilmişti Goumlğuuml kuşatmiddot maya koşan bu azanların da bir yandan her şeyi devirmek isteyip bir yandan umutsuz bir duumlzen oumlzlemini dile getirdikleri soumlylenebilir Son bir ccedilelişkiyle mantıksızlıktan mantık ccedilıkarmak us-dışını bir youmlntem yapmak istediler Romantizmin bu buumlyuumlk mirasccedilıları şiiri bir oumlrnek durumuna getireceklerini onun en iccedil parccedilalayıcı yanında gerccedilek yaşamiddot mı bulacaklarını ileri suumlrduumller Kutsala saldırıyı tanrısallaştırdılar şiiri de bir deney bir eylem aracı biccedilimine soktular Onlardan oumlnce olayshylara ve insanlara etkimeye kalkanlar bunu hiccedil değilse Batıda us kumiddot ralları adına yapmışlardı Gerccedilekuumlstuumlcuumlluumlkse Rimbauddan sonra ccedilılshygınlıkta yıkınada bir kurma kuralı bulmaya ccedilalıştı Rimbaud yapımiddot tıyla ama yalnız yapıtıyla belirtmişti yolu ama fırtınada bir şimşek bir yolun ucunu nasıl goumlsterirse oumlyle Gerccedilekuumlstuumlcuumlluumlk bu yolu accediltı belirteccedillerini koydu Gerilemeleriyle olduğu kadar aş ırılıklarıyla da başka bir yol uumlzerinde başkaldırmış duumlşuumlncenin salt us dinini kurduğu sırada uygun bir us-dışı başkaldırma kuramma son ve goumlrkemli anlatımiddot

7 8

mını verdi Ne olursa olsun esinleyiciler yani Lautreamont ile Rimshybaud us-dışı goumlruumlnuumlş arzusunun başkaldırmış kişiyi eylemin en oumlzshyguumlrluumlk-oumllduumlruumlcuuml biccedilimlerine hangi yollardan goumltuumlreceğini goumlst rrler bize

Lautreamont ve bayağılık

Lautnfamont başkaldırmış kişide goumlsteriş isteğinin bayağılık isshytemi ardına da gizlenebileceğini ortaya koyar İster yuumlkselsin isterse alccedilalsın başkaldıran adam gerccedilek varlığının tanınması iccedilin ayaktanshymış olmakla birlikte her iki durumda da olduğundan başkası olmak ister Lautreamontun kutsala saldırıları ile toumlrelere bağlılığı da hiccedilbir şey olmama isteminde karar kılan şu mutsuz ccedilelişkiyi goumlsterir Bunda genellikle duumlşuumlnilirluumlğuuml gibi bir soumlzden doumlnme bulunmaması bir yana Maldororun buumlyuumlk ilk geceye sesienişini de Poesie1erin ccedilalışkan 1ashyyağılıklarını da aynı yokolma kudurmuşluğu accedilıklar

Lautreamontla başkaldırmanın delikanlılık olduğu anlaşılır Buumlyuumlk bomba ve şiir yıldırıcılarımız ccedilocukluk ccedilağından yeni ccedilıkmışshyardır Maldororun tuumlrkuumlleri dahi bir liselinin kitabıdır nerdeyse doshykunaklılığı da evrene ve kendi kendine karş ı ayaktanmış bir ccedilocuk yuumlreğinin ccedilelişkilerinden doğar Illuminationsun duumlnyanın sınırlarına doğru atılan Rimboudsu gibi bu ozan da ne ise o olan duumlnyada kenshydisini ne ise o yapan olanaksız kuralı benimsemektense yıkmayı yıshykılmayı seccediler

Lautreamoiıt oumlzentiyle İnsanı savunmak iccedilin ortaya ccedilıkıyomiddot rum der Maldoror bir acıma meleği midir oumlyleyse Kendi kendine acıdığına goumlre bir bakıma oumlyle Neden Bunu araştırmamız gerekiyor daha Ama acıma kırıklığa uğrayınca alccedilaltılınca soumlylenmez ve soumlyshylenınemiş şey olunca goumlruumllmedik uccedillara goumltuumlrecektir onu Maldoror kendi deyimiyle yaşamı bir yara olarak kabul etmiş intiharın bu yara izini gidermesini de yasaklamıştır Rimbaud gibi acı ccedileken ve başkaldırmış olandır ama neden bilinmez olduğu şeye karşı ayakshylandığını soumlylemekten kaccedilınarak ayaklanmışın şu değişmez succedilsuzshyluk kanıtını İnsan sevgisini oumlne suumlrer

Ne var ki insanı savunmak iccedilin ortaya ccedilıkan kişi aynı zamanda

79

İyi olan bir adam goumlster bana diye yazar Bu suumlrekli devinim yokshysayıcı başkaldırmışın devinimidir Kendisine ve insana yapılmış adashyletsizli e başkaldırır kişi Ama bu başkaldırmanın hem uygunlu unun hem de guumlccedilsuumlzluuml uumlnuumln ortaya ccedilıktı ı accedil ık-goumlruumlşluumlluumlk dakikasında yokshysayıcılık oumlfkesi savunulmaya kalkılan şeyi de kaplar Adaletsizli i adashyleti yerleştirerek duumlzeltemeyince hiccedil de ilse en sonunda yokoluşla birleşen daha geniş bir adaletsizlik iccedilinde bo mayı ye tutar insan Bana yaptı ınız koumltuumlluumlk ccedilok buumlyuumlk ccedilok buumlyuumlk size etti im koumltuumlluumlk bile bile yapılamayacak kadar Kendi kendimizden nefret etmemeshymiz iccedilin succedilsuz oldu muzu bildirmemiz gerekirdi bu da yalnız kishyşi iccedilin olanaksız bir goumlzuumlpekliktir kendi kendini tanıması bunu engelshyler Kendilerine birer succedillu gibi davranılsa bile herkesin succedilsuz oldushy

unu bildirebilir hiccedil de ilse O zaman Tanrı succedilludur Romantiklerden Lautreamonta gerccedilek bir ilerleme olmamışshy

tır oumlyleyse ses değişir yalnız Lautreamont bazı duumlzeltmelerle İbra- himin Tanrısı nın ccedilehresi ile şeytansı ayaklanmış imgesini bir kez dashyha diriltir Kendini Yaratıcı diye adlandıranın bedeni su goumlrmemiş kumaşlardan yapılmış bir kefenle oumlrtuumlluuml olarak budalaca bir gururshyla oturduğu insan pislikleri ve altınlardan oluşmuş bir taht uumlzerishyne yerleştirir Tanrıyı İccedilinde ccedilocukların ihtiyarların canverdikleri yangınlar tutuşturdu u goumlruumllen yılan suratlı iğrenccedil oumlluumlmsuumlz kurnaz haydut sarhoş olup ırma a yuvarlanır ya da genelevde aşashyğılık hazlar arar Tanrı oumllmemiştir duumlşmuumlştuumlr yalnız Duumlşmuumlş tanrı karşısında Maldoror kara cuumlppeli alışılmış bir atlı gibi anlatılır Lashynetlenmiş tir uumlstuumln Varlıkın zorlu bir kin guumlluumlmseyişiyle uumlzerime yığdığı ccedilirkinliği goumlzlerim goumlrmemeli Bundan boumlyle yalnız kendishyni duumlşuumlnmek iccedilin anayı babayı Tanrı yı aşkı uumllkuumlyuuml her şeyi yoksamıştır Gururdan kıvranan bu kahramanda doğaoumltesi zuumlppenin buumlyuumlleyici etkilerinin hepsi vardır Evren gibi huumlzuumlnluuml intihar gibi guumlzel insansıdan da oumlte bir yuumlz Gene onun gibi Tanrı adaletinden umudunu keserek koumltuumlluumlkten yana ccedilıkacaktır Maldoror Acı ccedilektirshymemiddotk bunu yaparken de acı ccedilekmek budur izlence Les Chants gershyccedilek koumltuumlluumlk teraneleridir

Bu doumlnemeccedilte yaratık bile savunulmaz artık Tam tersine inshysana bu yabanıl hayvana buumltuumln yollardan saldırmalı bir de yaratıcıshyya Les Chantsda accedilıklanan erek budur Maldoror duumlşmanının

80

Tanrı olması yuumlzuumlnden allak bullak olmuş buumlyuumlk canilerin guumlccedilluuml yalshynızlığıyla sarhoş durumda (insanlığa karşı bir ben) hem evrene hem de yaratıcısına saldıracaktır Les Chants gittikccedile artan bir şanshylı cinayetler dizisini muştulayarak cinayet ermişliğini goumlklere ccedilıshykarır ikinci tuumlrkuumlnuumln yirminci kesiminde gerccedilek bir cinayet ve şiddet ouml ğretimi başlar

Boumlyle guumlzel bir ateşlilik bu ccedilağda beylik bir şeydir Hiccedil bir şeshyye malolmaz Lautreamontun oumlzguumlnluumlğuuml başka yandadır ı Romanshytikler insan yalnızlığı ile Tanrı aldırmazlığı arasındaki kaccedilınılmaz karshyşıtlığı oumlzenle suumlrduumlruumlyorlardı Yalnızlığın yazın alanındaki anlatımları ıssız şato ile zuumlppeydi Lautreamontun yapıtı daha derin bir dramdan soumlzeder Bu yalnızlığı katlanılmaz bulup evrene karşı ayaklanmış onun sınırlarını yıkmak istemiş gibidir İnsan egemenliğini mazgallı kalelerle guumlvenliğe kavuşturmak şoumlyle dursun buumltuumln egemenlikleri karmakarışık etmek istemiştir Yaratılışı ilkel denizlere ahlakın ahshylakla birlikte de buumltuumln sorunların bu arada en tuumlyler uumlrpertici buldushyğu sorunun ruhun oumlluumlmsuumlzluumlğuuml sorununun anlamını yitirdiği ilkel deshynizlere getirmiştir Evren karşısında goumlsterişli bir ayaklanmış ya da bir zuumlppe goumlruumlntuumlsuuml yuumlkseltmek değil insanla duumlnyayı aynı yokoluşshy

ta birleştirmek istemiştir İnsanı evrenden ayıran sınırın ta kendisine saldırmıştır Tuumlm oumlzguumlrluumlk oumlzellikle de su ccedil oumlzguumlrluumlğuuml insansal sınırlamiddot rm yıkılmasını gerektirir Kendi kendini ve buumltuumln insanları lanetlemeshyye adamak yetmez İnsan egemenliğini de iccedilguumlduuml egemenliğinin duumlzeshyyine getirmelidir Ussal bilincin şu yadsınmasını kendi kendilerine başkaldırmış uygarlıkların belirtilerinden biri olan şu ilkele doumlnuumlşuuml buluruz Lautreamontda Goumlsteriş değildir artık soumlz konusu bilinshycin inatccedilı bir ccedilabasıyla bilinccedil olarak varolmamak soumlz konusudur

Maldoror yeryuumlzuumlnuuml ve sınırlamalarını yadsıdığı iccedilin Les Chants

ın buumltuumln yaratıkları hem suda yaşar hem karada Bitkileri yosunlarshydan oluşmuştur Maldoror un şatosu sular uumlzerindedir Yurdu ihtishyyar okyanus Okyanus ccedilifte simge aynı zamanda hem yokolma hem de barışma yeridir Kendi kendileri ve başkalarının horgoumlruumlsuumlnden

( l ) Ayrıca yayınlanan ve bayağı bir Byronculukla belirlenen birinci şarkı ile sonrakiler arasındaki ayrımlardan ileri gelir sonrakilerde canavann parlak konuşması ışıldar Maurice Blanchot bu kopukluğu iyi goumlrmuumlştuumlr

8 1

kurtulamayan ruhların amansız susuzlu unu artık varolmama susuzshylu unu giderir Bunun iccedilin Les Chants bizim Doumlnuumlşuumlmler imizdir1 ama burda ilkccedila guumlluumlmseyişinin yerini usturayla kesilmiş a zın guumlshyluumlşuumlnuumln oumlfkeli gıcırdayan bir guumllmecenin goumlruumlntuumlsuuml alır Kendisinde bulunmak istenmiş olan buumltuumln anlamları saklayamaz ama hiccedil de ilse kayna mı başkaldırmanın en kara yuumlre inden alan bir yokolma isteshymini ortaya koyar Pascal ın hayvanlaşın soumlzuuml onda soumlzcuuml uumln en accedilık anlamını kazanır Lautreamont yaşamak iccedilin iccedilinde kalmamız gereken so uk ve dizginsiz aydınlı a dayanamamış gibidir Bir yanshyda benim oumlznelliğim bir yanda da bir yaratıcı bir beyine goumlre fazla bu Yaşamı azaltınayı seccedilti o zaman bir de bir muumlrekkep bulutu orshytasında şimşekler ccedilaktıran muumlrekkep balı ı yuumlzuumlşluuml yapıtını Maldoshyrorun accedilık denizde koumlpek balı mın dişisiyle uzun arı ve ccedilirkin bir ccediliftleşmeyle ccediliftleşti i guumlzel parccedila hele ahtapot biccedilimine girmiş Maldororun yaratıcıya saidınşını anlatan anlamlı oumlykuuml varlı ın sıshynırları dışına kaccedilmanın doğanın yasalarına karşı esrimeli bir kundakshyccedil ılı a girişmenin accedilık anlatımlarıdır

Tutku ile adaletin en sonunda dengelendikleri uyumlu yurttan atılmış olanlara gelince soumlzcuumlklerin anlamsızlaştığı koumlr yaratıkların guumlcuumlnuumln ve iccedilguumlduumlsuumlnuumln egemenliği altında kalmış dertli uumllkeleri yalshynızlığa yeğ tutarlar Bu meydan okuma aynı zamanda bir ccedil iledir de İkinci tuumlrkuumlnuumln melekle savaşı bozgunla meleğin ccediluumlruumlmesiyle sonuccedilshytanır O zaman goumlk ve yer ilk yaşamın sıvı derinliklerine getirilip onshylarla karıştırılır Les Chants ın koumlpekbalı ı-insanı kollarının ve bashycaklarının u ccedillarının yeni de işikliğini bilinmedik bir cinayetin guumlnah oumldetici cezası olarak elde etmişti ancak Lautreamontun pek bilinshymeyen yaşamında bir cinayet ya da olmayan bir cinayetin goumlruumlntuumlsuuml vardır (cinsel sapıklık mı acaba) İnsan Les Chantsı okuduktan sonshyra bu kitapta bir Stavrogin in itirafı nın eksik olduğunu duumlşuumlnmekshyten kendini alamaz

itiraf olmadığına goumlre Poesiesc)e bu gizemli guumlnah oumldeme isteshy

( 1 ) Ovidiusun başlıca mitologya oumlykuumllerini topladığı uzun şiiri (Ccedileviren)

inin bir ikilenmesini goumlrmek gerekir Goumlrece imiz gibi kimi başkalshydırmaların us-dışı seruumlvenin sonunda usu yeniden kurmak kargaşa zoruyla yenibaştan duumlzene varmak sıyrılmak istenilenlerden daha da

8 2

a ır zincirleri goumlnuumllluuml olarak yenibaştan yuumlklenmek olan devinimi bu yapıtta oumlyle bir yalınlık oumlyle bir umursamazlıkla ccedilizilmiştir ki bu doumlnuumlşuumln bir anlamı olması gerekir Salt hayırı goumlklere ccedilıkaran Les Chantsın ardından bir salt evet kuramı amansız başkaldırmanın armiddot dından kaba bir toumlreleremiddotuygunluk gelir Bu da accedilık goumlruumlşluumlluumlk iccedil inde olur Bize Les Chants ın en iyi accedilıklamalarını Les Poesies verir gerccedilek ten Kararlı bir biccedilimde bu goumllgemiddotışık oyunlarıyla beslenen umutsuzmiddot luk tanrısal ve toplumsal yasaları toptan ortaCan kaldırmaya kuramshysal ve guumlndelik koumltuumlluuml e goumltuumlruumlr yazın adamım Les Poesies hiccedillik yokuşlarından yuvarlanan kendi kendini sevinccedilli ccedilı lıklarla hor goumlshyren bir yazarın succedillulu unuda goumlsterir Ama do aoumltesi toumlrelere uyshymaktan başka ccedilare de goumlstermez bu derde Kuşku şiiri boumlylesine donuk bir umutsuzluk ve kuramsal koumltuumlluumlk noktasına geldi ine goumlre temelden yanlış demektir bu nedenle tartışılıyor burda ilkeler bu neshydenle tartışılmamaları gerekir (Darasse ye mektup) Bu guumlzel nedenshyler ayin ccediloumlmezi ahlakını ve er e itimi kitabını oumlzetler kısaca Ama ccedilevreye uygunluk oumlfkeyle kendinden geccedilebilir bunun iccedilin de tutarshysız olabilir Umut ejderhasına karşı koumltuumlluumlk edici kartalın yengisi goumlkshylere ccedilıkarılınca artık yalnız umudun tuumlrkuumlsuumlnuumln soumlylendi i yİneleneshybilir inatla Buumlyuumlk guumlnlere oumlzguuml sesim ve goumlrkemlili imle ıssız ocakshylarımda şanlı umudu anımsatıyoruro sana diye yazılabilir inandırshymak gerekir lnsanlığı avutmak ona kardeşccedile davranmak Konficcedilshyyusa Budaya Sokrata İsaya accedil acına koumlylerde dolaşan ahlakccedilıshylara (bu da tarihsel bakımdan duumlşuumlnilimeden soumlylenmiş bir soumlz) benshyzemek bunlar da umutsuzluğun tasarılarıdır Sapkınlı ın goumlbe inde duumlzenli yaşam erdem bir oumlzlem kokusu taşır Ccediluumlnkuuml Lautreamont duayı yadsır lsa da ona goumlre bir ahlakccedilıdan başka bir şey de ildir Youmlnelmemizi istediği daha do rusu youmlnelmek istedi i şey bilineshymezciliktir bir de goumlrevin yerine getirilmesi Ne yazık ki boumlylesine guumlzel bir izlence bırakışı akşamların tatlılı ını kedersiz bir yuumlreği rahatlamış bir duumlşuumlnceyi gerektirir Birdenbire Do muş olmaktan başka iyilik tanımıyorum diye yazdı ı zaman insanı duygulandıshyrır Ama arkadan Bağımsız bir duumlşuumlnce eksiksiz bulur onu diye ekleyince dişlerini sıktığı sezilir Yaşam ve oumlluumlm karşısında ba ımshysız duumlşuumlnce olmaz Lautreamont ile başkaldıran insan ccediloumlle kaccedilar Ama ccedilevreye uygunluk ccediloumlluuml bır Harrar kadar kasvetlidir Saltlık eğishy

8 3

ll

ALBERT CAMUS

BASKALDIRAN İNSAN

(L HOMME REVOLTE)

Tuumlrkccedilesi TAHSIN YuumlCEL

KUZEY

İCcedilİNDEKİLER

Gİ RİŞ ı I BAŞKALDlRAN İNS AN 9

II D OOuml AoumlTESİ BAŞKALDlRMA 21 KABiL İN OOuml ULLARI 26 S ALT Y ADSIMA 35

Bir yazın adamı 36 Zuumlppelerin başkaidırması 46

KURTULUŞUN YADSI NMAS I 54 S ALT KESİNLEME 61

Tek 61 Nietszche ve yoksayıcılık 64

BAŞKALDlRAN ŞİİR 78 Lautreamont ve bayağılık 79 Gerccedilekuumlstuumlcuumlluumlk ve devrim 85

Y OKS AYICILIK ve TARİH 95

III TARİHSEL BAŞKALDl RMA 99 KRAL oumlLDuumlRuuml CuumlLER 107

Yeni İncil 110 Kralın idamı 112 Erdem dini 116 Yıldırı 119

TANRioumlLDuumlRuumlCuumlLER 1 27 BİREYSEL YILDI RICILI K 141

Erdemin bırakılması 142 uumlccedil cin 145 Kibar katiller 155 Şigalevcilik 163

2 55 257

273 277

DEVLET YILDIRICILIGI ve US D I Ş I Y ILDIRICI ı66 DEVLET YILDIRICILIGI ve USS AL Y ILDIRI ı75

Burjuva kehaneti Devrimci kehanet ı83

ı76

Kehanetin başarısızlığı 194 S onlar uumllkesi 208 Tuumlmluumlk ve dava 214

BAŞ KALDl RMA ve DEVRİM 225 IV BAŞKALDl RMA ve S ANAT 23ı

Roman ve başkaldırma bull 238 Başkaldırma ve biccedilem 246 Yaratım ve devrim 250

V oumlGLE Duuml Şuuml NCESi BAŞKALDl RMA ve oumlLDuuml R lE

Yoksayıcı oumllduumlrme 260 Tarihsel oumllduumlrme 263

oumlLCcediluuml ve oumlLCcediluumlSuumlZLuumlK 270 ouml ğle duumlşuumlncesi

Y OKS A YICILIGIN oumlTESiNDE

Ve accedilıkccedila ağır ve acılı yeryuumlzuumlne adadım yuumlreğim ve kutsal gecede sık sık kendishysini oumlluumlnceye dek bağlılıkla korkusuzca ağır yazgı yuumlkuumlyle seveceğime gizlemlerishynin hiccedil birini kuumlccediluumlmsemeyeceğime soumlz vershydim Boumlylece oumlluumlmluuml bir bağla bağlandım ona

Empedoclesin tJluumlmuuml HtJLDERLN

GİRİŞ

Bir tutku cinayetleri vardır bir de mantık cinayetleri Aralarınshydaki sınır belirsizdir Ama ceza yasası oldukccedila elverişli bir biccedilimde kasıt kavramıyla ayırır bunları birbirinden Kasıt ve kusursuz cinayet ccedila ında yaşıyoruz Canilerimiz aşk oumlzuumlruumlne sı ınan o umarsız ccedilocukshylar de il artık Tam tersine olgunluk ccedil larındalar succedilsuzluk kanıtshyları da yadsınmaz tuumlrden her şeye hatta katili yargıccedil yapmaya bile yarayabilen bir felsefe

Ruumlzgarlı Tepede Heathcliff Cathieyi alabilmek iccedilin buumltuumln duumlnshyyayı oumllduumlrebilirdi ama bu cinayetin mantıklı oldu unu ya da bir ouml shyretiyle do rulandı ını soumlylemek usuma bile gelmezdi Yapardı bu işi o kadar burada durur onun buumltuumln inancı Aşk guumlcuuml bir de kişilik isshyter bu Aşk guumlcuumlne ender rastlandı ından cinayet ola anuumlstuuml bir şey olarak kalır aykırılık durumunu suumlrduumlruumlr Ama kişilik yoklu unda bir ouml retiye ba lanıldı ı cinayetin mantı a vuruldu u andan sonra mantı ın kendisi gibi ccedilo alır cinayet mantıksal karş ılaştırmanın buumlshytuumln kılıkiarına girer Ccedilı lık gibi tekti işte bilim gibi evrensel olmuş Duumln yargılanıyordu buguumln yasa koymakta

Buna kızacak de iliz burda Bu denemenin ere i bir kez daha guumlnuumln gerccedile ini yani mantıksal cinayeti kabul etmek sonra da bunu do rulayan nedenleri incelemek Ccedila ımızı anlama yolunda bir ccedilaba bu Elli yıl iccedilinde yetmiş milyon insanı yerinden eden tutsak duumlşuumlren ya da oumllduumlren bir ccedila ın yalnızca ve her şeyden oumlnce yargılanması geshyrekti i duumlşuumlnuumllebilir Gene de succedillulu unu anlamak gerekir Zorbashynın daha buumlyuumlk bir uumln u runa kentleri yerle bir etti i galibin arabashysına zincirle ba lanmış tutsa ın şenlik yapan kent iccedilinde dolaştırılshydı ı duumlşmanın halk oumlnuumlnde hayvaniara atıldı ı yapmıicıksız ccedila larmiddot

ı

da boumlylesine accedilık yuumlrekli cinayetler karşısında bilinccedil sa lam yargı accedilık olabilirdi Ama oumlzguumlrluumlk bayra ı altında tutsak kampları insanshylık aşkı ya da uumlstuumln insanlık e ilimiyle haklı ccedilıkarılan toplu oumllduumlrmeshyler bir anlamda yargıyı işlemez duruma sokar Ccedila ımıza oumlzguuml tuhaf bir tersine doumlnuumlşle cinayet succedilsuzluk postuna buumlruumlnduuml muuml kendini haklı ccedilıkaracak nedenler sa lamak iccedilin succedilsuzlu u sıkıştırır Bu deshynemenin ere i bu goumlruumllmedik meydan okumayı kabul edip incelemek olacaktır

Succedilsuzluk bir kez eyleme geccediltikten sonra oumllduumlrmekten geri dushyrabilir mi duramaz mı sorun işte bunu bilmekte Bir şey yapabilirshysek ancak yaşadı ımız ccedila da bizi ccedilevreleyen insanlar arasında yapashybiliriz oumlnuumlmuumlzde duran şu oumltekini oumllduumlrmeye ya da oumllduumlruumllmesine boyun e meye hakkımız olup olmadı ını bilmedi imiz suumlrece hiccedilbir şey bilemeyiz Buguumln her eylem doumlnuumlp dolaşıp dolaylı ya da dolaysız oumllduumlrmeye vardı ına goumlre oumllduumlrmemiz gerekip gerekmedi ini gereshykiyorsa neden gerektiğini gerekmiyorsa neden gerekmediğini bilmeshydikccedile eyleme geccedilemeyiz

oumlyleyse her şeyin koumlkuumlne inmek de il oumlnemli olan duumlnya ne ise o oldu una goumlre bu duumlnyada nasıl davranac ımızı bilmek Yadshysıma zamanında intihar sorunu uumlzerinde duumlşuumlnmek yararlı olabilirdi uumllkuumller ccedilağında cinayetin gereklerine uymak gerek Cinayetin manshytıklı nedenleri varsa ccedila ımız da biz de tutarlılık iCcedilindeyiz demekshytir Yoksa ccedilılgınlık iccedilindeyiz demektir bu durumda yeniden bir tushytarlılık bulmaktan ya da başka yana doumlnmekten başka ccedilıkar yol kalshymıyor Ne olursa olsun ccedilağın u ultuları kanları iccedilinde bize soruishymuş soruyu accedilıkccedila yanıtlamak zorundayız Ccediluumlnkuuml gelip bu soruya dayandık Otuz yıl oumlnce oumllduumlrmeye karar vermeden ccedilok yadsımıştı insanlar intiharla kendi kendilerini de yadsıyacak kadar Tann hile yapıyor onunla birlikte de herkes ben de yapıyorum oumlyleyse oumlluumlshyyorum İntihardı sorun Buguumln uumllkuumlcuumlluumlk yalnız başkalarını yadsıshyyor hile yapan yalnız başkaları O zaman başlıyor oumllduumlrme Her şashyfakta şeritli sırmalı katiller bir huumlcreye dalıyorlar Artık sorun cinashyyet

İki uslamlııma tutuyor birbirini Bizi tutuyor daha do rusu hem dr oumlyle sıkı tutuyorlar ki sorunlarımızı seccedilemez olduk Bizi seccediliyorshyar art arda Seccedililmeyi kabul edelim Bu deneme intihar ve saccedilma

-

kavramı ccedilevresinde başlamış bir duumlşuumlnceyi cinayet ve başkaldırma karşısında suumlrduumlrmek istiyor

Ama bu duumlşuumlnce şimdilik tek bir kavram sa lıyor bize uyumshysuzluk kavramını Bu da cinayet konusunda bir ccedilelişkiden başka bir şey getirmiyor bize Uyumsuzluk duygusu kendisinden bir eylem kuralı ccedilıkarmaya kalktık mı cinayeti en azından oumlnemsiz kılar bushynun sonucu olarak da olanak sa lar ona Hiccedilbir şeye inanılmıyorsa hiccedilbir şeyin anlamı yoksa hiccedilbir de ere evet diyemiyorsak her şey olanaklıdır her şey oumlnemsizdir Ne evet kalır ne hayır katil ne haklıdır ne de haksız Kendini cuumlzamlıların bakırnma adayabilece i gibi iccedilinde insanlar yakılacak ateşleri de tutuşturabilir insan Koumltuumlshyluumlk ve erdem de birer rastlantı ya da gelip geccedilici birer istektir

Hiccedilbir şey yapmamaya karar verilebilir o zaman bu da insanshyların kusurlulujtuna uumlzuumllmek bir yana en azından başkalarının oumllduumlshyruumllmesini kabul etmektir Bir de eylemin yerini acıkh bir oumlzencili e vermeyi duumlşuumlnebiliriz bu durumda insan yaşamı kumara suumlruumllen bir paradan oumlte bir şey dejtildir Nedensiz olmayan bir eyleme girişrnek de isteyebiliriz Bu son durumda eyleme youmln verecek bir uumlst dejter

ce

bulunmadı ından en ccedilabuk en dolaysız etkenlijte youmlneliriz Hiccedilbir şey do u ya da yanlış iyi ya da koumltuuml olmadı ından kuralımız en etkin yani en guumlccedilluuml biccedilimde davranmak olur İnsanlar do lar ve haksızlar diye dejtil efendiler ve koumlleler diye ayrılır o zaman Boumlyleshy

ne yana doumlnersek doumlnelim yadsımanın ve yoksayıcılıjtın (nihilshy

isme) goumlbe inde oumllduumlrme ayrıcalıklı yerini korur

Oumlyleyse uyumsuz tutumunu benimsemeye kalktık mı kuşkumiddot ları birer duumlş sayıp mantıjtı bunların uumlstuumlne ccedilıkararak oumllduumlrmeye hamiddot zırlanmamız gerekir Elbette bazı ejtilimler ister bu iş Ama deneyshyIere bakılırsa sanıldıltı kadar da dejtil oumlte yandan sık sık goumlrduuml uumlshymuumlz gibi oumllduumlrme olana ı da vardır her zaman oumlyleyse mantık bunshyda yarar goumlruumlyorsa her şey mantık adına kurala bağlanabilir

Ama oumllduumlrmenin hem olanaklı hem olanaksız olduğunu goumlsteshyren bir tutumda mantık bir yarar bulamaz Ccediluumlnkuuml uyumsuz ccediloumlıuumlmmiddot leme oumllduumlrme eylemini en azından oumlnemsiz kıldıktan sonra vrdıgt sonuccedilların en oumlnemlisinde onu koumltuumller Gerccedilekten de uyubull-

lamlamanın son sonucu intiharın yadsınması ve insanın song

yanın sessizli i arasındaki şu karşılaştırmanın suumlrduumlruumllmesidir 1 intishyhar bu karşılaştırmanın sonu demek olur uyumsuz uslama ise bushyna ancak kendi oumln-verilerini yadsıyarak uyabilece ini bilir Ona goumlre boumlyle bir sonuccedil ya kaccedilış olur ya kurtuluş Ama aynı zamanda bu karşılaştırmayı sa layan yaşam oldu una yaşam olmayınca uyumshysuz bahisin dayana ı kalmayaca ına goumlre bu uslamlamanın yaşashymayı biricik zorunlu de er olarak benimsedi i accedilıktır Yaşamanın saccedilma oldu unu soumlylemek iccedil in bilinccedil canlı kalmak zorundadır Rashyhatlık duygusuna kesinlikle oumlduumln vermiş değilse boumlyle bir u slamlashymanın kazaneını nasıl yalnız kendine saklar insan Bir kez boumlyle kashybul edildikten sonra buumltuumln insanlarındır bu de er İntihara bir tutarshylılık tanımazsak oumllduumlrmeye de tanıyamayız Uyumsuzluk kavramıshyna ermiş bir duumlşuumlnce yazgı oumllduumlrmesini kabul eder kuşkusuz uslamshylama sonucu oumllduumlrmeyi kabul edemez Karşılaştırma accedilısından oumllshyduumlrme ile intihar aynı şeydir biri benimse niyorsa oumltekinin de benimshysenmesi biri yadsınıyorsa oumltekinin de yadsınması gerekir

Bunun iccedilin intiharı onaylamaya yanaşan salt yoksayıcılık manshytıksal oumllduumlrmeye daha da kolay atılır Ccedila ımız oumllduumlrmenin haklı neshydenleri bulunabileceğini kabul ediyorsa yoksayıcılı ın belirtisi olan şu yaşama ilgisizlik yuumlzuumlnden kabul ediyor Yaşam tutkusunun bir cinayet taşkınlığı biccediliminde patlayacak kadar guumlccedilluuml olduğu zamanshylar da oldu kuşkusuz Ama bu taşkınlıklar korkunccedil bir ergide duyushylan yanma gibiydi Her şeyi eşitleştiren yoksul bir mantı ın kurdushyğu şu tekduumlze duumlzen değildi Bu mantık ccedila ımızın beslendi i intishyhar de erlerini en son sınırlarına yani yasaya uydurulmuş oumllduumlrmeshyye dek goumltuumlrduuml Ortaklaşa intiharda en yuumlksek noktasına ulaştı Bushynun en goumlz kamaştırıcı kanıtını da 1945 Hitler yıkımı sağladı İzbeshylerde kendilerine bir kutsama oumlluumlmuuml hazırlayan ccedilılgınlar iccedil in kendi kendini yok etmek hiccedilbir şey değildi Yalnızca kendini yok etmek de ildi oumlnemli olan herkesi kendisiyle birlikte suumlruumlklemekti Yalnızshylık iccedilinde kendi canına kıyan kişi goumlruumlnuumlşte başkalannın canı uumlzeshyrinde kendine bir hak tanımadı ına goumlre bir bakıma bir de eri suumlrshyduumlrmektedir oumllme kararından aldı ı korkunccedil guumlcuuml ve oumlzguumlrluuml uuml hiccedilshybir zaman başkalarına huumlkmetmek iccedilin kullanmaması da bunu goumls-

Bkz Sisyphos Soumlyleni 1

4

terir her tekil intihar bir kin uumlruumlnuuml olmadı ı zaman bir yerde coumlshym ert ya da horgoumlruumlcuumlduumlr Ama insan bir şey adına horgoumlruumlr Duumlnya intihar edene ilgisizse intihar edenin kendisi iccedilin oumlnemsiz olmayan olmayabilecek olan şey konusunda bir goumlruumlşuuml bulundu undandır Her şeyi yıktığım her şeyi kendisiyle birlikte goumltuumlrduumlğuumlnuuml sanır inmiddot san ama bu oumlluumlmden bile belki de yaşamaya değecek bir değer doshy

ar Salt yadsıma intiharla tuumlkenmez oumlyleyse Ancak kendisinin ve başkalarının salt yokoluşuyla tuumlkenebilir Bu da hiccedil değilse bu guumlshyzel sınıra youmlnelerek yaşanabilir ancak İntihar ve oumllduumlrme burada ayshynı duumlzenin yeri ve gouml uuml yok edecek kara bir taşkınlı ı sınırlı bir koshyşulun acısına yeğ tutan mutsuz bir us duumlzeninin iki yuumlzuumlduumlr

Aynı biccedilimde intihar nedenlerini yadsırsak oumllduumlrmeye de neshyden goumlsteremeyiz Yarım yoksayıcılık olmaz Uyumsuz uslamlama bir yandan konuşanın canını koruyup oumlte yandan başkalarının harshycanmasını kabul edemez Salt yadsımanın olanaksızlığı kabul edildikshyten sonra -herhangi bir biccedilimde yaşamak da bunu kabul edmekshytir- yadsıyamayaca ımız ilk şey başkasının yaşamasıdır Boumlylece oumllduumlrmenin tuumlmden oumlnemsiz oldu unu sanmamıza yol accedilan kavram onu do rulamalarından yoksun bırakır kendisinden kurtulmaya ccedilashylıştığımız şu yasaya aykırı koşula doumlneriz yeniden Boumlyle bir uslamshylama hem oumllduumlrebilece imizi kanıtlar hem de oumllduumlremeyece imizi Ccedilelişki iccedilinde bırakır bizi oumllduumlrmeyi oumlnleyecek ya da yasaya uygun kılacak hiccedilbir şey yoktur elimizde hem tehdit ediyor hem tehdit ediliyoruz tuumlmuumlyle yoksayıcılık sıtmasına tu tulmuş olan ccedila suumlruumlkshyleyip goumltuumlruumlyor bizi ardından gene de yalnızız silahlarımız elimizde gırtlaklarımız kupkuru

Ama uyumsuzun gerccedilek niteli ini yani yaşanmış bir geccedilit bir ccedilıkış noktası Descartesın youmlntemli kuşkusunun yaşamdaki karşılıshy

ı oldu unu unutup da onu hep suumlrduumlrmeye kalktık mı ccedilok geccedilmeshyden başka birccedilok ccedilelişkilerle birlikte bu temel ccedilelişki de ccedilıkar ormiddot

5

taya Uyumsuz kendi başına ele ahndııı zaman bir ccedilelişkidir Yaşamı suumlrduumlrmek isterken deıer yargılarını bir yana attııına

goumlre oumlzuumlnde de bir ccedilelişkidir uyumsuzluk ccediluumlnkuuml yaşamak kendi bashyşına bir deıer yargısıdır Soluk almak yargılamaktır Yaşamın suumlrekshyli bir seccedilme olduıunu soumlylemek yanlış olur kuşkusuz Ama her tuumlrshyluuml seccedilmeden yoksun bir yaşam tasarlanamayacaıı da ortada Yalnızshyca bu accedilıdan bile uyumsuz durum eylem alanında tasadanması olamiddot naksız bir şey Anlatımında da tasarlanamaz Her anlamsızlık felseshyfesi sırf kendini ılile getirdiıi iccedilin bir ccedilelişki uumlzerinde yaşar Boumlyshylece az da olsa bir tutarlılık verir tutarsızlııa duumlzensiz baııntısız oldulıunu belirttiıi şeye geccedilerlilik kazandırır Konuşmak duumlzeltmekshytir Sessizlik de bir anlam belirtmeseydi anlamsızlık uumlzerine kurulshymuş tek tutarlı tutum sessizlik olurdu Tam uyumsuzluk dilsiz olmashyya ccedilalışır Konuşursa bundan hoşlandııı ya da goumlreceıimiz gibi kendini geccedilici saydııı iccedilin konuşur Bu gevşeklik bu kendi kendine deıer verme uyumsuz tutumun iki anlamlılııını iyice belli eder Bir anlamda insanı yalnızlııı iccedilinde anlatmaya kalkan uyumsuz onu bir ayna oumlnuumlnde yaşatır İlk sızının rahatlı a doumlnuumlşme tehlikesi beshylirir o zaman Bunca oumlzenle kaşınan yara sonunda zevk vermeye başshylar

Uyumsuz tutumun buumlyuumlk seruumlvencileri olmadı deıil Ama buumlshyyuumlkluumlkleri uyumsuzun yalnız zorunluklarını alıkoyup hoşluklarını rahattıklarını yadsımış olmalarıyla oumllccediluumlluumlr sonunda En fazlasını elshyde etmek iccedilin yıkarlar en azı iccedilin de il Yıkmak isteyenlerdir beshynim duumlşmanlarım kendi kendilerini yaratmak isteyenler değil der Nietzsche Kendisi de devirir ama yaratmayı denemek iccedilin Domuz suratlı haz duumlşkuumlnlerini batırırken duumlruumlstluumliıuuml goumlklere ccedilıkarır O zashyman uyumsuz uslamlama rahatlıktan kaccedilarken vazgeccedilişi bulur Dashyıınıklığı yadsır saymaca bir yoksunluğa oumlnceden benimsenmiş bir sessizliğe başkaldırmanın garip keşişliğine varır Sokağın ccedilamushyrunda cıvıldayan guumlzel cinayetin tuumlrkuumlsuumlnuuml soumlyleyen Rimbaud Harrara koşar sonra da burada ailesiz yaşamaktan dert yanar yalshynızca Yaşamı herkesce oynanacak bir ortaoyunu olarak goumlruumlyorshydu Ama oumlluumlm saatinde kızkardeşine Ben toprağın altına gideceshyğim sense guumlneşte yuumlruumlyeceksin diye baıırır

6

oumlyleyse uyumsuz bir yaşam kuralı olarak ele alındı ı zaman ccedileshylişkindir Oumllduumlrmenin yasallı ına karar verınemize yarayacak de erleri sa lamamasında şaşılacak ne var oumlte yandan tutumumuzu ayrıcashylıklı bir coşkunlu a dayandırmak da olanaksız Uyumsuzluk duygumiddot su başka duygular arasında bir duygudur İki savaş arasında nice duumlshyşuumlncelere nice eylemiere rengini vermiş olması guumlcuumlnuuml ve uygunluğushynu goumlsterir yalnız Ama bir duygunun guumlccedilluumlluuml uuml onun evrensel olmashysını gerektirmez oumlz devinimi kendi kendini aşmak olan umutsuz bir coşkunluktan yola ccedilıkarak genel eylem kuralları koymak ya da bu kuralları konulmuş saymak buumltuumln bir ccedila ın yanlışlığı olmuştur Buumlshyyuumlk mutluluklar gibi buumlyuumlk acılar da bir uslamlamayı başlatabilir Bishyrer aracıdır bunlar Ama insan uslamlamaları boyunca hep yeniden bulamaz bunları hep suumlrduumlremez Uyumsuz duyarlı ı goumlz oumlnuumlne alshymak bir derdi kendinde ve başkalarında bulunduğu biccedilimiyle ortashyya koymak uygun bir şey olsa bile bu duyarlıkta da varsaydı ı yokshysayıcılıkta da bir ccedilıkış noktasından yaşanmış bir eleştiriden youmlnshytemli kuşkunun yaşam duumlzeyindeki karşılığından başka bir şey goumlrshymek olanaksızdır Bundan sonra aynanın de işmez oyunlarını bozshymak ve uyumsuzlu un kendi kendini aşmasını sa layan karşı konulshy

maz devinimini başlatmak gerekir Ayna kırılınca yuumlzyılın sorularını yanıtlama konusunda işimishy

ze yarayabilecek hiccedilbir şey kalmaz Uyumsuzluk youmlntemli kuşku gibi buumltuumln eski duumlşuumlnceleri suumlpuumlruumlp atmıştır Ccedilıkmazda bırakır bizi Ama kuşku gibi kendine youmlnelerek yeni bir araştırmaya youmln vereshybilir O zaman aynı biccedilimde suumlrer uslamlama Hiccedilbir şeye inanmadıshy

ımı her şeyin saccedilma her şeyin uyumsuz olduğunu haykırıyorum ama haykırışımdan kuşku duyamam hiccedil değilse karşı ccedilıkışıma inanshymam gerekir Boumlylece uyumsuzluk deneyinde elimdeki ilk ve tek gershyccedilek başkaldırmadır Her tuumlrluuml bilgiden yoksunum oumllduumlrmeye ya da başkalarının oumllduumlrmesine boyun e mek iccedilin sıkıştırılmış durumdashyyım iccedilinde bulunduğum acının daha da guumlccedillendirdiği bu gerccedilek var yalnız elimin altında Ussuzluk goumlruumlnuumlmuumlnden doğar başkaldırma haksız ve anlaşılmaz bir koşul karşısında doğar Ama koumlr atılışı karshygaşa ortasında duumlzeni kaccedilıp gidenin silinenin goumlbeğinde birliği isshyter Haykırır dayatır karışıklık bitsin şimdiye dek yazılıp yazılıp silinen şey en sonunda kesinlikle durup belirginleşsin ister Değiştirshy

7

rnektir kaygısı ama de iştirmek eyleme geccedilmektir eyleme geccedilmekmiddot se yarın oumllduumlrmek olacaktır oysa oumllduumlrmenin uygun olup olmadı ıshynı bilmemektedir Tam da kendisinden yasaya uygun kılması istenen eylemleri do urur oumlyleyse başka hiccedilbir şeyden ccedilıkaramayaca ına goumlre başkaldırma kendi kendinden ccedilıkarmalıdır nedenlerini Davranmiddot masını ouml renmek iccedilin kendi kendini incelemeye boyun e mesi geremiddot kir

Do aoumltesi ya da tarihsel iki yuumlzyıllık başkaldırma uumlzerinde duumlmiddot şuumlnebiliriz ouml retileri ve bu ouml retiler iccedilinde birbirini izleyen akımları ayrıntiİarıyla goumlzler oumlnuumlne serıneye yalnız bir tarihccedili kalkışabilir Hiccedil de ilse şaşırmadan sonuca varmamızı sa layacak bir ana yol aramak olanak dışı olmasa gerek oumlnuumlmuumlzdeki sayfalar yalnızca birkaccedil tarihmiddot sel belirtme noktası sunmak istemekte Bu varsayım ileri suumlruumllebilemiddot cek tek varsayım de il oumlte yandan her şeyi accedilıklamaktan da uzak Ama bir oumllccediluumlde ccedila ımızın youmlnuumlnuuml accedilıklamakta biraz nerdeyse tuumlmuumlyshyle de oumllccediluumlsuumlzluuml uumlnuuml Ccedila ımızın burada soumlzuuml edilen başdoumlnduumlruumlcuuml tamiddot rihi Avrupanın gururunun tarihidir

Ne olursa olsun başkaldırmanın nedenlerini tutumları savları fetihleri uumlzerinde bir araştırma sonunda kavrayabiliriz ancak Uyummiddot suzun bize veremedi i eylem kuralı en azından oumllduumlrme hakkı ya da goumlrevi konusunda bir belirti bir yaratma umudu belki de onun yapmiddot tıklarında yer almakta İnsan ne ise o olmaya yanaşmayan tek yaramiddot tıktır Bu yadsıma onu başkalarını ve kendi kendini yok etmeye mi goumltuumlruumlr yalnız her başkaldırma evrensel oumllduumlrmenin doğrulanmasıymiddot la mı sona ermelidir yoksa tam tersine olanaksız bir succedilsuzluğu bemiddot nimsemeye kalkmadan usa uygun bir succedilluluk ilkesi bulabilir mi somiddot run budur

8

BAŞKALDlRAN İNSAN

Kimdir başkaldıran insan Hayır diyen biri Ama yadsırsa da vazgeccedilmez evet diyen bir insandır da hem de daha ilk deviniminde Buumltuumln oumlmruumlnce emir almış bir koumlle birdenbire yeni bir emri kabul edilmez bulur Bu hayırın iccedileriği nedir

oumlrneğin fazla uzadı bu iş buraya kadar evet burdan ileshyrisine hayır ccedilok ileri gidiyorsunuz ya da geccedilemeyeceğiniz bir sınır vardır anlamlarına gelir Kısacası bir sınırın varlığını kesinler bu hayır Başkaldırmışın oumltekinin fazlaya kaccediltığı hakkını bu yashynında bir başka hakkın kendisine karşı ccedilıktığı kendisini sınırladığı bir ccedilizginin oumltesine taşırdığı duygusunda da aynı sınır duumlşuumlncesini buluruz Boumlylece başkaldırma edimi hem katlanılmaz bulunan bir haksızlığın kesinlikle yadsınmasına hem de bulanık bir hak inancına daha doğru middotmiddot başkaldırmışın yapmaya hakkı olduğu izlenimine dayanır Herıuınigt bir biccedilimde herhangi bir yerde bizim de haklı olshyduğumuz duygusu uyanroadıkccedila başkaldırma olmaz İşte bunun iccedilin başkaldıran koumlle aynı zamanda hem evet hem de hayır der Sınırla birlikte bu sınırın berisinde var sandığı ve korumak istediği şeyleri de kesinler Kendisinde de ccedilabasına değen sakınılması gereken bir şey bulunduğunu kanıtlar inatla Bir bakıma kendisini ezen duumlshyzene karşı kabul edebileceğinden fazla ezilmeme hakkını ccedilıkarır

Her başkaldırmada haksıza karşı bir tiksintiyle birlikte insashynın kendi benliğinin herhangi bir yanına tam ve birdenbire bir katıshylışı vardır Boumlylece kendiliğinden bir değer yargısı sokar araya ne kadar nedensiz olursa olsun tehlikeler iccedilinde suumlrduumlruumlr onu Bu nokshytaya kadar umutsuzluk iccedilindeydi koşulunu haksız da bulsa kabulshyleniyor hiccedil değilse susuyordu Susmak hiccedilbir- şeyi yargılamıyor hiccedilbir şey istemiyor sanılmasına yol accedilmak bazı durumlarda da gerccedilekten hiccedilbir şey istememektedir Umutsuzluksa tıpkı saccedilmalık

ll

gibi genel olarak her şeyi yargılar ve ister oumlzel olarak hiccedilbir şeyi Sessizlik iyi belirtir bunu Ama konuş tu u dakikadan sonra hayır derken bile ister ve yargılar Başkaldıran insan soumlzcuumlğuumln koumlkensel anlamıyla yuumlz geri doumlner Efendinin kamccedilısı altında yuumlruumlyordu İşte karşı koymaktadır Yeğ tutulmayanın karşısına yeğ tutulanı ccedilıkarshymaktadır Her değer başkaldırmayı getirmez ama her başkaldırma eylemi bir değeri ccedilağırır sessizce Gerccedilekten bir değer mi soumlz konushysudur

e kadar bulanık bir biccedilimde olursa olsun bir bilinccedillenme doshyğar baş kaldırma eyleminden insanda insanın kısa bir zaman iccedilin bile olsa oumlzdeşleşebileceği bir şey bulunduğu konusunda bir sezgi birshydenbire goumlz kamaştırıcı oluveren bir sezgi Bu oumlzdeşleşme şimdiye kadar gerccedilekten duyulmamıştı Koumlle ayaklanıştan oumlnceki buumltuumln aşıshyrı isteklere katlanıyordu Hatta ccediloğu zaman şimdi hayır demesine yol accedilan emirden ccedilok daha başkaldırtıcı emirleri almış da tepki goumlsshytermemişti Bunları iccediline atarak sabrediyordu belki de ama sustushyğuna goumlre hakkının bilincinde olmaktan ccedil ok o anki ccedilıkarını duumlşuumlnuumlshyyordu daha Sabrın yitirilmesiyle sabırsızlıkla birlikte eskiden beshynimsenenleri de kapsayan bir devini başlar Hemen her zaman geccedilmishyşe-doumlnuumlktuumlr bu atılış Koumlle uumlstuumlnuumln alccedilaltıcı emrini yadsıdığı anda kendi koumllelik durumunu da yadsır Başkaldırma basit yadsımada olshyduğundan ccedilok daha oumltelere uzanır Karşısındakine tanıdığı sınırı da aşar kendisine bir eşit gibi davranılmasını ister şimdi ilkin insanın indirgenmez direnci olan şey şimdi buumltuumln insan olur onunla oumlzdeşshyleşir buumltuumln insan onunla oumlzetlenir Karşısındakine saydırtmak isteshydiği bu yanını geri kalanın uumlstuumlne ccedilıkarır bunun her şeye hatta yashyşama bile yeğ tutulabileceğini bildirir Kendisi iccedilin en buumlyuumlk değer olur bu Koumlle daha oumlnce bir uzlaşma iccediline yerleşmiş ken birdenbire (değil mi ki boumlyle ) ya Hep ya Hiccedilin iccedil ine atılır Bilinccedil başkalshydırmayla doğar

Ama aynı zamanda daha oldukccedila karanlık bir hep ile insashynın bu hep e kurban olabileceğini bildiren bir hiccedilin bilinci oldushyğu da goumlruumlluumly or Başkaldıran kişi her şey olmak birdenbire bilincine _ vardığı ve kendi varlığında kabul edilmesini saygı goumlsterilmesini isshytediği bu değerle tuumlmden oumlzdeşleşmek ister ya da hiccedil olmayı yani benliğine egemen olan guumlcuumln kendisini kesinlikle yere sermesini oumlrneshy

12

ğin oumlzguumlrluumlğuuml olarak adlandıracağı bu vazgeccedililmez kutsamadan yokshysun kalacaksa oumlluumlmden başka bir şey olmayan son duumlşuumlşe boyun eğer Diz ccediloumlkmuumlş durumda yaşamaktansa ayakta oumllmeyi yeğ tutar

Değer saygın yazariara goumlre (genellikle herkesee istenenin arashycılığıyla) ccediloğu zaman olgudan hakka istenenden istenebilire geccedilişi belirtir ı Goumlrduumlğuumlmuumlz gibi başkaldırınada hakka geccediliş accedilıktır Boumlyshyle olması gerekirdi den boumlyle olsun istiyora geccediliş de oumlyle Ama belki bireyden ortak bir değere geccedilme kavramı daha da accedilık Ya Hep ya Hiccedil in belirmesi genel kanının tersine insanın en bireysel yanınshyda doğmakla birlikte başkaldırmanın birey kavramını bile tartışma konusu ettiğini goumlsterir 9erccedilekten de birey kendi başkaldırma deshyvinimi iccedilinde oumllmeyi kabul ediyorsa oumllduumlğuuml de oluyorsa bununla kendi yazgısını aştığını duumlşuumlnduumlğuuml bir değer uğrunda kendini kurban

ttiğini goumlsteriyor demektir oumllme olasılığını savunduğu bu hakkın yoksanmasına yeğ tutuyorsa bu hakkı uumlstuumln tutuyor demektir oumlyshyleyse şimdilik bulanık olan ama hiccedil değilse buumltuumln insanlarla birlikte kendine de oumlzguuml olduğunu sezdiği bir değer adına davranmaktadır Goumlruumlluumlyor ki her başkaldırma ediminde varolan kesinleme onu yalshynızlığından sıyırdığı ona bir eylem nedeni sağladığı oumllccediluumlde bireyi

aşan bir şeyi kapsamakta Ama hemen belirtmek gerekir ki her tuumlrluuml eylemden oumlnce varolan bu değer bir değerin (fethedilirse ) ancak eyshylem sonunda fethedildiğini savunan yuumlzde yuumlz tarihsel felsefelerle ccedil atışmaktadır Başkaldırmanın incelenmesi Elenlerin duumlşuumlnduumlğuuml gishybi ama ccedilağdaş duumlşuumlncenin oumlnermelerinin tersine bir insan yaratılışı bulunabileceği kuşkusuna goumltuumlruumlr en azından Benliğimizde korunmashysı gereken suumlrekli olan hiccedilbir şey yoksa ne diye başkaldırmalı Koumlle şu ya da bu emirle benliğinde yalnız kendisinin olmayan iccedilinde buumlshytuumln insanların hatta kendisini alccedilaltıp ezenin bile ortaklık hakkı bulushynan bir ortak alan olan şeyin yoksandığı yargısına vardığı zaman ayshynı zamanda buumltuumln varlıklar iccedilin ayaklanır ı

İki goumlzlem desteklik edecektir bu uslaınlamaya Başkaldırma eyshy

(ı) Lalande Vocabulaire piıilosophique

(ı) Kurbanlar topluluğu kurbanı eellada bağlayan topluluğun aynıdır Ama cellat bunu b ilmez

13

leminin oumlzuumlnde bencil bir eylem olmadı ını belirtmek gerekir ilkin Hiccedil kuşkusuz bencil kararlar da olabilir Ama tıpkı baskıya başkaldıshynldı ı gibi yalana da başkaldırılır uumlstelik başkaldıran insan bu kashyrarlardan sonra ve en derin atılışı iccedilinde her şeyi tehlikeye attı ına goumlre hiccedilbir şeyi esirgemez Kendisine saygı ister kuşkusuz ama doğal bir toplulukla oumlzdeşleşti i oumllccediluumlde

Sonra başkaldırmanın ille ve yalnızca ezilmişte doğmadı ını başka birinin ezilişini goumlrmekten de doğabilece ini belirtelim Bu dushyrumda başka biriyle bir oumlzdeşleşme var demektir Bunun ruhbilimsel bir oumlzdeşleşme yani imgelemimizde alccedilaltmanın bize youmlneldi ini dushyyuran kaccedilamak olmadıgını da soumlylemeliyiz Tam tersine bizim başshykaldırmadan katlandığımız alccedilaltmaların başkalarına yapıldı ını goumlrshymeye dayanamadıgımız olur Kuumlrek cezalarını ccedilektikleri sırada Rus yıldırıcılarının arkadaşlarının kamccedilılanması karşısınaa giriştikleri proshytesto intiharları bu buumlyuumlk duyguyu goumlsterir Ccedilıkar birli i duygusu da soumlz konusu de ildir Duumlşman bildi imiz insanlara yapılan haksızlı ı da başkaldırtıcı bulabiliriz Yazgıların oumlzleştirilmesi ve karar verme vardır yalnız oumlyleyse birey tek başına savunmak istediği değerin kendisi de ildir Bu değeri oluşturmak iccedilin en azından buumltuumln insanlar gereshykir Başkaldırmada insan başkasında kendi kendini aşar Bu accedilıdan insanların bağlılı ı do aoumltesi bir ba lılıktır Ama şimdilik zincirler altında do an bağlılık soumlz konusu yalnız

Her başkaldırmanın varsaydığı değerin olumlu yanı Schelerin

tanımladığı hınccedil kavramı gibi ı tuumlmuumlyle olumsuz bir kavramla karşıshy

laştırılırsa daha kesin bir biccedilimde belirlenebilir Gerccedilekten de baş-

kaldırma edimi soumlzcuuml uumln en guumlccedilluuml anlamında bir hak isteme eyleminshy

den daha fazla bir şeydir Scheler hıncı ccedilok guumlzel bir biccedilimde suumlruumlp

giden bir guumlccedilsuumlzluumlğuumln bir kendi kendini zehirlemesi kapalı kapta koumlshy

tuuml bir salgısı olarak tanımlamıştır Başkaldırma tam tersine varlı ın

kabuğunu kırar taşmasına yardım eder Durgun sulara yol accedilar onshy

lar da azgınlaşır Scheler arzuya sahiboluşa adanmış varlıklar olan

kadınlarda hıncın ne buumlyuumlk bir yer tuttuğunu belirterek edilgen yashy

nını goumlsterir onun Başkaldırmanın kaynağında ise tam tersine taşshy

(1) LHomme du Ressentiment NRF

14

kın bir etkenlik ve guumlccedil ilkesi vardır Scheler hıncın ccedilekeınemezlikle renklendiğini soumlylemekte de haklıdır Ama elinde olmayanı ccedilekemez insan başkaldıran insansa oldu u şeyi savunur Elinde bulunmayan ya da yoksun bırakıldığı bir şeyi istemez Kendisinde bulunan ve hemen her durumda goumlzdikebileceği şeylerin en oumlnemlisi diye bildishyği bir şeyi tanıtmak ereğini guumlder Başkaldırma iccedilinde geliştiği rushyhun guumlccedilluuml ya da zayıf oluşuna goumlre hırslılık ya da hınccedillılık olur Ama her iki durumda da olduğundan başka şey olmak ister insan Ilınccedil her zaman kendi kendine karşı hınccediltır Başkaldıransa tersine dal ilk atılımında olduğu şeye el suumlruumllmesini yadsır Varlığının bir yanıshynın buumltuumlnluumlğuuml iccedilin ccedilarpışır Fethetmeye ccedilalışmaz ilkin kabul ettirshymeye ccedilalışır

Hınccedil kinini youmlnelttiği varlığın ccedilekmesini istediği acıyı duumlşuumlnshymekten haz duyar gibidir Nietzche ile Scheler Tertullien in okurlashyrına goumlkyuumlzuumlnde cennetlikler arasında duyulabilecek en buumlyuumlk mutshyluluğun cehennemde yanan Roma imparatorlarını seyretmek olacashyğını soumlyleyen satırlarında bu duyarlığın guumlzel bir oumlrneğini goumlrmekte haklıdırlar Bu mutluluk idamları seyretmeye giden namuslu kişileshyrin de mutluluğudur Başkaldırma ilke olarak alccedilalışı yadsımakla yetinir başkası iccedilin de istemez onu Hatta buumltuumlnluumlğuumlne saygı goumlsteshyrildikten sonra kendisi acı ccedilekmeyi de kabul eder

Schelerin başkaldırma anlayışını neden tuumlmden hınccedilla oumlzdeşshyleştirdiği anlaşılıyor şimdi İnsansevedikte hıncın eleştirisi (insanshylık aşkının Hıristiyan olmayan biccedilimi olarak ele alır bu insanseverlishyği) belki de insanseverlik uumllkuumlsuumlnuumln bazı belirsiz biccedilimlerine ya da yıldırı tekniklerine uygulanabilirdi Ama insanın kendi durumuna karşı ayaklanışı buumltuumln insanlara oumlzguuml bir onur uğrunda bireyi ayakmiddot andıran edim konusunda yanlışlığa duumlşer Scheler insanseverliğe inshysanlık duumlşmanlığının eşlik ettiğini kanıtlamak ister İnsanın genel olarak insanlığı sevmesi yaratıkları oumlzel olarak sevmek zorunda kalshymamak iccedilindir Bazı duru mlarda doğrudur bu hele onun iccedilin insanseshyvediği Bentham ın Rousseau nun belirlediğini goumlruumlnce Scheleri damiddot ha iyi anlıyor insan Ama insanın insana aşkı ccedilıkarların rakama vu-

1 5

rulmasından ya da insan yaratılışına beslene n kuramsal bir guumlvenden başka şeylerden de doğabilir Yararcılara Emilein e ğiticisine karşıshylık oumlrneğin Dostoyevskinin ivan Karamazorta kişileştirdiği manshytık baııkaldırma ediminden do aoumltesi ayaklanmaya giden mantık vardır bir de Scheler de bilir bunu bu anlayışı şoumlyle oumlzetler Şu yeryuumlzuumlnde insan dışında kalan şeylere de harcanacak kadar bol deshyğildir aşk Bu tuumlrnce doğru bile olsa varsaydığı başdoumlnduumlruumlcuuml umutshysuzluk horggtruumlden başka bir şey ister Karamazofun başkaldırışınshydaki acılı niteliği kavrayamıyor aslında ivan ın acısı tam tersine yeryuumlzuumlnde gere inden fazla boşuna aşk bulunmasıdır Tanrı yadsıshynıp da bir yeri bir gereği kalmadığı zaman bu aşkın coumlmert bir succedil ortaklığıyla insana youmlneltilmesine karar verilir

Goumlrduumlğuumlmuumlz kadarıyla başkaldırma ediminde yuumlrek yoksullu shyğundan kısır bir hak istemeden ileri gelen soyut bir uumllkuuml belirmiyor insanda duumlşuumlneeye indirgenemeyen şeyin varlıktan başka hiccedilbir şeshyye yaramayacak olan şu sıcak yanın goumlz oumlnuumlne alınması isteniyor Hiccedilbir başkaldırma hınccedilla yuumlkluuml olamaz mı demektir bu Hayır kinshy

ler yuumlzyılındayız yeterince biliyoruz bunu Ama bozulmasını isteshymiyorsak en geniş anlamıyla ele almalıyız bu kavramı O zaman başshykaldırma her bakımdan hıncı aşar Ruumlzgfirlı Tepe de Heathcliff aşkıshynı Tanrıya yeğ tuttuğu sevgilisine kavuşmak i ccedilin cehennemİ istedishyği zaman yalnız alccedilaltılmış genccedilliği değildir konuşan buumltuumln bir oumlrnshyruumln yakıcı deneyidir Aynı atılıamp Mattre Eckharta şaşırtıcı bir sapshykınlık noumlbeti iccedilinde İsalı celıennemi onsuz cennete yeğ tuttuğunu soumlylettirir Aşk atılımının ta kendisidir bu oumlyleyse Schelere karş ı baııkaldırma edimi iccedilinde yer alan ve onu hınccediltan ayıran tutkulu keshysinleme uumlzerinde fazla durmak yersiz Hiccedilbir şey yaratmaması bakıshy

dir baikaldırma

Arna bıı başkaldırma da getirdiği değer de goumlrece değil midir Gerccedilekten de ccedilağlar ve uygarlıklarla birlikte uğrunda baş kaldırılan

rnınnan goumlruumlnuumlş te olumsuz olsa bile insanın her zaman savunulması gereken yanını ortaya koyduğuna goumlre alabildiğine olumlu bir şeyshy

16

nedenler de de işir gibi Bir Hint paryasının İnka İmparatorlu ushy

nun bir savaşccedilısının Orta Afrikanın ilkel bir insanının ya da ilk Hıshyristiyan toplulukların bir uumlyesinin başkaldırma konusunda aynı duumlshy

şuumlnceye ba lanmadıklan accedilık Hatta ccedilok buumlyuumlk bir olasılıkla bu beshy

lirli durumlarda başkaldırma kavramının bir anlam taşımadığı da orshytaya konulabilir Buna karşılık bir Elen koumllesi bir serf Renaissanceın

bir uumlcretli askeri Regence zamanının Parisli bir burjuvası 1900 yıllashyrının bir Rus aydını ve guumlnuumlmuumlzuumln bir işccedilisi başkaldırmanın nedenleshyri konusunda birbirlerinden ayrılsalar bile yasallığı konusunda birleshy

şiderdi kuşkusuz Başka bir deyimle başkaldırma sorunu ancak Batı

duumlşuumlncesinde kesin bir anlam kazanır gibi goumlruumlnuumlyor Schelerle birmiddot

likte eşitsizliklerin ccedilok buumlyuumlk olduğu (Hintlilerin kast youmlnetimi) topshy

lumlarda ya da tersine eşitli in tam olduğu toplumlarda (bazı ilkel

topluluklar) başkaldırma anlayışının guumlccedilluumlkle dile geldiğini soumlylersek

sorunu daha da accedilıklaştırabiliriz Başkaldırma anlayışı kuramsal eşitshy

li in buumlyuumlk gerccedilek eşitsizlikleri oumlrttuumlğuuml topluluklarda gerccedileklik kamiddot zanabilir ancak oumlyleyse başkaldırma anlayışı yalnız bizim Batı topmiddot

lumumuz iccedilinde bir anlam taşır Daha oumlnce soumlylediklerimiz bizi boumlyshy

le bir sonuca karşı uyarmamış olsaydı bu sorunun bireycili in gelişshy

mesiyle ilgili olduğunu soumlylemeye yeltenebilirdik

Kesin gerccedilek olarak Schelerin soumlzuumlnden ccedilıkarabileceğimiz buumlshy

tuumln sonuccedil şu Politik oumlzguumlrluumlk kavramı toplumumuz iccedilinde insanda

insan kavramının gelişmesini sa lıyor aynı oumlzguumlrluumlğuumln uygulanışı ise hoşnutsuzluk uyandırıyor oumlzguumlrluumlk olgusu insanın oumlzguumlrluumlk bilincishy

ne oranlı olarak gelişmemiştir Bu goumlzlemden yalnız şunu ccedilıkarabishy

liriz Başkaldırma haklarının bilincine varmış bilinccedilli kişinin işidir

Ama yalnız birey haklarının soumlz konusu olduğunu soumlylemek iccedilin hiccedilshybir dayanağımız yok Tam tersine daha oumlnce belirttiğimiz bağlılık

sonucu insan tuumlruumlnuumln geccedilirdiği seruumlvenler boyunca kendiliğinden

edindiği ve gittikccedile geliştirdiği bir bilinccedil soumlz konusuymuş gibi goumlshyruumlnuumlyor Gerccedilekten İnka ya da Parya başkaldırma sorununu ele alshy

maz ccediluumlnkuuml bu sorun kendileri iccedilin oumlnceden daha kendileri ele alshy

madan bir gelenek iccedilinde ccediloumlzuumllmuumlştuumlr ccediluumlnkuuml yanıt kutsaldır Kutshy

1 7

sal evrende başkaldırma sorununa rastlanmıyorsa buumltuumln yanıtlar bir kez iccedilin kesinlikle verilmiş oldu undan burda hiccedilbir gerccedilek sorun bulunmadığı iccedilindir Doğaoumltesinin yerini soumlylen almıştır Soru yokshytur artık yalnızca yanıtlar bir de sonu gelmez accedilıklamalar vardır Ama insanın kutsala girmesinden oumlnce ya da girebilmesi iccedilin kutsalshydan ccedilıkmasıyla ya da ccedilıkabilmesi iccedilin soru ve başkaldırma vardır Başkaldıran insan kutsaldan oumlnce ya da sonra yer alan buumltuumln yanıtshyların insansal yani usa uygun olarak belirlenmiş oldu u bir duumlzen isteyen insandır Bu andan sonra her soru her soumlz başkaldırmadır oysa kutsalın evreninde her şey yarlıgama (mağfiret) eylemidir Boumlylece insan kafası iccedilin ancak iki evren yani kutsahn (ya da Hırisshytiyan diliyle yarlıgamanın)1 evreni ile başkaldırmanın evreni bulunashybileceği goumlsterilebilir Birinin belirişi oumltekinin silinişi demektir bu beliriş şaşırtıcı biccedilimler altında da olsa boumlyledir bu Burada da ya hep

ya hiccedil ccedilıkıyor karşımıza Başkaldırma sorununun guumlncelliği buguumln toplumların kutsala goumlre durumlarını yenibaştan incelemek istemeshylerinden ileri geliyor Kutsallıktan sıyrılmış bir tarih iccedilinde yaşıyoshyruz İnsan yalnız ayaklanma değildir elbette Ama buguumlnuumln tarihi uzshylaşmazlıkları ile insanın temel boyutlarından birinin de başkaldırma olduğunu soumlylemeye zorluyor bizi Başkaldırma bizim tarihsel gerccedileshy

imiz Gerccedilekten kaccedilmadığımiZ suumlrece değerletimizi onda bulmak zorundayız Kutsalın ve salt değerlerin oumltesinde bir davranış kushyralı bulunabilir mi Başkaldırmanın getirdiği soru budur

Başkaldırmanın yer aldığı sınırda do an bulanık değeri goumlsshyterdik Şimdi bu değerin başkaldırma duumlşuumlnce ve eylemlerinin ccedilağshydaş biccedilimlerinde de bulunup bulunmadığını araştırmamız bulunushyyarsa oumlzuumlnuuml belirtmemiz gerekiyor Ama hemen soumlyleyelim bu deshyğerin temeli başkaldırmanın ta kendisidir İnsanların birbirlerine bağshylılığı başkaldırma edimine dayanır bu edim de ancak bu uzlaşmada haklılık kazanır oumlyleyse bu bağlılığı yadsımaya ya da yıkmaya kalmiddot

( 1) Hıristiyanlığın başında da doğaoumltesi bir başkaldırma vardır elbette ama İsanuı dirilişi oumlluumlmsuumlz bir yaşam umudu olarak yorumlanan Tanrı uumllkesi onu gereksiz kılan yanıtlardır

18

kan bir başkaldırmanın aynı anda başkaldırma adını yitirdi ini asshylında oumllduumlruumlcuuml bir boyun e işle birleşti ini soumlylemek hakkımız Bushynun gibi bu ba lılık da kutsalın dışındaysa ancak başkaldırma duumlshyzeyinde yaşarlık kazanabilir Başkaldırmış duumlşuumlncenin gerccedilek dramı işte o zaman ortaya ccedilıkar İnsan varolmak iccedilin başkaldırmak zorunshy

kir

dadır ama başkaldırmanın kendi kendinde bulduğu insanların uumlzeshyrinde birleştikccedile varolmaya başladıkları sınıra saygı goumlstermesi gereshy

oumlyleyse başkaldırmış duumlşuumlnce belleksiz edemez Suumlrekli bir geshyrilimdir İlk soylulu una bağlı kalıyor mu yoksa tam tersine bıkshykınlık ya da ccedilılgınlık yuumlzuumlnden bir zorbalık ya da koumllelik sarhoşlushy

u iccedilinde unutuyor mu onu yapıtları ve eylemleri iccedilinde onu inceshylerken bunu her seferinde soumlylememiz gerekecektir

Şimdilik başkaldırma anlayışının duumlnyanın uyumsuzluğunu goumlruumlnuumlşteki kısırlığını kavramış duumlşuumlneeye sa ladığı ilk ilerlemeyi goumlstermiş bulunuyoruz Uyumsuz deneyimde acı ccedilekme bireyseldir Başkaldırma deviniminden sonra ortak oldu unun bilincine varır herkesin seruumlvenidir artık Garipliği kavramış bir duumlşuumlncenin ilk ilershylemesi bu garipli i buumltuumln insanlarla paylaştı ını ve insan gerccedile inin tuumlm olarak kendi kendisine ve evrene uzaklığı dolayısıyla acı ccedilekshyti ini anlamaktır Bir tek insanın ccedilektiği dert ortak salgın olur Guumlnshydelik acımızda baş kaldırma duumlşuumlnce duumlzeyinde cogito nu n goumlrshyduuml uuml işi goumlruumlr İlk kesinliktir Ama bu kesinlik bireyi yalnızlı ından ccedilekip alır İlk de eri buumltuumln insanlar uumlzerine kuran bir ortak noktadır Başkaldırıyorum oumlyleyse varız

1 9

II DOGAOumlTESl BAŞKALDlRMA

Doğaoumltesi başkaldırma insanın Lendi koşulu ve buumltuumln evren karşısına dikihnesidir İnsanın ve evrenin ereklerini yadsıdığı iccedilin doğaoumltesidir Koumlle durumu iccedilinde kendisine verilen koşula karşı ccedilıkar doğaoumltesi başkaldıransa insan olarak kendisine verilen koşula Ayaklanmış koumlle benliğinde efendisinin kendisine davranışını yadshysıyan bir şey bulunduğunu kesinler doğaoumltesi başkaİdıran da evrence yoksun bırakıldığını bildirir Her ikisi iccedilin de yalnızca basit bir yadshysıma soumlz konusu değildir Her ikisinde de bir değer yargısı buluruz başkaldıran kişi işte bu değer yargısı adına yadsır durumunu benimshysemeyi

Şurasını da belirtelim ki efendisine karşı dikilen koumlle bu efenshydiyi bir varlık olarak yadsımayı duumlşuumlnmez Efendi olarak yadsır onu Onun kendisini koumlleyi gereklik olarak yadsıma hakkını elinde bushylundurmasını yadsır Efendi bir gerekliğe uymadığı oumllccediluumlde duumlşer İnshysanlar herkeste herkesee benimsenen ortak bir değere dayanamıyorshylarsa insan iccedilin insan anlaşılmaz kalıyor demektir Ayaklanmış insan biı değerin accedilıkccedila benimsenmesini ister ccediluumlnkuuml sezer ya da bilir ki bu ilke olmazsa yeryuumlzuumlnde karışıklık ve cinayet egemen olacaktır Başkaldırma edimi bir accedilıklık ve birlik savı olarak belirir onda Aykırı gibi goumlruumlnecek ama en basit ayaklanma bile bir duumlzen eğiliminin beshylirtisidir

Bu betimleme satırı satırına doğaoumltesi başkaldırana uyar Parshyccedilalanmış bir duumlnya uumlzerinde dikilir onun birliğini ister başkaldıran kişi İccedilindeki adalet ilkesini yeryuumlzuumlnde iş başında goumlrduumlğuuml adaletsizshylik ilkesine karşı ccedilıkarır oumlyleyse başlangıccedilta bu ccedilelişkiyi ccediloumlzmekshytltgtn ninden gelirse adaletin ya da sabrı tuumlketilirse adaletsizliğin

23

birleljtirici egemenligini ırurmaıttan baljka bir istedi i yoktur Ccedilelişshykiyi goumlstermekle kalır şimdilik Dotaoumltesi başkaldırma oumlluumlm yuumlzuumlnshyden bitmemiş koumltilluumlk yuumlzuumlnden dalınık yanıyla yaşama ve oumllme acısına karşı mutlu bir birlik istelidir İnsanlık koşulu genelleştirilshymiş jiluumlm cezasıyla tanımlanırsa başkaldırma bir bakıma onunla ccedilaldaştır Başkaldırmış kişi bir yandan oumlluumlmluuml koşulunu yadsırken bir yandan da kendisini bu koşul iccedilinde yaşatan guumlcuuml yadsır oumlyleyse dolaoumltesi başkaldıran ille de tanrısız de ildir ama ister istemez kutshysala soumlvuumlcuumlduumlr Ne var ki Tanrıyı oumlluumlmuumln ve en buumlyuumlk aykırılı ın bashybasr olarak goumlsterirken her şeyden oumlnce duumlzen adına soumlver

Bu noktayı aydınlatabilmek iccedilin başkaldırmış koumlleye doumlnelim gene Koumlle karşı ccedilıkışında k ndisine başkaldırdı ı efendinin varlı ını kanıtlıyordu Ama aynı zamanda onun guumlcuumlnuuml kendi ba ımlılı ında tuttu unu kanıtlıyor kendi guumlcuumlnuuml kesinliyordu Şimdiye kadar kenshydisine buyru u altında tutan kişinin uumlstuumlnluuml uumlnuuml durmamacasına tarshytışma konusu yapma guumlcuumlnuuml Bu bakımdan efendi ile koumlle gerccedilekten aynı tarih iccedilindedirler Birinin geccedilici egemeniili kadar oumltekinin boshyyun elmişlili de goumlrecedir Ayaklanma sırasında her iki guumlccedil birbiri ardından kendini kesinler birbirlerini yoketmek iccedilin karşı karşıya gelecekleri iccedillerindenbirinin geccedilici olarak silinece i ana kadar

Dolaoumltesi başkaldıran da varltiını kesinledi i bir guumlcuumln karşıshysına dikildili zaman bu varlı ı ancak onu yadsıdı ı anda dolrular Bu uumlstuumln varlılı insanın alccedilaltılmış seruumlvenine suumlruumlkler o zaman boshyşuna guumlcuuml bizim boşuna koşulumuzla aynı de eri taşır Yadsıma guumlshycuumlmuumlzuumln kapsamına sokar onu insanın e ilmeyen yanı oumlnuumlnde onu da e er bize goumlre saccedilma bir varoluşa onu da katar en sonunda zashyman-dışı sılına ından ccedilıkarak ancak buumltuumln insanların boyun e işinde bulabilece i oumlluumlmsuumlz sonsuzluktan ccedilok uzak bir şeye tarihe katar onu Başkaldırma boumlylelikle kendi duumlzeyinde her uumlstuumln varoluşun en azından ccedilelişkin oldu unu do rular

oumlyleyse do aoumltesi başkaldırmanın tarihi tanrısızlıjtın tarihiyle birleştirilemez Hatta bir accedilıdan ccedila daş dinsel duygu tarihiyle birshyleşir Başkaldıran kişi yoksamaktan ccedilok meydan okur Hiccedil deliise

2 4

başlangıccedilta Tanrıyı silmez yalnızca eşit eşite konuşur onunla Ama kibar bir karşılıklı konuşma de il yenme iste inden hız alan bir tarshytışma soumlz konusudur Koumlle adalet istemekle başlar kırallık istemekle bitirir işi Şimdi de kendisi egemen olmalıdır Koşula karşı ayaklanshyma oumlnce tahtından indirildiği sonra da oumlluumlme mahkum edildiği bilshydirilecek bir tutsak kral alıp getirmek uumlzere goumlkyuumlzuumlne karşı bir buumlyuumlk akın olarak duumlzenlenir İnsan ayaklanışı do aoumltesi bir devrim olarak sonuccedillanır Goumlruumlnuumlşten eyleme goumlsterişccediliden devrimeiye doğru Hershyler Tanrının tahtı yıktidıktan sonra ayaklanmış kişi kendi koşulu iccedilinde boşuboşuna arayıp durduğu adaleti duumlzeni birliği kendi elleshyriyle yaratmanın boumlylece Tanrının duumlşuumlşuumlnuuml do rulamanın boynuna borccedil olduğunu kabul edecektir O zaman gerekince cinayete de başshyvurmak pahasına insan egemenliğini kurtarmak iccedilin umutsuz bir ccedilaba başlayacaktır Bu da şimdilik yalnızca birkaccedilını tanıdığımız korkunccedil sonuccedillar yaratmadan yuumlruumlmez Ama bu sonuccedillar başkaldırmanın uumlruumlnuuml değildir daha doğrusu başkaldırmış kişinin kaynaklarını unuttuğu evet ile hayır arasındaki sert gerilimden bıktığı kendini en sonunda her şeyin yoksanışına ya da tam boyun eğişe bıraktığı oumllccediluumlde doğar Doğaoumltesi ayaklanma ilk deviniminde koumlle ayaklanışının olumlu oumlzuumlshynuuml sunar bize Bizim işimiz bu oumlzuumln başkaldırmaya bağlandıklarını ileri suumlren yapıtlarda ne duruma geldiğini incelemek sonra da başkalshydırmış kişinin kaynaklarına bağlı kalıp kalmamasının kendisini nereshylere goumltuumlrduumlğuumlnuuml soumlylemek olacak

2 5

KABiLİN OGULLARI

Tam anlamıyla do aoumltesi bir başkaldırma duumlşuumlnce tarihinde anshycak on sekizinci yuumlzyıl sonlarında tutarlı bir biccedilimde belirir Yıkılan surların middotbuumlyuumlk guumlruumlltuumlsuumlyle başlar yeni ccedila lar Ama bu andan sonra sonuccedilları hiccedil kesintiye u ramadan suumlruumlp gider ccedila ımızın tarihini bu sonuccedilların biccedilimlendirdi ini soumlylemek hiccedil de abartma sayılmaz Doshy

aoumltesi başkaldırmanın bu tarihten oumlnce bir anlam taşımamış oldushyunu soumlylemeye mi gelir bu Ccedila ımız Prometheeci oldu unu soumlyleshy

İlk tanrı bilgileri Prometheeyi istemeye yanaşmadı ı bir ba ışshylamanın doumlnuumlşsuumlz olarak dışında bırakılarak duumlnyanın bir ucunda bir dire e ba lanmış oumlluumlmsuumlz bir kurban olarak goumlsterir bize Eschyle kahramanın ccedilapını daha da buumlyuumltuumlr accedilık goumlruumlşluuml yapar (oumlnceden kestirmemiş oldu um hiccedilbir yıkıma u ramayaca ım) buumltuumln tannshylara besledi i kini haykırtır ona sonra onu kaccedilınılmaz umutsuzlumiddot

un fırtınalı denizine daldırarak şimşeklerin yıldırımların altına atar Ah u radı ım haksızlı a bakİn

Demek ki eskilerin do aoumltesi başkaldırmayı tanımadıkları soumlyshylenemez Şeytandan ccedilok oumlnce acılı ve soylu bir Ayaklanmış imgesi yuumlkseltmiş başkaldırmış usun en buumlyuumlk soumlylenini vermişlerdir Ba shylanma ve alccedilakgoumlnuumllluumlluumlk soumlylenlerine oumlylesine bir pay ayıran tuumlkenshymez Elen dehası ayaklanış oumlrne ini vermesini de bilmiştir Yaşadı ıshymız başkaldırma tarihinde Promethee nin oumlzelliklerinden bazılarına halii rastlandı ı soumlz goumltuumlrmez oumlluumlme karşı savaş (insanları oumlluumlm sapshylantısından kurtardım) mutlu gelecek umudu (iccedillerine koumlr umutlar yerleştirdim) insanseverlik (Zeusun duumlşmanı insanları fazla sevshydi i iccedilin)

mekten hoşlandı ına goumlve oumlrnekleri ccedilok gerilerdedir Ama gerccedilekten Promethee ci midir

26

bull

Ama Eschyle uumlccedilluumlsuumlnuumln sonuncusu olan Ateş getiren Promeshytheenin ba ışlanmış başkaldırmışın egemenli ini haber verdi i de unutulamaz Elenler hiccedilbir şeyi aşırılı a vardırmazlar En aşırı cuumlretshylerinde bile tanrılaştırmış oldukları bu oumllccediluumlye ba lı kalırlar Onların ayaklanmışı buumltuumln evrene karşı de il ancak tanrılardan biri olan guumlnshyleri de sayılı bulunan Zeusa karşı dikleşir Prometheenin kendisi de bir yarı-tanrıdır oumlzel bir hesaplaşma iyilik uumlzerinde bir anlaşmazlık soumlz konusudur koumltuumlluumlkle iyilik arasında evrensel bir ccedilarpışma de il

Eskiler yazgıya inanınakla birlikte her şeyden oumlnce do aya katıldıkları do aya inanırlardı da ondan Doğaya başkaldırmak kendi kendimize başkaldırınakla birdir Başını duvarlara vurmaktır bu O zaman tutarlı olan biricik başkaldırma intihardır Elen yazgısının kenshydisi de do a guumlccedillerine katlanıldı ı gibi katlanılan koumlr bir guumlccediltuumlr Bir Elen iccedilin oumllccediluumlsuumlzluuml uumln doru u denizi sopalarla doumlvmektir yani bir barbar ccedilılgınlı ıdır oumllccediluumlsuumlzluumlk varoldu una goumlre Elen insanı oumllccediluumlsuumlzshyluumlğuuml de betimler kuşkusuz ama yerini de belirtir dolayısıyla bir sınır koyar ona Patrocleun oumlluumlmuumlnden sonra Achille in meydan okuyuşu yazgılarına lanet eden tragedya kahramanlarının ilenccedilleri toptan mahshykum etme de ildir Oedipe succedilsuz olmadı ını bilir İsterneyerek succedilshyludur o da yazgının bir parccedilasıdır Yakınır ama duumlzeltilmez soumlzler etmeden yakınır Antigone un başkaldırınası da gelenek adınadır karshydeşleri mezarda dinlenişe ersinler kurallara uyulsun diyedir Bir anshylamda ba naz bir başkaldırıştır onunki Elen duumlşuumlncesi bu ccedilift yuumlzluuml duumlşuumlnce en umutsuz ezgileri ardında bile karşı-ezgi olarak koumlr ve sefil durumda da her şeyin iyi oldu unu kabul edecek olan Oedipein oumlluumlmsuumlz soumlzuumlnuuml dolaştım hemen her zaman Evet hayıda dengelenir Platon Calliclesle Nietzschecili in baya ı oumlrneğini haber verir bu adam Gere ince do al bir insan gelsin artık sıyrılıp ccedilıksın kalıpmiddot larımızı buumlyuumllerimizi afsunlarımızı hepsi de doğaya karşıt olan bu yasaları ayaklar altında ccedili nesin Koumllelerimiz başkaldırdı birer efendi olarak belirdi diye haykırdığı zaman bile evet o zaman bile yasayı yadsımasına karşılık do a soumlzcuuml uumlnuuml kullanır

Ccediluumlnkuuml do aoumltesi başkaldırma Elenlerde bulamayaca ımız bashy

2 7

sitleştirilmiş bir evren goumlruumlşuumlnuuml iccedilerir Onlar iccedilin bir yanda tanrılar

bir yanda insanlar yoktu sonunculardan birincilere goumltuumlren basamakshy

lar vardı Succedillulu un karşıtı olan bir succedilsuzluk duumlşuumlncesi baştan soshy

na iyilikle koumltuumlluuml uumln ccedilarpışması olarak oumlzetlenmiş bir tarih duumlşuumlncesi

onlara yabancıydı Onların evreninde biricik kesin cinayet oumllccediluumlsuumlzshy

luumlk oldu undan cinayetten ccedilok succedil vardır Bizim olmak tehlikesini

goumlsteren tuumlmuumlyle tarihsel duumlnyada ise tam tersine yalnız cinayetler

var bunların birincisi de oumllccediluuml Elen soumlyleninde ci erlere ccedilekilen şu garip rıhşilik ve hoşgoumlruumlrluumlk karışımı boumlyle accedilıklanır Elenler duumlşuumlnshy

ceyi hiccedilbir zaman kapalı bir alan durumuna sokmamışlardır onlar

karşısında bizi kuumlccediluumlk duumlşuumlren bir şey bu Başkaldırma ancak birine

karşı duumlşuumlnuumllebilir İnsanın karşı ccedilıkışına anlam veren tek şey her şeyin yaratıcısı dolayısıyla her şeyden sorumlu olan kişisel tanrı

kavramıdır Boumlylece ccedilelişkiye duumlşmeden başkaldırma tarihinin batı duumlnyasında Hıristiyanlık tarihinden ayrılamayaca ı soumlylenebilir Gershyccedilekten de başkaldırmanın geccediliş duumlşuumlnuumlrlerinde hepsinden daha deshy

rin bir biccedilimde de Epicure ile Lucrecete dile gelmeye başladı ını

goumlrmek iccedilin ilk ccedila duumlşuumlncesinin son anlarını beklemek gerekir

Epicureuumln korkunccedil kederi daha o zamandan yeni bir ses verir

Elen duumlşuumlncesine yabancı olmayan bir oumlluumlm bunalımından do ar kuşshy

kusuz Ama bu bunalımda beliren acılık bile ccedilok şeyler anlatır Her şeye karşı guumlvenlik sa lanabilir ama oumlluumlm konusunda yıkılmış bir

kalenin insanları gibiyiz Lucrece pekiştirir Bu geniş duumlnyanın oumlzuuml

oumlluumlme ve yıkılışa adanmıştır oumlyleyse ergiyi ne diye daha sonraya

bırakmalı Yaşamımızı bekleyişten bekleyişe tuumlketiyor ve hepimiz

acı iccedilinde oumlluumlyoruz der Epicure oumlyleyse duumlnyanın tadını ccedilıkarmashy

lıdır Ama ne garip bir tad ccedilıkarma Kalenin duvarlarını tıkamaktan

sessiz boşlukta ekmek ve su sa lamaktan oumlte bir şey de il oumlluumlmuumln tehdidi altında bulunduğumuza goumlre onun hiccedilbir şey olmadı ını kashy

nıtlamamız gerekir Epictete ve Marc Aurele gibi Epicure de oumlluumlmuuml

varlıktan uzaklaştırır Bizim accedilımızdan oumlluumlm hiccedilbir şey de ildir

ccediluumlnkuuml bozulmuş olan şey duyamaz hiccedil duyulmayan da bizim iccedilin

hiccedilbir şey de ildir Hiccedillik mi Hayır ccediluumlnkuuml her şey maddedir bu

2 8

duumlnyada oumllmekse yalnızca maddeye doumlnmek demektir Varlık taştır Epicureuumln soumlzuumlnuuml ettigi eşsiz haz her şeyden oumlnce acı yokluğundashydır taşların mutluluğudur Epicure yazgıdan kurtulmak iccedil in buumlyuumlk klasiklerimizde yeniden bulacağımız hayranlık verici bir atılım iccedilinde duyarlıgı oumllduumlruumlr ilkoumlnce de duyarlığın umut dediğimiz ilk ccedilığlığını Elen filozofunun tanrılar hakkındaki soumlzuuml başka tuumlrluuml anlaşılamaz İnsanların buumltuumln mutsuzluğu kendilerini kalenin sessizliğinden kopamiddot ran kurtuluş bekleyişi iccedilinde surlara atan umuttan gelmektedir Bu us dışı davranışların oumlzenle sarılmış yaraları yeniden accedilmaktan başka etkileri yoktur Bunun iccedilin Epicure tanrıları yadsımaz uzaklaştım onları ama oumlyle başdoumlnduumlruumlcuuml bir biccedilimde uzaklaştım ki ruhun yeshyniden duvarlada ccedilevrilmekten başka ccedilaresi kalmaz Mutlu ve oumlluumlmshy1

i guumlz yaratıgın hiccedilbir işi yoktur hiccedil kimseye de bir iş ccedilıkarmaz 1Lucrece de pekiştirir Tanrıların nitelikleri dolayısıyla en derin hushy zur iccedilinde bizim işierimize yabancı olarak oumlluumlmsuumlzluumlğuumln tadını ccedilıshykardıkları yadsınamaz oumlyleyse tımrıları unutalım hiccedil duumlşuumlnmeyeshylim onları o zaman ne guumlnuumln duumlşuumlnceleri ne de geeeki duumlşleriniz

bull middot middot sıkıntı verir size Başkaldırmanın bu oumlluumlmsuumlz izlegini ilerde yeni ayrımlarıyla yeshy

niden bulacağız oumlduumlluuml cezası olmayan sagır bir tanrı başkaldırınışshyların biricik dinsel imgelemidir Ama Vigny tanrının sessizligine lanet edecekken Epicure oumllmek gerektigine goumlre insanın sessizliğinin bizi bu yazgıya kutsal soumlzlerden daha iyi hazırlayacağını duumlşuumlnuumlr Bu gashyrip usun uzun ccedilabası insanın ccedilevresinde surlar yuumlkseltmek bu kaleye siperler yerleştirmek insan umudunun hastırılmaz ccedilığlığını amansızshyca boğmak yolunda harcanır İşte o zaman yalnız o zaman yani bu stratejik ccedilekilme tamamlandıktan sonra Epicure insanlar ortasında bir tanrı gibi başkaldırışının savunucu niteligini ccedilok iyi belirten bir sesle utkunun tuumlrkuumlsuumlnuuml soumlyleyecektir Tuzaklarını bozdum ey yazgı bana ulaşınanı sağlayabilecek buumltuumln yolları kapattım Ne sana yenileshycegiz ne başka bir koumltuuml guumlce Ve kaccedilınılmaz yolculuk saati ccedilaldığı zaman yaşama boşuboşuna sarılanlar karşısındaki horgoumlruumlmuumlz şu guumlzel tuumlrkuumlde ccedilınlayacak Ah nasıl da onurlu yaşadık

29

Lucrece kendi ccedila ında bu mantı ı ccedilok daha ileri goumltuumlren tek inshysan olacak bunu yeni hak istemeye kadar getirip dayayacaktır Temelshyde hiccedilbir şey eklemez Epicuree Duyu alanına girmeyen her tuumlrluuml accedilıklama ilkesini o da yadsır Atom ilk ouml elerine doumlnen varlı ın bir tuumlr sa ır ve koumlr oumlluumlmsuumlzluuml uuml Epicure iccedilin oldu u gibi Lucrece iccedilin de gerccedilekleşebilecek tek mutluluk demek olan oumlluumlmsuumlz oumlluumlmuuml suumlrduumlreceshy

i son sı ınaktan Jaşka bir şey de ildir Bununla birlikte atomların yalnız başlarına birleşmediklerini kabul etmek zorundadır uumlstuumln bir yasaya yadsımak istedi i yazgıya boyun e mektense rastlantısal bir deviniınİ atomların kendilerine goumlre karşılaşıp birbirlerine takıldıkları clinameni kabul eder Dikkat edilirse daha şimdiden yeni ccedila ların buumlyuumlk sorunu ccedilıkmaktadır ortaya us burada insanı yazgıdan sıyırmashynın onu rastlantıya bırakmak oldu unu goumlrmektedir Bunun iccedilin ona yeniden bir yazgı bu kez tarihsel bir yazgı vermeye ccedilabalar Lucrece bu noktaya gelmemiştir Yazgıdan ve oumlluumlmden nefreti atomların varshylığı rastlantı sonucu oluşturdukları varlı ın da rastlantı sonucu birer atom biccedilirninde da ıldı ı bu sarhoş toprakla yetinir Gene de yeni bir duyarlı a tanıklık eder soumlzcuumlkleri Her yanı tıkalı kale yasak alan olur Moenia mundi duumlnyanın surları Lucrecein yazı sanatının anahtar deshyyimlerinden biridir Bu yasak alanda buumlyuumlk iş umudu susturmaktır elbette Ama Epicureuumln youmlntemli vazgeccedilişi bazı bazı lanetlemelerle taccedillanan titrek bir yalnızlığa-ccedilekilme biccedilimine girer Lucrece iccedilin dinshydarlık her şeye hiccedilbir şeyin bulandırmadığı bir duumlşuumlnceyle bakabilshymektir kuşkusuz Ama bu duumlşuumlnce insana yapılan haksızlık karşıshysında titrer gene de oumlfkenin baskısı altında nesnelerin oumlzuuml konusunshydaki biiyuumlk şiirde yeni yeni cinayet succedilsuzluk succedilluluk ve ceza kavshyramları belirir Dinin ilk cinayetinden lphigenie ve onun bo azshylanmış silccedilsuzluğundan ccediloğu zaman succedillulara dokunınayıp da succedilshysuzları hakedilneıniş bir cezayla yaşamaktan yoksun bırakan şu tanshyrısal aktan soumlzedilir burada Luciece oumlbuumlr duumlnyadaki cezalardan korshykanları alaya alırsa da Epicure gibi savunucu bir başkaldırmanın atıshylımı iccedilinde değil saldırgan bir uslamlaınayla yapar bunu İyili in oumlduumllshylendirilmediğini daha şimdiden yeterince goumlrduuml muumlze goumlre koumltuumlluumlshy

3 0

uumln cezalandırılacağını nasıl soumlyleyebiliriz Epicure Lucrecein destanında aslında olmadı ı goumlzler kamaşshy

tırıcı ayaklanmış kişi olur İnsanlık herkesin goumlzleri oumlnuumlnde goumlksel boumllgelerin yukarısından korkunccedil goumlruumlnuumlşuumlyle oumlluumlmluumlleri tehdit ede ede yuumlzuumlnuuml goumlsteren bir dinin a ırlı ı altında yeryuumlzuumlnde iwenccedil bir yaşam suumlrerken ilk olarak bir Elen bir insan oumlluumlmluuml goumlzlerini onun uumlzerine dikmeyi ona karşı ccedilıkmayı goumlze aldı Boumlylece din de devshyrildi bu kez de o ccedili nendi ayaklar altında bize gelince utku goumlkleshyre yuumlkseltİyor bizi Yeni kuumlfuumlr e eski Hinetleme arasındaki ayrım seshyziliyor burada Elen kahramanları birer tanrı olmayı arzulayabilirlerdi ama daha oumlnceden varolan tanrılada aynı zamanda Bir yuumlkselme soumlz konusuydu o zaman Lucrecein insanı ise bir devrimi uyguluyor Yershylerine yakışmayan cani tanrıları yoksamakla onların yerini kendisi alıyor Yasak boumllgeden ccedilıkıyor insan acısı adına tanrılara karşı ilk salshydırılara başlıyor İlk ccedilağ evreninde oumllduumlrme accedilıklanillaz ve cezası ccedilekilmez bir şeydir Lucrecete evet daha o zamandan insanın oumllshyduumlrmesi tanrının oumllduumlrmesine bir karşılıktan başka bir şey de ildir Lucrecein şiirinin şişmiş vebalı cesetleriyle dolu tanrısal sunaklar gibi ola anuumlstuuml bir imgeyle bitmesi bir rastlantı değildir

Bu yeni dil Epicureuumln Lucrecein ccedilağdaşlarının duyarlı ında yavaş yavaş biccedilimlenmeye başlayan bir kişisel tanrı kavramı goumlz oumlnuumlshyne alınmadan anlaşılamaz Başkaldırma kişisel tanrıdan kişisel olarak hesap sorabilirmiddot O egemenli ini suumlrduumlrmeye başlar başlamaz başkalshydırma en azgın kararlılı ıyla dikilir kesin hayırı ccedilıkarır a zından Bushyguumln yaşadı ımız biccedilimiyle başkaldırmanın tarihi Prometheenin muumlshyritlerinden ccedilok Kabilin ccedilocuklarının başkaldırmasıdır Bu bakımdan her şeyden oumlnce Tevrat hız verecektir başkaidırıcı guumlce Buna karşılık Pascal gibi başkaldırmış us yolunu tamamlayınca İbrahimin İshakın ve Yakubun Tanrısına boyun e mek gerekecektir En ccedilok kuşkuyu duyan ruh en buumlyuumlk yazgıcılığa sarılacaktır

Bu accedilıdan Tanrının goumlruumlnuumlşuumlnuuml yumuşatmasıyla onunla insan arasına bir aracı koymasıyla İncil duumlnyanın buumltuumln Kabil erine oumlnceshyden karşılık verme ccedilabası olarak goumlruumllebilir İsa başlıca iki sorunu

3 1

başkaldırmışların da sorunları olan koumltuumlluumlk ve oumlluumlm sorunlarını ccediloumlzshymeye gelmiştir Ccediloumlzuumlmuuml bunları oumlnce kendi uumlzerine almak olmuştur İnsan-tanrı da acı ccedileker sabırla Acı ccedilekti ine oumllduuml uumlne goumlre koumltuumlshyluuml uumln ve oumlluumlmuumll succedilu tuumlmuumlyle onun sırtına yuumlklenemez artık İnsanshylık tarihinde Golgotha gecesinin bunca oumlnem taşıması tanrı bu karanshylıklarda geleneksel ayrıcalıklarını accedilıkccedila bırakarak oumlluumlm bunalımını işin iccedilinde umutsuzluk da olmak uumlzere sonuna kadar yaşadı ı iccedilinshydir La a sabactani ve can ccedilekişen İsanın korkunccedil kuşkusu boumlyle accedilıklanır Kuşku umutla desteklenseydi can ccedilekişme hafiflerdi Tanshyrının bir insan olması iccedilin umudunu kesmesi gerekir

Elen-Hıristiyan işbirli inin uumlruumlnuuml olan tanrısal-felsefe Yahudi duumlşuumlncesine tepki olarak iki yuumlzyıl boyunca bu e ilimi iyice belirleshymeye ccedilalışmıştır oumlrne in Valentinin ne ccedilok şefaatccedili duumlşledi i bilishynir Ama bu do aoumltesi şenliğin oumlluumlmsuumlz guumlccedilleri Elenlerin ara gerccedilekshylerinin oynadı ı roluuml oynar Duumlşkuumln insanla amansız tanrı arasında bir başbaşalı ın saccedilmalı ını azaltmak ereğini guumlderler oumlzellikle Marshydonun zalim ve savaşccedilı ikinci tanrısının işidir bu Bu yarı-tanrı sınırlı duumlnyayı ve oumlluumlmuuml yaratmıştır Yaratışını cinsel geri duruşla yokedinshyceye kadar yalnızlı a kapanıp yadsımamız gerekirken bir yandan da ona lanet etmemiz gerekir Demek ki ma rur ve başkaldırmış bir yalshynızlık soumlz konusudur Ne var ki Mardon uumlstuumln tanrıyı daha da yuumlceltshymek iccedilin bir aşa ı tanrıya youmlneltir başkaldırmayı Tanrısal felsefe Elen kaynaklarıyla uzlaşmazlı a duumlşmemekle Hıristiyanlıktan Yahudi kahtımını silmeye ccedilalışır Bu anlayış her tuumlrluuml başkaldırmaya kanıt sağladı ı oumllccediluumlde Augustincilikten de sakınmak istemiştir oumlrne in Basilidee goumlre din kurbanları hatta İsa acı ccedilektikleri iccedilin guumlnah işshylemişlerdir Garip ama acıdaki haksızlı ı kaldırmak ere ini guumlden bir duumlşuumlnce Din filozofları en guumlccedilluuml ve saymaca yarlıgamanın yerini insana buumltuumln şansları bırakan yetişime yani bir Elen kavramına vermek istemişlerdir yalnız İkinci kuşak fılozoflarında goumlrduuml uumlmuumlz tarikat bollu u Elen duumlşuumlncesinin Hıristiyan evrenini erişilir kılmak ve elencili in koumltuumlluumlklerin en koumltuumlsuuml saydı ı bir başkaldırmanın neshydenlerini ortadan kaldırma yolundaki ccedileşitli ve ateşli ccedilabalarını ccedilok

3 2

iyi belirtir Ama kilise bu ccedilabayı succedillamış succedillamakla da başkaldırshymışları ccedilo altmıştır

Kabilin ırkı yuumlzyıllar boyunca utkularını ccedilo alttı ı oumllccediluumlde Tevrat tanrısının umulmadık bir başarıya erdi i soumlylenebilir Kuumlfuumlrshycuumller ccedilelişkili olarak Hıristiyanlı ın tarih sahnesinden kovmak isteshydi i kıskanccedil tanrıyı yeniden canlandırırlar Buumlyuumlk cuumlretlerinden biri de İsanın tarihini ccedilarmıhın tepesinde ve can ccedilekişmesinden oumlnceki acı ccedilı lıkta durdurarak onu da kendi yanlarına ccedilekmek olmuştur Boumlylelikle başkaldırmışların tasarladı ı evrene daha ccedilok uyan amanshysız bir kin tanrısı goumlruumlnuumlşuuml suumlrduumlruumllmuumlş oluyordu Dostoyevskiye Nietzcheye kadar başkaldırma yıynızca zalim ve aklına eseni yapan bir tanrıya hiccedilbir inandırıcı neden olmadan Habil in kurban edilmeshysini Kabil inkine ye tu tan boumlylelikle de ilk cinayete yol accedilan tanrıya youmlnelir Dostoyevski duumlşte Nietzche ise gerccedilekte başkaldırmış duumlshyşuumlncenin alanını oumllccediluumlsuumlzce genişletecekler sevgi tanrısından da hesap soracaklardır Nietzsche Tanrıyı ccedila daşlarının ruhunda oumllmuumlş sayashycaktır Bundan sonra oumlncuumlsuuml Stirner gibi yuumlzyılın duumlşuumlncesinde ahlak goumlruumlnuumlşleri altında oyalanan Tanrı goumlruumlntuumlsuumlne saldıracaktır Ama onshy

lara gelinineeye kadar oumlrne in inanccedilsız duumlşuumlnce İsanın tarihini ( Sashydeın deyimiyle bu duumlmduumlz romanı) yadsımak ve yadsımalarında bile korkunccedil tanrı gelene ini suumlrduumlrmekle yetinmiştir

Buna karşılık Batı Hıristiyan kaldı ı suumlrece kutsal kitaplar yershyyuumlzuumlyle goumlkyuumlzuuml arasında aracılık etmiştir Başkaldırmanın her yalnız ccedilı lı ına karşılık olarak en buumlyuumlk acının goumlruumlntuumlsuuml sunuluyordu Bu acıyı İsa da ccedilekti ine hem de isteyerek ccedilektiğine goumlre hiccedilbir acı hakshysız de ildi artık her sızı gerekliydi Bir anlamda Hıristiyanlı ın acı sezgisi ve insan yuumlreği konusundaki haklı karamsarhğı genelleşmiş adaletsizliğin insan iccedilin adalet kadar doyurucu oluşundandır Succedilsuzshyluğun uzun ve evrensel acısını succedilsuz bir tanrının kurhanlığı haklı ccedilıshykarabilirdi ancak Goumlkyuumlzuumlnden yeryuumlzuumlne kadar her şey acıya terkshyedilmişse garip bir mutluluk umudu var demektir

Ama Hıristiyanlık şanlı evresini bitirip de usun eleştirisiyle karshyşı karşıya gelince acı gene insanların payı oldu Haksızlığa u rayan

33

lsa İbrahimin Tanrısına ba lananların herkesin goumlzuuml oumlnuumlnde işkenshy

ce ettikleri fazladan bir succedilsuzdan başka bir şey degildir artık Efenshy

diyi koumllelerden ayıran uccedilurum yeniden derinleşir ve kıskanccedil bir Tanshy

rı nın kapalı yuumlzuuml karşısında başkaldırı haykırır durur İnanccedilsız duumlshy

şuumlnuumlr ve yazarlar alışılmış oumlnlemlerle ahlaka ve İsa nın tanrısallı ına

saldırarak hazırlamışlardır bu yeni kopmayı Bu olaganuumlstuuml ccedilapkınshy

lar duumlnyasını Callotnun evreni oldukccedila guumlzel canlandırır alayları oumlnshyceleri bıyık altından bir guumlluumlştiir ama sonunda Molierein Don Juan

ıyla gouml e kadar yuumlkselir On sekizinci yuumlzyıl sonunun aynı zamanda

hem devrimci hem de din duumlşmanı ccedilalkantılarını hazırlayan iki yuumlzshy

yıl suumlresince inanccedilsız duumlşuumlncenin buumltuumln ccedilabası İsayı bir succedilsuz ya da

bir boumln yapmak boumlylelikle soylu ya da guumlluumlnccedil yanlarıyla onu insanshy

lar duumlnyasına katmak olacaktır Duumlşman gouml e karşı yapılacak buumlyuumlk saldırı iccedilin alan hazırlanmış olacaktır boumlylece

34

middot SALT Y ADSIMA

Tarihsel bakımdan ilk tutarlı saldırı Sadeın saldırısıdır Sade papaz Meslierye Voltairee kadar inanccedilsız duumlşuumlncenin buumltuumln kanıtlashyrını tek ve kocaman bir savaş aracında bir araya getirir Yadsıması da soumlylemek bile fazla en aşırı yadsımadır Başkaldırmanın salt hayırını alır yalnızca Yirmi yedi yıllık bir tutukluluk uzlaşıcı bir us oluşturshymaz elbette Boumlylesine uzun bir kapalı kalma uşaklar ya da katiller do urur bazı bazı aynı kişide her ikisini birden do rdu u da olur Ruh zindanda boyun e iş ahlaki olmayacak bir ahlak kuracak kashydar guumlccedilluumlyse bir buyuruculuk ahlakı kurar ccedilo u zaman Her tuumlrluuml yalnızlık ahlakı guumlcuuml varsayar Bu bakımdan toplumun amansız bir davranışıyla karşılaşıp da ona amansızca karşılık verdi i oumllccediluumlde oumlrshy

nek bir kişidir Sade Bazı guumlzel ccedilı lıklarına ve ccedila daşlarımızın oumllccediluumlsuumlz oumlvguumllerine karşın ikinci derecede bir yazardır Buguumln Sade buumlyuumlk bir zaflık sonucu yazınla hiccedilbir ilgisi bulunmayan nedenler dolayısıyla hayranlık uyandırmaktadır

Zincire vurulmuş bir filozof bir de salt başkaldırmanın ilk kushyramcısı diye goumlklere ccedilıkarıyorlar onu Gerccedilekten oumlyle olabilirdi Hashypishanelerin iccedilinde duumlş sınırsızdır gerccedilek hiccedilbir şeyi dizginlemez Zincire vurulmuş us esin alanında kazandığını accedilık goumlruumlşiiiluumlk alashynında yitirir Sade yalnız bir mantı ı tanımıştır duyguların mantıshy

ını Bir felsefe kurmamış bir ezilmişin ola anuumlstuuml duumlşuumlnuuml izlemiştir Ne var ki bu duumlşte bir tuumlr kehanet vardır O azgın oumlzguumlrluumlk iste i koumllelik uumllkesine goumltuumlrmuumlştuumlr Sadeı Bundan boumlyle yasaİdanmış bir yaşama duyduğu buumlyuumlk susuzluk taşkınlıktan taşkınlığa evrensel bir yıkma duumlşuumlnde yatışmıştır Hiccedil değilse bu konuda Sade bizim ccedila daşımızdır Şimdi onu birbirini izleyen yadsımaları iccedilinde izleshyyelim

3 5

Bir Yazın Adaını

pretre

tinir

Sade tanrısız mıdır Hapse girmesinden oumlnce Dialogue entre un

et un moribondda oumlyle soumlyler soumlyledi ine inanılır da ama daha sonra kutsala saidırma taşkınlı ı karşısında duralar insan En zashylim kişilerinden biri Saint-Fond hiccedil de Tanrıyı yadsımaz Koumltuumlluumlkshysever bir yarı-tanrı kuramını geliştirip uygun sonuccedilları ccedilıkarınakla yeshy

Saint-Fond Sade de ildir derler De ildir elbette Bir roman kahramanı kendisini yaratmış olan romancı de ildir hiccedilbir zaman Bushynunla birlikte romancının aynı zamanda buumltuumln kahramanları olması olasılı ı da vardır Sadeın buumltuumln tanrısızları Tanrının varlı ının onun aldırmazlığı koumltuumlluuml uuml ya da zalimli i demek olaca ı gibi accedilık bir neshydenle yokluğunu bir ilke olarak benimserler Sadeın en buumlyuumlk yapıtı tanrı budalalı ının tanrı kininin kanıtlanışıyla biter Succedilsuz Justine fırtınada koşarken cani Noirceuil Justine goumlksel yıldırımdan kurtu shylacak olursa dine doumlneceğine yemin eder Yıldırım Justinei hanccedilershyler Noirceuil yengin ccedilıkar insan cinayeti tanrı cinayetine karşılık vershymeyi suumlrduumlruumlr boumlylece Boumlylece Pascal in bahisine karşı inanccedilshysız bir bahis belirir ı

oumlyleyse Sade ın Tanrı konusundaki duumlşuumlncesi insanı ezen ve yoksayan bir cani tanrı duumlşuumlncesidir Sadea goumlre dinler tarihinde oumllshyduumlrmenin bir tanrı niteli i oldu u yeterince goumlruumlluumlr İnsan ne diye ershydemli olacaktır oumlyleyse Tutsa ın ilk davranışı en uccedil sonuca atlamakshytır Tanrı insanı oumllduumlruumlyor ve yoksuyorsa insanın da benzerlerini yokshysamasını oumllduumlrmesini hiccedilbir şey yasaklayamaz Bu oumlfkeli meydan okuma 1782 yılının Dialogue ımda goumlrduuml uumlmuumlz sakin yoksamaya hiccedil mi hiccedil benzemez Hiccedilbir şey benim de il hiccedilbir şey benden deshy

il diye haykıran sonra da Hayır hayır ister erdem olsun ister guumlnah mezarda hepsi birbirine karışır diye kesip atan kişi ne sakin ne de mutludur Tanrı duumlşuumlncesi onun bagışlayamayacagı tek ku-

( 1 ) Pascal inanınakla kişinin hiccedilbir şey yitirıneyeceği buna karşılık inanılan doğru ccedilıkacak olursa kazancının sonsuz olacağı duumlşuumlncesiyle inanınayı oumlnerir (Ccedileviren)

36

surudur insanın Ba ışlama soumlzcuuml uuml bile bu işkence ouml retmeninin a zında pek tuhaf kaccedilar Ama umutsuz duumlnya goumlruumlşuuml ile tutsaklık koşulunun tuumlmden yalanlayamadı ı bir duumlşuumlnceden dolayı ke di kenshydini de ba ışlamaz Bundan boumlyle bir ccedilifte b şkaldırma youmln verecekmiddot tir Sadeın uslamlamasına Duumlnyanın duumlzenine ve kendi kendine karshyşı başkaldırma Bu iki başkaldırma bir ezilmişin altuumlst olmuş yuumlre inshyden başka her yerde ccedilelişkin oldu undan Sadeın uslamlaması manshytık ışı ında ya da acıma ccedilabası iccedilinde incelenmesine goumlre her zaman ya kuşkulu ya yasal bir uslamlama olarak kalır

Tanrı insanı ve ahlakını yoksadı ına goumlre o da yoksayacaktır bunları Ama bu arada şimdiye kadar kendisine guumlvence ve succedil ortashy

olan Tanrıyı da yoksayacaktır Ne adına mı İnsanlara beslenen kishynin bir hapishanenin duvarları arasında yaşattı ı kişinin en guumlccedilluuml iccedilshyguumlduumlsuuml Cinsel iccedilguumlduuml adına Nedir bu iccedilguumlduuml Bir yandan do anın ccedilığ lı ının ta kendisi 1 bir yandan yok olmak pahasına da olsa insanlara tam olarak sahip olmayı gerektiren koumlr atılım Sade Tanrıyı doğa adımiddot na yadsıyacak -ccedila ının duumlşuumlnsel verileri oumlzdekccedili kalıplar biccediliminde sa lar bunu ona- do ayı bir yıkma guumlcuuml durumuna getirecektir Doshy

a cinselliktir onun iccedilin mantı ı onu biricik efendisi arzunun oumllccediluumlsuumlz guumlcuuml olan yasasız bir evrene goumltuumlruumlr Ateşli uumllkesi burasıdır en guumlzel haykırışiarını burada bulur Bir tek arzumuz karşısında yeryuumlzuumlnuumln buumltuumln insanları nedir ki Sadeın kahramanlarının do anın cinayet geshyreksinimi iccedilinde bUlundu unu yaratmak iccedilin yoketmek gerekti ini oumlyleyse insan kendi kendini yokeder etmez yaratmasına yardım etmek gerektiğini kanıtlamak iccedilin başvurdukları uzun uslamlamalar her şeyi havaya uccediluracak bir patlama istemesine yol accedilacak oumllccediluumlde haksızca sıkıştırılmış tutsak Sadeın salt oumlzguumlrluuml uumlne temel olma ere ini guumlder yalnız Bu konuda ccedilağının karşısındadır İlkelerin oumlzguumlrluumlğuuml değil iccedilguumlduumllerin oumlzguumlrluuml uumlduumlr onun istedi i

Sade bilge bir devrimcinin Zamenin aracılığıyla bize taslağını sundu u bir evrensel cumhuriyet duumlşuuml de kurmuştu kuşkusuz Boumlylemiddot

( 1 ) Sadeın buumlyuumlk canileri oumlzuumlr olarak karşı durulması kendi ellerinde olmashyyan aşın ci n sel istekleri bulunmasını goumlsterirler

3 7

ce devinimi hızlanıp da sınırlara sı maz oldu u oumllccediluumlde buumltuumln duumlnyashynın kurtuluşu olan başkaldırmanın youmlnlerinden birini goumlsterir bize Ama benli inde her şey yalanlar bu saygılı duumlşuuml İnsan tuumlruumlnuumln dostu de ildir insanseverlerden nefret eder Bazı bazı - soumlzuumlnuuml etti i eşitlik de matematik bir kavramdır İnsan dedi i iz nesnelerin eş-de erlili i kurbanların aşa ılık eşitliği Arzusunu son noktasına kadar goumltuumlren kişi her şeye uumlstuumln gelmelidir gerccedilek tamamlanışını kinde bulur Sashydeın cumhuriyetinin ilkesi oumlzguumlrluumlk değil haz duumlşkuumlnluumlğuumlduumlr Adashyletin gerccedilek bir varlı ı yoktur diye yazar bu garip demokrat Buumltuumln tutkuların tanrısıdır o

Bu bakımdan Philosophie du Boudoirda Daimancenin okudushyu ve Fransızlar cumhuriyetccedili olmak istiyorsanız ufak bir ccedilaba daha

goumlsterin gibi tuhaf bir ad taşıyan uumlnluuml taşlama son derece aydınlatıcıshydır Pierre Klossowski ı oumlnemle belirtmekte haklıdır Bu taşlama devshy

rimeilere cumhuriyetierinin tanrısal hak taşıyan kralın oumllduumlruumllmesine dayandığını ve 21 Ocak 1 793te Tanrıyı giyotinden geccedilirmekle cinashyyeti yasaklamayı da koumltuuml iccedilguumlduumlleri bastırmayı da her zaman iccedilin yashysakladıklarını kanıtlar Krallık kendisiyle birlikte yasaları temeliendishyren Tanrı duumlşuumlncesini de ayakta tutuyordu Cumhuriyetse kendi başıshyna ayakta durmaktadır cumhuriyette yaşama biccedilimi buyruklarta sıshynırlanmamalıdır Gene de Klossowskinin goumlruumlşuumlnuumln yani Sadeın deshyrin bir kutsala-saldırı duygusu iccedilinde bulunması ve bu nerdeyse dinshydarca tiksintinin onu belirttiği sonuccedillara goumltuumlrmuumlş olmasının doğrushyluğu oldukccedila su goumltuumlruumlr Sonuccedillara oumlnceden varmış ve ccedilağının huumlkuumlshymetinden istediği tam bir yaşayış serbestli ini haklı ccedilıkaracak kanıtı sonradan farketmiş olması ccedilok daha akla yakın Tutkuların mantı ı uslamlamanın geleneksel duumlzenini tersine ccedilevirir sonucu oumlncuumlllerin oumlnuumlne getirir Bunu anlamak iccedilin Sadeın bu yapıtta kara ccedilalmayı hırsızlığı ve oumllduumlrmeyi haklı ccedilıkarmasına yeni yurtta hoşgoumlruumllmelerishyni istemesine yardım eden hayranlık verici safsatalar silsilesini goumlzden geccedilirmek yeter

( 1 ) Sade mon prochain Editions du Seuil

3 8

Gene de en ccedil ok o zam n derindir duumlşuumlncesi Erdemle oumlzguumlrluumlshyuumln goumlsterişli bi li ini ccedila ında bir eşi daha bulunmayan bir accedilık goumlshy

ruumlşluumlluumlkle yadsır oumlzguumlrluumlk hele tutuklunun duumlşuumlyse sınırlara katlashynamaz Ya cinayettir ya da oumlzguumlrluumlk olmaktan ccedilıkar Sade bu temel noktada hiccedilbir zaman de işmemiştir Yalnız ccedilelişkiler ouml uumltlemiş olan bu adam ancak idam cezasında bir tutarlılık bulur hem de en salt tushytarlılı ı İnce işkencelerin ustasıdır cinsel cinayet kuramcısıdır yasal cinayete hiccedilbir zaman katlanamamıştır Goumlzlerimin oumlnuumlnde giyotinin goumlruumlntuumlsuumlyle ccedilekti im tutukluluk akla getirilebilecek buumltuumln Bastilles lerden daha ccedilok acı ccedilektirdi bana Bu korku iccedilinde buumltuumln Terreur

(yıldırı ) ccedila ı suumlresince herkese ılımlı goumlruumlnmek ve kendisini hapse atshytırmış bir kaynanayı kurtarmak iccedilin mertccedile araya girmek cesaretini bulmuştur Birkaccedil yıl sonra Nodier belki de bilmeden Sadeın inatla savundu u tutumu accedilıklıkla oumlzetleyecektir Bir tutkunun en yuumlksek noktasında bir insanı oumllduumlrmeye akıl erer Ciddi bir goumlzlemin sakinli i iccedil inde hem de onurlu bir goumlrevi yerine getirmek bahanesi altında bir insanı bir başka insana oumllduumlrtıneye gelince işte buna akıl ermez Sashydeın daha da geliştirece i bir duumlşuumlncenin başlangıcını buluruz burada oumllduumlren kimse cezasını kendi canıyla oumldemelidir Goumlruumllduuml uuml gibi Sade ccedila daşlarımızdan daha ahlakccedilıdır

Ama oumlluumlm cezasından nefreti kendileri de birer cani iken kenshydilerini ya da savlarını başkalarını cezalandırmayı hem de en kesin bishyccedilimde cezalandırmayı goumlze alabilecek kadar erdemli sanan insanlara duydu u nefretten başka bir şey de ildir Ya hapisanelerin kapısını accedilmalı ya da erdemlili inin kanıtını o olanaksız kanıtı vermeli Bir kez bile olsa oumllduumlrme kabul edildikten sonra onu evrensel olarak tashynımak gerekir Do aya uygun davranan cani yasadan yana ccedilıkıyorsa goumlshyrevini koumltuumlye kullanıyor demektir Cumhuriyetccedili olmak istiyorsanız ufak bir ccedilaba daha harcayın demek Cinayetin oumlzguumlrluuml uumlnuuml akla uygun olan tek oumlzguumlrluuml uuml kabul edin yarlıgamaya erercesine ayaklashynın demektir Koumltuumlluuml e tuumlmuumlyle boyun e menin sonu ışık ve do al iyilik cumhuriyetinin tuumlylerini uumlrpertecek olan korkunccedil bir keşişli e varır İlk ayaklanmada anlamlı bir rastlantıyla Cent vingt journees de

bull

3 9

Sodome u yakmış olan bu cumhuriyet bu sapkın oumlzguumlrluuml uuml succedillamashymazlık boumlyle tehlikeli bir yandaşı yeniden doumlrt duvar arasına kapatshymamazlık edemezdi Boumlylelikle başkaldırma mantı ını daha ileri goumlshytuumlrmek gibi bir korkunccedil fırsat sa lıyordu ona

Evrensel cumhuriyet Sade iccedilin bir duumlştuuml belki ama hiccedil bir zaman bir yoldan sapma olmadı Politikada gerccedilek tutumu umursamazlıktır Societe des amis du erime adlı yapıtında huumlkuumlmetten ve yasalarından yana olduğunu bildirilir goumlsterişle sonra da onu yaralamaya hazırlanılshydığı eklenir Boumlylece pezevenkler oylarını tutucu milletvekiline veshyrirler Sade ın kafasındaki tasarı youmlnetimin hoşgoumlruumlr yansızlıgını ıccedilerır

Cinayet cumhuriyeti hiccedil değilse şimdilik evrensel olamaz Yasaya uyar gibi davranmalıdır Gene de cinayet kuralından başka kushyralı bulunmayan bir duumlnyada cinayet gouml uuml altında cani bir do a adıshyna Sade arzunun yorulmak bilmez yasasına uyar yalnız Ama sınırsızshyca arzulamak sınırsızca arzulanmayı da kabul etmek demektir Yoketshyme serbestliği yokedenin de yokolabilmesini iccedilerir oumlyleyse ccedilarpışshymak ve buyruk altına almak gerekecektir Guumlcuumln yasasından başka bir şey değildir bu duumlnyanın yasası guumlccedil istemi yuumlruumltuumlr duumlnyayı

Cinayet dostu yalnızca iki guumlce saygı goumlsterir gerccedilekte Biri doshyğum rastlantısına dayanan ve kendi ccedilevresinde buldu u guumlccedil oumlbuumlruuml ezilen kişinin koumltuumlluumlk zoruyla kazandığı ve kendisini Sadeııı başlıca kahramanları olan inanccedilsız beyzadelerin duumlzeyine yuumlkselten guumlccedil Bu kuumlccediluumlk guumlccedilluumller topluluğu bu erginler her hakkı ellerinde bulundurdukshylarını bilirler Bu korkunccedil ayrıcalıktan bir saniye olsun kuşkuya duumlshyşenler suumlruumlnuumln dışına atılır hemen yeniden kurban durumuna duumlşershyler Boumlylelikle kuumlccediluumlk bir erkekler ve kadınlar topluluğunun garip bir bilgiyi avuccedillarında bulundurdukları iccedilin bir koumlleler sınıfının uumlst yashynında yer aldıkları bir tuumlr ruhsal soylulu a varılır Onlar iccedilin tek sorun arzunun dehşet verici enginli iyle engin hakları buumltuumlnuumlyle uygulamak uumlzere oumlrguumltlenmektir

Evren cinayet yasasını benimsemediği suumlrece kendilerini buumltuumln evrene zorla benimseteceklerini umamazlar Ulusun kendisini cumhushyriyetccedili yapacak fazladan ccedilabayı kabul edebileceğine hiccedilbir zaman

4 0

inanmamıştır Sade Ama cinayet ile arzu buumltuumln evrenin yasası de ilse

belirli bir alanda bile egemen olamıyorlarsa birer birlik ilkesi de ildir artık uzlaşmazlık mayalarıdır Yasa de ildirler artık insan bu durumshyda yeniden da ılışa rastlantıya doumlner oumlyleyse her yanıyla yeni yashy

saya uyacak bir duumlnya yaratmalıdır Evrenin duumlş kırıklığına u rattı ı

birlik gereksinimi bu kuumlccediluumlk alanda var guumlcuumlyle doyurur kendini Guumlccedil

yasasının duumlnya imparatorlu una erişmeyi bekleyecek kadar sabrı yoktur Gecikmeden sınırlarnalıdır eylem alanını teloumlrguumllerle goumlzetshy

lerne kuleleriyle ccedilevrilmesi gerekse bile

Bu guumlccedil yasası Sadeın evreninde kapalı yerler arzu ve cinayet toplulu unun hiccedilbir engelle karşılaşmadan şaşmaz bir duumlzene goumlre

iş goumlrduuml uuml iccedilinden kaccedilılamayan yedi surlu şatolar yaratır En taşkın _ başkaldırma en tam oumlzguumlrluumlk iste i ccedilo unlu un tutsaklaştırılmasıyla

sonuccedillanır Sade a goumlre insanın koumllelikten kurtulması bir daha ccedilıkmashy

masıya zorunluk cehennemine girmiş erkeklerin ve kadınların oumlluumlmuuml

ve yaşamı bir tuumlr guumlnahkarlık kurulunca karara ba lanan şu haz

mahzenlerinde sonuccedillanır Yapıtları haz duumlşkuumlnuuml derebeylerinin karshyşılarında toplanmış kurbanıarına guumlccedilsuumlzluumlklerini ve koumlleliklerini kanıtshy

layarak duumlk de Blangisnin Cent uingtjournees de Sadome daki kuumlccediluumlk toplulu a ccedilekti i soumlylevi yineledikleri Ş imdiden oumllmuumlş durumdashy

sınız bu yeryuumlzuumlnde dedikleri bu ayrıcalıklı yerlerin betimlemeleriyshy

le doludur

Sade da aynı biccedilimde oumlzguumlrluumlk kulesinde oturuyordu ama Rasshy

tille in iccedilinde Salt başkaldırma da kendisiyle birlikte ister ezen ister

ezilen olsun hiccedil kimsenin bir daha ccedilıkamadı ı bir i renccedil kaleye kashypanır oumlzguumlrluuml uumlnuuml kurmak iccedilin salt gerekli i oumlrguumltlernek zorundadır Arzunun sınırsız oumlzguumlrluuml uuml başkasının yoksanması acımanın ortadan kaldırılması anlamına gelir Yuumlreği bu usun zayıflı ını oumllduumlrmelidir

kapalı yer ve kurallar uumlstesinden gelecektir bunun Sadeın masaisı şashy

tolarında oumlnemli bir yeri olan bu kural bir kuşku evreni yaratır Bekshy

lenmedik bir sevgi ya da beklenmedik bir acıma tasarlanan hazzı bozshy

masın diye her şeyi oumlnceden kestirmeye yarar Tuhaf bir haz hiccedil kuşshy

kusuz buyru a alıştırılan bir haz Her sabah saat onda kalkılashy

4 1

cak Ama hazzın ba lanmaya doumlnuumlş uumlp bozulmasını da oumlnlemeli onu ayraccedil iccediline almalı sertleştirmelldir Bir de haz araccedillarını hiccedilbir zaman birer kişi gibi goumlrmemelidir İnsan tuumlmuumlyle maddeden oluşan bir tuumlr bitki ise ancak bir nesne hem de deney konusu bir nesne olashy rak ele alınabilir Sadeın teloumlrguumllerle ccedilevrili cumhuriyetinde makinashylar ve makinistler vardır yalnız Her şeyin yerini makinanın duumlzeni kullanma biccedilimi goumlsterir Bu aşa ılık manastırların kuralları dikkate de er bir biccedilimde dinsel topluluk manastırlarının kurallarına uydurulshymuştur Haz duumlşkuumlnuuml herkesin oumlnuumlnde guumlnah ccedilıkarır Ama accedilı değişir Davranışı arıysa ayıplanır

Kendi ccedilağında ccediloklarının yaptı ı gibi Sade da uumllkuumlsel toplumlar kurar boumlylece Ama ccedila ının tersine insanın do al koumltuumlluuml uumlnuuml kuralshylaştırır Bir oumlncuuml olarak guumlccedil ve kin uumllkesini kurar inceden inceye kashyzandığı oumlzguumlrluumlğuuml rakama vuracak kadar da ileri gider Felsefesini cishynayetin soğuk hesabıyla oumlzetler o zaman 1 Marttan oumlnce oumllduumlruumllenshyler 10 1 Marttan sonra oumllduumlruumllenler 20 Doumlnenler 16 Toplam 46 oumlncuuml olmasına oumlncuumlduumlrama goumlruumllduumlğuuml gibi alccedilakgoumlnuumllluuml bir oumlncuumlduumlr daha

Her şey bu kadarla kalsaydı de eri bilinmemiş oumlncuumllere goumlsteshyrilen ilgiden fazlasına değmezdi Sade Ama bir kez koumlpruuml ccedilekildi mi şatoda yaşamak gerekir artık Duumlzen ne kadar ayrıntılı olursa olsun her şeyi dnceden kestirmeyi başaramaz Yalnızca yıkmak gelir elinshyden yaratmak değil Bu durmadan işkence edilen toplulukların efenshydileri umdukları doygunluğu bulamayacaklardır Sade sık sık tatlı cinayet alışkanlığından soumlz eder Ama tatlılığa benzer hiccedilbir şey yoktur burada bir zincire vurulmulun kudurmuşluğu vardır daha ccedilok Gerccedilekten haz duymak soumlz konusudur ve en ccedilok haz en ccedilok yoketmeyle birleşir oumllduumlrduumlğuumlne sahibolmak ıstırapla ccediliftleşmek şatoların buumltuumln duumlzeni bu eksiksiz oumlzguumlrluumlk dakikasına youmlnelir işte Ama cinsel cinayet şehvet aracını ortadan kaldırdı ı anda ancak tam ortadan kaldırma dakikasında varolan şehveti de kaldırır ortadan O zaman başka bir araca el atmak sonra onu da oumllduumlrmek gerekir sonshyra başka birini sonra kimler oumllduumlruumllebilirse hepsini Boumlylece yı ın

4 2

yıjtın şehvet ve cinayet sahneleri serilir oumlnuumlmuumlze Sadeın romanlashyrında bunların donmuş goumlruumlnuumlşuuml ccedilirkin bir arılık anısı bırakır okurda

Haz duymanın birbirini goumlnuumllden benimsemiş bedenierin ccediliccedilekshylenmiş buumlyuumlk sevincinin işi ne bu evrende Umutsuzluktan sıyrılmak yolunda ama gene de umutsuzlukla biten bir arayış koumllelikten koumlleshylijte zindandan zindana bir koşu soumlz konusudur Gerccedilek olan yalnız dojtaysa dojta iccedilinde yalnız arzu ve yoketmek yasalsa yokedilenler ccedilojtaldıkccedila insan egemenliğinin kendisi de kendi kana susamışlığına yetmeyecek evrensel yokoluşa youmlnelmek gerekecektir Sadea goumlre dojtanın celladı olmak gerekir Ama bu da kolayca ulaşılabilecek bir durum dejtil Buumltuumln kurbanlar yerle bir ediJip de defter kapanınca ıssız şatoda cellatlar karşı karşıya kalırlar Bir eksikleri vardır daha İşkenceye ujtramış bedenler temel oumljteleriyle yaşamın yeniden doğashycajtı dojtaya doumlnerler oumllduumlrme de bitmemiştir oumllduumlrme vurduğushymuz kişiyi ilk candan eder yalnız ikincisini de koparabilmeliydik onshydan Sade buumltuumln evrene karşı bir kundakccedilılık duumlşuumlnuumlr Tiksiniyoshyrum dojtadan iTasarılarını bozmak yuumlruumlyuumlşuumlnuuml ccedilelmelemek yıldızshy

ı ların ccedilarkını durdurmak uzayda uccediluşan kuumlreleri altuumlst etmek ona hizmet edeni yoketmek ona zarar vereni korumak kısacası yapıtlashyrında alccedilaltmak isterdim onu ama bunu başaramıyorum Evreni tuzla buz edecek bir makinist tasariasa da boşuna kuumlrelerin tozunda yaşamın gene suumlrecejtini bilir Evrene karşı kundakccedilılık olur şey deshyjtildir Her şey yokedilemez bir kalıntı vardır her zaman Bunu bashyşaramıyorum bu yatışmaz ve donmuş evren birdenbire zorlu bir huumlzuumlnde gevşeyiverir Sade da hiccedil istemediği bir sırada bize etkir boumlyshylece Belki de guumlneşe saldırarak evreni ondan yoksun bırakabilir belshyki de ondan yararlanıp duumlnyayı ateşe verebilirdik işte bunlar gerccedilek birer cinayet olurdu doğrusu Evet iyi birer cinayet olurdu bunlar ama kesin cinayet dejtil Yuumlruumlmek gerekir daha cellatlar goumlzleriyle birbirlerini tartarlar

Yalnızdırlar ve bir tek yasaya uyarlar guumlcuumln yasasına Onu efenmiddot diyken benimsemiş olduklarına goumlre şimdi kendilerine karşı doumlnduuml diye yadsıyamazlar artık Her guumlccedil tek ve yalnız kalmaya youmlnelir Geshy

43

ne oumllduumlrmek gerekmektedir Efendiler şimdi de birbirlerini parccedilalayashycaklardır Sade bu sonucu goumlruumlr gerilemez gene de Başkaldırmanın bu ccedilukurlarını bir garip guumlnah stoacılı ı biraz aydınlatır Sevgi ve uzshylaşma duumlnyasına doumlnmeye ccedilalışmayacaktır Kaldırılan koumlpruuml indirilshymeyecek kişisel yokoluşu benimseyecektir Yadsımanın zincirleri koshyparmış guumlcuuml son noktasında buumlyuumlkluumlkten de yoksun olmayan koşulshysuz bir boyun eğişe varacaktır Efendinin kendisi de koumlle olmaya yashynaşmakta belki de bunu arzulamaktadır Darağacı da bir hazlar tahtı olurdubenim iccedilin

En buumlyuumlk yoketme en buumlyuumlk kesinlerneyle birleşir o zaman Efendiler birbir rinin uumlzerine atılırlar ve haz duumlşkuumlnluumlğuuml onuruna dishykilmiş olan bu yapıt dehalarının doruğunda vurulmuş haz duumlşkuumlnleshyrinin cesetleriyle dolar1 bull Ayakta kalacak olan en guumlccedilluuml kişi yalnız kalacak Tek olacaktır Sade bu tek kişiyi yuumlceltir bu kişi de kendisishydir İşte efendi ve Tanrı olarak egemenliğini suumlrduumlrmektedir en sonunshyda Ama en buumlyuumlk utkuya erdiği dakikada duumlş dağılıverir oumllccediluumlsuumlz duumlşlerinden doğduğu tutukluya doumlner Tek onunla birleşir Gerccedilekten de hala yatışmamış ama artık youmlnelebileceği bir nesne de kalmamış bir hazzın ccedilevresinde kurulmuş kanlı bir Bastille iccediline kapatılmış dushyrumdadır yalnızdır Ancak duumlş te utkuya ermiştir tuumlyler uumlrpertici şeyshylerle felsefeyle dolu onlarca cilt yapıt mutsuz bir yalnızlığa kapanıshyşı tuumlm hayırdan salt evete doğru başdoumlnduumlruumlcuuml bir yuumlruumlyuumlşuuml kısacashysı her şeyin ve herkesin oumllduumlruumllmesini ortak intihar biccedilimine sokan bir oumlluumlme boyun eğişi oumlzetler

Sadeın yokluğunda resmi idam edilmiştir aynı biccedilimde kendisi de duumlşlerinde oumllduumlrmuumlştuumlr yalnız Promethee Onan2 olur sonunda Hep tutuklu olarak ama bu kez bir duumlşkuumlnler evinde sanrılılar arasın shyda derme ccedilatma bir peyke uumlstuumlnde oyunlar oynayarak bitirecektir oumlmruumlnuuml Yaratma ile duumlş duumlnya duumlzeninin kendisine vermediği doyshy

( 1) Maurice Blanchot Lautreamont et Sade

2) Onan Kutsal Kitap ta adı geccedilen bir kişi Mastuumlrbasyon anlamına gelen onanisme soumlzcuumlğuuml onun adından gelir (Ccedileviren)

4 4

gunluğun guumlluumlnccedil bir karşılığını sağlamıştır ona Yazarın kendi kendinmiddot den esirgeyeceği hiccedilbir şey yoktur elbette Hiccedil değilse onun iccedilin buumlshytuumln sınırlar ccediloumlker arzu son noktasına kadar gidebilir Bu bakımdan Sade kusursuz bir yazın adamıdır Kendi iccedilinde varolma duumlşuumlnuuml uyanshydırabiirnek iccedilin duumlşsel bir evren kurmuş tu Yazı yoluyla erişilen ruhshysal cinayeti her şeyden uumlstuumln tutmuştu Onun soumlz goumltuumlrmez uumlstuumlnluumlshyğuuml daha başlangıccedilta birikmiş bir oumlfkenin mutsuz accedilık goumlruumlşiuumlluumlğuuml iccedilinde bir başkaldırma mantığının hiccedil değilse kaynaklarının gerccedileshyğini unuttuğu zaman varacağı en aşırı sonuccedilları goumlstermiş olmasıdır Bu sonuccedillar tamamlanmış buumltuumlnluumlk evrensel cinayet umursamazlık aristokrasisi bir de yıkım istemidir Ondan yıllarca sonra da karşımıza ccedilıkacaktır bunlar Ama bunların tadını ccedilıkardıktan sonra kendi ccedilıkshymazlarında boğulduğu yalnızca yazında kurtulduğu seziliyor Başkalshydırmayı sanat yollarına youmlneiten Sadedır romantizm daha da ileri goumlshytuumlrecektir onu Ccediluumlruumlmuumlşluumlkleri o kadar tehlikeli o kadar etkendir ki korkunccedil oumlğretilerini yayımlarken cinayetlerini yaşamlarının oumltesine yaymaktan başka bir erekli yoktur cinayet işleyemezler artık ama lanetli yazıları başka cinayetler işlettirecektir mezariarına goumltuumlrduumlkshyleri tatlı duumlşuumlnce oumlluumlp de varolandan elccedilekmelerinin acısını dindiren bir avuntu olur dediğ yazarlardandır Boumlylece başkaldırmış yapıtı oumlluumlmden sonra yaşama susuzluğunu goumlsterir Goumlz diktiği oumlluumlmsuumlzluumlk Kabil in oumlluumlmsuumlzluumlğuuml de olsa goumlz diker ve istemeden en gerccedilek doğashyoumltesi başkaldırmaya tanıklık eder

oumlte yandan izleyicileri bile kendisine saygı goumlstermeye zorlar bizi Mirasccedilılarının hepsi yazar değildir Guumlzel semtlerin yazar kahveshylerinin duumlşlerini kızıştırmak iccedilin acı ccedilekmiş oumllmuumlştuumlr kuşkusuz Ama iş bu kadarla bitmez Ccedilağımızda Sadeın tutulması ccedilağdaş duyarlıkla ortak yanları bulunan bir duumlşle accedilıklanır Tuumlm oumlzguumlrluumlğuumln bir hak olashyrak istenmesi bir de usun insanı insan dışı kılma ccedilabası İnsanın uumlzeshyrinde deney yapılacak bir nesne durumuna duumlşuumlruumllmesi guumlccedil istemi ile nesne-insan ilişkilerini belirleyen duumlzen bu korkunccedil deneyin kapalı alanı koumlleler ccedilağını oumlrguumltlemeleri gerekince guumlccedil kuramcılarının yenishyden bulııcakları derslerdir

4 5

Sade iki yuumlzyıl oumlncesinden başkaldırmanın aslında istemedi i azgın bir oumlzguumlrluumlk adına tuumlrncuuml toplumları daha kuumlccediluumlk bir duumlzeyde goumlklere ccedilıkarmıştır Ccedila daş tarih ve ccedila daş tragedya onunla başlar aslında Koumlleli in sınırları varmışcasına cinayet oumlzguumlrluuml uuml uumlzerine kumiddot rulmuş bir toplumun toumlre oumlzguumlrluuml uumlyle bir arada yuumlruumlyebilece ine inanınıştı yalnızca Ccedila ımız tuhaf bir biccedilimde evrensel cumhuriyet duumlşuuml ile alccedilaltma tekni ini kurmakla yetindi Sonunda en ccedilok nefret etti i şey yani yasal oumllduumlrme onun iccedilguumlduuml oumllduumlrmesinden yana buluşmiddot larını kendi hesabına geccedilirdi Zincirlerini koparmış sapkınlı ın eşsiz ve tatlı meyvesi olmasını istedi i cinayet buguumln polise mal olmuş bir ershydemin donuk alışkanlıgından başka bir şey değil Yazının şaşırtmacashylarıdır bunlar

Zuumlppelerin başkaldınnası

Ama yazın adamlarının guumlnuumlduumlr daha Romantizm şeytansı başshykaldırması ile ancak imgelemin seruumlvenlerine yarayacaktır Koumltuumlluuml uuml ve bireyi ye tu tuşuyla o da Sade gibi ilkccedila başkaidırışından ayrılashycaktır Başkaldırma daha ccedilok meydan okuma ve yadsıma guumlcuumlne oumlnem vermekle olumlu oumlzuumlnuuml unutur bu evrende Tanrı insandan iyi olanı istediğine goumlre bu iyiliği guumlluumlnccedil duruma duumlşuumlrmeli koumltuumlluuml uuml seccedilshymelidir oumlluumlme ve haksızlı a duyulan kin koumltuumlluuml uuml oumllduumlrmeyi uygulashymaya olmasa bile savunmaya goumltuumlruumlr insanı

Romantiklerin goumlzde şiiri Yitirilmiş Cennet1 bu dramı simgeleşshytirir ama oumlluumlmuumln ( guumlnahla birlikte) Şeytanın ccedilocu oldu u oranda derin bir biccedilimde Başkaldıran insan kendini succedilsuz buldu undan koumltuumlluumlkle savaşmak iccedilin iyilikten vazgeccediler ve koumltuumlluumlğuuml yeniden yarashytır Romantik kahraman her şeyden oumlnce iyilikle koumltuumlluuml uuml derin bir bakıma da dinsel bir biccedilimde birbirine karıştırır2 bull Yazgı iyilikle koumltuumlshyluumlğuuml karıştırdığına insan da bundan kaccedilınamaclığına goumlre romantik

( 1 ) İngiliz ozanı Milton un yapıtı (Ccedileviren )

(2) Oumlrneğin William Blakein başlıca konulanndan biri budur

4 6

kahraman yazgısaldır Yazgı de er yargılarına yer vermez Bu aykırı durumun tek sorumlusu olan Yaratıcıdan başka her şeyi hoş goumlsteren

bir Ne yaparsınla yerini tutar onların Ayrıca kendisı guumlccedil ve deshyha accedilısından buumlyuumlduumlkccedile iccedilindeki koumltuumlluumlk de buumlyuumlduuml uuml iccedilin yazgıshysaldır romantik kahraman Her guumlccedil her aşırılık bu Ne yapalıma buumlruumlnuumlr o zaman Sanatccedilının oumlzellikle de ozanın şeytansılı ı koshynusundaki ccedilok eski duumlşuumlnce kışkırtıcı bir tanım bulur Her şeyi hatta en oumllccediluumlluuml dehaları bile kendine katmaya ccedilalışan bir sevtan

soumlmuumlrgecili i goumlruumlluumlr bu ccedilağda Blake Miltonın meleklerden Tanrı dan soumlzederken huzursuzluk cinlerden cehennemden soumlzederken atılshyganlıkla yazması gerccedilek bir ozan olmasından bilmeden de olsa şeyshytanlardan yana ccedilıkmasındandır diye yazar O zaman ozan deha en yuumlce goumlruumlntuumlsuuml iccedilinde insanın kendisi Şeytanla birlikte haykırır Alshylahaısmarladk umut umutla birlikte korku pişmanlık sizlere de A1lahaısmıuladık Koumltuumlluumlk iyili im ol benim Alccedilaltılmış succedilsuzlushy

un ccedilı lığıdır bu Demek ki romantik kahraman olanaksız bir iyiliğin oumlzlemi iccedilinshy

de koumltuumlluumlk etmek zorunda olduğunu duumlşuumlnuumlr Yaratıcı kendisini kuumlshyccediluumlltmek iccedilin zora başvurduğuna goumlre Şeytan da yaratıcısına karşı başkaldırır Usta kendisine yetişilince zor yoluyla yuumlkseldi eşitlerishynin uumlzerinde der Miltonın şeytanı Boumlylece Tanrı şiddeti accedilıktan accedilı a succedillanır En iyi yer ondan en uzak yer olduğuna goumlre baş kalmiddot dırmış kişi bu saldırgan ve koumltuuml Tanrıdan uzaklaşacak1 Tanrı duumlzenishyne duumlşman guumlccediller uumlzerinde egemenliğini suumlrduumlrecektir Koumltuumlluumlk prensi iyilik Tanrının haksız erekler iccedilin tanımlayıp yararlandığı bir kavram oldu u iccedilin seccedilmiştir bu yolu Succedilsuzluk da bir aldanmış kişinin koumlrshyluuml uuml oldu u oumllccediluumlde sinirlendirir Ayaklanmışı Succedilsuzlu un azdırdı ı bu kara koumltuumlluumlk ruhu Tanrı adaletsizliğine denk bir insan adaletsizlishy

ine yol accedilacaktır boumlylece Şiddet yaratılışın temelinde bulundu una

( 1 ) Yazgıya ve tersliklerine aldırmadan dayatan kişinin kesin bir başarının soğuk guumlvenliği iccedilinde duumlşmanlarından en korkunccedil oumlcuuml alan kişiden uumlstuumln olması gibi Miltonın Şeytanı da ruhsal accedilıdan Tanrısından ccedilok uumlstuumlnshyduumlr Herman Melville

4 7

goumlre oumllccediluumlsuumlz bir şiddet karşılık verecektir kendisine Aşırı umutsuzluk daha bir artırır umutsuzluk nedenlerini uzun adaletsizlik deneyinin arshydından gelen iyilikle koumltuumlluumlk ayrımı iccedilinde buumltuumlnuumlyle silinen bir kinshydar gevşekli e duumlşuumlruumlr başkaldırmayı Vignynin Şeytanı

Ne koumltuumlluumlğuuml duyabiliyor artık ne iyilik leri

Ettiği koumltuumlluumlkten bile tad almaz oldu

Bu anlayış yoksayıcılı ı tanımlar ve oumllduumlrmeye izin verir Gerccedilekten de oumllduumlrme sevimli duruma gelecektir Romantik

Şeytan ı Ortaccedilağın ressamlarının Şeytan ıyla karşılaştırmak yeter Boynuzlu hayvanın yerini genccedil huumlzuumlnluuml canayakın (Vigny) bir deshylikanlı alır Yeryuumlzuumlnuuml bilmeyen bir guumlzellikle guumlzel dir (Lermontm ) yalnız ve guumlccedilluuml acılı ve horgoumlruumlcuumlduumlr hiccedil oumlnemserneden ezer Ama oumlzuumlruuml acısıdır Miltonın Şeytanı En yuumlksek makamın sonsuz ve zorlu bir acıyla cezalandırdığını kim kıskanır der Uğranılan bunca haksızlık boumlylesine suumlrekli bir acı buumltuumln aşırılıklara izin verir Başkalshydıran insan kendine birtakım uumlstuumlnluumlkler tanır o zaman oumllduumlrme sırf oumllduumlrme iccedilin oumlğuumltlenmez kuşkusuz Ama romantik kişi iccedilin en buumlyuumlk de er olan ccedilılgınlık değeri iccedilinde yeri vardır Ccedilılgınlık sıkıntının oumlbuumlr yuumlzuumlduumlr Lorenzaccio Han d Islandeı duumlşler Ccedilok tatlı duyarlıklar kashyba kişilerin ilkel azgınlıklarını ccedilağırır Byronın sevme yetene i bulunshymayan ya da yalnız olanaksız bir sevgi yeteneği bulunan kahramanı sıkıntının acısını ccedileker Yalnızdır bitkindir durumu yiyip bitirir kenshydisini Yaşadığını duyacaksa kısa ve tuumlketici bir eylemin korkunccedil coşkusu iccedilinde duymalıdır Hiccedilbir zaman iki kez goumlrmeyeceğini sevshymek sonra yokolmak uumlzere alev ve ccedilı lık iccedilinde sevmektir

Acıyla birleşmiş acılı yuumlreğin

bu kısacık ama canlı birleşmesi

(LERMONTO V)

iccedilin tek bir an iccedilinde ve anla yaşanır Koşulumuz uumlzerindeki oumlluumlm tehdidi her şeyi kısırlaştırır Yalnız ccedilığlık yaşatır insanı coşku gerccedilek

4 8

yerini tutar Burada yıkım aşkın ve oumlluumlmuumln bilincin ve succedillulu un kısacası her şeyin birbirine karıştı ı bir de er olur Youmlruumlngesinden ccedilıkmiddot mış bir evrende uccedilurum yaşamından başka yaşam kalmaz uccedilurumshylara da Alred Le Poittevine goumlre oumlfkeden titreyen cinayetlerini candan seven insanlar yuvadana yuvarlana Yaratıcıyı lanetlerneye gelirler O zaman ccedilılgın sarhoşluk son noktasında da guumlzel cinayet bir yaşamın buumltuumln anlamını bir saniyede bitiriverir Romantizm tam anlashymıyla cinayeti ouml tlememekle birlikte yasadışı adam iyi yuumlrekli huumlshykuumlmluuml iyiliksever haydut goumlruumlntuumlleri iccedilinde derin bir hak isteme eyleshymini canlandırmaya ccedilalışır Kanlı melodram korku romanı başarı kamiddot zanır Pixerecourtla hem de en ucuz yanından başkalarının oumllduumlrme kamplarında dindirecekleri şu korkunccedil can oburlu u koumlrletilir Bu yashypıtlar zamanın toplumuna youmlneltilmiş birer meydan okumadır da kuşshykusuz Ama canlı kayna ında romantizm her şeyden oumlnce ahlak yashysasına Tanrı yasasına meydan okur İşte bunun iccedilin en oumlzguumln goumlruumlnshytuumlsuuml devrimci kişi de il mantı a uygun olarak zuumlppe kişidir

Mantı a uygun olarak ccediluumlnkuuml şeytancıhkta bu inat durmadan yinelenen do rulanmasıyla bir bakıma da sa lamlaştırılmasıyla ancak adaletsizli i haklı ccedilıkarılabilir Bu evrede acı ancak ccedilaresiz olursa beshynimsenebilir Başkaldıran insan hala iccedilinden ccedilıkamadı ımız lanetshyIerne yazınında dile gelen do aoumltesini en koumltuumlnuumln do aoumltesini seccediler Guumlcuumlmuuml duyuyordum bir de zincirleri (Petrus Borel) Ama bu zinshycirler sevilen zincirlerdir Elimizde bulundu undan kuşkumuz olmashyyarı guumlcuuml onlarsız kanıtlamamız ya da onlarsız kullanmamız gereshykirdi Sonunda Cezayirde goumlrev alınır ve Prom thee aynı Borel le el ele vererek meyhaneleri kapatmak soumlmuumlrgede yaşayanların ahlakını duumlzeltmek ister Ne ccedilıkar Her ozan benimsernek iccedilin lanetlenmiş olmak zorundadır o guumlnlerde 1 bull Charles Lassailly bir felsefe romanıshynı Robespierre ile lsa yı tasarlayan adam destekten yoksun kalmamiddot mak iccedilin birkaccedil ateşli kuumlfuumlr savurmadan yatmaz hiccedil bir zaman Baş shy

( I ) Yazırumız hala taşır bunun etkisini Lanetlenmiş ozanlar kalmadı artık diyor Malraux O kadar ccedilok olmasa b iie var Ama oumltekilerin de iccedili rahat deshyğil

4 9

kaldırma yas giysileriyle suumlslenir sahnelerde alkış toplar Birey sayshygısından ccedilok kişilik saygısını başlatır romantizm Ancak o zaman mantıklıdır Romantik başkaldırma tutumda bir ccediloumlzuumlm arar Tanrı birliğini ya da kuralını ummaz artık duumlşman bir yazgı karşısında topshylanmakta inat eder oumlluumlme adanmış bir duumlnyada ayakta kalabilecek ne varsa hepsini ayakta tutahilrnek iccedilin yanar tutuşur Bu tutum rastlanshytının oyuncağı olan Tanrının şiddeti altında ezilen insanı sanatsal bir birlikte bir araya getirir oumllmek zorunda olan varlık oumllmeden oumlnce pashyrıldar hiccedil değilse haklı ccedilıkması da bu parıltıdır Değişmez bir noktashydır bu kin Tanrısının bundan boumlyle taşiaşmış yuumlzuumlne karşı ccedilıkarılashybilecek tek noktadır Başkaldırırıış kımıltısız kişi Tanrının bakışı karşısında zayıflığa kapılmadan durur Bu kımlltısız ruhu alccedilaltılshymış bilinccedilten doğan bu yuumlce horgoumlruumlyuuml hiccedilbir şey değiştirmeyecekshytir der Milton Her şey kımıldar hiccedilliğe koşar ama alccedilalmış kişi dayatır ve hiccedil değilse gururu ayakta tutar Raymond Oueneau nun bulduğu romantik bir yazar her ussal yaşamın ereğinin Tanrı olmak olduğunu ileri suumlrer Doğrusu ya bu romantik ccedilağına goumlre biraz ilershydedir O zaman biricik erek Tanrıya eşit duruma gelmek onun duumlshyzeyinde kalmaktı Yıkmazlar onu ama ona herhangi bir biccedilimde boshyyun eğmeyi de dinmez bir ccedilabayla yadsır dururlar Zuumlppelik ccedilile ccedilekshymenin yozlaşmış bir biccedilimidir

Zuumlppe kendi birliğini estetik yollardan yaratır Ama bir başshykalık birmiddotyoksama estetiğidir bu Bir ayna karşısında yaşayıp oumllmek Baudelairee goumlre zuumlppenin ilkesi buydu Gerccedilekten d e tutarlıdır bu ilke Zuumlppe bir karşıtlıktır Ancak meydan okuyuşuyla ayakta kalır O zamana kadar yaratık tutarlılığını yaratıcıdan alıyordu Buumltuumln guumlshycuumlnuuml ondan kopmaya harcamaya başladığı dakikadan sonra kendini anlara geccedilen guumlnlere dağınık duygulara bırakmış demektir Yadsıma guumlcuumlyle toparlanır zuumlppe onunla bir birlik sağlar kendine Kuraldan yoksun kimse olarak dağılmıştır kişi olarak tutarlı kalacaktır Ama bir kişi bir kitleyi varsayar zuumlppe ancak karşı ccedilıkarak bir varlık kazashynır Varlığından kuşkuya duumlşmernek iccedilin onu başkalarının yuumlzuumlnde yeniden bulması gerekir Başkaları aynadır Ama insanın dikkat yeteshy

5 0

ne i sınırlı oldu una goumlre ccedilabucak kararı veren bir ayna oldukları da ortadadır Dikkatin durmamacasına yeniden uyandırılması meydan okumayla kışkırtılması gerekir oumlyleyse zuumlppe hep şaşırtmak zorunshydadır İccedilccedila rısı benzersizlikte kusursuzlaşması artırmadadır Hep kopmuş durumdadır hep dışardadır değerleri yadsıyarak başkalarıshynı kendini yaratmaya zorlar Yaşamını yaşayamadı ı iccedilin oynar Yalshynız ve aynasız kaldı ı anlar dışında oumlluumlnceye kadar oynar yaşamını Zuumlppe iccedilin yalnız olmak hiccedil olmak demeye gelir Romantikler yalnızshylıktan boumlylesine guumlzel soumlzetmişlerse yalnızlık gerccedilek acıları oldu katlanılamayacak acı olduğu iccedilin soumlzetmişlerdir Başkaldırmaları daha derin bir duumlzeyde koumlklenir ama 1 830 un ccedilılgınlarından Baudelaire den 1 880 in simgecilerinden de geccedilerek Prevostun Cleveland ından dada cılara gelinceye kadar yuumlz yıldan fazla bir zamanın başkaldırmashysı ucuz yanından acayipliğin goumlzuumlpekliğinde yatışır Hepsinin de acıdan soumlzetmesini iyi becermesi onu boş goumlsterişlere başvurmadan aşmaktan umudu kestikleri boumlylece acının tek oumlzuumlrleri ve gerccedilek soyshylulukları olarak kaldı ını iccedilguumlduumlyle sezdikleri iccedilindir

Bunun iccedilin romantizmin mirasını ayan uumlyesi Hugo değil cinashyyet ozanları Baudelaire ve Lacenaire yuumlklenmişlerdir Bu duumlnyada her şeyden cinayet sızıyor der Baudelaire gazetedell duvardan inshysan yuumlzuumlnden Hiccedil de ilse bu cinayet bu duumlnya yasası seccedilkin bir ccedilelıshyreye buumlruumlnmelidir Lacenaire cani beyzadelerin ilki kendini gerccedilekten verir bu işe Baudelaire o kadar ileri gitmlz ama dehası vardır Cinayeshytin fazla fazla oumltekilerden daha ender bir tuumlr olarak goumlruumlnduumlğuuml koumltuumlluumlk bahccedilesini yaratacaktır o Dehşet bile ince bir duyu ve ender bulunur bir nesne olacaktır Kurban edilmekten mutluluk duymasına duyarshydım ya devrimi her iki biccedilimde de duymak iccedilin cellat olmaktan da kaccedilmazdım hani Toumlrelere uyuşu bile cinayet kokar Baudelairein Duumlşuumlnme ustası olarak Maistrei seccedilmesi bu tutucu yazarın sonuna kashydar gitmesinden oumlğretisini oumlluumlm ve cellat uumlzerinde toplamış olmasınshydan ileri gelir Baudelaire Gerccedilek ermiş halkı halkın iyiliği iccedilin kamshyccedilılayan oumllduumlren kişidir diye duumlşuumlnuumlyormuş gibi goumlruumlnmeye ccedilalışır Yerine getirilecektir soumlzuuml Gerccedilek ermişler soyu başkaldırmanın bu

5 1

garip sonuccedillarını perccediliniemek uumlzere yeryuzune yayılmaya başlıyor Ama Baudelaire şeytansı silahlarına Sadea duumlşkuumlnluuml uumlne kutsala salmiddot dırılarına karşın gerccedilek bir başkaldırmış olamayacak kadar tanrı bishylimciydi Kendisini ccedila ının en buumlyuumlk ozanı yapan şey başka yerdeydi

middotBaudeıaıre burada ancak zuumlppeli in en derin kurarncısı oldu u romanshytik başkaldırmanın sonuccedillarından birini kesin deyimlerle tanımladı ı oumllccediluumlde anılabilir

Gerccedilekten de başkaldırmanın zuumlppelikle uzlaştı ını kanıtlar romiddot mantizm Zuumlppelik beylik biccedilimleri iccedilinde bir ahlak oumlzlemini belli eder Yozlaşa yozlaşa onur yoklu u olmuş bir onurdur Ama aynı zamiddot manda duumlnyamızda haia egemen olan bir esteti i yalnız yaratıcıların succedilladı ı bir Tanrının inatccedilı rakiplerinin esteti ini başlatır Romanshytizm bir de işiklik getirir Sanatccedilının işi yalnızca bir duumlnya yaratmak guumlzelli i guumlzellik iccedilin yuumlceltmek degildir artık aynı zamanda bir tutushymu da tanımlamaktır Sanatccedilı oumlrnek olur o zaman bir oumlrnek olarak goumlsterir kendini Ahlakı sanattır Bilinccedil youmlneticileri ccedila ı onunla başshylar İntihar etmedikleri ya da ccedilıldırmadıkları zaman zuumlppeler uumln yamiddot par gelecek kuşaklar iccedilin poz verirler Vigny gibi susacaklarını haymiddot kırdıkları zaman bile guumlmbuumlrtuumlluuml bir susmaları vardır

Ama romantizmin goumlbeginde bile bu tutumun kısırlı ı bazı başshykaldırınışiarın goumlzuumlnden kaccedilmaz Bu başkaldırmışlar acayiplik (ya da inanılmaz) ile bizim devrimci seruumlvencilerimiz arasında bir geccediliş oumlrneshy

i oluştururlar Rameau nun ye eni ile yirminci yuumlzyılın fatihleri arasında Byron ile Shelley goumlsterişli bir biccedilimde de olsa daha o zashymandan oumlzguumlrluumlk iccedilin ccedilarpışırlar Goumlstermek isterler kendilerini ama başka bir biccedilimde Başkaldırma iyiden iyiye yerleşece i yapma evrenine girmek uumlzere goumlruumlnme evreninden ayrılır yavaş yavaş O zaman 1 830 yılının Fransız uumlniversitelileri ile Rus de cem briste 1eri 1 ilkin yalnızken sonradan oumlzveriyle bir birleşme yolu arayan bir başmiddot kaldırmanın en arı cisimleşmesi olarak belirecektir Buna karşılık yıshy

( 1 ) On dokuzuncu yuumlzyıl sonunda ccedilarlık youmlnetimine karşı yıldırı eylemlerine girişen genccedillere bu ad verilir (Ccedileviren)

5 2

kım ve ccedilılgınca yaşam duumlşkuumlnluuml uuml devrimenerimizde yeniden karşıshy

mıza ccedilıkacaktır Yargılama goumlsterişi sorgu yargıcı ile sanı ın korkunccedil oyunu sorguya ccedilekmelerin sahneye konuluşu bir eski kaccedilama a goumlsshyterilen eıtilimi belli eder bazı bazı Romantik başkaldırmış da bu kaccedilashy

mak yola başvurarak kendi benlijtini yadsımış daha derin bir benli e varmanın mutsuz umudu iccedilinde goumlruumlnuumlşe batlanmıştı

5 3

KURTULUŞUN Y ADSINMASI

Romantik başkaldırma bireyi -ve koumltuumlluumlguuml goumlklere ccedilıkardığına goumlre insanlardan yana değil yalnızca kendi kendinden yana ccedilıkıyor demektir Zuumlppelik hangi tuumlrden olursa olsun Tanrıya goumlre bir zuumlppeshyliktir her zaman Birey yaratık olarak yaratıcıya karşıt olamaz Kashyranlık bir tuumlr cilveleşmeye girişeceği bir Tanrı ya gereksinimi vardır Arınand Hoog 1 Nietzsche msi iklimlerine karşın bu yapıtlarda daha Tanrının oumllmediğini soumlylemekte haklıdır Bağıra ccedilağıra cehenneme yollanmak isternek bile Tanrıya oynanan iyi bir oyundan başka bir şey değildir Dostoyevski ile başkaldırmanın betimlemesinde bir adım daha atılacaktır İvan Karamazof insanlardan yana ccedilıkar ve onların succedilsuzlukları uumlzerinde durur uumlzerlerine ccediloumlken oumlluumlm cezasının haksız olduğunu soumlyler Hiccedil değilse ilk ccedilıkışında koumltuumlluumlğuuml savunmak şoumlyle dursun Tanrı dan uumlstuumln tuttuğu adaleti savunur Demek ki buumlsbuumltuumln yadsımaz Tanrı nın varlığım Bir ahlak değeri adına ccediluumlruumltuumlr onu Roshymantik başkaldırmışın istediği Tanrıyla eşit eşite konuşmaktı Koumltuumlshyluumlk koumltuumlluumlğe karşılık verir o zaman kibir de zulme oumlrneğin Vignynin uumllkuumlsuuml susmaya susmayla karşılık vermektir Burada Tanrı duumlzeyine yuumlkselrnek soumlz konusu kuşkusuz ama bu kadarı bile kutsala saldırı demektir Ne var ki Tanrının egemenliğini de yerini de yadsımak duumlshyşuumlnuumllmemektedir Her kutsala-saidırma eni konu bir kutsala katılma olduğuna goumlre bu saidırma bir selamlamadır

İvan la ses değişir Tanrı da yargılanır artık hem de yukardan KoumltuumllUk Tanrının yaratımı iccedilin zorunluysa bu yaratım onaylanamaz

( 1 Les Petits Romantiques (Cahiers du Sud

5 4

ivan bu anlaşılmaz Tanrıya bağlanmayacaktır artık adına adalet deshynilen daha yuumlce bir ilkeye dayanacaktır Başkaldırmanın temel girişishymini başlatır Yarlıgama uumllkesinin yerini adalet uumllkesine vermek Boumlyshylelikle Hıristiyanlı a karşı da saldırıya girişir Romantik başkaldırshymışlar bir kin ilkesi saydıkları Tanrıyla bağlarını koparıyorlardı İvansa accedilıkccedila gizlemi dolayısıyla aşk ilkesi olarak Tanrı yı yadsır Martaya on saat ccedilalıştırılan işccedililere yapılan adaletsizliği ancak aşk onaylattırtır bize ccedil ocukların doğrulanmaz oumlluumlmuumlnuuml de gene o onayshylattırtabilir Ccedilocukların acısı gerccedileğe erilmesi iccedilin zorunlu acılar toplamını tamamlamaya yarıyorsa bundan boumlyle bu gerccedileğin bu pashyhaya değmediğini soumlyleyeceğim der İ van Hıristiyanlığın acı ile gershyccedilek arasına soktuğu derin bağımlılığı yadsır ivanın en derin haykırıshyşı başkaldırmışın ayakları dibinde en altuumlst edici uccedilurumları accedilan haykırış oumlyle de olsadır Haksız da olsam suumlrerdi kızgınlığım Tanrı varolsa da gizlem gerccedileği kapiasa da stareccedil Zosima haklı olsa da ivan bu gerccedileğin koumltuumlluumlkle acıyla oumldenmesini succedilsuzun oumlluumlm cezasına ccedilarptırılmasını onaylamayacaktı demektir bu ivan dinsel kurtuluşun yadsınmasını cisimleştirir İnanccedil oumlluumlmsuumlz yaşama goumltuumlruumlr Ama giieshymin ve koumltuumlluumlğuumln benimsenmesini haksızlığa boyun eğilmesini de geshyrektirir oumlyleyse ccedilocukların acı ccedilekmesi dolayısıyla inanca varamayan kişi oumlluumlmsuumlz yaşama kavuşamayacaktır oumlluumlmsuumlz yaşam varolsa bile İvan bu koşullar altında yadsırdı onu O bu pazarlığı teper Ancak koshyşulsuz olarak benimseyebilirdi yarlıgamayı Bunun iccedilin koşullarını kendisi koyar Başkaldırma her şeyi ister ya da hiccedilbir şeyi Duumlnyashynın buumltuumln bilimleri ccedilocukların goumlzyaşiarına değmez ivan gerccedilek yoktur demez Bir gerccedilek varsa bunun ancak benimsenmez bir gerccedilek olabileceğini soumlyler Neden Adaletsizdir de ondan Adaletin gerccedilekle savaşı ilk burada başla1nıştır bir daha da durmayacaktır ivan yalnız dolayısıyla ahlakccedilı olarak doğaoumltesi bir tuumlr donkişotlukla yetinecekshytir Ama beş on yıl daha geccedilince uccedilsuz bucaksız bir siyasal kundakccedilıshylık adaleti gerccedilek yapmaya ccedilalışacaktır

uumlstelik ivan tek başına kurtulmanın yadsınmasını da cisimleşshytirir Cehennemiikiere bağlılık duyar ve onlar yuumlzuumlnden cenneti teshyper Gerccedilekten de inansaydı kurtulabilirdi ama başkaları cehennemshylik olurdu Acı suumlruumlp giderdi Gerccedilek-acımanın acısını ccedileken kişi iccedilin kurtuluş yoktur İ van adaletsizlik ve ayrıcalığın yadsındığı gibi inanshy

5 5

cı iki yandan yadsımakla Tanrıyı haksız ccedilıRarrrıasını suumlrduumlrecektir Bir adım daha attık mı ya hep ya hiccedil ten ya herkes ya hiccedil kimse ye geccedileshyriz

Bu karar ve bu kararın gerektirdi i tutum romantiklere yeterdi Ama Ivan zuumlppeli e kapılmakla birlikte evetle hayır arasında allak bullak olmuş durumda sorunlarını gerccedilekten yaşarı Bu andan sonra tutarlılı a ulaşır oumliuumlmsuumlzluuml uuml tepince ne kalır kendisine İlkel yanıyla yaşam Yaşamın anlamı silindikten sonra da yaşam kalır Mantığa karşın_yaşıyorum der lvan Sonra da Yaşama inancım kalmasa da sevilen kadından evrenin duumlzeninden kuşku duysam da her şeshyyin cehennemsi ve lanetli bir kargaşalıktan başka bir şey olmadığına inansam da yaşardım gene der İvan yaşayacaktır sevecektir de neden olduğunu bilmeden Ama yaşamak davranmaktır da Ne adına oumlluumlmsuumlzluumlk yoksa ne oumlduumll vardır ne ceza ne iyi vardır ne koumlshytuuml oumlluumlmsuumlzluumlk olmayan yerde rdem yoktur Sonra da şunları soumlyshyler Yalnız acının bulundu unu kimsenin succedillu olmadığını her şemiddot yin birbirine ba landığını her şeyin geccediltiğini her şeyin dengelendimiddot ğini biliyorum Ama erdem yoksa yasa da yok demektir Her şeye izin vardır

Ccedilağdaş yoksayıcılığın tarihi bu her şeye izin vardırla gerccedilekshyten başlar Romantik başkaldırma bu kadar ileri gitmiyordu Her şeye izin olmadı ını ama kendilerinin pervasız olduklarını yasaklanmışı da yaptıklarını soumlylemekle yetiniyorlardı Oysa Karamazoflarla oumlfke mantığı başkaldırmayı kendi kendisiyle karşı karşıya getirecek onu umutsuz bir ccedilelişki iccediline atacaktır Temel ayrım şuradadır Romanshytikler iyilik yapmaya da izinli goumlruumlrler kendilerini oysa İvan tutarlılıshyğını yitirmemek iccedilin koumltuumlluumlk yapmaya ccedilalışacaktır İyi olma serbestmiddot liğini tanımayacaktır kendine Yalnız umutsuzluk ve yadsıma değildir yoksayıcılık umudu kesme ve yadsıma istemidir her şeyden oumlnce Oumlyle vahşicesine arılıktan yana ccedilıkan bir ccedilocu un acısı karşısında titreyen geyiğin arslanın yanında uyuduğunu kurbanın katili kucakshyladığını goumlzleriyle goumlrmek isteyen adam Tanrının tutarlılığını yadshy

( 1 ) ivanın bir bakıma Dostoyevski olduğunu Dostoyevskinin onda Alyoşada olduğundan daha rahat bir Dostoyevski olarak b elirdiğini amınsatmak geremiddot kir mi

5 6

sıyıp da kendi oumlz kuralını bulmaya ccedilalışmaya başladıktan sonra oumllshyduumlrmenin yasallı ını benimser oumllduumlruumlcuuml bir Tanrıya başkaldırır İvan ama başkaldırışını usa vurur vurmaz bundan oumllduumlrme yasasını ccedilıkarır Her şeye izin varsa babasını oumllduumlrebilir hiccedil dettilse oumllduumlruumllmesine goumlz yumabilir oumlluumlm malıkumu koşulumuz uumlzerinde uzun bir duumlşuumlnce cinayetin doğrulanmasıyla sonuccedillanır ancak İvan hem idam cezasınshydan nefret eder (bir idamı anlatırken kızgınlıkla Başı duumlştuuml Tanrı nın iyiliği adına der) hem de cinayeti ilke olarak benimser Katile buumltuumln hoşgoumlruumller eellada hiccedilbir şey İccedil inde Sadeın rahatccedila yaşadığı bir ccedilelişki ivan Karamazofu boğar

Gerccedilekten de oumlluumlmsuumlzluumlk varolsa bile onu yadsıdığını soumlylemiş olmakla birlikte sanki hiccedil yokmuş gibi duumlşuumlnuumlr goumlruumlnuumlr Koumltuumlluumlğe ve oumlluumlme karşı ccedilıkmak iccedilin oumlluumlmsuumlzluumlk gibi erdemin de varolmadığını soumlylemek ve babasının oumllduumlruumllmesine ses ccedilıkarmamak yolunu seccediler Bile bile benimser ikiliği ya erdemli ve mantık dışı ya da mantıklı ve cani olmak oumlteki beni şeytan ivanın kulağına Erdemli bir eyleshymi gerccedilekleştirmek istiyorsun ama erdeme inanmıyorsun seni sinirshylendiren kafanı karıştıran bu işte diye fısıldarken haklıdır ivanın en sonunda kendi kendine sorduğu ve Dostoyevskinin başkaldırma anlayışına sağladığı gerccedilek ilerlemeyi oluşturan soru burada bizi ilgilendiren tek sorudur Başkaldırma iccedil inde yaşanabilir mi ayakta kalmabilir mi

ivan yanıtını belli eder Ancak onu son noktasına kadar goumltuumlshyrerek yaşayabiliriz başkaldırmada Doğaoumltesi başkaldırmanın son nokshytası nedir Bu duumlnyanın efendisi yasallığı yadsındıktan sonra devrilshymelidir İnsan almalıdır onun yerini Tanrı ve oumlluumlmsuumlzluumlk olmadıttına goumlre yeni insanın Tanrı olmasına izin vardır Ama Tanrı olmak neshydir Her şeye izin olduğunu benimsemek kendi yasasından başka her tuumlrluuml yasayı yadsımak Ara uslamlamalar geliştirilmese de Tanrı olmanın cinayeti benimsernek olduğu anlaşılır (Dostoyevskinin ayshydınlarının goumlzde duumlşuumlncesidir bu) Oumlyleyse ivanın kişisel sorunu manshytığa bağlı kalıp kalm ayacağını bir de succedilsuz olarak ccedilekilen acı karshyşısında oumlfkeli bir ccedilıkıştan sonra babasının oumllduumlruumllmesini tann-insanshyların aldırmazlığıyla benimseyip benimseyemeyeceğini bilmektir Ccediloumlshyzuumlmuuml biliriz Babasının oumllduumlruumllmesine engel olmayacaktır Goumlruumlnuumlşle yetinemeyecek kadar derin eyleme geccedilerneyecek kadar duygulu olshy

5 7

Ju undan yaptırmakla yetinecektir Ama ccedilıldıracaktır İnsanın benshyzerini nasıl sevebilece ini anlamayan adam onun nasıl oumllduumlruumllebileshyce ini de anlamaz Do rulanmaz bir erdemle berimsenmez bir cinashyyet arasında sıkışıp kalmıştır iccedilini acıma kemirir ama sevme yeteneshy

inden yoksundur kişinin yardımına koşan alaycılıktan uzak bir yalshynızdır ccedilelişki oumllduumlrecektir bu uumlstuumln usu Yersel bir usum var Ne dishyye bu duumlnyadan olmayanı anlamaya ccedilalışayım diyordu Ama bu duumlnyadan olmayan iccedilin yaşıyordu yalnız hiccedilbir şeyini sevmedi i yeryuumlzuumlnden de bu saltlık gururu koparıyordu onu

Oumlte yandan sorun bir kez ortaya konulduktan sonra arkadan gelecek sonucu engellemez bu kaza Başkaldırma eyleme doğru ilershylemeye başlamıştır artık Dostoyevski Buumlyuumlk Engizitoumlr soumlylenceshysiyle bu gidişi oumlnceden peygambersi bir yoğunlukla belirtmiştir ivan evreni yaratıcısından ayırmaz olur sonunda Tanrı değil benim yadsıdığım buumltuumln evren der Başka bir deyimle yarattığından ayshyrılmaz olan baba Tanrıyı yadsır ı Kapkaccedilccedilılık tasarısı tuumlmuumlyle ahlak alanında kalır boumlylece Evrende hiccedilbir şeyi duumlzeltmek istemez Ama evren ne ise o oldu undan ahlak bakımından oumlzguumlrluumlğe ulaşma hakshykını ccedilıkarır bundan oumlteki insanlar da oumlyle Başkaldırmanın her şeye izin vardırı ve ya herkes ya hiccedil kimse yi benimseyip de insanlashyrın egemenli ini ve tanrısallığını sa lamak iccedilin evreni yeni baştan kurmaya kalktığı doğaoumltesi başkaldırmanın ahlaktan politikaya doğshyru uzandı ı andan sonra gene aynı yoksayıcılıktan doğan ama nereshylere kadar varabiieceği hesaplanamayan yeni bir eylem başlayacakshytır Yeni dinin peygamberi Dostoyevski bunu oumlnceden goumlruumlp haber vermişti Alyoşa Tanrının da oumlluumlmsuumlzluuml uumln de bulunmadığı sonushycuna varsaydı tanrısız ve sosyalist olurdu hemen Ccediluumlnkuuml sosyalizm yalnızca işccedili sorunu değil her şeyden oumlnce tanrısızlık sorunudur tanrısızlığın cisimlendirilmesi sorunudur Tanrısız bir durumda yershyyuumlzuumlnden goumlklere ulaşmak değil goumlkleri yeryuumlzuumlne indirmek iccedilin kushyrulmuş Babil kulesi sorunudur 2 bull

( 1 ) ivan babasının oumllduumlruumllmesini onaylar Doğaya ve doumlllenmeye karşı kundakshyccediltığı seccediler Oumlte yandan bu baba aşağılık bir insandır Baba Karamazofun tiksindirici goumlruumlntuumlsuuml ivan ile Alyoşanın tanrısı arasına kayar durur

(2) Bu sorunlar (Tanrı ve oumlluumlmsuumlzluuml k) sosyalist sorunların aynıdır ama başka bir tccedilıdan ele alınmışlardır

5 8

Gerccedilekten de Alyoşa bundan sonra lvana bir acemi ccedilayla a davranır gibi davranabilir O yalnızca kendisini dizginlemek istiyor bunu başaramıyordu Daha ciddi kimseler gelecek aynı umutsuz yadmiddot sırnarlan yola ccedilıkarak duumlnya imparatorluğunu isteyeceklerdir lsayı zindana atan ve ona youmlnteminin iyi olmadığını evrensel mutluluğun iyi ile koumltuuml arasında kendi başına bir seccedilim yapma oumlzguumlrluumlğuumlnde deshyğil duumlnyayı egemenliği altına alıp birleştirilmesiyle sağlanacağını soumlyshyleyen Buumlyuumlk Engizitoumlrlerdir bunlar İlkin egemen olmak gerekir bir de fethetmek Goumlkler uumllkesi gerccedilekten yeryuumlzuumlne inecektir ama inshysanlar egemen olacaktır burada ilkin birkaccedilı Sezarlar ilk anlayanlar sonra buumltuumln oumltekiler zamanla Her şeye izin olduğuna goumlre her yolshydan sa lanabilir evrenin birliği Buumlyuumlk Engizitoumlr yaşlı ve yorgundur bilgisi acıdır ccediliinkuuml İnsanların korkak olmaktan ccedilok tembel oldukshylarını iyi ile koumltuumlyuuml ayırdetme oumlzguumlrluumlğuumlne rahatı ve oumlluumlmuuml ye tutshytuklarını oilir Tcrrihin durmamacasına yadsıdığı bu sessiz tutsağa acır soğuk bir acırrıa ruyar Konuşmaya zorlar onu haksızlıklarını benimshysemeye bir arlamda Engizitoumlrlerin ve Sezarların giriştiği işi yasaya uygun kılmaya zorlar Ama tutsak susar oumlyleyse iş onsuz suumlrduumlruumlleshyrektir oumllduumlruumllecektir Ccedilağların sonunda insan uumllkesi gerccedilekleştirishyiinc elecektir yasailık İş daha başlangıcında sona ermekten ccedilok uzak yeryuumlzuumlnuumln ccedilok acı ccedilekmesi gerek daha ama ulaşacağız ereğishymize Sezar oiacağız evrensel mutluluğu o zaman duumlşuumlneceğiz

O guumln buguumln tutsak idam edilmiştir yalnızca derin anlayışa yıkım ve oumlluumlm anlayışına kulak veren Buumlyuumlk Engizitoumlrler egemendir Buumlyuumlk Engizitoumlrler goumlğuumln ekmeğini ve oumlzguumlrluumlğuumlnuuml gururla teper yershyyuumlzuumlnuumln oumlzguumlrluumlksuumlz ekmeğini sunarlar Polisleri daha o zamanlarda Golgotha da Ccedilarmıhtan in sana inanalım diye bağırıyorlardı Ama inmedi hatta canccedilekişmenin en zor dakikasında bırakıldığı iccedilin Tanshyrıya dert yandı Kanıt manıt yok demektir oumlyleyse başkaldırmışlashyrın yadsıdığı Buumlyuumlk Engizitoumlrlerinse alaya aldıkları inanccedil ve gizlem vardır Her şeye izin vardır cinayet yuumlzyılları bu ccedilalkantılı dakikada hazırlanmıştır Paulden Stalin e varıncaya kadar Sezarı eccedilmiş pashypalar yalnız kendi kendilerini seccedilen Sezarların yolunu accedilmışlardır Tanrı ile gerccedilekleşmeyen duumlnya birliği Tanr ya karşı gerccedilekleşmeyi deneyecektir bundan boumlyle

Ama bu noktaya gelmedik daha Şimdilik succedilsuz olduğu duumlshy

5 9

şuumlncesi ile oumllduumlrme istemi arasında şaşırıp kalmış eylem y eteneginshyden yoksun başkaldırmışın solgun yuumlzuumlnuuml sunar İvan bize Bir yanshydan insan koşulunun goumlruumlntuumlsuumlduumlr diye oumlluumlm cezasından nefret eder bir yandan da cinayete do ru yuumlruumlr İnsanlardan yana ccedilıktıgı iccedilin pashyyına yalnızlık duumlşer Usun başkaldırması onunla birlikte ccedilılgınlıkta son bulur

6 0

SALT KESİNLEME

İnsan Tanrıyı ahlak accedilısından yargılamaya kalkar kalkmaz onu kendi iccedilinde oumllduumlruumlr Ama bu durumda ahiakın temeli nedir Adalet adına yadsınır Tanrı ama Tanrı duumlşuumlncesi olmayınca adalet duumlşuumlncesi anlaşılır mı Uyumsuzluğa duumlşmez miyiz o zaman Nietzsche doğrushydan doğruya uyumsuzluğa el atar Uyumsuzluğu daha iyi aşabilmek iccedilin son noktasına kadar goumltuumlruumlr onu Ahlak ancak bundan sonra kushyrulabilir Tanrının yokedilmesi gereKen son yuumlzuumlduumlr O zaman Tanrı yok demektir artık varlığımıza guumlvence sağlamaz insan varolmak iccedilin yapmaya karar vermelidir tir

Tek

Daha oumlnce Stirner Tanrıyı yıktıktan sonra insanda her tuumlrluuml Tanrı duumlşuumlncesini de yıkmak istemişti Ama Nietzschenin tersine yoksayıcılığı hoşnuttu Stirner ccedilıkmazda guumller Nietzsche duvarlara saldırır Daha 1 845te yani Tek ve oumlzelliği nin yayımlandığı yılda ortalığı tertemiz etmeye başlar Genccedil ve solcu Hegel cilerle (Marx da bunlar arasındaydı) Kurtulmuşlar Birliğine girip ccedilıkan bu adamiddot ının yalnız Tanrı ile değil Feuerbachın İnsanı Hegel in Ruhu ve onun tarihsel cisimleşmesi olan devletle de goumlruumllecek bir hesabı varshydı Ona goumlre buumltuumln bu putlar aynı dar kafalılıkta oumlluumlmsuumlz duumlşuumlnceshylere inanmadan doğmuştur Bu yuumlzden savımı hiccedilbir şey uumlzerine kurmadım diye yazabilmiştir Guumlnah bir Moğol yıkımıdır kuşkushysuz ama tutukluları olduğumuz hukuk da oumlyle Tanrı duumlşmandır Stirner kutsala saldırıda elden geldiğince ileri gider (sindir kutsanmış ekmeği olsun bitsin ) Tanrı benin daha doğrusu olduğum şeyin

6 1

bir sapıtmasından başka bir şey degildir Sokrat İsa Descartes Heshygel buumltuumln peygamberler buumltuumln filozoflar beni oldu um şeyi saptırshy

mak iccedilin yeni yollar bulmaktan başka bir şey yapmamışlar Stirner bu beni en oumlzel en geccedilici yanına indirgeyerek Fichtein it beninshy

den ayırır Adlar adlandırmaz onu Tektir Stirnere goumlre evrensel tarih İsaya kadar gerccedilegi uumllkuumlleştirmek

yolunda uzun bir ccedilabadan başka bir şey de ildi Bu ccedilaba eskilere oumlzshyguuml duumlşuumlncelerle arınma ayinlerinde cisimleşir İsadan sonra erege vashyrılmıştır- artık başka bir ccedilaba başlar bu da tam tersine uumllkuumlyuuml gershyccedilekleştirmektir Soyutu cisimlendirme tutkusu arınmanın yerini alır İsanın mirasccedilısı olan sosyalizm etkisini artırdıkccedila duumlnyayı gittikccedile daha ccedilok yakıp yıkar Ama evrensel tarih ben olan tek ilkeye canlı somut ilkeye birbirini kavalayan soyutlamaların yani Tanrının devshyletin toplumun insanın boyunduru una sokulmak istenen utku ilshykesine karşı uzun bir aşa ılamadan başka bir şey de ildir İnsansevershylik bir aldatmacadır Stirner e goumlre Devlet ve insana saygıda en yuumlksek noktalarına ulaşan tanrısız felsefeler de dinsel ayaklanmalardan başka bir şey olamaz 3izim tanrısızlarımiZ gerccedilekten dindar insanshylardır der Stirner Buumltuumln tarih boyunca bir tek din olmuştur oumlluumlmshysuumlzluumlk dini Bu din yalandır Yalnızca Tek oumlluumlmsuumlzuumln ve egemenlik iste ini desteklemeyen ve varsa hepsinin duumlşmanı olan Tek gerccedilektir

Stirnerle başkaldırmaya hız veren yadsıma edimi buumltuumln kesinshylerneleri karşı konulmaz bir biccedilimde bastırıverir Ahlak bilincini tıkashyyan tanrısalın buumltuumln yedeklerini de suumlpuumlruumlr Dış oumlbuumlr duumlnya suumlpuumlruumllshymuumlş ama iccedil oumlbuumlr duumlnya yeni bir goumlk olmuştur der Devrim bile tikshy

sindirir bu başkaldırmışı evet her şeyden oumlnce devrim Devrimci olshymak iccedilin inanılacak hiccedilbir şey yokken hala bir şeylere inanmak geshyrekir Devrim (Fransız Devrimi ) bir geriye doumlnuumlşle sonuccedillanmıştır Devrim in gerccedilekte ne olduğunu bu da goumlsterir İnsanlı a koumlle olshymak Tanrı ya kulluk etmekten daha iyi bir şey de ildir oumlte yandan kardeşlik de komuumln istlerin hafta sonu goumlruumlşuuml nden başka bir şey degildir Hafta iccedilinde kardeşler koumlle olur Demek ki bir tek oumlzguumlrshyluumlk vardır Stirner iccedilin Kendi guumlcuumlm bir tek de gerccedilek Yıldızlashyrın goumlzler kamaştırıcı bencilliği

Her şey yeniden ccediliccedileklenir bu ccediloumllde Duumlşuumlncesiz bir sevinccedil

ccedilı lığının yaman anlamı duumlşuumlncenin ve inancın uzun gecesi suumlresinshy

6 2

ce anlaşılamazdı Bu gecenin sonu yaklaşmaktadır devrimierin deshyil ayaklanmanın guumlnuuml olan bir guumln doğmak uumlzeredir Ayaklanma buumlshy

tuumln rahatlıkları yadsıyan bir ccedililedir Ayaklanan insan ancak bencillik leri kendi bencilli iyle birleştiği oumllccediluumlde birleştiği suumlrece uyuşacakshytır oumlteki insanlarla Tek varlığı olan varolmltı isteğini yatıştıracak yalshynızlıktadır gerccedilek yaşamı

Bireycilik bir doruğa ulaşır boumlylece Bireyi yoksayan her şeyin yoksanması ve onu yuumlkselten ona ccedilalışan her şeyin yuumlceltilmesidir İyilik nedir Stirnere goumlre Yararlanabileceğim şey Yasal olarak neyi yapabilirim Yapabileceğim her şeyi Başkaldırma cinayetin do rulanmasına varır gene Stirner bu do ulamayı denemekle kalshymamış (kargaşanın yıldırıcı biccedilimlerinde onun izleri yeniden karşıshymıza ccedilıkar) boumlylece accediltığı yollarla goumlzle goumlruumlluumlr biccedil imde sarhoş olshymuştur Kutsalla ilişkiyi kesme daha da iyisi kutsalı kesme genelshyleşebilir Yeni bir devrim değil yaklaşan guumlccedilluuml gururlu saygısız utanccedilsız goumlk guumlruumlltuumlleriyle bilinccedilsiz bir cinayet kabarmıyor mu ufukshyta oumlnsezilerle ağırlaşmış goumlğuumln karardığını ve sustuğunu goumlrmuumlyor musun Tavanarasında buumlyuumlk yıkımlar yaratanların karanlık sevinci seziliyor burada Bu acı bu dediği dedik mantığı hiccedil bir şey koumlstekshyleyemez artık buumltuumln soyutlamalara karşı dikilmiş kapatıldığı koumlkleshyrinden koptuğu iccedilin kendisi de soyut olmuş adsız bir benden başka hiccedilbir şey Cinayet de kusur da yoktur artık dolayısıyla guumlnahkar da yoktur Hepimiz kusursusuz Aslında her ben devlete ve halka karshyşı succedillu oldu ğuna goumlre yaşamanın yasaya uymazlık olduğunu bilmeshyIiyiz Tek olmak iccedilin oumllduumlrmeyi kabul etmesek bile Hiccedil kutsala say shygısızlık ettiğiniz yok bir succedillu kadar buumlyuumlk değilsiniz siz Hala vesshyveselidir daha kesin konuşur Kurban etmeli değil oumllduumlrmeli onları

Ama oumllduumlrmenin yasallığına karar vermek Teklerin savaşına karar vermektir oumllduumlrme bir tuumlr ortak intiharla bir olacaktır boumlylece Bu konuda hiccedilbir şey soumlylemeyen ya da hiccedilbir şey goumlrmeyen Stirner hiccedilbir yıkma oumlnuumlnde gerilemeyecektir Başkaldırma anlayışı en acı doygunluklarından birini kargaşalıkta bulur sonunda Seni (Alman ulusu) topraga goumlmecekler Ccedilok geccedilmeden kardeşlerin yani oumlbuumlr ulusshylar da ardından gelecekler hepsi senin ardından gidince insanlık goumlshymuumllmuumlş olacak Ben en sonunda tek efendim olan Ben Ben onun mirasccedilısı mezarının uumlstuumlnde kahkahayı koyvereceğim Boumlylece duumlnshy

6 3

yanın yıkıntıları uumlzerinde kral-bireyin acı guumlluumlşuuml başkaldırma anlayışıshynın son utkus nu betimler Ama bu son noktada oumlluumlmden ya da dirishylişten başka hiccedilbir şeye olasılık kalmaınıştır artık Stirner onunla birshylikte de buumltuumln yoksayıcı başkaldırmışlar yıkınanın sarhoşlu u iccedilinde son noktalara koşarlar Ama ccediloumll goumlruumlnuumlnce burada ayakta kalabilmeshyyi ouml renmek gerekir Nietzschenin ccedilok yorucu arayışı başlamaktadır

Nietzsche ve Y oksayıcılık

Tanrıyı yoksuyoruz Tanrının sorumlulu unu yoksuyoruz ancak boumlyle kurtaraca ız duumlnyayı Nietzsche ile yoksayıcılık peyshygambersi olur sanki Ne var ki onun yapıtında peygamberlerden ccedilok hekimi goumlz oumlnuumlne almazsak buumltuumln guumlcuumlyle nefret etti i aşa ılık ve bashyya ı zalimlikten başka hiccedilbir şey ccedilıkaraınayız NietzschEden Duumlşuumlnshycesinin geccedilici youmlntemli tek soumlzcuumlkle stratejik niteli i kuşku goumltuumlrshymez Cerrahiarın peygamberlerle ortak yanı gelece e goumlre duumlşuumlnuumlp ameliyat yapmalarıdır Nietzsche gelecek bir yıkımı goumlz oumlnuumlne alarak duumlşuumlnmuumlştuumlr yalnız ama bu yıkımın sonunda ne ccedilirkin ne hesapccedilı bir yuumlze buumlruumlnece ini sezdi i iccedilin onu oumlvmek iccedilin de il ondan sakınshymak onu bir yeniden-do uş biccedilimine sokmak iccedilin duumlşuumlnmuumlş tuumlr Yokshysayıcılı ı goumlrmuumlş onu bir klinik olayı gibi incelemiştir Avrupanın ilk kusursuz yoksayıcısı oldu unu soumlyluumlyordu E ilimi dolayısıyla deshy

il durumu dolayısıyla bir de ccedila ının mirasını yadsıyamayacak kadar buumlyuumlk oldu u iccedilin Kendinde de başkalarında da bir inanma yetenekshysizli i goumlrduuml her tuumlrluuml inancın ilk temelinin yani yaşam inancının sishylindi ini goumlrduuml Başkaldırmış olarak yaşanabilir mi sorusu hiccedilbir şeye inanmadan yaşanabilir mi biccedilimine girdi onda Yanıtı olumshyludur Evet inanccedil yoklu u bir youmlntem durumuna getirilirse yoksayıshycılık son sonuccedillarına kadar goumltuumlruumlluumlrse sonra ccedil oumlle ccedilıkılıp da olacakshylara guumlvenilerek aynı ilkel iccedilguumlduumlyle hem acı hem sevinccedil duyulursa

Youmlntemli kuşku yerine youmlntemli yadsımayı uyguladı yoksayıshycılı ı hala kendi kendinden gizleyen şeyleri Tanrının oumlluumlmuumlnuuml gizleshyyen putları duumlzenli bir biccedilimde yıkmaya ccedilalıştı Yeni bir tapınak yuumlkseltmek iccedilin bir tapınak yıktnak gerekir yasa budur Ona goumlre iyilikte ve koumltuumlluumlkte yaratıcı olmak isteyen kişinin her şeyden oumlnce

6 4

yıkıcı olması de erleri kırması gerekir En uumlstuumln koumltuumlluumlk en uumlstuumln iyili in iccedilindedir ama uumlstuumln iyilik yaratıcıdır oumlylesine hayran kalshydı ı şu Fransız on yedinci yuumlzyılının oumlzguumlrluumlk ve kesinli inden yokshysun olarak ama deha yuumlzyılı saydı ı yirminci yuumlzyılı niteleyen ccedilılgın accedilık goumlruumlşluumlluumlkle kendine goumlre zamanının Youmln tem uumlzerine konuşshy

ma sını yazdı Bu başkaldırma youmlntemini incelemek de bize duumlşuumlyor1 bull Nietzsche nin ilk adımı bildi ine boyun e mektir Tanrısızlık

en do al şeydir onun iccedilin Kurucu ve koumlkluumlduumlr Kendisine bakılırshysa Nietzschenin uumlstuumln iccedilccedila rısı tanrısızlık sorunu iccedilinde kesin bir duruşa bir tuumlr bunalıma yol accedilmaktır Duumlnyanın gidişi gelişiguumlzeldir bir ere i yoktur oumlyleyse hiccedilbir şey istemedi ine goumlre tanrı gerekshysizdir Bir şey isteseydi (koumltuumlluumlk sorununun geleneksel tanımını bulushyyoruz burda) oluşun buumltuumln de erini duumlşuumlrecek bir acı ve mantıksızshylık toplamını sırtlaması gerekirdi Stendhalin soumlzuumlne ccedilok imrendi i bilinir Tanrının tek ba ışlatıcı yanı varolmamasıdır Duumlnya tanrıshysal istemden yoksun oldu una goumlre birlikten ve erekten de yoksunshydur Bunun iccedilin duumlnya yargılanamaz Ona youmlneltilen her yargı yaşashymın karalanmasıyla sonuccedillanır Olan olması gerekenemiddot yani goumlk uumllkeshysine oumlluumlmsuumlz duumlşuumlncelere ahlak gerekleriile goumlre yargılanır o zaman Ama olması gereken yoktur hiccedilbir şey adına yargılanamaz bu duumlnya İşte bu ccedila ın uumlstuumlnluuml uuml Hiccedilbir şey do ru de il her şeye izin var Goumlrkemiilikle ya da umursamazlıkla başka binlerce deyimde yankıshylanan bu deyimler Nietzschenin yoksayıcılık ve başkaldırmanın buumlshytuumln yuumlkuumlnuuml yuumlklendi ini kanıtlamaya yeter E itme ve eleme koshynusundaki biraz ccedilocuksu duumlşuumlncelerinde yoksayıcı uslamlamanın en uccedil mantı ını dile getirmiştir Sorun şu Tuumlmuumlyle bilimsel bir bilinccedille isteyerek oumllmeyi ouml retip uygulayacak buumlyuumlk ve bulaşıcı bir yoksayıshycılı a hangi yollardan varıla bilir

Ama N ietzsche yoksayıcılık yararına o zamana kadar yoksayıshycılı ın frenleri sayılagelmiş de erleri duumlşuumlncesine ba lar En başta da ahlakı Sokratın canlandırdı ı ya da Hıristiyanlı ın ouml uumltledi i biccedilishymiyle ahlaklı davranışı kendi başına bir gerileme belirtisidir Etten keshymikten insanın yerini bir goumllge insana vermek ister llimuumlyle uydurma

( 1 ) Burda bizi ilgilendiren Nietzschenin 1 880den ccediloumlkuumlşe kadar gelen felsefeshysidir elbette Bu oumlluumlm Guumlccedil isteminin bir accedilıklaması sayılabilir

6 5

bir duumlzen duumlnyası adına tutkular ccedilığlıklar evrenini sticcedillar Yoksayıshy

cılık inanma yeteneksizliğiyse en koumltuuml belirtisi tanrısızlık değil olana inanma yapılanı goumlrme sunulanı yaşama yeteneksizliğidir Her tuumlrluuml illkuumlcilluumlğuumln temelinde bu sakatlık vardır Ahiakın duumlnyaya inancı yokshytur Nietzscheye goumlre gerccedilek ahlak accedilık goumlruumlştuumlluumlkten ayrılmaz Duumlnshyyanın kara ccedilalıcılarına karşı serttir ccediluumlnkuuml bu kara ccedilalınada yuumlz kızarshy

tıcı bir kaccedilış hazzı goumlruumlr Ona goumlre geleneksel ahlak ahlaksızlığın oumlzel bir durumundan başka bir şey değildir Doğrulanmak gereksiniminshyde olan iyiliktir der Sonra da şunu soumlyler Bir guumln gelecek iyilik yapmaya ahlaksal nedenlerle son verilecektir

Nietzschenin felsefesi başkaldırma sorunu ccedilevresinde doumlner kuşkusuz Tamamı tamamına bir başkaldırma olmakla başlar Ama Nietzschenin yaptığı yer değiştirme de sezilir Başkaldırma kesinleşshymiş bir gerccedilek saydığı Tanrı oumllduumlden yola ccedilıkar onda O zaman yalan yere yokolmuş tanrısallığın yerini almaya ccedilalışan ve belli bir youmlnuuml olmasa bile tanrıların eritildiği tek pota olarak kalan bir duumlnshyyı alccedilaltan her şeye karşı ccedilıkar Kimi Hıristiyan eleştirmenlerinin diishyşuumlnduumlğuumlnuumln tersine Nietzsche Tanrı yı oumllduumlrmeyi tasarlamamıştır Ccedilağının ruhunda oumlluuml bulmuştur onu ilk olarak olayın enginligini anshylamış insanın bu başkaldırınası bir youmlne youmlneltilmezse bir yeniden doğuşa goumltuumlremez kararına varmıştır Bundan başka her tutum ister pişmanlık olsun ister hoşnutluk yıkımı getirecekti Demek ki bir başkaldırma felsefesi ccedilıkarmamıştır Nietzsche başkaldırma uumlzerine bir felsefe kurmuştur

oumlzellikle Hıristiyanlığa saldım ya yalnız ahlak olarak saldırır

ona İsanın kişiliğine de kilisenin arsız yanlarına da dokunmaz İşshyten anlayan bir kimse olarak Cizvitlere hayranlık duyduğu bilinir Gerccedilekte Tanrı ccediluumlruumltuumllmuumlştuumlr yalnız 1 diye yazar Tolstoy iccedilin olduğu gibi Nietzsche iccedilin de İsa başkaldırmış bir insan değildir

oumlğretisinin oumlzuuml tuumlm boyun eğişle koumltuumlluumlk karşısında direnccedilsizlikle oumlzetlenir oumllduumlrmeyi oumlnlemek iccedilin de olsa oumllduumlrmemelidir Duumlnyayı olduğu gibi benimsemeli mutsuzluğunu artırmaya yanaşmamalı ama

( 1 ) Bunun Tdmının kendiliginden ccediluumlruumlmesi olduğunu soumlyluumlyorsunuz ama bir deri değiş tirmeden başka bir şey değil ahlak derisinden sıynlıyor İyishyliğin ve Koumltuumlluumlğuumln ouml tesinde yeniden belirdiğini goumlreceksiniz onun

6 6

koumltuumlluumlguumlne kişi olarak katlanmalıdır Goumlkler uumllkesi elimizin altında demektir o zaman Eylemlerimizle bu ilkeler arasında ilişki kurmamıshyzı saglayan bize dolaysız mutlulugu getiren bir tek iccedil egilim vardır İnanccedil de il iyilik yardım işte Nietzscheye goumlre lsanın bildirisi Bundan boumlyle Hıristiyanlık tarihi bu bildirinin durmamacasına ccedil i shynenmesinden başka bir şey olmayacaktır İncil bile bozulmuştur Paul den Yuumlksek Din Kurullarına varıncaya kadar inanccedil kullugu eylemlerı unutturur

Hıristiyanlıgın İsanın bildirisine getirdiği derin bozulma nedir İsanın oumlgretisine yabancı olan yargı duumlşuumlncesi ile ceza ve oumlduumll kavshyramları Doğa tarih hem de anlamlı tarih olur bu andan sonra insashynın tuumlmluumlguuml duumlşuumlncesi dogmuştur Cebrailin Meryeme İsanın dogashycagını bildirdigi andan son yargıya kadar oumlnceden yazılmış bir oumlykuumlmiddot nuumln kesinlikle ahlaksal olan ereklerine uymaktan başka işi yoktur armiddot tık insanın Tek ayrım sonunda insanların kendiliklerinden iyiler ve koumltuumller diye ayrılmalarıdır İsanın biricik yargısı yaratılıştan gelen guumlnahların oumlnemsiz olduğunu soumlylemekten oumlte bir şey değilken Hıshyristiyanlık buumltuumln yaratılışı buumltuumln dogayı bir guumlnah kaynagı yapacakmiddot tır Neyi yadsır İsa Şimdi Hıristiyan adını taşıyan her şeyi Hırismiddot tiyanlık duumlnyaya bir youmln verdiği iccedilin yoksayıcılıkla savaştıgını sanır oysa yaşama duumlşsel bir anlam vererek gerccedilek anlamının bulunmasımiddot nı oumlnledigi oranda kendisi de yoksayıcıdır Her kilise bir tanrı-insashynın mezarı uumlzerine yuvarlanmış bir taştır zor yoluyla onun dirilmeshy

sini oumlnlemeye ccedilalışır Nietzschenin ccedilelişkin ama anlamlı sonucu kilise kutsalı kutsallıktan uzaklaştırdığı oranda Tanrının Hıristiyanshylık yuumlzuumlnden oumllduumlğuumlduumlr Tarihsel Hıristiyanlığı anlamak gerekir bunshydan bir de derin ve bayagı ikiyuumlzluumlluumlğuumlnuuml

Aynı uslamlama sosyalizme ve insanseverliğin buumltuumln biccedilimlerimiddot ne karşı ccedilıkarır Nietzscheyi Sosyalizm yozlaşmış bir Hıristiyanlıkmiddot tan başka bir şey değildir Yaşama ve dogaya ters duumlşen gerccedilek erekmiddot lerin yerini uumllkuumlsel ereklere veren istemleri imgelemleri kışkırtmaya yarayan şeye tarihin erekliligine inancı suumlrduumlruumlr Sosyalizm Nietzshyschenin bu soumlzcuumlğe verdigi bundan boumlyle kesin anlamda yoksayıcıshydır Yoksayıcı hiccedilbir şeye inanmayan değil varolana inanmayandır Bu anlamda sosyalizmin buumltuumln biccedil imleri Hıristiyan duumlşuumlnmiddotgt iıı ir middot3 middot middot middot

ha da duumlşmuumlş belirtileridir Hıristiyanlık iccedilin oumlduumll ve ceza bir tarih gerektiriyordu Ama kaccedilınılmaz bir mantıkla buumltuumln tarih oumlduumll ve ceshyza anlamını alır sonunda Ortaklaşacı mesihcilik (daha iyi bir gelecek inancı) bundan sonra doğmuştur Tanrı oumlnuumlnde ruhların eşitliği de Tanrı oumllduumlğuumlne goumlre kısaca eşitliğe varır Burada da sosyalist oumlğretishylerle birer ahlak oumlğretisi olarak savaşır Nietzsche İster din alanında kalsın isterse sosyalist soumlylem olsun yoksayıcılık uumlstuumln denilen deshyğerlerimizin mantıklı sonucudur oumlzguumlr duumlşuumlnce sırtlarını dayadıklashyrı boş duumlşleri varsaydıkları pazarlıkları aydınlık usun goumlrevini yerine getirmesini yani edilgen yoksayıcılığı etken yoksayıcılık biccedilimine sokmasını oumlnlemekle işledikleri cinayeti ortaya koyarak yıkacaktır bu değerleri

Tanrıdan ve ahlaksal putlardan kurtulmuş olan bu duumlnyada inshysan yalnız ve efendisizdir şimdi Nietzsche boumlyle bir oumlzguumlrluumlğuumln kolay olabileceğini soumlylememiştir hiccedilbir zaman (bu bakımdan da romantikmiddot lerden ayrılır) Bu yabanıl kurtulu ş yeni bir sıkıntının ve yeni bir mutshylulu ğun acısını ccedilektiklerini soumlylediği kimseler arasına sokar kendisini Ama daha başlangıccedilta Yazıklar olsun bana deliliği verin oumlyleyse Yasanın uumlstuumlnde olmadıktan sonra cehennemiikierin en cehennemlishyğiyim demektir diye haykıran tek sıkıntıdır bu Gerccedilekten de yasashynın uumlstuumlnde kalamayan kişi ya başka bir yasa bulmalıdır ya ccedilılgınlığı Tanrıya da oumlluumlmsuumlz yaşama da inanmammiddotaya başladığı andan -gtw ra yaşayan her şeyden acıdan doğup yaşama acısını ccedilekmeye adanmış herkesten sorumlu olur insan Duumlzeni ve yasayı bulmak kendisine yalnız kendisine duumlşer Cehennemlikler ccedilağı başlar o zaman o yorushycu bitirici doğrulama arayışı ereksiz oumlzlem en acılı en iccedil parccedilalashyyıcı soru yuumlreğin kendi kendine sorduğu soru Kendi yurdumda olshyduğumu nerede duyabilirim sorusu başlar

Nietzsche oumlzguumlr bir duumlşuumlnuumlr olduğu iccedilin duumlşuumlnce oumlzguumlrluumlğuumlnuumln bir rahatlık değil istenen tuumlketici bir ccedilarpışmayla elde edilen bir buumlshyyuumlkluumlk olduğunu biliyordu Yasanın uumlstuumlnde kalmak istenince yasanın altına duumlşme tehlikesinin buumlyuumlk olduğunu da biliyordu Bunun iccedilin usun gerccedilek kurtuluşu ancak yeni goumlrevler benimsemekte bulunduğumiddot nu anlamıştı oumlluumlmsuumlz yasa oumlzguumlrluumlk değilse yasa yokluğu hiccedil değilshydir Bunu soumlylemekten başka bir şey değildi buluşunun oumlzuuml Hiccedil bir şey gerccedilek değilse duumlnya kuralsızsa hiccedil bir şey yasak değildir oumlyle

6 8

ya bir eylemi yasaklamak iccedilin bir değer ve bir erek gerekir Ama hiccedilmiddot bir şeye de izin yoktur aynı zamanda bir başka eylem seccedilmek iccedilin de değer ve erek gereklidir Yasanın salt egemenliği oumlzguumlrluumlk değildir ama her şeyi yapabilmek de oumlzguumlrluumlk değildir Buumltuumln olabilirlerin topmiddot arnı oumlzguumlrluumlğuuml vermez ama olanaksızlık koumlleliktir Kargaşa da bir koumlmiddot leliktir oumlzguumlrluumlk hem olasının hem de olanaksız ın tanımladığı bir duumlnyada bulunabilir ancak Yasa yQksa oumlzguumlrluumlk de yoktur Uumlsmiddot tuumln bir değerle yazgıya youmln verilmiyorsa rastlantı kralsa karanlıklar iccedilinde yuumlruumlyuumlştuumlr soumlz konusu olan koumlruumln korkunccedil oumlzguumlrluumlğuumlduumlr Nietzsche en buumlyuumlk kurtuluşun sonunda en buumlyuumlk bağımlılığı seccediler Tanrının oumlluumlmuumlnuuml buumlyuumlk bir vazgeccediliş kendi kendimize karşı suumlrekli bir yengi durumuna getirmezse k bu yi tirişin acısını ccedilekeriz Başka bir deyimle başkaldırma Nietzsche ile ccedilileciliğe varır O zaman daha derin bir mantık Karamazofun Hiccedilbir şey doğru değilse her şeye izin vardırının yerini hiccedilbir şey doğru değilse hiccedilbir şeye izin yokmiddot tura verir Bu duumlnyada bir tek şeyin yasak olduğunu yadsımak bile yasaya uygun olandan vazgeccedilmek anlamına gelir Hiccedil kimsenin neyin ak neyin kara olduğunu soumlyleyemediği yerde ışık soumlner oumlzguumlrluumlk goumlshynuumllluuml bir tutsaklık olur

Nietzsche yoksayıcılığını youmlntemle yuumlruumlttuumlğuuml bu ccedilıkınaza kormiddot kunccedil bir sevinccedille atılır Ereği accedil ıktan accedilığa ccedilağının insanının durumiddot munu savunulmaz duruma getirmektir Ona goumlre tek umut ccedilelişkinin son noktasına erişmekmiş gibi goumlruumlnuumlr o zaman İnsan kendisini bomiddot ğan duumlğuumlmler arasında oumllmek istemiyorsa onu bir vuruşta kesip atmiddot ması kendi değerlerini kendi yaratması gerekecektir Tanrının oumlluumlmiddot muuml hiccedilbir şeyi bitirmez ancak bir diriliş hazırlamak koşuluyla yaşamiddot nabilir Buumlyuumlkluumlğuuml Tanrıda bulamıyorsak hiccedil bir yerde bulamayız onu yadsımamız gerekir ya da yaratmarn ız der Nietzsche Yadsımiddot mak şu kendisini ccedilevreleyen şu intihara koş tuğunu goumlrduumlğuuml duumlnyamiddot nın işiydi Yaratmaksa uğrunda oumllmek istediği insanuumlstuuml ccedilaba oldu Gerccedilekten de yaratmının ancak yalnızlığın son noktasında olasılık kazandığını insanın da bu ccedilabaya ancak usun en son duumlşkuumlnluumlk nokmiddot tasında buna razı olması ya da oumllmesi gerektiği zaman girişeceğini biliyordu Boumlylece Nietzsche insan usuna tek gerccedileğinin yeryuumlzuuml olmiddot duğunu ona bağlı kalmak uumlzerinde yaşamak ve kurtuluşu gerccedilekleşmiddot tirrnek gerektiğini haykırır Ama aynı zamanda yaşamak bir yasayı

69

gerektirdi ine goumlre yasasız bir duumlnyada yaşamanın olanaksız oldu ushynu da ouml retir ona oumlzguumlr ve yasasız olarak nasıl yaşamalı İnsan oumllshymek istemiyorsa bu bilmeceye yanıt vermek sorundadır

Nietzsche kaccedilmaz hiccedil de ilse Karşılık verir karş ılı ı da tehlishykeyi goumlze almadadır Damocles hiccedilbir zaman kılıccedil altında dansetti i kadar guumlzel dansetmemiştir Kabul edilmezi kabul etmek tutulmaza tutunmak gerekmektedir Yeryuumlzuumlnuumln hiccedilbir erek ardından koşmadıshy

ı kabul edildikten sonra Nietzsche onun succedilsuzlu unu kabul etmeshyyi hiccedilbir niyetinden dolayı yargılanamayaca ına goumlre yargılamaya ba lı olmadı ını do rulamayı bunun sonucu olarak buumltuumln de er yarshygılarının yerini bir tek evete bu duumlnyaya tam ve coşkun bir ba lanıshyşa vermeyi oumlnerir Boumlylece salt umutsuzluktan sonsuz sevinccedil koumlr koumllelikten dizginsiz oumlzguumlrluumlk fışkıracaktır oumlzguumlr olmaksa erekleri yok etmektir Oluşumun succedilsuzlu u kendisine razı olunur olunmaz en fazla oumlzguumlrluuml uuml belirler oumlzguumlr duumlşuumlnce zorunlu olanı sever Nietzsche nin derin duumlşuumlncesi olguların zorunlu u saltsa ccedilatlaksızsa bu zorunshylu un hiccedilbir zorlamayı gerektirmeyece idir rum zorunlu a tuumlm olashyrak katılma işte Nietzsche nin ccedilelişkin oumlzguumlrluumlk tanımı O zaman ne-den oumlzguumlr sorusunun yerini ne-iccedilin oumlzguumlr sorusu alır oumlzshyguumlrluumlk kahramanlıkla birleşir Buumlyuumlk insanın ccedililecili idir yayların en gerilmişi dir

Bolluktan doluluktan do muş olan bu uumlstuumln katılış kusurun ve acının koumltilluuml uumln ve oumllduumlrmenin yaşamın anlaşılması zor garip olan her şeyinin kısıntısız do rulanışıdır Ne ise o olan bir duumlnyada ne ise o olmak konusunda kararlı bir istemdir Kendi kendini bir alınyazısı olarak goumlrmek oldu undan başka tuumlrluuml olmak istememek Soumlz soumlyshylenmiştir Nietzschenin yazgının benimsenmesinden yola ccedilıkan ccedililecishyli i yazgının tanrısallaştırılmasıyla sonuccedillanır Yazgı dizginsizli i orashynında hayranlık verici olur Ahlak tanrısı acıma yazgısını oumldilllenshydirmeye ccedilalıştıkları oranda duumlşmanıdırlar onun Nietzsche ba ışlanashyrak kurtulmak istemez Oluş sevinci yokoluşunun sevincidir Ama yalshynız birey yokolur İnsanın oumlz varlı ını isternek iccedilin girişti i başkaldırshyma atılımı bireyin oluşa tuumlmuumlyle boyun eğmesiyle silinir Amor fati

eskiden bir odium fati olanın yerini alır 1 bull Bilelim bilmeyelim isteshy

( 1 ) Latince iki deyim Birincisi yazgı sevgisi ikincisi yazgı netreti anlamımiddot na gelir (Ccedileviren)

7 0

yelim istemeyelim buumltuumln evrensel varlıkla işbirliği eder her birey Boumlylece birey tuumlruumln yazgısı ve duumlnyaların oumlluumlmsuumlz devinimi iccedilinde sishylinip gider Varolmuş olan her ş ey oumlluumlmsuumlzduumlr deniz kıyıya atar onshyları

Nietzsche duumlşuumlncenin kaynaklarına Sakrattan oumlncekilere doumlshyner boumlylece Bunlar tasarladıkları ilkenin oumlluumlmsuumlzluumlğuumlne goumllge duumlşuumlrshymernek iccedilin varoluş nedenlerini ortadan kaldırıyorlardı Ereği olmashyyan guumlccedil oumlluumlmsuumlzduumlr yalnız Heraclitein oyunu oumlluumlmsuumlzduumlr Nietshyzschenin buumltuumln ccedilabası oluşta yasanın zorunlukta da oyunun varlığıshynı kanıtlamaktır Bir succedilsuzluktur ve unutuştur ccedilocuk bir yeniden başlama bir oyun kendiliğinden doumlnen bir tekerlek bir ilk devinimshydir şu kutsal evet deme vergisidir Duumlnya nedensiz oldu ğu iccedilin tanshyrısaldır Bunun iccedilin eşit nedensizliğiyle yalnız sanat onu kavrayabishylecek niteliktedir Hiccedilbir yargılama duumlnyayı hesaba katmaz ama sanat bize onu yinelemesini ouml ğretebilir duumlnya da sonsuz geri doumlnuumlşler boshyyunca kendi kendini yinelediği gibi Aynı kıyıda en eski deniz durup dinlenmeden aynı soumlzleri yineler yaşama şaşkınlığı iccedilinde olan aynı varlıkları dışarı middotatar Ama hiccedil değilse geri doumlnmeye ve her şeyin geri doumlnmesine razı olan yankı hem de coşkun yankı olan kişi duumlnyanın tanrısallığına katılır

Bu dolambaccedillı yollardan en sonunda insanın tanrılığı girer işin iccediline İlkin Tanrıyı yadsıyan başkaidırmiŞ kişi sonunda onun yerini almaya bakar Ama Nietzsche nin bildirisi baş kaldıran adamın ancak her tuumlrluuml baş kaldırmadan hatta bu duumlnyayı duumlzeltmek iccedilin tanrılar yaratan başkaldırmadan bile elccedilekerek Tanrı olabileceğidir Bir Tanshyrı varsa insan o Tanrı olmamaya nasıl katlanabilir Bır Tanrı vardır gerccedilekten bu da duumlnyadır Onun tanrılığına katılmak iccedilin evet deshymek yeter Yalvarmamalı artık kutsamalı yeryuumlzuuml tanrı-insanlarla dolacaktır o zaman Duumlnyaya evet demek bunu yineleme k aynı zashymanda hem kendi kendini hem de duumlnyayı yeniden yaratmaktır yashyratıcı olmaktır buumlyuumlk sanatccedilı olmaktır Nietzschenin bildirisi kazanshydığı bulanık anlamla yaratım soumlzcuumlğuumlnde oumlzetlenir Nietzsche buumltuumln yaratıcılara oumlzguuml bencilliği ve katılığı goumlklere ccedilıkarmıştır yalnız Deshyğerlerin alan değiştirmesi yargıcın değerinin yerine ya-atıcının değemiddotshyrini getirmekten oumlte bir şey değildir Varolana saygı tutku oumlluumlmshysuumlzluumlkten yoksun tanrılık yaratıcının oumlzguumlrluumlğuumlnuuml tanF lar Dionysos

ı

yeryuzunun tanrısı boumlluumlnmuumlşluumlk iccedilinde haykım durur Ama acıyla birleşen şu altuumlst olmuş guumlzelli i de belirler aynı zamanda Nietzsche yeryuumlzuumlne ve Dionysosa evet demenin onun acılarına da evet demek oldu unu duumlşuumlnmuumlştuumlr Her şeyi aynı zamanda kabul etmek hem buumlmiddot yuumlk ccedilelişkiyi hem de acıyı benimsemek her şey uumlzerinde egemen olmiddot maktır Nietzsche bu yurdun bedelini oumldemeyi kabul ediyordu A ır ve acılı yeryuumlzuuml gerccedilektir yalnız yalnız odur tanrı Gerccedile i bulunshydu u yerde yeryuumlzuumlnuumln derinliklerinde aramak iccedilin Etnaya atılan Empedocle gibi Nietzsche de oumlluumlmsuumlz tanrıyı bulmak ve Dionysos olmak iccedilin evrene atılmayı oumlneriyordu Sık sık ansıttı ı Pascalın Duumlshy

şuumlnceleri gibi Guumlccedil istemi de bir bahisle biter boumlylece İnsan kesinshyli e kavuşmaz daha kesinlik istemine kavuşur bu da aynı şey de ilshydir Bunun iccedilin bu uccedilta bocalayıp duruyordu Nietzsche İşte senin ba ışlanmaz yanın Buumltuumln guumlccediller kendi elinde gene de imzanı atmaya yanaşmıyorsun Gene de atacaktı imzasını Ama Dionysos adı deli li i sırasında yazdı ı Ariane a mektupları oumlluumlmsuumlzleştirdi yalnız

Bir anlamda Nietzschenin başkaldırınası da koumltuumlluuml uumln yuumlceltilshymesiyle sonuccedillanır Ne var ki koumltuumlluumlk artık bir oumlccedil alma de ildir İyishyli in olası yuumlzlerinden biri ve daha da kesin bir biccedilimde bir alınyazıshysı olarak benimsenmiştir oumlyleyse aşılmak iccedilin bir bakıma bir ccedilare olarak benimsenmiştir Nietzsche iccedilin ruhun kaccedilınamayaca ı şeye ma rurca razı oluşu soumlz konusuydu yalnız Bununla birlikte mirasshyccedilılarının kimler oldu unu politikayı sevmeyen son Alman oldu unu soumlyleyen kişiden hangi politikanın ccedilıkarılaca ını biliyoruz Sanatccedilı zorbalar tasarlıyordu o Ama baya ılar iccedilin zorbalık sanattan daha do aldır Parsifal olaca ına Cezar Borgia olsun daha iyi diye hayshykırıyordu Hem Sezar geldi hem de Borgia ama Renaissanceın buumlshyyuumlk kişilerinde buldu u goumlnuumll soylulu ğundan yoksun olarak Tiiruumln oumlluumlmsuumlzluuml uuml oumlnuumlnde bireyin e ilmesini zamanın buumlyuumlk ccedilevriminde yok olmasını istiyordu o ırkı tuumlruumln oumlzel bir durumu yaptılar bu i shyrenccedil tanrı oumlnuumlnde bireye boyun eğdirttiler Onun korku ve titreyişle soumlzettiği yaşam baya ı bir biyoloji duumlzeyine indirildi Ammeasma guumlccedil isteminden soumlzeden bir bilgisiz beyzadeler ırkı her zaman horgoumlrshyduumlğuuml bir Yahudi duumlşmani biccedilimsizliği ni de hesabına geccedil irdi

Usla birleşmiş cesarete inanınıştı o guumlccedil dediği şey de buydu Onun adına cesareti usun duumlşmanı yaptılar gerccedilekten erdemi olan bu

7 2

erdem boumlylece kendine karşıt bir biccedilime Patlamış bir şiddet biccedil imishyne sokuldu Mağrur usun yasasına uygun olarak oumlzguumlrluumlkle yalnızlığı birleştirmişti Onun o oumlğlenin ve geceyarısının derin yalnızlığı mashykinalaşmış kalabalıkta yitip gitti sonra da bir sel gibi Avrupanın uumlzeshyrine boşandı Klasik beğeninin alaycılığın tokgoumlzluuml pervasızlığın sashyvunucusuydu soyluluğun nedenini duumlşuumlnmeden erdemli davranmak olduğunu duumlruumlst kalmak iccedilin nedenler bulmak zorunda olan bir inshysandan kuşku duymak gerektiğini soumlyleyebilmiş soyluydu doğruluk delisiydi (hani şu bir iccedilguumlduuml bir tutku olmuş doğruluk) oumlluumlmcuumll

duumlşmanı bağnazlık olan en yuumlce usun en yuumlce duumlruumlstluumlğuumlnuumln inatccedilı savunucusuydu ama oumlluumlmuumlnden otuz yıl sonra kendi uumllkesi yalanın şiddetin kurucusu durumuna getirdi onu oumlzverisiyle hayranlık verici bir duruma getirdiği kavramları erdemleri tiksinti verici bir duruma duumlşuumlrduuml Marx bir yana bırakılırsa us tarihinde Nietzschenin seruumlvenishynin bir benzeri daha yoktur ona yapılan haksızlıkları ne kadar duumlzeltshysek azdır Tarihte başka anlama ccedilekilmiş ihanete uğramış felsefeler yok değildir kuşkusuz Ama Nietzscheye ve nasyonalmiddotsosyalizme gelinineeye kadar baştan sona eşsiz bir ruhun soyluluğu ve ccedilekişmeshyleriyle aydınlanan bir duumlşuumlncenin duumlnyanın goumlzleri oumlnuumlnde bir yashylanlar alayıyla toplanmış cesetlerin korku nccedil yığınıyla suumlslendiği hiccedilshybir zaman goumlruumllmemişti uumlstuumln insanlık oumlğuumlduumlnuumln youmlntemli bir biccedilimshyde alt-insan uumlretimiyle sonuccedillanması işte hiccedil kuşkusuz yerilmesi ama aynı zamanda da yorumlanması gereken bir olay On dokuzuncu ve yirminci yuumlzyılların buumlyuumlk başkaldırma akımının son noktası bu amanshysız kulluk olacaksa bu başkaldırmaya sırt ccedilevirmek ve ccedilağına seslenen Nietzschenin umutsuz ccedil ığlığını yinelemek gerekmez miydi Benim bilincimle sizin bilinciniz aynı bilinccedil değmiddotil artık

Nietzsche ile Rose nbergi birbirine karıştırmanın olanaksız oldushyğunu kabul edelim ilkin Biz Nietzschenin avukatları olmalıyız Kenshydisi de soumlylemişti bunu arılıktan yoksun mirasccedilılarını oumlnceden succedillarshycasına Usunu kurtaranın bir de arınması gerekir demişti Ama onun tasarladığı biccedilimiyle usun kurtuluşu arınmayı dışarda bırakmaz mı bunu bilmektedir sorun Nietzschede sonuccedillanarak Nietzscheyi de alıp goumltuumlren devinimin de kendi yasaları kendi mantığı vardır felshysefesine giydirilen kanlı giysileri bunlar accedilıklar belki de Yapıtında keshysin oumllduumlrme youmlnuumlnde kullanılabilecek hiccedilbir şey yok mudur oumllduumlruumlshy

7 3

cuumller duumlz anlam iccedilin oumlzuuml hatta duumlz anlamda oumlzden kalanı yaasıyınca aradıkları bahaneleri bulamazlar mıydı onda Evet karşılı ını vermek zorundayız Nietzschenin duumlşuumlncesinin youmlntemli youmlnuuml bir yana bırashykıldıktan sonra (buna kendisinin de her zaman ba lı kaldı ı kuşkulushydur) başkaldırma mantı ı sınır tanımaz olur

oumllduumlrmenin Nietzschenin putları yadsımasında de il Nietzsche nin yapıtını taccedillandıran kendinden geccedilmiş ba lanışta do rulandı ı da goumlzden kaccedilmaz Her şeye evet demek oumllduumlrmeye evet demeyi de varshysayar oumllduumlrmeyi kabul etmenin iki biccedilimi vardır Koumlle her şeye evet diyorsa efendisinin varlı ına ve kendi acısana da evet demektedir İsa direnmezli i ouml retir Efendi her şeye evet diyorsa koumlleli e ve başkashylarının acısına da evet demektedir işte zorbanın ve oumllduumlrmenin yuumlshyceltilişi oumlzelli i suumlrekli yalan suumlrekli oumllduumlrme olan bir yaşamda boshyzulmaz bir kutsala yasaya yalan soumlylemeyeceksine oumllduumlrmeyecekshysine inanılması guumlluumlnccedil de il mi Evet oumlyle Do aoumltesi başkaldırma da başlangıccedilta yalnızca yaşamın yalanına ve cinayetine karşı ccedilıkıştı Nietzsche nin ilk hayırı unutmuş eveti bu duumlnyayı yadsıyan ahiakla birlikte başkaldırmanın kendisini de yoksar Nietzsche lsanın yuumlreshy

ini taşıyan bir Romalı Sezar istiyordu buumltuumln goumlnluumlyle Ona goumlre ayshynı zamanda hem koumlleye hem de efendiye evet demekti bu Ama her ikisine de evet demek sonunda en guumlccedilluumlyuuml yani efendiyi onaylamak demektir Sezar ister istemez gerccedilek egemenlik u runda duumlşuumlnce egemenli inden vazgeccedilecekti Nietzsche youmlntemine ba lı bir ouml retishyci olarak Cinayetten nasıl yararlanılabilir diye soruyordu kendi kendine Sezar karşılık verecekti Onu ccedilo altarak Nietzsche Erekshyler buumlyuumlk olunca insanlık başka bir oumllccediluuml kullanır en korkunccedil yollara da başvurmuş olsa cinayeti cinayet olarak yargılamaz diye yazmıştı 1900 yılında bu savın oumlluumlmcuumll olaca ı yuumlzyılın eşi inde oumllduuml Accedilık goumlruumlşluumlluumlk saatinde boşu boşuna Her tuumlrluuml ahlak-dışı eylemden soumlzshyetmek kolay ama bunlara katıanma guumlcuumlnuuml bulabilecek miyiz oumlrneshy

in soumlzuumlmde durmamaya da oumllduumlrmeye de katlanamam ben eritip bitirir bu beni oumllduumlruumlr sonum olur diye haykırmıştı İnsan deneyishynin tuumlmuumlne Peki denildikten sonra bakarsınız başkaları gelir yashylan soylemek oumllduumlrmek yuumlzuumlnden eriyip bitmek şoumlyle dursun daha da guumlccedillenirler Nietzschenin sorumlulu u duumlşuumlncenin ouml lesinde uumlsshytuumln youmlntem nedenleriyle Dostoyevskinin insanlara sunulunca hemen

7 4

kapışacaklarından emin olabileceğimizi soumlylediği şu onursuzluk hakshykını bir an iccedilinde de olsa yasaya uygun kılmış olmasıdır Ama istemeshyden yuumlklendiği sorumluluk daha da ağırdır

Gerccedilekten kendi duumlşuumlnduumlğuuml kişidir Nietzsche Yoksayıcılığın en keskin bilincidir Başkaldırma anlayışına attırdığı oumlnemli adım uumllkuumlshynuumln yoksanmasından uumllkuumlnuumln dinsel nitelikten uzaklaştırılınasına goumlshytuumlruumlr onu İnsanın kurtuluşu Tanrıda olmadığına goumlre bu kurtuluş yeryuumlzuumlnde olmalıdır Duumlnyanın bir youmlnuuml olmadığına goumlre bunu onayshyladığı andan sonra bir başka youmlnuuml uumlstuumln insanlıkta sonuccedillanacak bir youmlnuuml benimsemelidir insan Nietzsche insan geleceğinin youmlnetimini isshytiyordu Yeryuumlzuumlnuuml youmlnetmek goumlrevi bize duumlşecek yakında Başka bir yerde de Savaşın felsefe ilkeleri adına youmlnetileceği guumlnler yaklashyşıyor diyordu Yirminci yuumlzyılı haber veriyordu boumlylece Ama bunu haber vermesi yoksayıcılığın oumlz mantığını tanıdığı ve varış noktalashyrından birinin de i mparatorluk olduğunu bildiği iccedilindi Ama bu kadashyrıyla bile bu imparatorluğu hazırlıyordu

Nietzsche nin tasarladığı tanrısız yani yalnız insan iccedilin oumlzguumlrluumlk vardır Duumlnya ccedilarkı durup da insan var olana evet dediği zaman oumlylesine ermiş oumlzguumlrluumlk vardır Ama varolan oluşur Oluşa evet demelidir Işık geccediler sonunda guumln batmaya yuumlz tutar Tarih yeniden başlar o zaman tarihte de oumlzguumlrluumlğuuml aramalıdır tarihe evet demelidir Nietzschecilik Nietzsche cilik bu bireysel guumlccedil istemi kuramı tuumlmel bir guumlccedil istemi iccedilinde yer alacaktı ister istemez Duumlnya imparatorluğu olmayınca hiccedilshybir şey değildi Nietzsche oumlzguumlr duumlşuumlncelilerden insanseverlerden nefshyret ediyordu kuşkusuz Duumlşuumlnce oumlzguumlrluumlğuuml soumlzcuumlklerini en aşırı anshylamlarında anlıyordu Bireysel duumlşuumlncenin tanrılığı Ama oumlzguumlr duumlşuumlnshyceiiierin de aynı tarihsel uumllaydan tanrının oumlluumlmuumlnden yola ccedilıkmalarıshynı aynı sonuccedillara varmalarını oumlnleyemezdi Nietzsche insanseverliğin temel nedenleri atıp varılacak nedenleri ahkoyan uumlstuumln doğrulamashydan yoksun bir Hıristiyanlıktan başka bir şey olmadığını iyi goumlrmuumlşshytuuml Ama sosyalist kurtuluş oumlğretilerinin yoksayıcılığın kaccedilınılmaz bir mantığıyla kendisinin de duumlşlediği şey i uumlstuumln insanlığı kendi omuzshylarına yuumlkleneceklerini sezememişti

FelsefP uumllkuumlyuuml dinsel niteliklerinden sıyırır Ama zorbalar gelir ccedilok geccedilmeden kendilerine bu hakkı veren felsefeleri de niteliklerinshyden sıyırırlar Nietzsche oumlzguumlnluumlğuumlnuuml koumltuumlluumlğuumln yanlışın ve acının

7 5

tanrılığa karşı bir kanıt olamayacağı bir kamutanrıcilık bulmasında goumlrduumlğuuml Hegeli incelerken sezmişti bu soumlmuumlruumlyuuml Ama devlet kuru lu guumlccediller hemen yararlandılar bu buumlyuumlk adımdan Bununla birlikte kendisi de cinayetin hiccedilbir şeye karşı kanıt olamayacağı tek değerin middot

insanın tanrılığında bulunacağı bir dizge tasarlamıştı Bu buumlyuumlk adımmiddot dan da yararlanılacaktı elbet Bu bakımdan nasyonal-sosyalizm yokshysayıcılığın kudurmuş ve goumlsterişli bir sonucundan geccedilici bir mirasccedilıshydan başka bir şey değildir Nietzscheyi Marx la duumlzelterek artık buumlshytuumln evrene değil de yalnız tarihe evet demeyi seccedilenler de başka tuumlrluuml mantıklı başka tuumlrluuml hırslı olacaklardır Bu andan sonra Nietzsche nin acun oumlnuumlnde dizccediloumlktuumlrduumlğuuml ayaklanmış adam tarih oumlnuumlnde dizshyccediloumlkecektir Şaşılacak ne var bunda Hiccedil değilse uumlstuumln insanlık kurashymıyla Nietzsche ondan oumlnce de sınıfsız toplumuyla Marx oumlbuumlr duumlnshyyanın yerini daha sonraya verirler Bu konuda Nietzsche hem Elen lere hem de oumlbuumlr duumlnyanın yerini hemene verdiğini duumlşuumlnduumlğuuml İsa oumlğretisine ters duumlşuumlyordu Nietzsche gibi Marx da stratejik biccedilimde duumlşuumlnuumlyor gene onun gibi biccedilimsel erdemden tiksiniyordu Her ikimiddot sinin de gerccedileğin belli bir yanına bağlanışla sonuccedillanan başkaldırmashy

middot ları marksizm-leninizmde eriyecek Nietzschenin ccedilok oumlnceden soumlshyzuumlnuuml ettiği şu papazın yetiştiricinin hekimin yerini alacak olan kastta cisimleşecektir Fark temel fark Nietzschenin uumlstuumln insanı beklerken varolana Marxınsa oluşana evet demeyi oumlnermesidir Marxa goumlre tarihe uymak iccedilin boyunduruk altına alınması gereken şeydir doğa Nietzscheye goumlreyse tarihi boyunduruk altına almak iccedilin uyulan şey Hıristiyanın Elenden farkıdır bu Nietzsche olacakshyları oumlnceden kestirmişti hiccedil değilse Yeni sosyalizm din-dışı bir tuumlr cizvitlik yaratmak buumltuumln insanları birer araccedil yapmak yolunda sonshyra istenen şey rahatlık Bunun sonucu olarak eşi goumlruumllmedik bir ruhsal koumlleliğe doğru yuumlruumlnuumlyor Tuumlccarların ve filozofların buumltuumln eylemleri uumlzerine duumlşuumlnsel Sezarcılığın kanat gerdiği goumlruumlluumlyor Başshykaldırma Nietzsche felsefesinin potasından geccediltikten sonra bir oumlzguumlrshyluumlk ccedilılgınlığı iccedilinde biyblojik ya da tarihsel Sezarcılığa varır Salt hamiddot yır Stirner i bireyle birlikte cinayeti de tanrılaştırmaya goumltuumlrmuumlştuuml Ama salt evet insanın kendisiyle birlikte oumllduumlrmeyi de evrenselleştirmiddot meye varır Marksizm-Leninizm Nietzschenin bazı erdemlerini bilmiddot mezlikten gelerek onun istemini kendine mal etmiştir Buumlyuumlk ayakshy

76

anmış boumlylece kendi elleriyle zorunluğun dizginsiz krallığını yaramiddot tır kendisi de iccediline kapanmak uumlzere Tanrının zindanından kurtulmiddot duktan sonra ilk kaygısı tarihin ve usun zindanını kurmak olacak boumlylece Nietzsche nin yendiğini ileri suumlrduumlğuuml yoksayıcılığın perdelenmiddot mesini ve perccedilinlenmesini tamamlayacaktır

7 7

BAŞKALDlRAN ŞUumlR

Do aoumltesi başkaldırma eveti yadsıyıp da salt yoksamayla yemiddot tinince kendini goumlruumlnuumlşe adar Gerccedile in bir yanını yadsımaktan vazgeccedilip de varolana tapmaya youmlnelince ergeccedil eyleme varır İvan Karamazof ikisi arasında yapmaya-bırakınayı yansıtır ama acılı bir biccedil imde Başkaldırmış şiir on dokuzuncu yuumlzyıl sonu ile yirminci yuumlzyıl başında bu iki uccedil Yazın ve guumlccedil istemi us dışı ve ussal umutshysuz duumlş ve dizginsiz eylem arasında gidip gelmiştir hep Bu ozanlar hepsinden oumlnce de gerccedilekuumlstuumlcuumller goumlruumlnuumlş ten eylem e giden yoshylu alımlı bir oumlrnek olarak son bir kez daha aydınlatırlar

Hawthorne Melvilleden soumlzederken onun inanccedilsızlıkta bir tuumlrshyluuml rahata eremeyen bir inanccedilsız olduğunu yazabilmişti Goumlğuuml kuşatmiddot maya koşan bu azanların da bir yandan her şeyi devirmek isteyip bir yandan umutsuz bir duumlzen oumlzlemini dile getirdikleri soumlylenebilir Son bir ccedilelişkiyle mantıksızlıktan mantık ccedilıkarmak us-dışını bir youmlntem yapmak istediler Romantizmin bu buumlyuumlk mirasccedilıları şiiri bir oumlrnek durumuna getireceklerini onun en iccedil parccedilalayıcı yanında gerccedilek yaşamiddot mı bulacaklarını ileri suumlrduumller Kutsala saldırıyı tanrısallaştırdılar şiiri de bir deney bir eylem aracı biccedilimine soktular Onlardan oumlnce olayshylara ve insanlara etkimeye kalkanlar bunu hiccedil değilse Batıda us kumiddot ralları adına yapmışlardı Gerccedilekuumlstuumlcuumlluumlkse Rimbauddan sonra ccedilılshygınlıkta yıkınada bir kurma kuralı bulmaya ccedilalıştı Rimbaud yapımiddot tıyla ama yalnız yapıtıyla belirtmişti yolu ama fırtınada bir şimşek bir yolun ucunu nasıl goumlsterirse oumlyle Gerccedilekuumlstuumlcuumlluumlk bu yolu accediltı belirteccedillerini koydu Gerilemeleriyle olduğu kadar aş ırılıklarıyla da başka bir yol uumlzerinde başkaldırmış duumlşuumlncenin salt us dinini kurduğu sırada uygun bir us-dışı başkaldırma kuramma son ve goumlrkemli anlatımiddot

7 8

mını verdi Ne olursa olsun esinleyiciler yani Lautreamont ile Rimshybaud us-dışı goumlruumlnuumlş arzusunun başkaldırmış kişiyi eylemin en oumlzshyguumlrluumlk-oumllduumlruumlcuuml biccedilimlerine hangi yollardan goumltuumlreceğini goumlst rrler bize

Lautreamont ve bayağılık

Lautnfamont başkaldırmış kişide goumlsteriş isteğinin bayağılık isshytemi ardına da gizlenebileceğini ortaya koyar İster yuumlkselsin isterse alccedilalsın başkaldıran adam gerccedilek varlığının tanınması iccedilin ayaktanshymış olmakla birlikte her iki durumda da olduğundan başkası olmak ister Lautreamontun kutsala saldırıları ile toumlrelere bağlılığı da hiccedilbir şey olmama isteminde karar kılan şu mutsuz ccedilelişkiyi goumlsterir Bunda genellikle duumlşuumlnilirluumlğuuml gibi bir soumlzden doumlnme bulunmaması bir yana Maldororun buumlyuumlk ilk geceye sesienişini de Poesie1erin ccedilalışkan 1ashyyağılıklarını da aynı yokolma kudurmuşluğu accedilıklar

Lautreamontla başkaldırmanın delikanlılık olduğu anlaşılır Buumlyuumlk bomba ve şiir yıldırıcılarımız ccedilocukluk ccedilağından yeni ccedilıkmışshyardır Maldororun tuumlrkuumlleri dahi bir liselinin kitabıdır nerdeyse doshykunaklılığı da evrene ve kendi kendine karş ı ayaktanmış bir ccedilocuk yuumlreğinin ccedilelişkilerinden doğar Illuminationsun duumlnyanın sınırlarına doğru atılan Rimboudsu gibi bu ozan da ne ise o olan duumlnyada kenshydisini ne ise o yapan olanaksız kuralı benimsemektense yıkmayı yıshykılmayı seccediler

Lautreamoiıt oumlzentiyle İnsanı savunmak iccedilin ortaya ccedilıkıyomiddot rum der Maldoror bir acıma meleği midir oumlyleyse Kendi kendine acıdığına goumlre bir bakıma oumlyle Neden Bunu araştırmamız gerekiyor daha Ama acıma kırıklığa uğrayınca alccedilaltılınca soumlylenmez ve soumlyshylenınemiş şey olunca goumlruumllmedik uccedillara goumltuumlrecektir onu Maldoror kendi deyimiyle yaşamı bir yara olarak kabul etmiş intiharın bu yara izini gidermesini de yasaklamıştır Rimbaud gibi acı ccedileken ve başkaldırmış olandır ama neden bilinmez olduğu şeye karşı ayakshylandığını soumlylemekten kaccedilınarak ayaklanmışın şu değişmez succedilsuzshyluk kanıtını İnsan sevgisini oumlne suumlrer

Ne var ki insanı savunmak iccedilin ortaya ccedilıkan kişi aynı zamanda

79

İyi olan bir adam goumlster bana diye yazar Bu suumlrekli devinim yokshysayıcı başkaldırmışın devinimidir Kendisine ve insana yapılmış adashyletsizli e başkaldırır kişi Ama bu başkaldırmanın hem uygunlu unun hem de guumlccedilsuumlzluuml uumlnuumln ortaya ccedilıktı ı accedil ık-goumlruumlşluumlluumlk dakikasında yokshysayıcılık oumlfkesi savunulmaya kalkılan şeyi de kaplar Adaletsizli i adashyleti yerleştirerek duumlzeltemeyince hiccedil de ilse en sonunda yokoluşla birleşen daha geniş bir adaletsizlik iccedilinde bo mayı ye tutar insan Bana yaptı ınız koumltuumlluumlk ccedilok buumlyuumlk ccedilok buumlyuumlk size etti im koumltuumlluumlk bile bile yapılamayacak kadar Kendi kendimizden nefret etmemeshymiz iccedilin succedilsuz oldu muzu bildirmemiz gerekirdi bu da yalnız kishyşi iccedilin olanaksız bir goumlzuumlpekliktir kendi kendini tanıması bunu engelshyler Kendilerine birer succedillu gibi davranılsa bile herkesin succedilsuz oldushy

unu bildirebilir hiccedil de ilse O zaman Tanrı succedilludur Romantiklerden Lautreamonta gerccedilek bir ilerleme olmamışshy

tır oumlyleyse ses değişir yalnız Lautreamont bazı duumlzeltmelerle İbra- himin Tanrısı nın ccedilehresi ile şeytansı ayaklanmış imgesini bir kez dashyha diriltir Kendini Yaratıcı diye adlandıranın bedeni su goumlrmemiş kumaşlardan yapılmış bir kefenle oumlrtuumlluuml olarak budalaca bir gururshyla oturduğu insan pislikleri ve altınlardan oluşmuş bir taht uumlzerishyne yerleştirir Tanrıyı İccedilinde ccedilocukların ihtiyarların canverdikleri yangınlar tutuşturdu u goumlruumllen yılan suratlı iğrenccedil oumlluumlmsuumlz kurnaz haydut sarhoş olup ırma a yuvarlanır ya da genelevde aşashyğılık hazlar arar Tanrı oumllmemiştir duumlşmuumlştuumlr yalnız Duumlşmuumlş tanrı karşısında Maldoror kara cuumlppeli alışılmış bir atlı gibi anlatılır Lashynetlenmiş tir uumlstuumln Varlıkın zorlu bir kin guumlluumlmseyişiyle uumlzerime yığdığı ccedilirkinliği goumlzlerim goumlrmemeli Bundan boumlyle yalnız kendishyni duumlşuumlnmek iccedilin anayı babayı Tanrı yı aşkı uumllkuumlyuuml her şeyi yoksamıştır Gururdan kıvranan bu kahramanda doğaoumltesi zuumlppenin buumlyuumlleyici etkilerinin hepsi vardır Evren gibi huumlzuumlnluuml intihar gibi guumlzel insansıdan da oumlte bir yuumlz Gene onun gibi Tanrı adaletinden umudunu keserek koumltuumlluumlkten yana ccedilıkacaktır Maldoror Acı ccedilektirshymemiddotk bunu yaparken de acı ccedilekmek budur izlence Les Chants gershyccedilek koumltuumlluumlk teraneleridir

Bu doumlnemeccedilte yaratık bile savunulmaz artık Tam tersine inshysana bu yabanıl hayvana buumltuumln yollardan saldırmalı bir de yaratıcıshyya Les Chantsda accedilıklanan erek budur Maldoror duumlşmanının

80

Tanrı olması yuumlzuumlnden allak bullak olmuş buumlyuumlk canilerin guumlccedilluuml yalshynızlığıyla sarhoş durumda (insanlığa karşı bir ben) hem evrene hem de yaratıcısına saldıracaktır Les Chants gittikccedile artan bir şanshylı cinayetler dizisini muştulayarak cinayet ermişliğini goumlklere ccedilıshykarır ikinci tuumlrkuumlnuumln yirminci kesiminde gerccedilek bir cinayet ve şiddet ouml ğretimi başlar

Boumlyle guumlzel bir ateşlilik bu ccedilağda beylik bir şeydir Hiccedil bir şeshyye malolmaz Lautreamontun oumlzguumlnluumlğuuml başka yandadır ı Romanshytikler insan yalnızlığı ile Tanrı aldırmazlığı arasındaki kaccedilınılmaz karshyşıtlığı oumlzenle suumlrduumlruumlyorlardı Yalnızlığın yazın alanındaki anlatımları ıssız şato ile zuumlppeydi Lautreamontun yapıtı daha derin bir dramdan soumlzeder Bu yalnızlığı katlanılmaz bulup evrene karşı ayaklanmış onun sınırlarını yıkmak istemiş gibidir İnsan egemenliğini mazgallı kalelerle guumlvenliğe kavuşturmak şoumlyle dursun buumltuumln egemenlikleri karmakarışık etmek istemiştir Yaratılışı ilkel denizlere ahlakın ahshylakla birlikte de buumltuumln sorunların bu arada en tuumlyler uumlrpertici buldushyğu sorunun ruhun oumlluumlmsuumlzluumlğuuml sorununun anlamını yitirdiği ilkel deshynizlere getirmiştir Evren karşısında goumlsterişli bir ayaklanmış ya da bir zuumlppe goumlruumlntuumlsuuml yuumlkseltmek değil insanla duumlnyayı aynı yokoluşshy

ta birleştirmek istemiştir İnsanı evrenden ayıran sınırın ta kendisine saldırmıştır Tuumlm oumlzguumlrluumlk oumlzellikle de su ccedil oumlzguumlrluumlğuuml insansal sınırlamiddot rm yıkılmasını gerektirir Kendi kendini ve buumltuumln insanları lanetlemeshyye adamak yetmez İnsan egemenliğini de iccedilguumlduuml egemenliğinin duumlzeshyyine getirmelidir Ussal bilincin şu yadsınmasını kendi kendilerine başkaldırmış uygarlıkların belirtilerinden biri olan şu ilkele doumlnuumlşuuml buluruz Lautreamontda Goumlsteriş değildir artık soumlz konusu bilinshycin inatccedilı bir ccedilabasıyla bilinccedil olarak varolmamak soumlz konusudur

Maldoror yeryuumlzuumlnuuml ve sınırlamalarını yadsıdığı iccedilin Les Chants

ın buumltuumln yaratıkları hem suda yaşar hem karada Bitkileri yosunlarshydan oluşmuştur Maldoror un şatosu sular uumlzerindedir Yurdu ihtishyyar okyanus Okyanus ccedilifte simge aynı zamanda hem yokolma hem de barışma yeridir Kendi kendileri ve başkalarının horgoumlruumlsuumlnden

( l ) Ayrıca yayınlanan ve bayağı bir Byronculukla belirlenen birinci şarkı ile sonrakiler arasındaki ayrımlardan ileri gelir sonrakilerde canavann parlak konuşması ışıldar Maurice Blanchot bu kopukluğu iyi goumlrmuumlştuumlr

8 1

kurtulamayan ruhların amansız susuzlu unu artık varolmama susuzshylu unu giderir Bunun iccedilin Les Chants bizim Doumlnuumlşuumlmler imizdir1 ama burda ilkccedila guumlluumlmseyişinin yerini usturayla kesilmiş a zın guumlshyluumlşuumlnuumln oumlfkeli gıcırdayan bir guumllmecenin goumlruumlntuumlsuuml alır Kendisinde bulunmak istenmiş olan buumltuumln anlamları saklayamaz ama hiccedil de ilse kayna mı başkaldırmanın en kara yuumlre inden alan bir yokolma isteshymini ortaya koyar Pascal ın hayvanlaşın soumlzuuml onda soumlzcuuml uumln en accedilık anlamını kazanır Lautreamont yaşamak iccedilin iccedilinde kalmamız gereken so uk ve dizginsiz aydınlı a dayanamamış gibidir Bir yanshyda benim oumlznelliğim bir yanda da bir yaratıcı bir beyine goumlre fazla bu Yaşamı azaltınayı seccedilti o zaman bir de bir muumlrekkep bulutu orshytasında şimşekler ccedilaktıran muumlrekkep balı ı yuumlzuumlşluuml yapıtını Maldoshyrorun accedilık denizde koumlpek balı mın dişisiyle uzun arı ve ccedilirkin bir ccediliftleşmeyle ccediliftleşti i guumlzel parccedila hele ahtapot biccedilimine girmiş Maldororun yaratıcıya saidınşını anlatan anlamlı oumlykuuml varlı ın sıshynırları dışına kaccedilmanın doğanın yasalarına karşı esrimeli bir kundakshyccedil ılı a girişmenin accedilık anlatımlarıdır

Tutku ile adaletin en sonunda dengelendikleri uyumlu yurttan atılmış olanlara gelince soumlzcuumlklerin anlamsızlaştığı koumlr yaratıkların guumlcuumlnuumln ve iccedilguumlduumlsuumlnuumln egemenliği altında kalmış dertli uumllkeleri yalshynızlığa yeğ tutarlar Bu meydan okuma aynı zamanda bir ccedil iledir de İkinci tuumlrkuumlnuumln melekle savaşı bozgunla meleğin ccediluumlruumlmesiyle sonuccedilshytanır O zaman goumlk ve yer ilk yaşamın sıvı derinliklerine getirilip onshylarla karıştırılır Les Chants ın koumlpekbalı ı-insanı kollarının ve bashycaklarının u ccedillarının yeni de işikliğini bilinmedik bir cinayetin guumlnah oumldetici cezası olarak elde etmişti ancak Lautreamontun pek bilinshymeyen yaşamında bir cinayet ya da olmayan bir cinayetin goumlruumlntuumlsuuml vardır (cinsel sapıklık mı acaba) İnsan Les Chantsı okuduktan sonshyra bu kitapta bir Stavrogin in itirafı nın eksik olduğunu duumlşuumlnmekshyten kendini alamaz

itiraf olmadığına goumlre Poesiesc)e bu gizemli guumlnah oumldeme isteshy

( 1 ) Ovidiusun başlıca mitologya oumlykuumllerini topladığı uzun şiiri (Ccedileviren)

inin bir ikilenmesini goumlrmek gerekir Goumlrece imiz gibi kimi başkalshydırmaların us-dışı seruumlvenin sonunda usu yeniden kurmak kargaşa zoruyla yenibaştan duumlzene varmak sıyrılmak istenilenlerden daha da

8 2

a ır zincirleri goumlnuumllluuml olarak yenibaştan yuumlklenmek olan devinimi bu yapıtta oumlyle bir yalınlık oumlyle bir umursamazlıkla ccedilizilmiştir ki bu doumlnuumlşuumln bir anlamı olması gerekir Salt hayırı goumlklere ccedilıkaran Les Chantsın ardından bir salt evet kuramı amansız başkaldırmanın armiddot dından kaba bir toumlreleremiddotuygunluk gelir Bu da accedilık goumlruumlşluumlluumlk iccedil inde olur Bize Les Chants ın en iyi accedilıklamalarını Les Poesies verir gerccedilek ten Kararlı bir biccedilimde bu goumllgemiddotışık oyunlarıyla beslenen umutsuzmiddot luk tanrısal ve toplumsal yasaları toptan ortaCan kaldırmaya kuramshysal ve guumlndelik koumltuumlluuml e goumltuumlruumlr yazın adamım Les Poesies hiccedillik yokuşlarından yuvarlanan kendi kendini sevinccedilli ccedilı lıklarla hor goumlshyren bir yazarın succedillulu unuda goumlsterir Ama do aoumltesi toumlrelere uyshymaktan başka ccedilare de goumlstermez bu derde Kuşku şiiri boumlylesine donuk bir umutsuzluk ve kuramsal koumltuumlluumlk noktasına geldi ine goumlre temelden yanlış demektir bu nedenle tartışılıyor burda ilkeler bu neshydenle tartışılmamaları gerekir (Darasse ye mektup) Bu guumlzel nedenshyler ayin ccediloumlmezi ahlakını ve er e itimi kitabını oumlzetler kısaca Ama ccedilevreye uygunluk oumlfkeyle kendinden geccedilebilir bunun iccedilin de tutarshysız olabilir Umut ejderhasına karşı koumltuumlluumlk edici kartalın yengisi goumlkshylere ccedilıkarılınca artık yalnız umudun tuumlrkuumlsuumlnuumln soumlylendi i yİneleneshybilir inatla Buumlyuumlk guumlnlere oumlzguuml sesim ve goumlrkemlili imle ıssız ocakshylarımda şanlı umudu anımsatıyoruro sana diye yazılabilir inandırshymak gerekir lnsanlığı avutmak ona kardeşccedile davranmak Konficcedilshyyusa Budaya Sokrata İsaya accedil acına koumlylerde dolaşan ahlakccedilıshylara (bu da tarihsel bakımdan duumlşuumlnilimeden soumlylenmiş bir soumlz) benshyzemek bunlar da umutsuzluğun tasarılarıdır Sapkınlı ın goumlbe inde duumlzenli yaşam erdem bir oumlzlem kokusu taşır Ccediluumlnkuuml Lautreamont duayı yadsır lsa da ona goumlre bir ahlakccedilıdan başka bir şey de ildir Youmlnelmemizi istediği daha do rusu youmlnelmek istedi i şey bilineshymezciliktir bir de goumlrevin yerine getirilmesi Ne yazık ki boumlylesine guumlzel bir izlence bırakışı akşamların tatlılı ını kedersiz bir yuumlreği rahatlamış bir duumlşuumlnceyi gerektirir Birdenbire Do muş olmaktan başka iyilik tanımıyorum diye yazdı ı zaman insanı duygulandıshyrır Ama arkadan Bağımsız bir duumlşuumlnce eksiksiz bulur onu diye ekleyince dişlerini sıktığı sezilir Yaşam ve oumlluumlm karşısında ba ımshysız duumlşuumlnce olmaz Lautreamont ile başkaldıran insan ccediloumlle kaccedilar Ama ccedilevreye uygunluk ccediloumlluuml bır Harrar kadar kasvetlidir Saltlık eğishy

8 3

İCcedilİNDEKİLER

Gİ RİŞ ı I BAŞKALDlRAN İNS AN 9

II D OOuml AoumlTESİ BAŞKALDlRMA 21 KABiL İN OOuml ULLARI 26 S ALT Y ADSIMA 35

Bir yazın adamı 36 Zuumlppelerin başkaidırması 46

KURTULUŞUN YADSI NMAS I 54 S ALT KESİNLEME 61

Tek 61 Nietszche ve yoksayıcılık 64

BAŞKALDlRAN ŞİİR 78 Lautreamont ve bayağılık 79 Gerccedilekuumlstuumlcuumlluumlk ve devrim 85

Y OKS AYICILIK ve TARİH 95

III TARİHSEL BAŞKALDl RMA 99 KRAL oumlLDuumlRuuml CuumlLER 107

Yeni İncil 110 Kralın idamı 112 Erdem dini 116 Yıldırı 119

TANRioumlLDuumlRuumlCuumlLER 1 27 BİREYSEL YILDI RICILI K 141

Erdemin bırakılması 142 uumlccedil cin 145 Kibar katiller 155 Şigalevcilik 163

2 55 257

273 277

DEVLET YILDIRICILIGI ve US D I Ş I Y ILDIRICI ı66 DEVLET YILDIRICILIGI ve USS AL Y ILDIRI ı75

Burjuva kehaneti Devrimci kehanet ı83

ı76

Kehanetin başarısızlığı 194 S onlar uumllkesi 208 Tuumlmluumlk ve dava 214

BAŞ KALDl RMA ve DEVRİM 225 IV BAŞKALDl RMA ve S ANAT 23ı

Roman ve başkaldırma bull 238 Başkaldırma ve biccedilem 246 Yaratım ve devrim 250

V oumlGLE Duuml Şuuml NCESi BAŞKALDl RMA ve oumlLDuuml R lE

Yoksayıcı oumllduumlrme 260 Tarihsel oumllduumlrme 263

oumlLCcediluuml ve oumlLCcediluumlSuumlZLuumlK 270 ouml ğle duumlşuumlncesi

Y OKS A YICILIGIN oumlTESiNDE

Ve accedilıkccedila ağır ve acılı yeryuumlzuumlne adadım yuumlreğim ve kutsal gecede sık sık kendishysini oumlluumlnceye dek bağlılıkla korkusuzca ağır yazgı yuumlkuumlyle seveceğime gizlemlerishynin hiccedil birini kuumlccediluumlmsemeyeceğime soumlz vershydim Boumlylece oumlluumlmluuml bir bağla bağlandım ona

Empedoclesin tJluumlmuuml HtJLDERLN

GİRİŞ

Bir tutku cinayetleri vardır bir de mantık cinayetleri Aralarınshydaki sınır belirsizdir Ama ceza yasası oldukccedila elverişli bir biccedilimde kasıt kavramıyla ayırır bunları birbirinden Kasıt ve kusursuz cinayet ccedila ında yaşıyoruz Canilerimiz aşk oumlzuumlruumlne sı ınan o umarsız ccedilocukshylar de il artık Tam tersine olgunluk ccedil larındalar succedilsuzluk kanıtshyları da yadsınmaz tuumlrden her şeye hatta katili yargıccedil yapmaya bile yarayabilen bir felsefe

Ruumlzgarlı Tepede Heathcliff Cathieyi alabilmek iccedilin buumltuumln duumlnshyyayı oumllduumlrebilirdi ama bu cinayetin mantıklı oldu unu ya da bir ouml shyretiyle do rulandı ını soumlylemek usuma bile gelmezdi Yapardı bu işi o kadar burada durur onun buumltuumln inancı Aşk guumlcuuml bir de kişilik isshyter bu Aşk guumlcuumlne ender rastlandı ından cinayet ola anuumlstuuml bir şey olarak kalır aykırılık durumunu suumlrduumlruumlr Ama kişilik yoklu unda bir ouml retiye ba lanıldı ı cinayetin mantı a vuruldu u andan sonra mantı ın kendisi gibi ccedilo alır cinayet mantıksal karş ılaştırmanın buumlshytuumln kılıkiarına girer Ccedilı lık gibi tekti işte bilim gibi evrensel olmuş Duumln yargılanıyordu buguumln yasa koymakta

Buna kızacak de iliz burda Bu denemenin ere i bir kez daha guumlnuumln gerccedile ini yani mantıksal cinayeti kabul etmek sonra da bunu do rulayan nedenleri incelemek Ccedila ımızı anlama yolunda bir ccedilaba bu Elli yıl iccedilinde yetmiş milyon insanı yerinden eden tutsak duumlşuumlren ya da oumllduumlren bir ccedila ın yalnızca ve her şeyden oumlnce yargılanması geshyrekti i duumlşuumlnuumllebilir Gene de succedillulu unu anlamak gerekir Zorbashynın daha buumlyuumlk bir uumln u runa kentleri yerle bir etti i galibin arabashysına zincirle ba lanmış tutsa ın şenlik yapan kent iccedilinde dolaştırılshydı ı duumlşmanın halk oumlnuumlnde hayvaniara atıldı ı yapmıicıksız ccedila larmiddot

ı

da boumlylesine accedilık yuumlrekli cinayetler karşısında bilinccedil sa lam yargı accedilık olabilirdi Ama oumlzguumlrluumlk bayra ı altında tutsak kampları insanshylık aşkı ya da uumlstuumln insanlık e ilimiyle haklı ccedilıkarılan toplu oumllduumlrmeshyler bir anlamda yargıyı işlemez duruma sokar Ccedila ımıza oumlzguuml tuhaf bir tersine doumlnuumlşle cinayet succedilsuzluk postuna buumlruumlnduuml muuml kendini haklı ccedilıkaracak nedenler sa lamak iccedilin succedilsuzlu u sıkıştırır Bu deshynemenin ere i bu goumlruumllmedik meydan okumayı kabul edip incelemek olacaktır

Succedilsuzluk bir kez eyleme geccediltikten sonra oumllduumlrmekten geri dushyrabilir mi duramaz mı sorun işte bunu bilmekte Bir şey yapabilirshysek ancak yaşadı ımız ccedila da bizi ccedilevreleyen insanlar arasında yapashybiliriz oumlnuumlmuumlzde duran şu oumltekini oumllduumlrmeye ya da oumllduumlruumllmesine boyun e meye hakkımız olup olmadı ını bilmedi imiz suumlrece hiccedilbir şey bilemeyiz Buguumln her eylem doumlnuumlp dolaşıp dolaylı ya da dolaysız oumllduumlrmeye vardı ına goumlre oumllduumlrmemiz gerekip gerekmedi ini gereshykiyorsa neden gerektiğini gerekmiyorsa neden gerekmediğini bilmeshydikccedile eyleme geccedilemeyiz

oumlyleyse her şeyin koumlkuumlne inmek de il oumlnemli olan duumlnya ne ise o oldu una goumlre bu duumlnyada nasıl davranac ımızı bilmek Yadshysıma zamanında intihar sorunu uumlzerinde duumlşuumlnmek yararlı olabilirdi uumllkuumller ccedilağında cinayetin gereklerine uymak gerek Cinayetin manshytıklı nedenleri varsa ccedila ımız da biz de tutarlılık iCcedilindeyiz demekshytir Yoksa ccedilılgınlık iccedilindeyiz demektir bu durumda yeniden bir tushytarlılık bulmaktan ya da başka yana doumlnmekten başka ccedilıkar yol kalshymıyor Ne olursa olsun ccedilağın u ultuları kanları iccedilinde bize soruishymuş soruyu accedilıkccedila yanıtlamak zorundayız Ccediluumlnkuuml gelip bu soruya dayandık Otuz yıl oumlnce oumllduumlrmeye karar vermeden ccedilok yadsımıştı insanlar intiharla kendi kendilerini de yadsıyacak kadar Tann hile yapıyor onunla birlikte de herkes ben de yapıyorum oumlyleyse oumlluumlshyyorum İntihardı sorun Buguumln uumllkuumlcuumlluumlk yalnız başkalarını yadsıshyyor hile yapan yalnız başkaları O zaman başlıyor oumllduumlrme Her şashyfakta şeritli sırmalı katiller bir huumlcreye dalıyorlar Artık sorun cinashyyet

İki uslamlııma tutuyor birbirini Bizi tutuyor daha do rusu hem dr oumlyle sıkı tutuyorlar ki sorunlarımızı seccedilemez olduk Bizi seccediliyorshyar art arda Seccedililmeyi kabul edelim Bu deneme intihar ve saccedilma

-

kavramı ccedilevresinde başlamış bir duumlşuumlnceyi cinayet ve başkaldırma karşısında suumlrduumlrmek istiyor

Ama bu duumlşuumlnce şimdilik tek bir kavram sa lıyor bize uyumshysuzluk kavramını Bu da cinayet konusunda bir ccedilelişkiden başka bir şey getirmiyor bize Uyumsuzluk duygusu kendisinden bir eylem kuralı ccedilıkarmaya kalktık mı cinayeti en azından oumlnemsiz kılar bushynun sonucu olarak da olanak sa lar ona Hiccedilbir şeye inanılmıyorsa hiccedilbir şeyin anlamı yoksa hiccedilbir de ere evet diyemiyorsak her şey olanaklıdır her şey oumlnemsizdir Ne evet kalır ne hayır katil ne haklıdır ne de haksız Kendini cuumlzamlıların bakırnma adayabilece i gibi iccedilinde insanlar yakılacak ateşleri de tutuşturabilir insan Koumltuumlshyluumlk ve erdem de birer rastlantı ya da gelip geccedilici birer istektir

Hiccedilbir şey yapmamaya karar verilebilir o zaman bu da insanshyların kusurlulujtuna uumlzuumllmek bir yana en azından başkalarının oumllduumlshyruumllmesini kabul etmektir Bir de eylemin yerini acıkh bir oumlzencili e vermeyi duumlşuumlnebiliriz bu durumda insan yaşamı kumara suumlruumllen bir paradan oumlte bir şey dejtildir Nedensiz olmayan bir eyleme girişrnek de isteyebiliriz Bu son durumda eyleme youmln verecek bir uumlst dejter

ce

bulunmadı ından en ccedilabuk en dolaysız etkenlijte youmlneliriz Hiccedilbir şey do u ya da yanlış iyi ya da koumltuuml olmadı ından kuralımız en etkin yani en guumlccedilluuml biccedilimde davranmak olur İnsanlar do lar ve haksızlar diye dejtil efendiler ve koumlleler diye ayrılır o zaman Boumlyleshy

ne yana doumlnersek doumlnelim yadsımanın ve yoksayıcılıjtın (nihilshy

isme) goumlbe inde oumllduumlrme ayrıcalıklı yerini korur

Oumlyleyse uyumsuz tutumunu benimsemeye kalktık mı kuşkumiddot ları birer duumlş sayıp mantıjtı bunların uumlstuumlne ccedilıkararak oumllduumlrmeye hamiddot zırlanmamız gerekir Elbette bazı ejtilimler ister bu iş Ama deneyshyIere bakılırsa sanıldıltı kadar da dejtil oumlte yandan sık sık goumlrduuml uumlshymuumlz gibi oumllduumlrme olana ı da vardır her zaman oumlyleyse mantık bunshyda yarar goumlruumlyorsa her şey mantık adına kurala bağlanabilir

Ama oumllduumlrmenin hem olanaklı hem olanaksız olduğunu goumlsteshyren bir tutumda mantık bir yarar bulamaz Ccediluumlnkuuml uyumsuz ccediloumlıuumlmmiddot leme oumllduumlrme eylemini en azından oumlnemsiz kıldıktan sonra vrdıgt sonuccedilların en oumlnemlisinde onu koumltuumller Gerccedilekten de uyubull-

lamlamanın son sonucu intiharın yadsınması ve insanın song

yanın sessizli i arasındaki şu karşılaştırmanın suumlrduumlruumllmesidir 1 intishyhar bu karşılaştırmanın sonu demek olur uyumsuz uslama ise bushyna ancak kendi oumln-verilerini yadsıyarak uyabilece ini bilir Ona goumlre boumlyle bir sonuccedil ya kaccedilış olur ya kurtuluş Ama aynı zamanda bu karşılaştırmayı sa layan yaşam oldu una yaşam olmayınca uyumshysuz bahisin dayana ı kalmayaca ına goumlre bu uslamlamanın yaşashymayı biricik zorunlu de er olarak benimsedi i accedilıktır Yaşamanın saccedilma oldu unu soumlylemek iccedil in bilinccedil canlı kalmak zorundadır Rashyhatlık duygusuna kesinlikle oumlduumln vermiş değilse boumlyle bir u slamlashymanın kazaneını nasıl yalnız kendine saklar insan Bir kez boumlyle kashybul edildikten sonra buumltuumln insanlarındır bu de er İntihara bir tutarshylılık tanımazsak oumllduumlrmeye de tanıyamayız Uyumsuzluk kavramıshyna ermiş bir duumlşuumlnce yazgı oumllduumlrmesini kabul eder kuşkusuz uslamshylama sonucu oumllduumlrmeyi kabul edemez Karşılaştırma accedilısından oumllshyduumlrme ile intihar aynı şeydir biri benimse niyorsa oumltekinin de benimshysenmesi biri yadsınıyorsa oumltekinin de yadsınması gerekir

Bunun iccedilin intiharı onaylamaya yanaşan salt yoksayıcılık manshytıksal oumllduumlrmeye daha da kolay atılır Ccedila ımız oumllduumlrmenin haklı neshydenleri bulunabileceğini kabul ediyorsa yoksayıcılı ın belirtisi olan şu yaşama ilgisizlik yuumlzuumlnden kabul ediyor Yaşam tutkusunun bir cinayet taşkınlığı biccediliminde patlayacak kadar guumlccedilluuml olduğu zamanshylar da oldu kuşkusuz Ama bu taşkınlıklar korkunccedil bir ergide duyushylan yanma gibiydi Her şeyi eşitleştiren yoksul bir mantı ın kurdushyğu şu tekduumlze duumlzen değildi Bu mantık ccedila ımızın beslendi i intishyhar de erlerini en son sınırlarına yani yasaya uydurulmuş oumllduumlrmeshyye dek goumltuumlrduuml Ortaklaşa intiharda en yuumlksek noktasına ulaştı Bushynun en goumlz kamaştırıcı kanıtını da 1945 Hitler yıkımı sağladı İzbeshylerde kendilerine bir kutsama oumlluumlmuuml hazırlayan ccedilılgınlar iccedil in kendi kendini yok etmek hiccedilbir şey değildi Yalnızca kendini yok etmek de ildi oumlnemli olan herkesi kendisiyle birlikte suumlruumlklemekti Yalnızshylık iccedilinde kendi canına kıyan kişi goumlruumlnuumlşte başkalannın canı uumlzeshyrinde kendine bir hak tanımadı ına goumlre bir bakıma bir de eri suumlrshyduumlrmektedir oumllme kararından aldı ı korkunccedil guumlcuuml ve oumlzguumlrluuml uuml hiccedilshybir zaman başkalarına huumlkmetmek iccedilin kullanmaması da bunu goumls-

Bkz Sisyphos Soumlyleni 1

4

terir her tekil intihar bir kin uumlruumlnuuml olmadı ı zaman bir yerde coumlshym ert ya da horgoumlruumlcuumlduumlr Ama insan bir şey adına horgoumlruumlr Duumlnya intihar edene ilgisizse intihar edenin kendisi iccedilin oumlnemsiz olmayan olmayabilecek olan şey konusunda bir goumlruumlşuuml bulundu undandır Her şeyi yıktığım her şeyi kendisiyle birlikte goumltuumlrduumlğuumlnuuml sanır inmiddot san ama bu oumlluumlmden bile belki de yaşamaya değecek bir değer doshy

ar Salt yadsıma intiharla tuumlkenmez oumlyleyse Ancak kendisinin ve başkalarının salt yokoluşuyla tuumlkenebilir Bu da hiccedil değilse bu guumlshyzel sınıra youmlnelerek yaşanabilir ancak İntihar ve oumllduumlrme burada ayshynı duumlzenin yeri ve gouml uuml yok edecek kara bir taşkınlı ı sınırlı bir koshyşulun acısına yeğ tutan mutsuz bir us duumlzeninin iki yuumlzuumlduumlr

Aynı biccedilimde intihar nedenlerini yadsırsak oumllduumlrmeye de neshyden goumlsteremeyiz Yarım yoksayıcılık olmaz Uyumsuz uslamlama bir yandan konuşanın canını koruyup oumlte yandan başkalarının harshycanmasını kabul edemez Salt yadsımanın olanaksızlığı kabul edildikshyten sonra -herhangi bir biccedilimde yaşamak da bunu kabul edmekshytir- yadsıyamayaca ımız ilk şey başkasının yaşamasıdır Boumlylece oumllduumlrmenin tuumlmden oumlnemsiz oldu unu sanmamıza yol accedilan kavram onu do rulamalarından yoksun bırakır kendisinden kurtulmaya ccedilashylıştığımız şu yasaya aykırı koşula doumlneriz yeniden Boumlyle bir uslamshylama hem oumllduumlrebilece imizi kanıtlar hem de oumllduumlremeyece imizi Ccedilelişki iccedilinde bırakır bizi oumllduumlrmeyi oumlnleyecek ya da yasaya uygun kılacak hiccedilbir şey yoktur elimizde hem tehdit ediyor hem tehdit ediliyoruz tuumlmuumlyle yoksayıcılık sıtmasına tu tulmuş olan ccedila suumlruumlkshyleyip goumltuumlruumlyor bizi ardından gene de yalnızız silahlarımız elimizde gırtlaklarımız kupkuru

Ama uyumsuzun gerccedilek niteli ini yani yaşanmış bir geccedilit bir ccedilıkış noktası Descartesın youmlntemli kuşkusunun yaşamdaki karşılıshy

ı oldu unu unutup da onu hep suumlrduumlrmeye kalktık mı ccedilok geccedilmeshyden başka birccedilok ccedilelişkilerle birlikte bu temel ccedilelişki de ccedilıkar ormiddot

5

taya Uyumsuz kendi başına ele ahndııı zaman bir ccedilelişkidir Yaşamı suumlrduumlrmek isterken deıer yargılarını bir yana attııına

goumlre oumlzuumlnde de bir ccedilelişkidir uyumsuzluk ccediluumlnkuuml yaşamak kendi bashyşına bir deıer yargısıdır Soluk almak yargılamaktır Yaşamın suumlrekshyli bir seccedilme olduıunu soumlylemek yanlış olur kuşkusuz Ama her tuumlrshyluuml seccedilmeden yoksun bir yaşam tasarlanamayacaıı da ortada Yalnızshyca bu accedilıdan bile uyumsuz durum eylem alanında tasadanması olamiddot naksız bir şey Anlatımında da tasarlanamaz Her anlamsızlık felseshyfesi sırf kendini ılile getirdiıi iccedilin bir ccedilelişki uumlzerinde yaşar Boumlyshylece az da olsa bir tutarlılık verir tutarsızlııa duumlzensiz baııntısız oldulıunu belirttiıi şeye geccedilerlilik kazandırır Konuşmak duumlzeltmekshytir Sessizlik de bir anlam belirtmeseydi anlamsızlık uumlzerine kurulshymuş tek tutarlı tutum sessizlik olurdu Tam uyumsuzluk dilsiz olmashyya ccedilalışır Konuşursa bundan hoşlandııı ya da goumlreceıimiz gibi kendini geccedilici saydııı iccedilin konuşur Bu gevşeklik bu kendi kendine deıer verme uyumsuz tutumun iki anlamlılııını iyice belli eder Bir anlamda insanı yalnızlııı iccedilinde anlatmaya kalkan uyumsuz onu bir ayna oumlnuumlnde yaşatır İlk sızının rahatlı a doumlnuumlşme tehlikesi beshylirir o zaman Bunca oumlzenle kaşınan yara sonunda zevk vermeye başshylar

Uyumsuz tutumun buumlyuumlk seruumlvencileri olmadı deıil Ama buumlshyyuumlkluumlkleri uyumsuzun yalnız zorunluklarını alıkoyup hoşluklarını rahattıklarını yadsımış olmalarıyla oumllccediluumlluumlr sonunda En fazlasını elshyde etmek iccedilin yıkarlar en azı iccedilin de il Yıkmak isteyenlerdir beshynim duumlşmanlarım kendi kendilerini yaratmak isteyenler değil der Nietzsche Kendisi de devirir ama yaratmayı denemek iccedilin Domuz suratlı haz duumlşkuumlnlerini batırırken duumlruumlstluumliıuuml goumlklere ccedilıkarır O zashyman uyumsuz uslamlama rahatlıktan kaccedilarken vazgeccedilişi bulur Dashyıınıklığı yadsır saymaca bir yoksunluğa oumlnceden benimsenmiş bir sessizliğe başkaldırmanın garip keşişliğine varır Sokağın ccedilamushyrunda cıvıldayan guumlzel cinayetin tuumlrkuumlsuumlnuuml soumlyleyen Rimbaud Harrara koşar sonra da burada ailesiz yaşamaktan dert yanar yalshynızca Yaşamı herkesce oynanacak bir ortaoyunu olarak goumlruumlyorshydu Ama oumlluumlm saatinde kızkardeşine Ben toprağın altına gideceshyğim sense guumlneşte yuumlruumlyeceksin diye baıırır

6

oumlyleyse uyumsuz bir yaşam kuralı olarak ele alındı ı zaman ccedileshylişkindir Oumllduumlrmenin yasallı ına karar verınemize yarayacak de erleri sa lamamasında şaşılacak ne var oumlte yandan tutumumuzu ayrıcashylıklı bir coşkunlu a dayandırmak da olanaksız Uyumsuzluk duygumiddot su başka duygular arasında bir duygudur İki savaş arasında nice duumlshyşuumlncelere nice eylemiere rengini vermiş olması guumlcuumlnuuml ve uygunluğushynu goumlsterir yalnız Ama bir duygunun guumlccedilluumlluuml uuml onun evrensel olmashysını gerektirmez oumlz devinimi kendi kendini aşmak olan umutsuz bir coşkunluktan yola ccedilıkarak genel eylem kuralları koymak ya da bu kuralları konulmuş saymak buumltuumln bir ccedila ın yanlışlığı olmuştur Buumlshyyuumlk mutluluklar gibi buumlyuumlk acılar da bir uslamlamayı başlatabilir Bishyrer aracıdır bunlar Ama insan uslamlamaları boyunca hep yeniden bulamaz bunları hep suumlrduumlremez Uyumsuz duyarlı ı goumlz oumlnuumlne alshymak bir derdi kendinde ve başkalarında bulunduğu biccedilimiyle ortashyya koymak uygun bir şey olsa bile bu duyarlıkta da varsaydı ı yokshysayıcılıkta da bir ccedilıkış noktasından yaşanmış bir eleştiriden youmlnshytemli kuşkunun yaşam duumlzeyindeki karşılığından başka bir şey goumlrshymek olanaksızdır Bundan sonra aynanın de işmez oyunlarını bozshymak ve uyumsuzlu un kendi kendini aşmasını sa layan karşı konulshy

maz devinimini başlatmak gerekir Ayna kırılınca yuumlzyılın sorularını yanıtlama konusunda işimishy

ze yarayabilecek hiccedilbir şey kalmaz Uyumsuzluk youmlntemli kuşku gibi buumltuumln eski duumlşuumlnceleri suumlpuumlruumlp atmıştır Ccedilıkmazda bırakır bizi Ama kuşku gibi kendine youmlnelerek yeni bir araştırmaya youmln vereshybilir O zaman aynı biccedilimde suumlrer uslamlama Hiccedilbir şeye inanmadıshy

ımı her şeyin saccedilma her şeyin uyumsuz olduğunu haykırıyorum ama haykırışımdan kuşku duyamam hiccedil değilse karşı ccedilıkışıma inanshymam gerekir Boumlylece uyumsuzluk deneyinde elimdeki ilk ve tek gershyccedilek başkaldırmadır Her tuumlrluuml bilgiden yoksunum oumllduumlrmeye ya da başkalarının oumllduumlrmesine boyun e mek iccedilin sıkıştırılmış durumdashyyım iccedilinde bulunduğum acının daha da guumlccedillendirdiği bu gerccedilek var yalnız elimin altında Ussuzluk goumlruumlnuumlmuumlnden doğar başkaldırma haksız ve anlaşılmaz bir koşul karşısında doğar Ama koumlr atılışı karshygaşa ortasında duumlzeni kaccedilıp gidenin silinenin goumlbeğinde birliği isshyter Haykırır dayatır karışıklık bitsin şimdiye dek yazılıp yazılıp silinen şey en sonunda kesinlikle durup belirginleşsin ister Değiştirshy

7

rnektir kaygısı ama de iştirmek eyleme geccedilmektir eyleme geccedilmekmiddot se yarın oumllduumlrmek olacaktır oysa oumllduumlrmenin uygun olup olmadı ıshynı bilmemektedir Tam da kendisinden yasaya uygun kılması istenen eylemleri do urur oumlyleyse başka hiccedilbir şeyden ccedilıkaramayaca ına goumlre başkaldırma kendi kendinden ccedilıkarmalıdır nedenlerini Davranmiddot masını ouml renmek iccedilin kendi kendini incelemeye boyun e mesi geremiddot kir

Do aoumltesi ya da tarihsel iki yuumlzyıllık başkaldırma uumlzerinde duumlmiddot şuumlnebiliriz ouml retileri ve bu ouml retiler iccedilinde birbirini izleyen akımları ayrıntiİarıyla goumlzler oumlnuumlne serıneye yalnız bir tarihccedili kalkışabilir Hiccedil de ilse şaşırmadan sonuca varmamızı sa layacak bir ana yol aramak olanak dışı olmasa gerek oumlnuumlmuumlzdeki sayfalar yalnızca birkaccedil tarihmiddot sel belirtme noktası sunmak istemekte Bu varsayım ileri suumlruumllebilemiddot cek tek varsayım de il oumlte yandan her şeyi accedilıklamaktan da uzak Ama bir oumllccediluumlde ccedila ımızın youmlnuumlnuuml accedilıklamakta biraz nerdeyse tuumlmuumlyshyle de oumllccediluumlsuumlzluuml uumlnuuml Ccedila ımızın burada soumlzuuml edilen başdoumlnduumlruumlcuuml tamiddot rihi Avrupanın gururunun tarihidir

Ne olursa olsun başkaldırmanın nedenlerini tutumları savları fetihleri uumlzerinde bir araştırma sonunda kavrayabiliriz ancak Uyummiddot suzun bize veremedi i eylem kuralı en azından oumllduumlrme hakkı ya da goumlrevi konusunda bir belirti bir yaratma umudu belki de onun yapmiddot tıklarında yer almakta İnsan ne ise o olmaya yanaşmayan tek yaramiddot tıktır Bu yadsıma onu başkalarını ve kendi kendini yok etmeye mi goumltuumlruumlr yalnız her başkaldırma evrensel oumllduumlrmenin doğrulanmasıymiddot la mı sona ermelidir yoksa tam tersine olanaksız bir succedilsuzluğu bemiddot nimsemeye kalkmadan usa uygun bir succedilluluk ilkesi bulabilir mi somiddot run budur

8

BAŞKALDlRAN İNSAN

Kimdir başkaldıran insan Hayır diyen biri Ama yadsırsa da vazgeccedilmez evet diyen bir insandır da hem de daha ilk deviniminde Buumltuumln oumlmruumlnce emir almış bir koumlle birdenbire yeni bir emri kabul edilmez bulur Bu hayırın iccedileriği nedir

oumlrneğin fazla uzadı bu iş buraya kadar evet burdan ileshyrisine hayır ccedilok ileri gidiyorsunuz ya da geccedilemeyeceğiniz bir sınır vardır anlamlarına gelir Kısacası bir sınırın varlığını kesinler bu hayır Başkaldırmışın oumltekinin fazlaya kaccediltığı hakkını bu yashynında bir başka hakkın kendisine karşı ccedilıktığı kendisini sınırladığı bir ccedilizginin oumltesine taşırdığı duygusunda da aynı sınır duumlşuumlncesini buluruz Boumlylece başkaldırma edimi hem katlanılmaz bulunan bir haksızlığın kesinlikle yadsınmasına hem de bulanık bir hak inancına daha doğru middotmiddot başkaldırmışın yapmaya hakkı olduğu izlenimine dayanır Herıuınigt bir biccedilimde herhangi bir yerde bizim de haklı olshyduğumuz duygusu uyanroadıkccedila başkaldırma olmaz İşte bunun iccedilin başkaldıran koumlle aynı zamanda hem evet hem de hayır der Sınırla birlikte bu sınırın berisinde var sandığı ve korumak istediği şeyleri de kesinler Kendisinde de ccedilabasına değen sakınılması gereken bir şey bulunduğunu kanıtlar inatla Bir bakıma kendisini ezen duumlshyzene karşı kabul edebileceğinden fazla ezilmeme hakkını ccedilıkarır

Her başkaldırmada haksıza karşı bir tiksintiyle birlikte insashynın kendi benliğinin herhangi bir yanına tam ve birdenbire bir katıshylışı vardır Boumlylece kendiliğinden bir değer yargısı sokar araya ne kadar nedensiz olursa olsun tehlikeler iccedilinde suumlrduumlruumlr onu Bu nokshytaya kadar umutsuzluk iccedilindeydi koşulunu haksız da bulsa kabulshyleniyor hiccedil değilse susuyordu Susmak hiccedilbir- şeyi yargılamıyor hiccedilbir şey istemiyor sanılmasına yol accedilmak bazı durumlarda da gerccedilekten hiccedilbir şey istememektedir Umutsuzluksa tıpkı saccedilmalık

ll

gibi genel olarak her şeyi yargılar ve ister oumlzel olarak hiccedilbir şeyi Sessizlik iyi belirtir bunu Ama konuş tu u dakikadan sonra hayır derken bile ister ve yargılar Başkaldıran insan soumlzcuumlğuumln koumlkensel anlamıyla yuumlz geri doumlner Efendinin kamccedilısı altında yuumlruumlyordu İşte karşı koymaktadır Yeğ tutulmayanın karşısına yeğ tutulanı ccedilıkarshymaktadır Her değer başkaldırmayı getirmez ama her başkaldırma eylemi bir değeri ccedilağırır sessizce Gerccedilekten bir değer mi soumlz konushysudur

e kadar bulanık bir biccedilimde olursa olsun bir bilinccedillenme doshyğar baş kaldırma eyleminden insanda insanın kısa bir zaman iccedilin bile olsa oumlzdeşleşebileceği bir şey bulunduğu konusunda bir sezgi birshydenbire goumlz kamaştırıcı oluveren bir sezgi Bu oumlzdeşleşme şimdiye kadar gerccedilekten duyulmamıştı Koumlle ayaklanıştan oumlnceki buumltuumln aşıshyrı isteklere katlanıyordu Hatta ccediloğu zaman şimdi hayır demesine yol accedilan emirden ccedilok daha başkaldırtıcı emirleri almış da tepki goumlsshytermemişti Bunları iccediline atarak sabrediyordu belki de ama sustushyğuna goumlre hakkının bilincinde olmaktan ccedil ok o anki ccedilıkarını duumlşuumlnuumlshyyordu daha Sabrın yitirilmesiyle sabırsızlıkla birlikte eskiden beshynimsenenleri de kapsayan bir devini başlar Hemen her zaman geccedilmishyşe-doumlnuumlktuumlr bu atılış Koumlle uumlstuumlnuumln alccedilaltıcı emrini yadsıdığı anda kendi koumllelik durumunu da yadsır Başkaldırma basit yadsımada olshyduğundan ccedilok daha oumltelere uzanır Karşısındakine tanıdığı sınırı da aşar kendisine bir eşit gibi davranılmasını ister şimdi ilkin insanın indirgenmez direnci olan şey şimdi buumltuumln insan olur onunla oumlzdeşshyleşir buumltuumln insan onunla oumlzetlenir Karşısındakine saydırtmak isteshydiği bu yanını geri kalanın uumlstuumlne ccedilıkarır bunun her şeye hatta yashyşama bile yeğ tutulabileceğini bildirir Kendisi iccedilin en buumlyuumlk değer olur bu Koumlle daha oumlnce bir uzlaşma iccediline yerleşmiş ken birdenbire (değil mi ki boumlyle ) ya Hep ya Hiccedilin iccedil ine atılır Bilinccedil başkalshydırmayla doğar

Ama aynı zamanda daha oldukccedila karanlık bir hep ile insashynın bu hep e kurban olabileceğini bildiren bir hiccedilin bilinci oldushyğu da goumlruumlluumly or Başkaldıran kişi her şey olmak birdenbire bilincine _ vardığı ve kendi varlığında kabul edilmesini saygı goumlsterilmesini isshytediği bu değerle tuumlmden oumlzdeşleşmek ister ya da hiccedil olmayı yani benliğine egemen olan guumlcuumln kendisini kesinlikle yere sermesini oumlrneshy

12

ğin oumlzguumlrluumlğuuml olarak adlandıracağı bu vazgeccedililmez kutsamadan yokshysun kalacaksa oumlluumlmden başka bir şey olmayan son duumlşuumlşe boyun eğer Diz ccediloumlkmuumlş durumda yaşamaktansa ayakta oumllmeyi yeğ tutar

Değer saygın yazariara goumlre (genellikle herkesee istenenin arashycılığıyla) ccediloğu zaman olgudan hakka istenenden istenebilire geccedilişi belirtir ı Goumlrduumlğuumlmuumlz gibi başkaldırınada hakka geccediliş accedilıktır Boumlyshyle olması gerekirdi den boumlyle olsun istiyora geccediliş de oumlyle Ama belki bireyden ortak bir değere geccedilme kavramı daha da accedilık Ya Hep ya Hiccedil in belirmesi genel kanının tersine insanın en bireysel yanınshyda doğmakla birlikte başkaldırmanın birey kavramını bile tartışma konusu ettiğini goumlsterir 9erccedilekten de birey kendi başkaldırma deshyvinimi iccedilinde oumllmeyi kabul ediyorsa oumllduumlğuuml de oluyorsa bununla kendi yazgısını aştığını duumlşuumlnduumlğuuml bir değer uğrunda kendini kurban

ttiğini goumlsteriyor demektir oumllme olasılığını savunduğu bu hakkın yoksanmasına yeğ tutuyorsa bu hakkı uumlstuumln tutuyor demektir oumlyshyleyse şimdilik bulanık olan ama hiccedil değilse buumltuumln insanlarla birlikte kendine de oumlzguuml olduğunu sezdiği bir değer adına davranmaktadır Goumlruumlluumlyor ki her başkaldırma ediminde varolan kesinleme onu yalshynızlığından sıyırdığı ona bir eylem nedeni sağladığı oumllccediluumlde bireyi

aşan bir şeyi kapsamakta Ama hemen belirtmek gerekir ki her tuumlrluuml eylemden oumlnce varolan bu değer bir değerin (fethedilirse ) ancak eyshylem sonunda fethedildiğini savunan yuumlzde yuumlz tarihsel felsefelerle ccedil atışmaktadır Başkaldırmanın incelenmesi Elenlerin duumlşuumlnduumlğuuml gishybi ama ccedilağdaş duumlşuumlncenin oumlnermelerinin tersine bir insan yaratılışı bulunabileceği kuşkusuna goumltuumlruumlr en azından Benliğimizde korunmashysı gereken suumlrekli olan hiccedilbir şey yoksa ne diye başkaldırmalı Koumlle şu ya da bu emirle benliğinde yalnız kendisinin olmayan iccedilinde buumlshytuumln insanların hatta kendisini alccedilaltıp ezenin bile ortaklık hakkı bulushynan bir ortak alan olan şeyin yoksandığı yargısına vardığı zaman ayshynı zamanda buumltuumln varlıklar iccedilin ayaklanır ı

İki goumlzlem desteklik edecektir bu uslaınlamaya Başkaldırma eyshy

(ı) Lalande Vocabulaire piıilosophique

(ı) Kurbanlar topluluğu kurbanı eellada bağlayan topluluğun aynıdır Ama cellat bunu b ilmez

13

leminin oumlzuumlnde bencil bir eylem olmadı ını belirtmek gerekir ilkin Hiccedil kuşkusuz bencil kararlar da olabilir Ama tıpkı baskıya başkaldıshynldı ı gibi yalana da başkaldırılır uumlstelik başkaldıran insan bu kashyrarlardan sonra ve en derin atılışı iccedilinde her şeyi tehlikeye attı ına goumlre hiccedilbir şeyi esirgemez Kendisine saygı ister kuşkusuz ama doğal bir toplulukla oumlzdeşleşti i oumllccediluumlde

Sonra başkaldırmanın ille ve yalnızca ezilmişte doğmadı ını başka birinin ezilişini goumlrmekten de doğabilece ini belirtelim Bu dushyrumda başka biriyle bir oumlzdeşleşme var demektir Bunun ruhbilimsel bir oumlzdeşleşme yani imgelemimizde alccedilaltmanın bize youmlneldi ini dushyyuran kaccedilamak olmadıgını da soumlylemeliyiz Tam tersine bizim başshykaldırmadan katlandığımız alccedilaltmaların başkalarına yapıldı ını goumlrshymeye dayanamadıgımız olur Kuumlrek cezalarını ccedilektikleri sırada Rus yıldırıcılarının arkadaşlarının kamccedilılanması karşısınaa giriştikleri proshytesto intiharları bu buumlyuumlk duyguyu goumlsterir Ccedilıkar birli i duygusu da soumlz konusu de ildir Duumlşman bildi imiz insanlara yapılan haksızlı ı da başkaldırtıcı bulabiliriz Yazgıların oumlzleştirilmesi ve karar verme vardır yalnız oumlyleyse birey tek başına savunmak istediği değerin kendisi de ildir Bu değeri oluşturmak iccedilin en azından buumltuumln insanlar gereshykir Başkaldırmada insan başkasında kendi kendini aşar Bu accedilıdan insanların bağlılı ı do aoumltesi bir ba lılıktır Ama şimdilik zincirler altında do an bağlılık soumlz konusu yalnız

Her başkaldırmanın varsaydığı değerin olumlu yanı Schelerin

tanımladığı hınccedil kavramı gibi ı tuumlmuumlyle olumsuz bir kavramla karşıshy

laştırılırsa daha kesin bir biccedilimde belirlenebilir Gerccedilekten de baş-

kaldırma edimi soumlzcuuml uumln en guumlccedilluuml anlamında bir hak isteme eyleminshy

den daha fazla bir şeydir Scheler hıncı ccedilok guumlzel bir biccedilimde suumlruumlp

giden bir guumlccedilsuumlzluumlğuumln bir kendi kendini zehirlemesi kapalı kapta koumlshy

tuuml bir salgısı olarak tanımlamıştır Başkaldırma tam tersine varlı ın

kabuğunu kırar taşmasına yardım eder Durgun sulara yol accedilar onshy

lar da azgınlaşır Scheler arzuya sahiboluşa adanmış varlıklar olan

kadınlarda hıncın ne buumlyuumlk bir yer tuttuğunu belirterek edilgen yashy

nını goumlsterir onun Başkaldırmanın kaynağında ise tam tersine taşshy

(1) LHomme du Ressentiment NRF

14

kın bir etkenlik ve guumlccedil ilkesi vardır Scheler hıncın ccedilekeınemezlikle renklendiğini soumlylemekte de haklıdır Ama elinde olmayanı ccedilekemez insan başkaldıran insansa oldu u şeyi savunur Elinde bulunmayan ya da yoksun bırakıldığı bir şeyi istemez Kendisinde bulunan ve hemen her durumda goumlzdikebileceği şeylerin en oumlnemlisi diye bildishyği bir şeyi tanıtmak ereğini guumlder Başkaldırma iccedilinde geliştiği rushyhun guumlccedilluuml ya da zayıf oluşuna goumlre hırslılık ya da hınccedillılık olur Ama her iki durumda da olduğundan başka şey olmak ister insan Ilınccedil her zaman kendi kendine karşı hınccediltır Başkaldıransa tersine dal ilk atılımında olduğu şeye el suumlruumllmesini yadsır Varlığının bir yanıshynın buumltuumlnluumlğuuml iccedilin ccedilarpışır Fethetmeye ccedilalışmaz ilkin kabul ettirshymeye ccedilalışır

Hınccedil kinini youmlnelttiği varlığın ccedilekmesini istediği acıyı duumlşuumlnshymekten haz duyar gibidir Nietzche ile Scheler Tertullien in okurlashyrına goumlkyuumlzuumlnde cennetlikler arasında duyulabilecek en buumlyuumlk mutshyluluğun cehennemde yanan Roma imparatorlarını seyretmek olacashyğını soumlyleyen satırlarında bu duyarlığın guumlzel bir oumlrneğini goumlrmekte haklıdırlar Bu mutluluk idamları seyretmeye giden namuslu kişileshyrin de mutluluğudur Başkaldırma ilke olarak alccedilalışı yadsımakla yetinir başkası iccedilin de istemez onu Hatta buumltuumlnluumlğuumlne saygı goumlsteshyrildikten sonra kendisi acı ccedilekmeyi de kabul eder

Schelerin başkaldırma anlayışını neden tuumlmden hınccedilla oumlzdeşshyleştirdiği anlaşılıyor şimdi İnsansevedikte hıncın eleştirisi (insanshylık aşkının Hıristiyan olmayan biccedilimi olarak ele alır bu insanseverlishyği) belki de insanseverlik uumllkuumlsuumlnuumln bazı belirsiz biccedilimlerine ya da yıldırı tekniklerine uygulanabilirdi Ama insanın kendi durumuna karşı ayaklanışı buumltuumln insanlara oumlzguuml bir onur uğrunda bireyi ayakmiddot andıran edim konusunda yanlışlığa duumlşer Scheler insanseverliğe inshysanlık duumlşmanlığının eşlik ettiğini kanıtlamak ister İnsanın genel olarak insanlığı sevmesi yaratıkları oumlzel olarak sevmek zorunda kalshymamak iccedilindir Bazı duru mlarda doğrudur bu hele onun iccedilin insanseshyvediği Bentham ın Rousseau nun belirlediğini goumlruumlnce Scheleri damiddot ha iyi anlıyor insan Ama insanın insana aşkı ccedilıkarların rakama vu-

1 5

rulmasından ya da insan yaratılışına beslene n kuramsal bir guumlvenden başka şeylerden de doğabilir Yararcılara Emilein e ğiticisine karşıshylık oumlrneğin Dostoyevskinin ivan Karamazorta kişileştirdiği manshytık baııkaldırma ediminden do aoumltesi ayaklanmaya giden mantık vardır bir de Scheler de bilir bunu bu anlayışı şoumlyle oumlzetler Şu yeryuumlzuumlnde insan dışında kalan şeylere de harcanacak kadar bol deshyğildir aşk Bu tuumlrnce doğru bile olsa varsaydığı başdoumlnduumlruumlcuuml umutshysuzluk horggtruumlden başka bir şey ister Karamazofun başkaldırışınshydaki acılı niteliği kavrayamıyor aslında ivan ın acısı tam tersine yeryuumlzuumlnde gere inden fazla boşuna aşk bulunmasıdır Tanrı yadsıshynıp da bir yeri bir gereği kalmadığı zaman bu aşkın coumlmert bir succedil ortaklığıyla insana youmlneltilmesine karar verilir

Goumlrduumlğuumlmuumlz kadarıyla başkaldırma ediminde yuumlrek yoksullu shyğundan kısır bir hak istemeden ileri gelen soyut bir uumllkuuml belirmiyor insanda duumlşuumlneeye indirgenemeyen şeyin varlıktan başka hiccedilbir şeshyye yaramayacak olan şu sıcak yanın goumlz oumlnuumlne alınması isteniyor Hiccedilbir başkaldırma hınccedilla yuumlkluuml olamaz mı demektir bu Hayır kinshy

ler yuumlzyılındayız yeterince biliyoruz bunu Ama bozulmasını isteshymiyorsak en geniş anlamıyla ele almalıyız bu kavramı O zaman başshykaldırma her bakımdan hıncı aşar Ruumlzgfirlı Tepe de Heathcliff aşkıshynı Tanrıya yeğ tuttuğu sevgilisine kavuşmak i ccedilin cehennemİ istedishyği zaman yalnız alccedilaltılmış genccedilliği değildir konuşan buumltuumln bir oumlrnshyruumln yakıcı deneyidir Aynı atılıamp Mattre Eckharta şaşırtıcı bir sapshykınlık noumlbeti iccedilinde İsalı celıennemi onsuz cennete yeğ tuttuğunu soumlylettirir Aşk atılımının ta kendisidir bu oumlyleyse Schelere karş ı baııkaldırma edimi iccedilinde yer alan ve onu hınccediltan ayıran tutkulu keshysinleme uumlzerinde fazla durmak yersiz Hiccedilbir şey yaratmaması bakıshy

dir baikaldırma

Arna bıı başkaldırma da getirdiği değer de goumlrece değil midir Gerccedilekten de ccedilağlar ve uygarlıklarla birlikte uğrunda baş kaldırılan

rnınnan goumlruumlnuumlş te olumsuz olsa bile insanın her zaman savunulması gereken yanını ortaya koyduğuna goumlre alabildiğine olumlu bir şeyshy

16

nedenler de de işir gibi Bir Hint paryasının İnka İmparatorlu ushy

nun bir savaşccedilısının Orta Afrikanın ilkel bir insanının ya da ilk Hıshyristiyan toplulukların bir uumlyesinin başkaldırma konusunda aynı duumlshy

şuumlnceye ba lanmadıklan accedilık Hatta ccedilok buumlyuumlk bir olasılıkla bu beshy

lirli durumlarda başkaldırma kavramının bir anlam taşımadığı da orshytaya konulabilir Buna karşılık bir Elen koumllesi bir serf Renaissanceın

bir uumlcretli askeri Regence zamanının Parisli bir burjuvası 1900 yıllashyrının bir Rus aydını ve guumlnuumlmuumlzuumln bir işccedilisi başkaldırmanın nedenleshyri konusunda birbirlerinden ayrılsalar bile yasallığı konusunda birleshy

şiderdi kuşkusuz Başka bir deyimle başkaldırma sorunu ancak Batı

duumlşuumlncesinde kesin bir anlam kazanır gibi goumlruumlnuumlyor Schelerle birmiddot

likte eşitsizliklerin ccedilok buumlyuumlk olduğu (Hintlilerin kast youmlnetimi) topshy

lumlarda ya da tersine eşitli in tam olduğu toplumlarda (bazı ilkel

topluluklar) başkaldırma anlayışının guumlccedilluumlkle dile geldiğini soumlylersek

sorunu daha da accedilıklaştırabiliriz Başkaldırma anlayışı kuramsal eşitshy

li in buumlyuumlk gerccedilek eşitsizlikleri oumlrttuumlğuuml topluluklarda gerccedileklik kamiddot zanabilir ancak oumlyleyse başkaldırma anlayışı yalnız bizim Batı topmiddot

lumumuz iccedilinde bir anlam taşır Daha oumlnce soumlylediklerimiz bizi boumlyshy

le bir sonuca karşı uyarmamış olsaydı bu sorunun bireycili in gelişshy

mesiyle ilgili olduğunu soumlylemeye yeltenebilirdik

Kesin gerccedilek olarak Schelerin soumlzuumlnden ccedilıkarabileceğimiz buumlshy

tuumln sonuccedil şu Politik oumlzguumlrluumlk kavramı toplumumuz iccedilinde insanda

insan kavramının gelişmesini sa lıyor aynı oumlzguumlrluumlğuumln uygulanışı ise hoşnutsuzluk uyandırıyor oumlzguumlrluumlk olgusu insanın oumlzguumlrluumlk bilincishy

ne oranlı olarak gelişmemiştir Bu goumlzlemden yalnız şunu ccedilıkarabishy

liriz Başkaldırma haklarının bilincine varmış bilinccedilli kişinin işidir

Ama yalnız birey haklarının soumlz konusu olduğunu soumlylemek iccedilin hiccedilshybir dayanağımız yok Tam tersine daha oumlnce belirttiğimiz bağlılık

sonucu insan tuumlruumlnuumln geccedilirdiği seruumlvenler boyunca kendiliğinden

edindiği ve gittikccedile geliştirdiği bir bilinccedil soumlz konusuymuş gibi goumlshyruumlnuumlyor Gerccedilekten İnka ya da Parya başkaldırma sorununu ele alshy

maz ccediluumlnkuuml bu sorun kendileri iccedilin oumlnceden daha kendileri ele alshy

madan bir gelenek iccedilinde ccediloumlzuumllmuumlştuumlr ccediluumlnkuuml yanıt kutsaldır Kutshy

1 7

sal evrende başkaldırma sorununa rastlanmıyorsa buumltuumln yanıtlar bir kez iccedilin kesinlikle verilmiş oldu undan burda hiccedilbir gerccedilek sorun bulunmadığı iccedilindir Doğaoumltesinin yerini soumlylen almıştır Soru yokshytur artık yalnızca yanıtlar bir de sonu gelmez accedilıklamalar vardır Ama insanın kutsala girmesinden oumlnce ya da girebilmesi iccedilin kutsalshydan ccedilıkmasıyla ya da ccedilıkabilmesi iccedilin soru ve başkaldırma vardır Başkaldıran insan kutsaldan oumlnce ya da sonra yer alan buumltuumln yanıtshyların insansal yani usa uygun olarak belirlenmiş oldu u bir duumlzen isteyen insandır Bu andan sonra her soru her soumlz başkaldırmadır oysa kutsalın evreninde her şey yarlıgama (mağfiret) eylemidir Boumlylece insan kafası iccedilin ancak iki evren yani kutsahn (ya da Hırisshytiyan diliyle yarlıgamanın)1 evreni ile başkaldırmanın evreni bulunashybileceği goumlsterilebilir Birinin belirişi oumltekinin silinişi demektir bu beliriş şaşırtıcı biccedilimler altında da olsa boumlyledir bu Burada da ya hep

ya hiccedil ccedilıkıyor karşımıza Başkaldırma sorununun guumlncelliği buguumln toplumların kutsala goumlre durumlarını yenibaştan incelemek istemeshylerinden ileri geliyor Kutsallıktan sıyrılmış bir tarih iccedilinde yaşıyoshyruz İnsan yalnız ayaklanma değildir elbette Ama buguumlnuumln tarihi uzshylaşmazlıkları ile insanın temel boyutlarından birinin de başkaldırma olduğunu soumlylemeye zorluyor bizi Başkaldırma bizim tarihsel gerccedileshy

imiz Gerccedilekten kaccedilmadığımiZ suumlrece değerletimizi onda bulmak zorundayız Kutsalın ve salt değerlerin oumltesinde bir davranış kushyralı bulunabilir mi Başkaldırmanın getirdiği soru budur

Başkaldırmanın yer aldığı sınırda do an bulanık değeri goumlsshyterdik Şimdi bu değerin başkaldırma duumlşuumlnce ve eylemlerinin ccedilağshydaş biccedilimlerinde de bulunup bulunmadığını araştırmamız bulunushyyarsa oumlzuumlnuuml belirtmemiz gerekiyor Ama hemen soumlyleyelim bu deshyğerin temeli başkaldırmanın ta kendisidir İnsanların birbirlerine bağshylılığı başkaldırma edimine dayanır bu edim de ancak bu uzlaşmada haklılık kazanır oumlyleyse bu bağlılığı yadsımaya ya da yıkmaya kalmiddot

( 1) Hıristiyanlığın başında da doğaoumltesi bir başkaldırma vardır elbette ama İsanuı dirilişi oumlluumlmsuumlz bir yaşam umudu olarak yorumlanan Tanrı uumllkesi onu gereksiz kılan yanıtlardır

18

kan bir başkaldırmanın aynı anda başkaldırma adını yitirdi ini asshylında oumllduumlruumlcuuml bir boyun e işle birleşti ini soumlylemek hakkımız Bushynun gibi bu ba lılık da kutsalın dışındaysa ancak başkaldırma duumlshyzeyinde yaşarlık kazanabilir Başkaldırmış duumlşuumlncenin gerccedilek dramı işte o zaman ortaya ccedilıkar İnsan varolmak iccedilin başkaldırmak zorunshy

kir

dadır ama başkaldırmanın kendi kendinde bulduğu insanların uumlzeshyrinde birleştikccedile varolmaya başladıkları sınıra saygı goumlstermesi gereshy

oumlyleyse başkaldırmış duumlşuumlnce belleksiz edemez Suumlrekli bir geshyrilimdir İlk soylulu una bağlı kalıyor mu yoksa tam tersine bıkshykınlık ya da ccedilılgınlık yuumlzuumlnden bir zorbalık ya da koumllelik sarhoşlushy

u iccedilinde unutuyor mu onu yapıtları ve eylemleri iccedilinde onu inceshylerken bunu her seferinde soumlylememiz gerekecektir

Şimdilik başkaldırma anlayışının duumlnyanın uyumsuzluğunu goumlruumlnuumlşteki kısırlığını kavramış duumlşuumlneeye sa ladığı ilk ilerlemeyi goumlstermiş bulunuyoruz Uyumsuz deneyimde acı ccedilekme bireyseldir Başkaldırma deviniminden sonra ortak oldu unun bilincine varır herkesin seruumlvenidir artık Garipliği kavramış bir duumlşuumlncenin ilk ilershylemesi bu garipli i buumltuumln insanlarla paylaştı ını ve insan gerccedile inin tuumlm olarak kendi kendisine ve evrene uzaklığı dolayısıyla acı ccedilekshyti ini anlamaktır Bir tek insanın ccedilektiği dert ortak salgın olur Guumlnshydelik acımızda baş kaldırma duumlşuumlnce duumlzeyinde cogito nu n goumlrshyduuml uuml işi goumlruumlr İlk kesinliktir Ama bu kesinlik bireyi yalnızlı ından ccedilekip alır İlk de eri buumltuumln insanlar uumlzerine kuran bir ortak noktadır Başkaldırıyorum oumlyleyse varız

1 9

II DOGAOumlTESl BAŞKALDlRMA

Doğaoumltesi başkaldırma insanın Lendi koşulu ve buumltuumln evren karşısına dikihnesidir İnsanın ve evrenin ereklerini yadsıdığı iccedilin doğaoumltesidir Koumlle durumu iccedilinde kendisine verilen koşula karşı ccedilıkar doğaoumltesi başkaldıransa insan olarak kendisine verilen koşula Ayaklanmış koumlle benliğinde efendisinin kendisine davranışını yadshysıyan bir şey bulunduğunu kesinler doğaoumltesi başkaİdıran da evrence yoksun bırakıldığını bildirir Her ikisi iccedilin de yalnızca basit bir yadshysıma soumlz konusu değildir Her ikisinde de bir değer yargısı buluruz başkaldıran kişi işte bu değer yargısı adına yadsır durumunu benimshysemeyi

Şurasını da belirtelim ki efendisine karşı dikilen koumlle bu efenshydiyi bir varlık olarak yadsımayı duumlşuumlnmez Efendi olarak yadsır onu Onun kendisini koumlleyi gereklik olarak yadsıma hakkını elinde bushylundurmasını yadsır Efendi bir gerekliğe uymadığı oumllccediluumlde duumlşer İnshysanlar herkeste herkesee benimsenen ortak bir değere dayanamıyorshylarsa insan iccedilin insan anlaşılmaz kalıyor demektir Ayaklanmış insan biı değerin accedilıkccedila benimsenmesini ister ccediluumlnkuuml sezer ya da bilir ki bu ilke olmazsa yeryuumlzuumlnde karışıklık ve cinayet egemen olacaktır Başkaldırma edimi bir accedilıklık ve birlik savı olarak belirir onda Aykırı gibi goumlruumlnecek ama en basit ayaklanma bile bir duumlzen eğiliminin beshylirtisidir

Bu betimleme satırı satırına doğaoumltesi başkaldırana uyar Parshyccedilalanmış bir duumlnya uumlzerinde dikilir onun birliğini ister başkaldıran kişi İccedilindeki adalet ilkesini yeryuumlzuumlnde iş başında goumlrduumlğuuml adaletsizshylik ilkesine karşı ccedilıkarır oumlyleyse başlangıccedilta bu ccedilelişkiyi ccediloumlzmekshytltgtn ninden gelirse adaletin ya da sabrı tuumlketilirse adaletsizliğin

23

birleljtirici egemenligini ırurmaıttan baljka bir istedi i yoktur Ccedilelişshykiyi goumlstermekle kalır şimdilik Dotaoumltesi başkaldırma oumlluumlm yuumlzuumlnshyden bitmemiş koumltilluumlk yuumlzuumlnden dalınık yanıyla yaşama ve oumllme acısına karşı mutlu bir birlik istelidir İnsanlık koşulu genelleştirilshymiş jiluumlm cezasıyla tanımlanırsa başkaldırma bir bakıma onunla ccedilaldaştır Başkaldırmış kişi bir yandan oumlluumlmluuml koşulunu yadsırken bir yandan da kendisini bu koşul iccedilinde yaşatan guumlcuuml yadsır oumlyleyse dolaoumltesi başkaldıran ille de tanrısız de ildir ama ister istemez kutshysala soumlvuumlcuumlduumlr Ne var ki Tanrıyı oumlluumlmuumln ve en buumlyuumlk aykırılı ın bashybasr olarak goumlsterirken her şeyden oumlnce duumlzen adına soumlver

Bu noktayı aydınlatabilmek iccedilin başkaldırmış koumlleye doumlnelim gene Koumlle karşı ccedilıkışında k ndisine başkaldırdı ı efendinin varlı ını kanıtlıyordu Ama aynı zamanda onun guumlcuumlnuuml kendi ba ımlılı ında tuttu unu kanıtlıyor kendi guumlcuumlnuuml kesinliyordu Şimdiye kadar kenshydisine buyru u altında tutan kişinin uumlstuumlnluuml uumlnuuml durmamacasına tarshytışma konusu yapma guumlcuumlnuuml Bu bakımdan efendi ile koumlle gerccedilekten aynı tarih iccedilindedirler Birinin geccedilici egemeniili kadar oumltekinin boshyyun elmişlili de goumlrecedir Ayaklanma sırasında her iki guumlccedil birbiri ardından kendini kesinler birbirlerini yoketmek iccedilin karşı karşıya gelecekleri iccedillerindenbirinin geccedilici olarak silinece i ana kadar

Dolaoumltesi başkaldıran da varltiını kesinledi i bir guumlcuumln karşıshysına dikildili zaman bu varlı ı ancak onu yadsıdı ı anda dolrular Bu uumlstuumln varlılı insanın alccedilaltılmış seruumlvenine suumlruumlkler o zaman boshyşuna guumlcuuml bizim boşuna koşulumuzla aynı de eri taşır Yadsıma guumlshycuumlmuumlzuumln kapsamına sokar onu insanın e ilmeyen yanı oumlnuumlnde onu da e er bize goumlre saccedilma bir varoluşa onu da katar en sonunda zashyman-dışı sılına ından ccedilıkarak ancak buumltuumln insanların boyun e işinde bulabilece i oumlluumlmsuumlz sonsuzluktan ccedilok uzak bir şeye tarihe katar onu Başkaldırma boumlylelikle kendi duumlzeyinde her uumlstuumln varoluşun en azından ccedilelişkin oldu unu do rular

oumlyleyse do aoumltesi başkaldırmanın tarihi tanrısızlıjtın tarihiyle birleştirilemez Hatta bir accedilıdan ccedila daş dinsel duygu tarihiyle birshyleşir Başkaldıran kişi yoksamaktan ccedilok meydan okur Hiccedil deliise

2 4

başlangıccedilta Tanrıyı silmez yalnızca eşit eşite konuşur onunla Ama kibar bir karşılıklı konuşma de il yenme iste inden hız alan bir tarshytışma soumlz konusudur Koumlle adalet istemekle başlar kırallık istemekle bitirir işi Şimdi de kendisi egemen olmalıdır Koşula karşı ayaklanshyma oumlnce tahtından indirildiği sonra da oumlluumlme mahkum edildiği bilshydirilecek bir tutsak kral alıp getirmek uumlzere goumlkyuumlzuumlne karşı bir buumlyuumlk akın olarak duumlzenlenir İnsan ayaklanışı do aoumltesi bir devrim olarak sonuccedillanır Goumlruumlnuumlşten eyleme goumlsterişccediliden devrimeiye doğru Hershyler Tanrının tahtı yıktidıktan sonra ayaklanmış kişi kendi koşulu iccedilinde boşuboşuna arayıp durduğu adaleti duumlzeni birliği kendi elleshyriyle yaratmanın boumlylece Tanrının duumlşuumlşuumlnuuml do rulamanın boynuna borccedil olduğunu kabul edecektir O zaman gerekince cinayete de başshyvurmak pahasına insan egemenliğini kurtarmak iccedilin umutsuz bir ccedilaba başlayacaktır Bu da şimdilik yalnızca birkaccedilını tanıdığımız korkunccedil sonuccedillar yaratmadan yuumlruumlmez Ama bu sonuccedillar başkaldırmanın uumlruumlnuuml değildir daha doğrusu başkaldırmış kişinin kaynaklarını unuttuğu evet ile hayır arasındaki sert gerilimden bıktığı kendini en sonunda her şeyin yoksanışına ya da tam boyun eğişe bıraktığı oumllccediluumlde doğar Doğaoumltesi ayaklanma ilk deviniminde koumlle ayaklanışının olumlu oumlzuumlshynuuml sunar bize Bizim işimiz bu oumlzuumln başkaldırmaya bağlandıklarını ileri suumlren yapıtlarda ne duruma geldiğini incelemek sonra da başkalshydırmış kişinin kaynaklarına bağlı kalıp kalmamasının kendisini nereshylere goumltuumlrduumlğuumlnuuml soumlylemek olacak

2 5

KABiLİN OGULLARI

Tam anlamıyla do aoumltesi bir başkaldırma duumlşuumlnce tarihinde anshycak on sekizinci yuumlzyıl sonlarında tutarlı bir biccedilimde belirir Yıkılan surların middotbuumlyuumlk guumlruumlltuumlsuumlyle başlar yeni ccedila lar Ama bu andan sonra sonuccedilları hiccedil kesintiye u ramadan suumlruumlp gider ccedila ımızın tarihini bu sonuccedilların biccedilimlendirdi ini soumlylemek hiccedil de abartma sayılmaz Doshy

aoumltesi başkaldırmanın bu tarihten oumlnce bir anlam taşımamış oldushyunu soumlylemeye mi gelir bu Ccedila ımız Prometheeci oldu unu soumlyleshy

İlk tanrı bilgileri Prometheeyi istemeye yanaşmadı ı bir ba ışshylamanın doumlnuumlşsuumlz olarak dışında bırakılarak duumlnyanın bir ucunda bir dire e ba lanmış oumlluumlmsuumlz bir kurban olarak goumlsterir bize Eschyle kahramanın ccedilapını daha da buumlyuumltuumlr accedilık goumlruumlşluuml yapar (oumlnceden kestirmemiş oldu um hiccedilbir yıkıma u ramayaca ım) buumltuumln tannshylara besledi i kini haykırtır ona sonra onu kaccedilınılmaz umutsuzlumiddot

un fırtınalı denizine daldırarak şimşeklerin yıldırımların altına atar Ah u radı ım haksızlı a bakİn

Demek ki eskilerin do aoumltesi başkaldırmayı tanımadıkları soumlyshylenemez Şeytandan ccedilok oumlnce acılı ve soylu bir Ayaklanmış imgesi yuumlkseltmiş başkaldırmış usun en buumlyuumlk soumlylenini vermişlerdir Ba shylanma ve alccedilakgoumlnuumllluumlluumlk soumlylenlerine oumlylesine bir pay ayıran tuumlkenshymez Elen dehası ayaklanış oumlrne ini vermesini de bilmiştir Yaşadı ıshymız başkaldırma tarihinde Promethee nin oumlzelliklerinden bazılarına halii rastlandı ı soumlz goumltuumlrmez oumlluumlme karşı savaş (insanları oumlluumlm sapshylantısından kurtardım) mutlu gelecek umudu (iccedillerine koumlr umutlar yerleştirdim) insanseverlik (Zeusun duumlşmanı insanları fazla sevshydi i iccedilin)

mekten hoşlandı ına goumlve oumlrnekleri ccedilok gerilerdedir Ama gerccedilekten Promethee ci midir

26

bull

Ama Eschyle uumlccedilluumlsuumlnuumln sonuncusu olan Ateş getiren Promeshytheenin ba ışlanmış başkaldırmışın egemenli ini haber verdi i de unutulamaz Elenler hiccedilbir şeyi aşırılı a vardırmazlar En aşırı cuumlretshylerinde bile tanrılaştırmış oldukları bu oumllccediluumlye ba lı kalırlar Onların ayaklanmışı buumltuumln evrene karşı de il ancak tanrılardan biri olan guumlnshyleri de sayılı bulunan Zeusa karşı dikleşir Prometheenin kendisi de bir yarı-tanrıdır oumlzel bir hesaplaşma iyilik uumlzerinde bir anlaşmazlık soumlz konusudur koumltuumlluumlkle iyilik arasında evrensel bir ccedilarpışma de il

Eskiler yazgıya inanınakla birlikte her şeyden oumlnce do aya katıldıkları do aya inanırlardı da ondan Doğaya başkaldırmak kendi kendimize başkaldırınakla birdir Başını duvarlara vurmaktır bu O zaman tutarlı olan biricik başkaldırma intihardır Elen yazgısının kenshydisi de do a guumlccedillerine katlanıldı ı gibi katlanılan koumlr bir guumlccediltuumlr Bir Elen iccedilin oumllccediluumlsuumlzluuml uumln doru u denizi sopalarla doumlvmektir yani bir barbar ccedilılgınlı ıdır oumllccediluumlsuumlzluumlk varoldu una goumlre Elen insanı oumllccediluumlsuumlzshyluumlğuuml de betimler kuşkusuz ama yerini de belirtir dolayısıyla bir sınır koyar ona Patrocleun oumlluumlmuumlnden sonra Achille in meydan okuyuşu yazgılarına lanet eden tragedya kahramanlarının ilenccedilleri toptan mahshykum etme de ildir Oedipe succedilsuz olmadı ını bilir İsterneyerek succedilshyludur o da yazgının bir parccedilasıdır Yakınır ama duumlzeltilmez soumlzler etmeden yakınır Antigone un başkaldırınası da gelenek adınadır karshydeşleri mezarda dinlenişe ersinler kurallara uyulsun diyedir Bir anshylamda ba naz bir başkaldırıştır onunki Elen duumlşuumlncesi bu ccedilift yuumlzluuml duumlşuumlnce en umutsuz ezgileri ardında bile karşı-ezgi olarak koumlr ve sefil durumda da her şeyin iyi oldu unu kabul edecek olan Oedipein oumlluumlmsuumlz soumlzuumlnuuml dolaştım hemen her zaman Evet hayıda dengelenir Platon Calliclesle Nietzschecili in baya ı oumlrneğini haber verir bu adam Gere ince do al bir insan gelsin artık sıyrılıp ccedilıksın kalıpmiddot larımızı buumlyuumllerimizi afsunlarımızı hepsi de doğaya karşıt olan bu yasaları ayaklar altında ccedili nesin Koumllelerimiz başkaldırdı birer efendi olarak belirdi diye haykırdığı zaman bile evet o zaman bile yasayı yadsımasına karşılık do a soumlzcuuml uumlnuuml kullanır

Ccediluumlnkuuml do aoumltesi başkaldırma Elenlerde bulamayaca ımız bashy

2 7

sitleştirilmiş bir evren goumlruumlşuumlnuuml iccedilerir Onlar iccedilin bir yanda tanrılar

bir yanda insanlar yoktu sonunculardan birincilere goumltuumlren basamakshy

lar vardı Succedillulu un karşıtı olan bir succedilsuzluk duumlşuumlncesi baştan soshy

na iyilikle koumltuumlluuml uumln ccedilarpışması olarak oumlzetlenmiş bir tarih duumlşuumlncesi

onlara yabancıydı Onların evreninde biricik kesin cinayet oumllccediluumlsuumlzshy

luumlk oldu undan cinayetten ccedilok succedil vardır Bizim olmak tehlikesini

goumlsteren tuumlmuumlyle tarihsel duumlnyada ise tam tersine yalnız cinayetler

var bunların birincisi de oumllccediluuml Elen soumlyleninde ci erlere ccedilekilen şu garip rıhşilik ve hoşgoumlruumlrluumlk karışımı boumlyle accedilıklanır Elenler duumlşuumlnshy

ceyi hiccedilbir zaman kapalı bir alan durumuna sokmamışlardır onlar

karşısında bizi kuumlccediluumlk duumlşuumlren bir şey bu Başkaldırma ancak birine

karşı duumlşuumlnuumllebilir İnsanın karşı ccedilıkışına anlam veren tek şey her şeyin yaratıcısı dolayısıyla her şeyden sorumlu olan kişisel tanrı

kavramıdır Boumlylece ccedilelişkiye duumlşmeden başkaldırma tarihinin batı duumlnyasında Hıristiyanlık tarihinden ayrılamayaca ı soumlylenebilir Gershyccedilekten de başkaldırmanın geccediliş duumlşuumlnuumlrlerinde hepsinden daha deshy

rin bir biccedilimde de Epicure ile Lucrecete dile gelmeye başladı ını

goumlrmek iccedilin ilk ccedila duumlşuumlncesinin son anlarını beklemek gerekir

Epicureuumln korkunccedil kederi daha o zamandan yeni bir ses verir

Elen duumlşuumlncesine yabancı olmayan bir oumlluumlm bunalımından do ar kuşshy

kusuz Ama bu bunalımda beliren acılık bile ccedilok şeyler anlatır Her şeye karşı guumlvenlik sa lanabilir ama oumlluumlm konusunda yıkılmış bir

kalenin insanları gibiyiz Lucrece pekiştirir Bu geniş duumlnyanın oumlzuuml

oumlluumlme ve yıkılışa adanmıştır oumlyleyse ergiyi ne diye daha sonraya

bırakmalı Yaşamımızı bekleyişten bekleyişe tuumlketiyor ve hepimiz

acı iccedilinde oumlluumlyoruz der Epicure oumlyleyse duumlnyanın tadını ccedilıkarmashy

lıdır Ama ne garip bir tad ccedilıkarma Kalenin duvarlarını tıkamaktan

sessiz boşlukta ekmek ve su sa lamaktan oumlte bir şey de il oumlluumlmuumln tehdidi altında bulunduğumuza goumlre onun hiccedilbir şey olmadı ını kashy

nıtlamamız gerekir Epictete ve Marc Aurele gibi Epicure de oumlluumlmuuml

varlıktan uzaklaştırır Bizim accedilımızdan oumlluumlm hiccedilbir şey de ildir

ccediluumlnkuuml bozulmuş olan şey duyamaz hiccedil duyulmayan da bizim iccedilin

hiccedilbir şey de ildir Hiccedillik mi Hayır ccediluumlnkuuml her şey maddedir bu

2 8

duumlnyada oumllmekse yalnızca maddeye doumlnmek demektir Varlık taştır Epicureuumln soumlzuumlnuuml ettigi eşsiz haz her şeyden oumlnce acı yokluğundashydır taşların mutluluğudur Epicure yazgıdan kurtulmak iccedil in buumlyuumlk klasiklerimizde yeniden bulacağımız hayranlık verici bir atılım iccedilinde duyarlıgı oumllduumlruumlr ilkoumlnce de duyarlığın umut dediğimiz ilk ccedilığlığını Elen filozofunun tanrılar hakkındaki soumlzuuml başka tuumlrluuml anlaşılamaz İnsanların buumltuumln mutsuzluğu kendilerini kalenin sessizliğinden kopamiddot ran kurtuluş bekleyişi iccedilinde surlara atan umuttan gelmektedir Bu us dışı davranışların oumlzenle sarılmış yaraları yeniden accedilmaktan başka etkileri yoktur Bunun iccedilin Epicure tanrıları yadsımaz uzaklaştım onları ama oumlyle başdoumlnduumlruumlcuuml bir biccedilimde uzaklaştım ki ruhun yeshyniden duvarlada ccedilevrilmekten başka ccedilaresi kalmaz Mutlu ve oumlluumlmshy1

i guumlz yaratıgın hiccedilbir işi yoktur hiccedil kimseye de bir iş ccedilıkarmaz 1Lucrece de pekiştirir Tanrıların nitelikleri dolayısıyla en derin hushy zur iccedilinde bizim işierimize yabancı olarak oumlluumlmsuumlzluumlğuumln tadını ccedilıshykardıkları yadsınamaz oumlyleyse tımrıları unutalım hiccedil duumlşuumlnmeyeshylim onları o zaman ne guumlnuumln duumlşuumlnceleri ne de geeeki duumlşleriniz

bull middot middot sıkıntı verir size Başkaldırmanın bu oumlluumlmsuumlz izlegini ilerde yeni ayrımlarıyla yeshy

niden bulacağız oumlduumlluuml cezası olmayan sagır bir tanrı başkaldırınışshyların biricik dinsel imgelemidir Ama Vigny tanrının sessizligine lanet edecekken Epicure oumllmek gerektigine goumlre insanın sessizliğinin bizi bu yazgıya kutsal soumlzlerden daha iyi hazırlayacağını duumlşuumlnuumlr Bu gashyrip usun uzun ccedilabası insanın ccedilevresinde surlar yuumlkseltmek bu kaleye siperler yerleştirmek insan umudunun hastırılmaz ccedilığlığını amansızshyca boğmak yolunda harcanır İşte o zaman yalnız o zaman yani bu stratejik ccedilekilme tamamlandıktan sonra Epicure insanlar ortasında bir tanrı gibi başkaldırışının savunucu niteligini ccedilok iyi belirten bir sesle utkunun tuumlrkuumlsuumlnuuml soumlyleyecektir Tuzaklarını bozdum ey yazgı bana ulaşınanı sağlayabilecek buumltuumln yolları kapattım Ne sana yenileshycegiz ne başka bir koumltuuml guumlce Ve kaccedilınılmaz yolculuk saati ccedilaldığı zaman yaşama boşuboşuna sarılanlar karşısındaki horgoumlruumlmuumlz şu guumlzel tuumlrkuumlde ccedilınlayacak Ah nasıl da onurlu yaşadık

29

Lucrece kendi ccedila ında bu mantı ı ccedilok daha ileri goumltuumlren tek inshysan olacak bunu yeni hak istemeye kadar getirip dayayacaktır Temelshyde hiccedilbir şey eklemez Epicuree Duyu alanına girmeyen her tuumlrluuml accedilıklama ilkesini o da yadsır Atom ilk ouml elerine doumlnen varlı ın bir tuumlr sa ır ve koumlr oumlluumlmsuumlzluuml uuml Epicure iccedilin oldu u gibi Lucrece iccedilin de gerccedilekleşebilecek tek mutluluk demek olan oumlluumlmsuumlz oumlluumlmuuml suumlrduumlreceshy

i son sı ınaktan Jaşka bir şey de ildir Bununla birlikte atomların yalnız başlarına birleşmediklerini kabul etmek zorundadır uumlstuumln bir yasaya yadsımak istedi i yazgıya boyun e mektense rastlantısal bir deviniınİ atomların kendilerine goumlre karşılaşıp birbirlerine takıldıkları clinameni kabul eder Dikkat edilirse daha şimdiden yeni ccedila ların buumlyuumlk sorunu ccedilıkmaktadır ortaya us burada insanı yazgıdan sıyırmashynın onu rastlantıya bırakmak oldu unu goumlrmektedir Bunun iccedilin ona yeniden bir yazgı bu kez tarihsel bir yazgı vermeye ccedilabalar Lucrece bu noktaya gelmemiştir Yazgıdan ve oumlluumlmden nefreti atomların varshylığı rastlantı sonucu oluşturdukları varlı ın da rastlantı sonucu birer atom biccedilirninde da ıldı ı bu sarhoş toprakla yetinir Gene de yeni bir duyarlı a tanıklık eder soumlzcuumlkleri Her yanı tıkalı kale yasak alan olur Moenia mundi duumlnyanın surları Lucrecein yazı sanatının anahtar deshyyimlerinden biridir Bu yasak alanda buumlyuumlk iş umudu susturmaktır elbette Ama Epicureuumln youmlntemli vazgeccedilişi bazı bazı lanetlemelerle taccedillanan titrek bir yalnızlığa-ccedilekilme biccedilimine girer Lucrece iccedilin dinshydarlık her şeye hiccedilbir şeyin bulandırmadığı bir duumlşuumlnceyle bakabilshymektir kuşkusuz Ama bu duumlşuumlnce insana yapılan haksızlık karşıshysında titrer gene de oumlfkenin baskısı altında nesnelerin oumlzuuml konusunshydaki biiyuumlk şiirde yeni yeni cinayet succedilsuzluk succedilluluk ve ceza kavshyramları belirir Dinin ilk cinayetinden lphigenie ve onun bo azshylanmış silccedilsuzluğundan ccediloğu zaman succedillulara dokunınayıp da succedilshysuzları hakedilneıniş bir cezayla yaşamaktan yoksun bırakan şu tanshyrısal aktan soumlzedilir burada Luciece oumlbuumlr duumlnyadaki cezalardan korshykanları alaya alırsa da Epicure gibi savunucu bir başkaldırmanın atıshylımı iccedilinde değil saldırgan bir uslamlaınayla yapar bunu İyili in oumlduumllshylendirilmediğini daha şimdiden yeterince goumlrduuml muumlze goumlre koumltuumlluumlshy

3 0

uumln cezalandırılacağını nasıl soumlyleyebiliriz Epicure Lucrecein destanında aslında olmadı ı goumlzler kamaşshy

tırıcı ayaklanmış kişi olur İnsanlık herkesin goumlzleri oumlnuumlnde goumlksel boumllgelerin yukarısından korkunccedil goumlruumlnuumlşuumlyle oumlluumlmluumlleri tehdit ede ede yuumlzuumlnuuml goumlsteren bir dinin a ırlı ı altında yeryuumlzuumlnde iwenccedil bir yaşam suumlrerken ilk olarak bir Elen bir insan oumlluumlmluuml goumlzlerini onun uumlzerine dikmeyi ona karşı ccedilıkmayı goumlze aldı Boumlylece din de devshyrildi bu kez de o ccedili nendi ayaklar altında bize gelince utku goumlkleshyre yuumlkseltİyor bizi Yeni kuumlfuumlr e eski Hinetleme arasındaki ayrım seshyziliyor burada Elen kahramanları birer tanrı olmayı arzulayabilirlerdi ama daha oumlnceden varolan tanrılada aynı zamanda Bir yuumlkselme soumlz konusuydu o zaman Lucrecein insanı ise bir devrimi uyguluyor Yershylerine yakışmayan cani tanrıları yoksamakla onların yerini kendisi alıyor Yasak boumllgeden ccedilıkıyor insan acısı adına tanrılara karşı ilk salshydırılara başlıyor İlk ccedilağ evreninde oumllduumlrme accedilıklanillaz ve cezası ccedilekilmez bir şeydir Lucrecete evet daha o zamandan insanın oumllshyduumlrmesi tanrının oumllduumlrmesine bir karşılıktan başka bir şey de ildir Lucrecein şiirinin şişmiş vebalı cesetleriyle dolu tanrısal sunaklar gibi ola anuumlstuuml bir imgeyle bitmesi bir rastlantı değildir

Bu yeni dil Epicureuumln Lucrecein ccedilağdaşlarının duyarlı ında yavaş yavaş biccedilimlenmeye başlayan bir kişisel tanrı kavramı goumlz oumlnuumlshyne alınmadan anlaşılamaz Başkaldırma kişisel tanrıdan kişisel olarak hesap sorabilirmiddot O egemenli ini suumlrduumlrmeye başlar başlamaz başkalshydırma en azgın kararlılı ıyla dikilir kesin hayırı ccedilıkarır a zından Bushyguumln yaşadı ımız biccedilimiyle başkaldırmanın tarihi Prometheenin muumlshyritlerinden ccedilok Kabilin ccedilocuklarının başkaldırmasıdır Bu bakımdan her şeyden oumlnce Tevrat hız verecektir başkaidırıcı guumlce Buna karşılık Pascal gibi başkaldırmış us yolunu tamamlayınca İbrahimin İshakın ve Yakubun Tanrısına boyun e mek gerekecektir En ccedilok kuşkuyu duyan ruh en buumlyuumlk yazgıcılığa sarılacaktır

Bu accedilıdan Tanrının goumlruumlnuumlşuumlnuuml yumuşatmasıyla onunla insan arasına bir aracı koymasıyla İncil duumlnyanın buumltuumln Kabil erine oumlnceshyden karşılık verme ccedilabası olarak goumlruumllebilir İsa başlıca iki sorunu

3 1

başkaldırmışların da sorunları olan koumltuumlluumlk ve oumlluumlm sorunlarını ccediloumlzshymeye gelmiştir Ccediloumlzuumlmuuml bunları oumlnce kendi uumlzerine almak olmuştur İnsan-tanrı da acı ccedileker sabırla Acı ccedilekti ine oumllduuml uumlne goumlre koumltuumlshyluuml uumln ve oumlluumlmuumll succedilu tuumlmuumlyle onun sırtına yuumlklenemez artık İnsanshylık tarihinde Golgotha gecesinin bunca oumlnem taşıması tanrı bu karanshylıklarda geleneksel ayrıcalıklarını accedilıkccedila bırakarak oumlluumlm bunalımını işin iccedilinde umutsuzluk da olmak uumlzere sonuna kadar yaşadı ı iccedilinshydir La a sabactani ve can ccedilekişen İsanın korkunccedil kuşkusu boumlyle accedilıklanır Kuşku umutla desteklenseydi can ccedilekişme hafiflerdi Tanshyrının bir insan olması iccedilin umudunu kesmesi gerekir

Elen-Hıristiyan işbirli inin uumlruumlnuuml olan tanrısal-felsefe Yahudi duumlşuumlncesine tepki olarak iki yuumlzyıl boyunca bu e ilimi iyice belirleshymeye ccedilalışmıştır oumlrne in Valentinin ne ccedilok şefaatccedili duumlşledi i bilishynir Ama bu do aoumltesi şenliğin oumlluumlmsuumlz guumlccedilleri Elenlerin ara gerccedilekshylerinin oynadı ı roluuml oynar Duumlşkuumln insanla amansız tanrı arasında bir başbaşalı ın saccedilmalı ını azaltmak ereğini guumlderler oumlzellikle Marshydonun zalim ve savaşccedilı ikinci tanrısının işidir bu Bu yarı-tanrı sınırlı duumlnyayı ve oumlluumlmuuml yaratmıştır Yaratışını cinsel geri duruşla yokedinshyceye kadar yalnızlı a kapanıp yadsımamız gerekirken bir yandan da ona lanet etmemiz gerekir Demek ki ma rur ve başkaldırmış bir yalshynızlık soumlz konusudur Ne var ki Mardon uumlstuumln tanrıyı daha da yuumlceltshymek iccedilin bir aşa ı tanrıya youmlneltir başkaldırmayı Tanrısal felsefe Elen kaynaklarıyla uzlaşmazlı a duumlşmemekle Hıristiyanlıktan Yahudi kahtımını silmeye ccedilalışır Bu anlayış her tuumlrluuml başkaldırmaya kanıt sağladı ı oumllccediluumlde Augustincilikten de sakınmak istemiştir oumlrne in Basilidee goumlre din kurbanları hatta İsa acı ccedilektikleri iccedilin guumlnah işshylemişlerdir Garip ama acıdaki haksızlı ı kaldırmak ere ini guumlden bir duumlşuumlnce Din filozofları en guumlccedilluuml ve saymaca yarlıgamanın yerini insana buumltuumln şansları bırakan yetişime yani bir Elen kavramına vermek istemişlerdir yalnız İkinci kuşak fılozoflarında goumlrduuml uumlmuumlz tarikat bollu u Elen duumlşuumlncesinin Hıristiyan evrenini erişilir kılmak ve elencili in koumltuumlluumlklerin en koumltuumlsuuml saydı ı bir başkaldırmanın neshydenlerini ortadan kaldırma yolundaki ccedileşitli ve ateşli ccedilabalarını ccedilok

3 2

iyi belirtir Ama kilise bu ccedilabayı succedillamış succedillamakla da başkaldırshymışları ccedilo altmıştır

Kabilin ırkı yuumlzyıllar boyunca utkularını ccedilo alttı ı oumllccediluumlde Tevrat tanrısının umulmadık bir başarıya erdi i soumlylenebilir Kuumlfuumlrshycuumller ccedilelişkili olarak Hıristiyanlı ın tarih sahnesinden kovmak isteshydi i kıskanccedil tanrıyı yeniden canlandırırlar Buumlyuumlk cuumlretlerinden biri de İsanın tarihini ccedilarmıhın tepesinde ve can ccedilekişmesinden oumlnceki acı ccedilı lıkta durdurarak onu da kendi yanlarına ccedilekmek olmuştur Boumlylelikle başkaldırmışların tasarladı ı evrene daha ccedilok uyan amanshysız bir kin tanrısı goumlruumlnuumlşuuml suumlrduumlruumllmuumlş oluyordu Dostoyevskiye Nietzcheye kadar başkaldırma yıynızca zalim ve aklına eseni yapan bir tanrıya hiccedilbir inandırıcı neden olmadan Habil in kurban edilmeshysini Kabil inkine ye tu tan boumlylelikle de ilk cinayete yol accedilan tanrıya youmlnelir Dostoyevski duumlşte Nietzche ise gerccedilekte başkaldırmış duumlshyşuumlncenin alanını oumllccediluumlsuumlzce genişletecekler sevgi tanrısından da hesap soracaklardır Nietzsche Tanrıyı ccedila daşlarının ruhunda oumllmuumlş sayashycaktır Bundan sonra oumlncuumlsuuml Stirner gibi yuumlzyılın duumlşuumlncesinde ahlak goumlruumlnuumlşleri altında oyalanan Tanrı goumlruumlntuumlsuumlne saldıracaktır Ama onshy

lara gelinineeye kadar oumlrne in inanccedilsız duumlşuumlnce İsanın tarihini ( Sashydeın deyimiyle bu duumlmduumlz romanı) yadsımak ve yadsımalarında bile korkunccedil tanrı gelene ini suumlrduumlrmekle yetinmiştir

Buna karşılık Batı Hıristiyan kaldı ı suumlrece kutsal kitaplar yershyyuumlzuumlyle goumlkyuumlzuuml arasında aracılık etmiştir Başkaldırmanın her yalnız ccedilı lı ına karşılık olarak en buumlyuumlk acının goumlruumlntuumlsuuml sunuluyordu Bu acıyı İsa da ccedilekti ine hem de isteyerek ccedilektiğine goumlre hiccedilbir acı hakshysız de ildi artık her sızı gerekliydi Bir anlamda Hıristiyanlı ın acı sezgisi ve insan yuumlreği konusundaki haklı karamsarhğı genelleşmiş adaletsizliğin insan iccedilin adalet kadar doyurucu oluşundandır Succedilsuzshyluğun uzun ve evrensel acısını succedilsuz bir tanrının kurhanlığı haklı ccedilıshykarabilirdi ancak Goumlkyuumlzuumlnden yeryuumlzuumlne kadar her şey acıya terkshyedilmişse garip bir mutluluk umudu var demektir

Ama Hıristiyanlık şanlı evresini bitirip de usun eleştirisiyle karshyşı karşıya gelince acı gene insanların payı oldu Haksızlığa u rayan

33

lsa İbrahimin Tanrısına ba lananların herkesin goumlzuuml oumlnuumlnde işkenshy

ce ettikleri fazladan bir succedilsuzdan başka bir şey degildir artık Efenshy

diyi koumllelerden ayıran uccedilurum yeniden derinleşir ve kıskanccedil bir Tanshy

rı nın kapalı yuumlzuuml karşısında başkaldırı haykırır durur İnanccedilsız duumlshy

şuumlnuumlr ve yazarlar alışılmış oumlnlemlerle ahlaka ve İsa nın tanrısallı ına

saldırarak hazırlamışlardır bu yeni kopmayı Bu olaganuumlstuuml ccedilapkınshy

lar duumlnyasını Callotnun evreni oldukccedila guumlzel canlandırır alayları oumlnshyceleri bıyık altından bir guumlluumlştiir ama sonunda Molierein Don Juan

ıyla gouml e kadar yuumlkselir On sekizinci yuumlzyıl sonunun aynı zamanda

hem devrimci hem de din duumlşmanı ccedilalkantılarını hazırlayan iki yuumlzshy

yıl suumlresince inanccedilsız duumlşuumlncenin buumltuumln ccedilabası İsayı bir succedilsuz ya da

bir boumln yapmak boumlylelikle soylu ya da guumlluumlnccedil yanlarıyla onu insanshy

lar duumlnyasına katmak olacaktır Duumlşman gouml e karşı yapılacak buumlyuumlk saldırı iccedilin alan hazırlanmış olacaktır boumlylece

34

middot SALT Y ADSIMA

Tarihsel bakımdan ilk tutarlı saldırı Sadeın saldırısıdır Sade papaz Meslierye Voltairee kadar inanccedilsız duumlşuumlncenin buumltuumln kanıtlashyrını tek ve kocaman bir savaş aracında bir araya getirir Yadsıması da soumlylemek bile fazla en aşırı yadsımadır Başkaldırmanın salt hayırını alır yalnızca Yirmi yedi yıllık bir tutukluluk uzlaşıcı bir us oluşturshymaz elbette Boumlylesine uzun bir kapalı kalma uşaklar ya da katiller do urur bazı bazı aynı kişide her ikisini birden do rdu u da olur Ruh zindanda boyun e iş ahlaki olmayacak bir ahlak kuracak kashydar guumlccedilluumlyse bir buyuruculuk ahlakı kurar ccedilo u zaman Her tuumlrluuml yalnızlık ahlakı guumlcuuml varsayar Bu bakımdan toplumun amansız bir davranışıyla karşılaşıp da ona amansızca karşılık verdi i oumllccediluumlde oumlrshy

nek bir kişidir Sade Bazı guumlzel ccedilı lıklarına ve ccedila daşlarımızın oumllccediluumlsuumlz oumlvguumllerine karşın ikinci derecede bir yazardır Buguumln Sade buumlyuumlk bir zaflık sonucu yazınla hiccedilbir ilgisi bulunmayan nedenler dolayısıyla hayranlık uyandırmaktadır

Zincire vurulmuş bir filozof bir de salt başkaldırmanın ilk kushyramcısı diye goumlklere ccedilıkarıyorlar onu Gerccedilekten oumlyle olabilirdi Hashypishanelerin iccedilinde duumlş sınırsızdır gerccedilek hiccedilbir şeyi dizginlemez Zincire vurulmuş us esin alanında kazandığını accedilık goumlruumlşiiiluumlk alashynında yitirir Sade yalnız bir mantı ı tanımıştır duyguların mantıshy

ını Bir felsefe kurmamış bir ezilmişin ola anuumlstuuml duumlşuumlnuuml izlemiştir Ne var ki bu duumlşte bir tuumlr kehanet vardır O azgın oumlzguumlrluumlk iste i koumllelik uumllkesine goumltuumlrmuumlştuumlr Sadeı Bundan boumlyle yasaİdanmış bir yaşama duyduğu buumlyuumlk susuzluk taşkınlıktan taşkınlığa evrensel bir yıkma duumlşuumlnde yatışmıştır Hiccedil değilse bu konuda Sade bizim ccedila daşımızdır Şimdi onu birbirini izleyen yadsımaları iccedilinde izleshyyelim

3 5

Bir Yazın Adaını

pretre

tinir

Sade tanrısız mıdır Hapse girmesinden oumlnce Dialogue entre un

et un moribondda oumlyle soumlyler soumlyledi ine inanılır da ama daha sonra kutsala saidırma taşkınlı ı karşısında duralar insan En zashylim kişilerinden biri Saint-Fond hiccedil de Tanrıyı yadsımaz Koumltuumlluumlkshysever bir yarı-tanrı kuramını geliştirip uygun sonuccedilları ccedilıkarınakla yeshy

Saint-Fond Sade de ildir derler De ildir elbette Bir roman kahramanı kendisini yaratmış olan romancı de ildir hiccedilbir zaman Bushynunla birlikte romancının aynı zamanda buumltuumln kahramanları olması olasılı ı da vardır Sadeın buumltuumln tanrısızları Tanrının varlı ının onun aldırmazlığı koumltuumlluuml uuml ya da zalimli i demek olaca ı gibi accedilık bir neshydenle yokluğunu bir ilke olarak benimserler Sadeın en buumlyuumlk yapıtı tanrı budalalı ının tanrı kininin kanıtlanışıyla biter Succedilsuz Justine fırtınada koşarken cani Noirceuil Justine goumlksel yıldırımdan kurtu shylacak olursa dine doumlneceğine yemin eder Yıldırım Justinei hanccedilershyler Noirceuil yengin ccedilıkar insan cinayeti tanrı cinayetine karşılık vershymeyi suumlrduumlruumlr boumlylece Boumlylece Pascal in bahisine karşı inanccedilshysız bir bahis belirir ı

oumlyleyse Sade ın Tanrı konusundaki duumlşuumlncesi insanı ezen ve yoksayan bir cani tanrı duumlşuumlncesidir Sadea goumlre dinler tarihinde oumllshyduumlrmenin bir tanrı niteli i oldu u yeterince goumlruumlluumlr İnsan ne diye ershydemli olacaktır oumlyleyse Tutsa ın ilk davranışı en uccedil sonuca atlamakshytır Tanrı insanı oumllduumlruumlyor ve yoksuyorsa insanın da benzerlerini yokshysamasını oumllduumlrmesini hiccedilbir şey yasaklayamaz Bu oumlfkeli meydan okuma 1782 yılının Dialogue ımda goumlrduuml uumlmuumlz sakin yoksamaya hiccedil mi hiccedil benzemez Hiccedilbir şey benim de il hiccedilbir şey benden deshy

il diye haykıran sonra da Hayır hayır ister erdem olsun ister guumlnah mezarda hepsi birbirine karışır diye kesip atan kişi ne sakin ne de mutludur Tanrı duumlşuumlncesi onun bagışlayamayacagı tek ku-

( 1 ) Pascal inanınakla kişinin hiccedilbir şey yitirıneyeceği buna karşılık inanılan doğru ccedilıkacak olursa kazancının sonsuz olacağı duumlşuumlncesiyle inanınayı oumlnerir (Ccedileviren)

36

surudur insanın Ba ışlama soumlzcuuml uuml bile bu işkence ouml retmeninin a zında pek tuhaf kaccedilar Ama umutsuz duumlnya goumlruumlşuuml ile tutsaklık koşulunun tuumlmden yalanlayamadı ı bir duumlşuumlnceden dolayı ke di kenshydini de ba ışlamaz Bundan boumlyle bir ccedilifte b şkaldırma youmln verecekmiddot tir Sadeın uslamlamasına Duumlnyanın duumlzenine ve kendi kendine karshyşı başkaldırma Bu iki başkaldırma bir ezilmişin altuumlst olmuş yuumlre inshyden başka her yerde ccedilelişkin oldu undan Sadeın uslamlaması manshytık ışı ında ya da acıma ccedilabası iccedilinde incelenmesine goumlre her zaman ya kuşkulu ya yasal bir uslamlama olarak kalır

Tanrı insanı ve ahlakını yoksadı ına goumlre o da yoksayacaktır bunları Ama bu arada şimdiye kadar kendisine guumlvence ve succedil ortashy

olan Tanrıyı da yoksayacaktır Ne adına mı İnsanlara beslenen kishynin bir hapishanenin duvarları arasında yaşattı ı kişinin en guumlccedilluuml iccedilshyguumlduumlsuuml Cinsel iccedilguumlduuml adına Nedir bu iccedilguumlduuml Bir yandan do anın ccedilığ lı ının ta kendisi 1 bir yandan yok olmak pahasına da olsa insanlara tam olarak sahip olmayı gerektiren koumlr atılım Sade Tanrıyı doğa adımiddot na yadsıyacak -ccedila ının duumlşuumlnsel verileri oumlzdekccedili kalıplar biccediliminde sa lar bunu ona- do ayı bir yıkma guumlcuuml durumuna getirecektir Doshy

a cinselliktir onun iccedilin mantı ı onu biricik efendisi arzunun oumllccediluumlsuumlz guumlcuuml olan yasasız bir evrene goumltuumlruumlr Ateşli uumllkesi burasıdır en guumlzel haykırışiarını burada bulur Bir tek arzumuz karşısında yeryuumlzuumlnuumln buumltuumln insanları nedir ki Sadeın kahramanlarının do anın cinayet geshyreksinimi iccedilinde bUlundu unu yaratmak iccedilin yoketmek gerekti ini oumlyleyse insan kendi kendini yokeder etmez yaratmasına yardım etmek gerektiğini kanıtlamak iccedilin başvurdukları uzun uslamlamalar her şeyi havaya uccediluracak bir patlama istemesine yol accedilacak oumllccediluumlde haksızca sıkıştırılmış tutsak Sadeın salt oumlzguumlrluuml uumlne temel olma ere ini guumlder yalnız Bu konuda ccedilağının karşısındadır İlkelerin oumlzguumlrluumlğuuml değil iccedilguumlduumllerin oumlzguumlrluuml uumlduumlr onun istedi i

Sade bilge bir devrimcinin Zamenin aracılığıyla bize taslağını sundu u bir evrensel cumhuriyet duumlşuuml de kurmuştu kuşkusuz Boumlylemiddot

( 1 ) Sadeın buumlyuumlk canileri oumlzuumlr olarak karşı durulması kendi ellerinde olmashyyan aşın ci n sel istekleri bulunmasını goumlsterirler

3 7

ce devinimi hızlanıp da sınırlara sı maz oldu u oumllccediluumlde buumltuumln duumlnyashynın kurtuluşu olan başkaldırmanın youmlnlerinden birini goumlsterir bize Ama benli inde her şey yalanlar bu saygılı duumlşuuml İnsan tuumlruumlnuumln dostu de ildir insanseverlerden nefret eder Bazı bazı - soumlzuumlnuuml etti i eşitlik de matematik bir kavramdır İnsan dedi i iz nesnelerin eş-de erlili i kurbanların aşa ılık eşitliği Arzusunu son noktasına kadar goumltuumlren kişi her şeye uumlstuumln gelmelidir gerccedilek tamamlanışını kinde bulur Sashydeın cumhuriyetinin ilkesi oumlzguumlrluumlk değil haz duumlşkuumlnluumlğuumlduumlr Adashyletin gerccedilek bir varlı ı yoktur diye yazar bu garip demokrat Buumltuumln tutkuların tanrısıdır o

Bu bakımdan Philosophie du Boudoirda Daimancenin okudushyu ve Fransızlar cumhuriyetccedili olmak istiyorsanız ufak bir ccedilaba daha

goumlsterin gibi tuhaf bir ad taşıyan uumlnluuml taşlama son derece aydınlatıcıshydır Pierre Klossowski ı oumlnemle belirtmekte haklıdır Bu taşlama devshy

rimeilere cumhuriyetierinin tanrısal hak taşıyan kralın oumllduumlruumllmesine dayandığını ve 21 Ocak 1 793te Tanrıyı giyotinden geccedilirmekle cinashyyeti yasaklamayı da koumltuuml iccedilguumlduumlleri bastırmayı da her zaman iccedilin yashysakladıklarını kanıtlar Krallık kendisiyle birlikte yasaları temeliendishyren Tanrı duumlşuumlncesini de ayakta tutuyordu Cumhuriyetse kendi başıshyna ayakta durmaktadır cumhuriyette yaşama biccedilimi buyruklarta sıshynırlanmamalıdır Gene de Klossowskinin goumlruumlşuumlnuumln yani Sadeın deshyrin bir kutsala-saldırı duygusu iccedilinde bulunması ve bu nerdeyse dinshydarca tiksintinin onu belirttiği sonuccedillara goumltuumlrmuumlş olmasının doğrushyluğu oldukccedila su goumltuumlruumlr Sonuccedillara oumlnceden varmış ve ccedilağının huumlkuumlshymetinden istediği tam bir yaşayış serbestli ini haklı ccedilıkaracak kanıtı sonradan farketmiş olması ccedilok daha akla yakın Tutkuların mantı ı uslamlamanın geleneksel duumlzenini tersine ccedilevirir sonucu oumlncuumlllerin oumlnuumlne getirir Bunu anlamak iccedilin Sadeın bu yapıtta kara ccedilalmayı hırsızlığı ve oumllduumlrmeyi haklı ccedilıkarmasına yeni yurtta hoşgoumlruumllmelerishyni istemesine yardım eden hayranlık verici safsatalar silsilesini goumlzden geccedilirmek yeter

( 1 ) Sade mon prochain Editions du Seuil

3 8

Gene de en ccedil ok o zam n derindir duumlşuumlncesi Erdemle oumlzguumlrluumlshyuumln goumlsterişli bi li ini ccedila ında bir eşi daha bulunmayan bir accedilık goumlshy

ruumlşluumlluumlkle yadsır oumlzguumlrluumlk hele tutuklunun duumlşuumlyse sınırlara katlashynamaz Ya cinayettir ya da oumlzguumlrluumlk olmaktan ccedilıkar Sade bu temel noktada hiccedilbir zaman de işmemiştir Yalnız ccedilelişkiler ouml uumltlemiş olan bu adam ancak idam cezasında bir tutarlılık bulur hem de en salt tushytarlılı ı İnce işkencelerin ustasıdır cinsel cinayet kuramcısıdır yasal cinayete hiccedilbir zaman katlanamamıştır Goumlzlerimin oumlnuumlnde giyotinin goumlruumlntuumlsuumlyle ccedilekti im tutukluluk akla getirilebilecek buumltuumln Bastilles lerden daha ccedilok acı ccedilektirdi bana Bu korku iccedilinde buumltuumln Terreur

(yıldırı ) ccedila ı suumlresince herkese ılımlı goumlruumlnmek ve kendisini hapse atshytırmış bir kaynanayı kurtarmak iccedilin mertccedile araya girmek cesaretini bulmuştur Birkaccedil yıl sonra Nodier belki de bilmeden Sadeın inatla savundu u tutumu accedilıklıkla oumlzetleyecektir Bir tutkunun en yuumlksek noktasında bir insanı oumllduumlrmeye akıl erer Ciddi bir goumlzlemin sakinli i iccedil inde hem de onurlu bir goumlrevi yerine getirmek bahanesi altında bir insanı bir başka insana oumllduumlrtıneye gelince işte buna akıl ermez Sashydeın daha da geliştirece i bir duumlşuumlncenin başlangıcını buluruz burada oumllduumlren kimse cezasını kendi canıyla oumldemelidir Goumlruumllduuml uuml gibi Sade ccedila daşlarımızdan daha ahlakccedilıdır

Ama oumlluumlm cezasından nefreti kendileri de birer cani iken kenshydilerini ya da savlarını başkalarını cezalandırmayı hem de en kesin bishyccedilimde cezalandırmayı goumlze alabilecek kadar erdemli sanan insanlara duydu u nefretten başka bir şey de ildir Ya hapisanelerin kapısını accedilmalı ya da erdemlili inin kanıtını o olanaksız kanıtı vermeli Bir kez bile olsa oumllduumlrme kabul edildikten sonra onu evrensel olarak tashynımak gerekir Do aya uygun davranan cani yasadan yana ccedilıkıyorsa goumlshyrevini koumltuumlye kullanıyor demektir Cumhuriyetccedili olmak istiyorsanız ufak bir ccedilaba daha harcayın demek Cinayetin oumlzguumlrluuml uumlnuuml akla uygun olan tek oumlzguumlrluuml uuml kabul edin yarlıgamaya erercesine ayaklashynın demektir Koumltuumlluuml e tuumlmuumlyle boyun e menin sonu ışık ve do al iyilik cumhuriyetinin tuumlylerini uumlrpertecek olan korkunccedil bir keşişli e varır İlk ayaklanmada anlamlı bir rastlantıyla Cent vingt journees de

bull

3 9

Sodome u yakmış olan bu cumhuriyet bu sapkın oumlzguumlrluuml uuml succedillamashymazlık boumlyle tehlikeli bir yandaşı yeniden doumlrt duvar arasına kapatshymamazlık edemezdi Boumlylelikle başkaldırma mantı ını daha ileri goumlshytuumlrmek gibi bir korkunccedil fırsat sa lıyordu ona

Evrensel cumhuriyet Sade iccedilin bir duumlştuuml belki ama hiccedil bir zaman bir yoldan sapma olmadı Politikada gerccedilek tutumu umursamazlıktır Societe des amis du erime adlı yapıtında huumlkuumlmetten ve yasalarından yana olduğunu bildirilir goumlsterişle sonra da onu yaralamaya hazırlanılshydığı eklenir Boumlylece pezevenkler oylarını tutucu milletvekiline veshyrirler Sade ın kafasındaki tasarı youmlnetimin hoşgoumlruumlr yansızlıgını ıccedilerır

Cinayet cumhuriyeti hiccedil değilse şimdilik evrensel olamaz Yasaya uyar gibi davranmalıdır Gene de cinayet kuralından başka kushyralı bulunmayan bir duumlnyada cinayet gouml uuml altında cani bir do a adıshyna Sade arzunun yorulmak bilmez yasasına uyar yalnız Ama sınırsızshyca arzulamak sınırsızca arzulanmayı da kabul etmek demektir Yoketshyme serbestliği yokedenin de yokolabilmesini iccedilerir oumlyleyse ccedilarpışshymak ve buyruk altına almak gerekecektir Guumlcuumln yasasından başka bir şey değildir bu duumlnyanın yasası guumlccedil istemi yuumlruumltuumlr duumlnyayı

Cinayet dostu yalnızca iki guumlce saygı goumlsterir gerccedilekte Biri doshyğum rastlantısına dayanan ve kendi ccedilevresinde buldu u guumlccedil oumlbuumlruuml ezilen kişinin koumltuumlluumlk zoruyla kazandığı ve kendisini Sadeııı başlıca kahramanları olan inanccedilsız beyzadelerin duumlzeyine yuumlkselten guumlccedil Bu kuumlccediluumlk guumlccedilluumller topluluğu bu erginler her hakkı ellerinde bulundurdukshylarını bilirler Bu korkunccedil ayrıcalıktan bir saniye olsun kuşkuya duumlshyşenler suumlruumlnuumln dışına atılır hemen yeniden kurban durumuna duumlşershyler Boumlylelikle kuumlccediluumlk bir erkekler ve kadınlar topluluğunun garip bir bilgiyi avuccedillarında bulundurdukları iccedilin bir koumlleler sınıfının uumlst yashynında yer aldıkları bir tuumlr ruhsal soylulu a varılır Onlar iccedilin tek sorun arzunun dehşet verici enginli iyle engin hakları buumltuumlnuumlyle uygulamak uumlzere oumlrguumltlenmektir

Evren cinayet yasasını benimsemediği suumlrece kendilerini buumltuumln evrene zorla benimseteceklerini umamazlar Ulusun kendisini cumhushyriyetccedili yapacak fazladan ccedilabayı kabul edebileceğine hiccedilbir zaman

4 0

inanmamıştır Sade Ama cinayet ile arzu buumltuumln evrenin yasası de ilse

belirli bir alanda bile egemen olamıyorlarsa birer birlik ilkesi de ildir artık uzlaşmazlık mayalarıdır Yasa de ildirler artık insan bu durumshyda yeniden da ılışa rastlantıya doumlner oumlyleyse her yanıyla yeni yashy

saya uyacak bir duumlnya yaratmalıdır Evrenin duumlş kırıklığına u rattı ı

birlik gereksinimi bu kuumlccediluumlk alanda var guumlcuumlyle doyurur kendini Guumlccedil

yasasının duumlnya imparatorlu una erişmeyi bekleyecek kadar sabrı yoktur Gecikmeden sınırlarnalıdır eylem alanını teloumlrguumllerle goumlzetshy

lerne kuleleriyle ccedilevrilmesi gerekse bile

Bu guumlccedil yasası Sadeın evreninde kapalı yerler arzu ve cinayet toplulu unun hiccedilbir engelle karşılaşmadan şaşmaz bir duumlzene goumlre

iş goumlrduuml uuml iccedilinden kaccedilılamayan yedi surlu şatolar yaratır En taşkın _ başkaldırma en tam oumlzguumlrluumlk iste i ccedilo unlu un tutsaklaştırılmasıyla

sonuccedillanır Sade a goumlre insanın koumllelikten kurtulması bir daha ccedilıkmashy

masıya zorunluk cehennemine girmiş erkeklerin ve kadınların oumlluumlmuuml

ve yaşamı bir tuumlr guumlnahkarlık kurulunca karara ba lanan şu haz

mahzenlerinde sonuccedillanır Yapıtları haz duumlşkuumlnuuml derebeylerinin karshyşılarında toplanmış kurbanıarına guumlccedilsuumlzluumlklerini ve koumlleliklerini kanıtshy

layarak duumlk de Blangisnin Cent uingtjournees de Sadome daki kuumlccediluumlk toplulu a ccedilekti i soumlylevi yineledikleri Ş imdiden oumllmuumlş durumdashy

sınız bu yeryuumlzuumlnde dedikleri bu ayrıcalıklı yerlerin betimlemeleriyshy

le doludur

Sade da aynı biccedilimde oumlzguumlrluumlk kulesinde oturuyordu ama Rasshy

tille in iccedilinde Salt başkaldırma da kendisiyle birlikte ister ezen ister

ezilen olsun hiccedil kimsenin bir daha ccedilıkamadı ı bir i renccedil kaleye kashypanır oumlzguumlrluuml uumlnuuml kurmak iccedilin salt gerekli i oumlrguumltlernek zorundadır Arzunun sınırsız oumlzguumlrluuml uuml başkasının yoksanması acımanın ortadan kaldırılması anlamına gelir Yuumlreği bu usun zayıflı ını oumllduumlrmelidir

kapalı yer ve kurallar uumlstesinden gelecektir bunun Sadeın masaisı şashy

tolarında oumlnemli bir yeri olan bu kural bir kuşku evreni yaratır Bekshy

lenmedik bir sevgi ya da beklenmedik bir acıma tasarlanan hazzı bozshy

masın diye her şeyi oumlnceden kestirmeye yarar Tuhaf bir haz hiccedil kuşshy

kusuz buyru a alıştırılan bir haz Her sabah saat onda kalkılashy

4 1

cak Ama hazzın ba lanmaya doumlnuumlş uumlp bozulmasını da oumlnlemeli onu ayraccedil iccediline almalı sertleştirmelldir Bir de haz araccedillarını hiccedilbir zaman birer kişi gibi goumlrmemelidir İnsan tuumlmuumlyle maddeden oluşan bir tuumlr bitki ise ancak bir nesne hem de deney konusu bir nesne olashy rak ele alınabilir Sadeın teloumlrguumllerle ccedilevrili cumhuriyetinde makinashylar ve makinistler vardır yalnız Her şeyin yerini makinanın duumlzeni kullanma biccedilimi goumlsterir Bu aşa ılık manastırların kuralları dikkate de er bir biccedilimde dinsel topluluk manastırlarının kurallarına uydurulshymuştur Haz duumlşkuumlnuuml herkesin oumlnuumlnde guumlnah ccedilıkarır Ama accedilı değişir Davranışı arıysa ayıplanır

Kendi ccedilağında ccediloklarının yaptı ı gibi Sade da uumllkuumlsel toplumlar kurar boumlylece Ama ccedila ının tersine insanın do al koumltuumlluuml uumlnuuml kuralshylaştırır Bir oumlncuuml olarak guumlccedil ve kin uumllkesini kurar inceden inceye kashyzandığı oumlzguumlrluumlğuuml rakama vuracak kadar da ileri gider Felsefesini cishynayetin soğuk hesabıyla oumlzetler o zaman 1 Marttan oumlnce oumllduumlruumllenshyler 10 1 Marttan sonra oumllduumlruumllenler 20 Doumlnenler 16 Toplam 46 oumlncuuml olmasına oumlncuumlduumlrama goumlruumllduumlğuuml gibi alccedilakgoumlnuumllluuml bir oumlncuumlduumlr daha

Her şey bu kadarla kalsaydı de eri bilinmemiş oumlncuumllere goumlsteshyrilen ilgiden fazlasına değmezdi Sade Ama bir kez koumlpruuml ccedilekildi mi şatoda yaşamak gerekir artık Duumlzen ne kadar ayrıntılı olursa olsun her şeyi dnceden kestirmeyi başaramaz Yalnızca yıkmak gelir elinshyden yaratmak değil Bu durmadan işkence edilen toplulukların efenshydileri umdukları doygunluğu bulamayacaklardır Sade sık sık tatlı cinayet alışkanlığından soumlz eder Ama tatlılığa benzer hiccedilbir şey yoktur burada bir zincire vurulmulun kudurmuşluğu vardır daha ccedilok Gerccedilekten haz duymak soumlz konusudur ve en ccedilok haz en ccedilok yoketmeyle birleşir oumllduumlrduumlğuumlne sahibolmak ıstırapla ccediliftleşmek şatoların buumltuumln duumlzeni bu eksiksiz oumlzguumlrluumlk dakikasına youmlnelir işte Ama cinsel cinayet şehvet aracını ortadan kaldırdı ı anda ancak tam ortadan kaldırma dakikasında varolan şehveti de kaldırır ortadan O zaman başka bir araca el atmak sonra onu da oumllduumlrmek gerekir sonshyra başka birini sonra kimler oumllduumlruumllebilirse hepsini Boumlylece yı ın

4 2

yıjtın şehvet ve cinayet sahneleri serilir oumlnuumlmuumlze Sadeın romanlashyrında bunların donmuş goumlruumlnuumlşuuml ccedilirkin bir arılık anısı bırakır okurda

Haz duymanın birbirini goumlnuumllden benimsemiş bedenierin ccediliccedilekshylenmiş buumlyuumlk sevincinin işi ne bu evrende Umutsuzluktan sıyrılmak yolunda ama gene de umutsuzlukla biten bir arayış koumllelikten koumlleshylijte zindandan zindana bir koşu soumlz konusudur Gerccedilek olan yalnız dojtaysa dojta iccedilinde yalnız arzu ve yoketmek yasalsa yokedilenler ccedilojtaldıkccedila insan egemenliğinin kendisi de kendi kana susamışlığına yetmeyecek evrensel yokoluşa youmlnelmek gerekecektir Sadea goumlre dojtanın celladı olmak gerekir Ama bu da kolayca ulaşılabilecek bir durum dejtil Buumltuumln kurbanlar yerle bir ediJip de defter kapanınca ıssız şatoda cellatlar karşı karşıya kalırlar Bir eksikleri vardır daha İşkenceye ujtramış bedenler temel oumljteleriyle yaşamın yeniden doğashycajtı dojtaya doumlnerler oumllduumlrme de bitmemiştir oumllduumlrme vurduğushymuz kişiyi ilk candan eder yalnız ikincisini de koparabilmeliydik onshydan Sade buumltuumln evrene karşı bir kundakccedilılık duumlşuumlnuumlr Tiksiniyoshyrum dojtadan iTasarılarını bozmak yuumlruumlyuumlşuumlnuuml ccedilelmelemek yıldızshy

ı ların ccedilarkını durdurmak uzayda uccediluşan kuumlreleri altuumlst etmek ona hizmet edeni yoketmek ona zarar vereni korumak kısacası yapıtlashyrında alccedilaltmak isterdim onu ama bunu başaramıyorum Evreni tuzla buz edecek bir makinist tasariasa da boşuna kuumlrelerin tozunda yaşamın gene suumlrecejtini bilir Evrene karşı kundakccedilılık olur şey deshyjtildir Her şey yokedilemez bir kalıntı vardır her zaman Bunu bashyşaramıyorum bu yatışmaz ve donmuş evren birdenbire zorlu bir huumlzuumlnde gevşeyiverir Sade da hiccedil istemediği bir sırada bize etkir boumlyshylece Belki de guumlneşe saldırarak evreni ondan yoksun bırakabilir belshyki de ondan yararlanıp duumlnyayı ateşe verebilirdik işte bunlar gerccedilek birer cinayet olurdu doğrusu Evet iyi birer cinayet olurdu bunlar ama kesin cinayet dejtil Yuumlruumlmek gerekir daha cellatlar goumlzleriyle birbirlerini tartarlar

Yalnızdırlar ve bir tek yasaya uyarlar guumlcuumln yasasına Onu efenmiddot diyken benimsemiş olduklarına goumlre şimdi kendilerine karşı doumlnduuml diye yadsıyamazlar artık Her guumlccedil tek ve yalnız kalmaya youmlnelir Geshy

43

ne oumllduumlrmek gerekmektedir Efendiler şimdi de birbirlerini parccedilalayashycaklardır Sade bu sonucu goumlruumlr gerilemez gene de Başkaldırmanın bu ccedilukurlarını bir garip guumlnah stoacılı ı biraz aydınlatır Sevgi ve uzshylaşma duumlnyasına doumlnmeye ccedilalışmayacaktır Kaldırılan koumlpruuml indirilshymeyecek kişisel yokoluşu benimseyecektir Yadsımanın zincirleri koshyparmış guumlcuuml son noktasında buumlyuumlkluumlkten de yoksun olmayan koşulshysuz bir boyun eğişe varacaktır Efendinin kendisi de koumlle olmaya yashynaşmakta belki de bunu arzulamaktadır Darağacı da bir hazlar tahtı olurdubenim iccedilin

En buumlyuumlk yoketme en buumlyuumlk kesinlerneyle birleşir o zaman Efendiler birbir rinin uumlzerine atılırlar ve haz duumlşkuumlnluumlğuuml onuruna dishykilmiş olan bu yapıt dehalarının doruğunda vurulmuş haz duumlşkuumlnleshyrinin cesetleriyle dolar1 bull Ayakta kalacak olan en guumlccedilluuml kişi yalnız kalacak Tek olacaktır Sade bu tek kişiyi yuumlceltir bu kişi de kendisishydir İşte efendi ve Tanrı olarak egemenliğini suumlrduumlrmektedir en sonunshyda Ama en buumlyuumlk utkuya erdiği dakikada duumlş dağılıverir oumllccediluumlsuumlz duumlşlerinden doğduğu tutukluya doumlner Tek onunla birleşir Gerccedilekten de hala yatışmamış ama artık youmlnelebileceği bir nesne de kalmamış bir hazzın ccedilevresinde kurulmuş kanlı bir Bastille iccediline kapatılmış dushyrumdadır yalnızdır Ancak duumlş te utkuya ermiştir tuumlyler uumlrpertici şeyshylerle felsefeyle dolu onlarca cilt yapıt mutsuz bir yalnızlığa kapanıshyşı tuumlm hayırdan salt evete doğru başdoumlnduumlruumlcuuml bir yuumlruumlyuumlşuuml kısacashysı her şeyin ve herkesin oumllduumlruumllmesini ortak intihar biccedilimine sokan bir oumlluumlme boyun eğişi oumlzetler

Sadeın yokluğunda resmi idam edilmiştir aynı biccedilimde kendisi de duumlşlerinde oumllduumlrmuumlştuumlr yalnız Promethee Onan2 olur sonunda Hep tutuklu olarak ama bu kez bir duumlşkuumlnler evinde sanrılılar arasın shyda derme ccedilatma bir peyke uumlstuumlnde oyunlar oynayarak bitirecektir oumlmruumlnuuml Yaratma ile duumlş duumlnya duumlzeninin kendisine vermediği doyshy

( 1) Maurice Blanchot Lautreamont et Sade

2) Onan Kutsal Kitap ta adı geccedilen bir kişi Mastuumlrbasyon anlamına gelen onanisme soumlzcuumlğuuml onun adından gelir (Ccedileviren)

4 4

gunluğun guumlluumlnccedil bir karşılığını sağlamıştır ona Yazarın kendi kendinmiddot den esirgeyeceği hiccedilbir şey yoktur elbette Hiccedil değilse onun iccedilin buumlshytuumln sınırlar ccediloumlker arzu son noktasına kadar gidebilir Bu bakımdan Sade kusursuz bir yazın adamıdır Kendi iccedilinde varolma duumlşuumlnuuml uyanshydırabiirnek iccedilin duumlşsel bir evren kurmuş tu Yazı yoluyla erişilen ruhshysal cinayeti her şeyden uumlstuumln tutmuştu Onun soumlz goumltuumlrmez uumlstuumlnluumlshyğuuml daha başlangıccedilta birikmiş bir oumlfkenin mutsuz accedilık goumlruumlşiuumlluumlğuuml iccedilinde bir başkaldırma mantığının hiccedil değilse kaynaklarının gerccedileshyğini unuttuğu zaman varacağı en aşırı sonuccedilları goumlstermiş olmasıdır Bu sonuccedillar tamamlanmış buumltuumlnluumlk evrensel cinayet umursamazlık aristokrasisi bir de yıkım istemidir Ondan yıllarca sonra da karşımıza ccedilıkacaktır bunlar Ama bunların tadını ccedilıkardıktan sonra kendi ccedilıkshymazlarında boğulduğu yalnızca yazında kurtulduğu seziliyor Başkalshydırmayı sanat yollarına youmlneiten Sadedır romantizm daha da ileri goumlshytuumlrecektir onu Ccediluumlruumlmuumlşluumlkleri o kadar tehlikeli o kadar etkendir ki korkunccedil oumlğretilerini yayımlarken cinayetlerini yaşamlarının oumltesine yaymaktan başka bir erekli yoktur cinayet işleyemezler artık ama lanetli yazıları başka cinayetler işlettirecektir mezariarına goumltuumlrduumlkshyleri tatlı duumlşuumlnce oumlluumlp de varolandan elccedilekmelerinin acısını dindiren bir avuntu olur dediğ yazarlardandır Boumlylece başkaldırmış yapıtı oumlluumlmden sonra yaşama susuzluğunu goumlsterir Goumlz diktiği oumlluumlmsuumlzluumlk Kabil in oumlluumlmsuumlzluumlğuuml de olsa goumlz diker ve istemeden en gerccedilek doğashyoumltesi başkaldırmaya tanıklık eder

oumlte yandan izleyicileri bile kendisine saygı goumlstermeye zorlar bizi Mirasccedilılarının hepsi yazar değildir Guumlzel semtlerin yazar kahveshylerinin duumlşlerini kızıştırmak iccedilin acı ccedilekmiş oumllmuumlştuumlr kuşkusuz Ama iş bu kadarla bitmez Ccedilağımızda Sadeın tutulması ccedilağdaş duyarlıkla ortak yanları bulunan bir duumlşle accedilıklanır Tuumlm oumlzguumlrluumlğuumln bir hak olashyrak istenmesi bir de usun insanı insan dışı kılma ccedilabası İnsanın uumlzeshyrinde deney yapılacak bir nesne durumuna duumlşuumlruumllmesi guumlccedil istemi ile nesne-insan ilişkilerini belirleyen duumlzen bu korkunccedil deneyin kapalı alanı koumlleler ccedilağını oumlrguumltlemeleri gerekince guumlccedil kuramcılarının yenishyden bulııcakları derslerdir

4 5

Sade iki yuumlzyıl oumlncesinden başkaldırmanın aslında istemedi i azgın bir oumlzguumlrluumlk adına tuumlrncuuml toplumları daha kuumlccediluumlk bir duumlzeyde goumlklere ccedilıkarmıştır Ccedila daş tarih ve ccedila daş tragedya onunla başlar aslında Koumlleli in sınırları varmışcasına cinayet oumlzguumlrluuml uuml uumlzerine kumiddot rulmuş bir toplumun toumlre oumlzguumlrluuml uumlyle bir arada yuumlruumlyebilece ine inanınıştı yalnızca Ccedila ımız tuhaf bir biccedilimde evrensel cumhuriyet duumlşuuml ile alccedilaltma tekni ini kurmakla yetindi Sonunda en ccedilok nefret etti i şey yani yasal oumllduumlrme onun iccedilguumlduuml oumllduumlrmesinden yana buluşmiddot larını kendi hesabına geccedilirdi Zincirlerini koparmış sapkınlı ın eşsiz ve tatlı meyvesi olmasını istedi i cinayet buguumln polise mal olmuş bir ershydemin donuk alışkanlıgından başka bir şey değil Yazının şaşırtmacashylarıdır bunlar

Zuumlppelerin başkaldınnası

Ama yazın adamlarının guumlnuumlduumlr daha Romantizm şeytansı başshykaldırması ile ancak imgelemin seruumlvenlerine yarayacaktır Koumltuumlluuml uuml ve bireyi ye tu tuşuyla o da Sade gibi ilkccedila başkaidırışından ayrılashycaktır Başkaldırma daha ccedilok meydan okuma ve yadsıma guumlcuumlne oumlnem vermekle olumlu oumlzuumlnuuml unutur bu evrende Tanrı insandan iyi olanı istediğine goumlre bu iyiliği guumlluumlnccedil duruma duumlşuumlrmeli koumltuumlluuml uuml seccedilshymelidir oumlluumlme ve haksızlı a duyulan kin koumltuumlluuml uuml oumllduumlrmeyi uygulashymaya olmasa bile savunmaya goumltuumlruumlr insanı

Romantiklerin goumlzde şiiri Yitirilmiş Cennet1 bu dramı simgeleşshytirir ama oumlluumlmuumln ( guumlnahla birlikte) Şeytanın ccedilocu oldu u oranda derin bir biccedilimde Başkaldıran insan kendini succedilsuz buldu undan koumltuumlluumlkle savaşmak iccedilin iyilikten vazgeccediler ve koumltuumlluumlğuuml yeniden yarashytır Romantik kahraman her şeyden oumlnce iyilikle koumltuumlluuml uuml derin bir bakıma da dinsel bir biccedilimde birbirine karıştırır2 bull Yazgı iyilikle koumltuumlshyluumlğuuml karıştırdığına insan da bundan kaccedilınamaclığına goumlre romantik

( 1 ) İngiliz ozanı Milton un yapıtı (Ccedileviren )

(2) Oumlrneğin William Blakein başlıca konulanndan biri budur

4 6

kahraman yazgısaldır Yazgı de er yargılarına yer vermez Bu aykırı durumun tek sorumlusu olan Yaratıcıdan başka her şeyi hoş goumlsteren

bir Ne yaparsınla yerini tutar onların Ayrıca kendisı guumlccedil ve deshyha accedilısından buumlyuumlduumlkccedile iccedilindeki koumltuumlluumlk de buumlyuumlduuml uuml iccedilin yazgıshysaldır romantik kahraman Her guumlccedil her aşırılık bu Ne yapalıma buumlruumlnuumlr o zaman Sanatccedilının oumlzellikle de ozanın şeytansılı ı koshynusundaki ccedilok eski duumlşuumlnce kışkırtıcı bir tanım bulur Her şeyi hatta en oumllccediluumlluuml dehaları bile kendine katmaya ccedilalışan bir sevtan

soumlmuumlrgecili i goumlruumlluumlr bu ccedilağda Blake Miltonın meleklerden Tanrı dan soumlzederken huzursuzluk cinlerden cehennemden soumlzederken atılshyganlıkla yazması gerccedilek bir ozan olmasından bilmeden de olsa şeyshytanlardan yana ccedilıkmasındandır diye yazar O zaman ozan deha en yuumlce goumlruumlntuumlsuuml iccedilinde insanın kendisi Şeytanla birlikte haykırır Alshylahaısmarladk umut umutla birlikte korku pişmanlık sizlere de A1lahaısmıuladık Koumltuumlluumlk iyili im ol benim Alccedilaltılmış succedilsuzlushy

un ccedilı lığıdır bu Demek ki romantik kahraman olanaksız bir iyiliğin oumlzlemi iccedilinshy

de koumltuumlluumlk etmek zorunda olduğunu duumlşuumlnuumlr Yaratıcı kendisini kuumlshyccediluumlltmek iccedilin zora başvurduğuna goumlre Şeytan da yaratıcısına karşı başkaldırır Usta kendisine yetişilince zor yoluyla yuumlkseldi eşitlerishynin uumlzerinde der Miltonın şeytanı Boumlylece Tanrı şiddeti accedilıktan accedilı a succedillanır En iyi yer ondan en uzak yer olduğuna goumlre baş kalmiddot dırmış kişi bu saldırgan ve koumltuuml Tanrıdan uzaklaşacak1 Tanrı duumlzenishyne duumlşman guumlccediller uumlzerinde egemenliğini suumlrduumlrecektir Koumltuumlluumlk prensi iyilik Tanrının haksız erekler iccedilin tanımlayıp yararlandığı bir kavram oldu u iccedilin seccedilmiştir bu yolu Succedilsuzluk da bir aldanmış kişinin koumlrshyluuml uuml oldu u oumllccediluumlde sinirlendirir Ayaklanmışı Succedilsuzlu un azdırdı ı bu kara koumltuumlluumlk ruhu Tanrı adaletsizliğine denk bir insan adaletsizlishy

ine yol accedilacaktır boumlylece Şiddet yaratılışın temelinde bulundu una

( 1 ) Yazgıya ve tersliklerine aldırmadan dayatan kişinin kesin bir başarının soğuk guumlvenliği iccedilinde duumlşmanlarından en korkunccedil oumlcuuml alan kişiden uumlstuumln olması gibi Miltonın Şeytanı da ruhsal accedilıdan Tanrısından ccedilok uumlstuumlnshyduumlr Herman Melville

4 7

goumlre oumllccediluumlsuumlz bir şiddet karşılık verecektir kendisine Aşırı umutsuzluk daha bir artırır umutsuzluk nedenlerini uzun adaletsizlik deneyinin arshydından gelen iyilikle koumltuumlluumlk ayrımı iccedilinde buumltuumlnuumlyle silinen bir kinshydar gevşekli e duumlşuumlruumlr başkaldırmayı Vignynin Şeytanı

Ne koumltuumlluumlğuuml duyabiliyor artık ne iyilik leri

Ettiği koumltuumlluumlkten bile tad almaz oldu

Bu anlayış yoksayıcılı ı tanımlar ve oumllduumlrmeye izin verir Gerccedilekten de oumllduumlrme sevimli duruma gelecektir Romantik

Şeytan ı Ortaccedilağın ressamlarının Şeytan ıyla karşılaştırmak yeter Boynuzlu hayvanın yerini genccedil huumlzuumlnluuml canayakın (Vigny) bir deshylikanlı alır Yeryuumlzuumlnuuml bilmeyen bir guumlzellikle guumlzel dir (Lermontm ) yalnız ve guumlccedilluuml acılı ve horgoumlruumlcuumlduumlr hiccedil oumlnemserneden ezer Ama oumlzuumlruuml acısıdır Miltonın Şeytanı En yuumlksek makamın sonsuz ve zorlu bir acıyla cezalandırdığını kim kıskanır der Uğranılan bunca haksızlık boumlylesine suumlrekli bir acı buumltuumln aşırılıklara izin verir Başkalshydıran insan kendine birtakım uumlstuumlnluumlkler tanır o zaman oumllduumlrme sırf oumllduumlrme iccedilin oumlğuumltlenmez kuşkusuz Ama romantik kişi iccedilin en buumlyuumlk de er olan ccedilılgınlık değeri iccedilinde yeri vardır Ccedilılgınlık sıkıntının oumlbuumlr yuumlzuumlduumlr Lorenzaccio Han d Islandeı duumlşler Ccedilok tatlı duyarlıklar kashyba kişilerin ilkel azgınlıklarını ccedilağırır Byronın sevme yetene i bulunshymayan ya da yalnız olanaksız bir sevgi yeteneği bulunan kahramanı sıkıntının acısını ccedileker Yalnızdır bitkindir durumu yiyip bitirir kenshydisini Yaşadığını duyacaksa kısa ve tuumlketici bir eylemin korkunccedil coşkusu iccedilinde duymalıdır Hiccedilbir zaman iki kez goumlrmeyeceğini sevshymek sonra yokolmak uumlzere alev ve ccedilı lık iccedilinde sevmektir

Acıyla birleşmiş acılı yuumlreğin

bu kısacık ama canlı birleşmesi

(LERMONTO V)

iccedilin tek bir an iccedilinde ve anla yaşanır Koşulumuz uumlzerindeki oumlluumlm tehdidi her şeyi kısırlaştırır Yalnız ccedilığlık yaşatır insanı coşku gerccedilek

4 8

yerini tutar Burada yıkım aşkın ve oumlluumlmuumln bilincin ve succedillulu un kısacası her şeyin birbirine karıştı ı bir de er olur Youmlruumlngesinden ccedilıkmiddot mış bir evrende uccedilurum yaşamından başka yaşam kalmaz uccedilurumshylara da Alred Le Poittevine goumlre oumlfkeden titreyen cinayetlerini candan seven insanlar yuvadana yuvarlana Yaratıcıyı lanetlerneye gelirler O zaman ccedilılgın sarhoşluk son noktasında da guumlzel cinayet bir yaşamın buumltuumln anlamını bir saniyede bitiriverir Romantizm tam anlashymıyla cinayeti ouml tlememekle birlikte yasadışı adam iyi yuumlrekli huumlshykuumlmluuml iyiliksever haydut goumlruumlntuumlleri iccedilinde derin bir hak isteme eyleshymini canlandırmaya ccedilalışır Kanlı melodram korku romanı başarı kamiddot zanır Pixerecourtla hem de en ucuz yanından başkalarının oumllduumlrme kamplarında dindirecekleri şu korkunccedil can oburlu u koumlrletilir Bu yashypıtlar zamanın toplumuna youmlneltilmiş birer meydan okumadır da kuşshykusuz Ama canlı kayna ında romantizm her şeyden oumlnce ahlak yashysasına Tanrı yasasına meydan okur İşte bunun iccedilin en oumlzguumln goumlruumlnshytuumlsuuml devrimci kişi de il mantı a uygun olarak zuumlppe kişidir

Mantı a uygun olarak ccediluumlnkuuml şeytancıhkta bu inat durmadan yinelenen do rulanmasıyla bir bakıma da sa lamlaştırılmasıyla ancak adaletsizli i haklı ccedilıkarılabilir Bu evrede acı ancak ccedilaresiz olursa beshynimsenebilir Başkaldıran insan hala iccedilinden ccedilıkamadı ımız lanetshyIerne yazınında dile gelen do aoumltesini en koumltuumlnuumln do aoumltesini seccediler Guumlcuumlmuuml duyuyordum bir de zincirleri (Petrus Borel) Ama bu zinshycirler sevilen zincirlerdir Elimizde bulundu undan kuşkumuz olmashyyarı guumlcuuml onlarsız kanıtlamamız ya da onlarsız kullanmamız gereshykirdi Sonunda Cezayirde goumlrev alınır ve Prom thee aynı Borel le el ele vererek meyhaneleri kapatmak soumlmuumlrgede yaşayanların ahlakını duumlzeltmek ister Ne ccedilıkar Her ozan benimsernek iccedilin lanetlenmiş olmak zorundadır o guumlnlerde 1 bull Charles Lassailly bir felsefe romanıshynı Robespierre ile lsa yı tasarlayan adam destekten yoksun kalmamiddot mak iccedilin birkaccedil ateşli kuumlfuumlr savurmadan yatmaz hiccedil bir zaman Baş shy

( I ) Yazırumız hala taşır bunun etkisini Lanetlenmiş ozanlar kalmadı artık diyor Malraux O kadar ccedilok olmasa b iie var Ama oumltekilerin de iccedili rahat deshyğil

4 9

kaldırma yas giysileriyle suumlslenir sahnelerde alkış toplar Birey sayshygısından ccedilok kişilik saygısını başlatır romantizm Ancak o zaman mantıklıdır Romantik başkaldırma tutumda bir ccediloumlzuumlm arar Tanrı birliğini ya da kuralını ummaz artık duumlşman bir yazgı karşısında topshylanmakta inat eder oumlluumlme adanmış bir duumlnyada ayakta kalabilecek ne varsa hepsini ayakta tutahilrnek iccedilin yanar tutuşur Bu tutum rastlanshytının oyuncağı olan Tanrının şiddeti altında ezilen insanı sanatsal bir birlikte bir araya getirir oumllmek zorunda olan varlık oumllmeden oumlnce pashyrıldar hiccedil değilse haklı ccedilıkması da bu parıltıdır Değişmez bir noktashydır bu kin Tanrısının bundan boumlyle taşiaşmış yuumlzuumlne karşı ccedilıkarılashybilecek tek noktadır Başkaldırırıış kımıltısız kişi Tanrının bakışı karşısında zayıflığa kapılmadan durur Bu kımlltısız ruhu alccedilaltılshymış bilinccedilten doğan bu yuumlce horgoumlruumlyuuml hiccedilbir şey değiştirmeyecekshytir der Milton Her şey kımıldar hiccedilliğe koşar ama alccedilalmış kişi dayatır ve hiccedil değilse gururu ayakta tutar Raymond Oueneau nun bulduğu romantik bir yazar her ussal yaşamın ereğinin Tanrı olmak olduğunu ileri suumlrer Doğrusu ya bu romantik ccedilağına goumlre biraz ilershydedir O zaman biricik erek Tanrıya eşit duruma gelmek onun duumlshyzeyinde kalmaktı Yıkmazlar onu ama ona herhangi bir biccedilimde boshyyun eğmeyi de dinmez bir ccedilabayla yadsır dururlar Zuumlppelik ccedilile ccedilekshymenin yozlaşmış bir biccedilimidir

Zuumlppe kendi birliğini estetik yollardan yaratır Ama bir başshykalık birmiddotyoksama estetiğidir bu Bir ayna karşısında yaşayıp oumllmek Baudelairee goumlre zuumlppenin ilkesi buydu Gerccedilekten d e tutarlıdır bu ilke Zuumlppe bir karşıtlıktır Ancak meydan okuyuşuyla ayakta kalır O zamana kadar yaratık tutarlılığını yaratıcıdan alıyordu Buumltuumln guumlshycuumlnuuml ondan kopmaya harcamaya başladığı dakikadan sonra kendini anlara geccedilen guumlnlere dağınık duygulara bırakmış demektir Yadsıma guumlcuumlyle toparlanır zuumlppe onunla bir birlik sağlar kendine Kuraldan yoksun kimse olarak dağılmıştır kişi olarak tutarlı kalacaktır Ama bir kişi bir kitleyi varsayar zuumlppe ancak karşı ccedilıkarak bir varlık kazashynır Varlığından kuşkuya duumlşmernek iccedilin onu başkalarının yuumlzuumlnde yeniden bulması gerekir Başkaları aynadır Ama insanın dikkat yeteshy

5 0

ne i sınırlı oldu una goumlre ccedilabucak kararı veren bir ayna oldukları da ortadadır Dikkatin durmamacasına yeniden uyandırılması meydan okumayla kışkırtılması gerekir oumlyleyse zuumlppe hep şaşırtmak zorunshydadır İccedilccedila rısı benzersizlikte kusursuzlaşması artırmadadır Hep kopmuş durumdadır hep dışardadır değerleri yadsıyarak başkalarıshynı kendini yaratmaya zorlar Yaşamını yaşayamadı ı iccedilin oynar Yalshynız ve aynasız kaldı ı anlar dışında oumlluumlnceye kadar oynar yaşamını Zuumlppe iccedilin yalnız olmak hiccedil olmak demeye gelir Romantikler yalnızshylıktan boumlylesine guumlzel soumlzetmişlerse yalnızlık gerccedilek acıları oldu katlanılamayacak acı olduğu iccedilin soumlzetmişlerdir Başkaldırmaları daha derin bir duumlzeyde koumlklenir ama 1 830 un ccedilılgınlarından Baudelaire den 1 880 in simgecilerinden de geccedilerek Prevostun Cleveland ından dada cılara gelinceye kadar yuumlz yıldan fazla bir zamanın başkaldırmashysı ucuz yanından acayipliğin goumlzuumlpekliğinde yatışır Hepsinin de acıdan soumlzetmesini iyi becermesi onu boş goumlsterişlere başvurmadan aşmaktan umudu kestikleri boumlylece acının tek oumlzuumlrleri ve gerccedilek soyshylulukları olarak kaldı ını iccedilguumlduumlyle sezdikleri iccedilindir

Bunun iccedilin romantizmin mirasını ayan uumlyesi Hugo değil cinashyyet ozanları Baudelaire ve Lacenaire yuumlklenmişlerdir Bu duumlnyada her şeyden cinayet sızıyor der Baudelaire gazetedell duvardan inshysan yuumlzuumlnden Hiccedil de ilse bu cinayet bu duumlnya yasası seccedilkin bir ccedilelıshyreye buumlruumlnmelidir Lacenaire cani beyzadelerin ilki kendini gerccedilekten verir bu işe Baudelaire o kadar ileri gitmlz ama dehası vardır Cinayeshytin fazla fazla oumltekilerden daha ender bir tuumlr olarak goumlruumlnduumlğuuml koumltuumlluumlk bahccedilesini yaratacaktır o Dehşet bile ince bir duyu ve ender bulunur bir nesne olacaktır Kurban edilmekten mutluluk duymasına duyarshydım ya devrimi her iki biccedilimde de duymak iccedilin cellat olmaktan da kaccedilmazdım hani Toumlrelere uyuşu bile cinayet kokar Baudelairein Duumlşuumlnme ustası olarak Maistrei seccedilmesi bu tutucu yazarın sonuna kashydar gitmesinden oumlğretisini oumlluumlm ve cellat uumlzerinde toplamış olmasınshydan ileri gelir Baudelaire Gerccedilek ermiş halkı halkın iyiliği iccedilin kamshyccedilılayan oumllduumlren kişidir diye duumlşuumlnuumlyormuş gibi goumlruumlnmeye ccedilalışır Yerine getirilecektir soumlzuuml Gerccedilek ermişler soyu başkaldırmanın bu

5 1

garip sonuccedillarını perccediliniemek uumlzere yeryuzune yayılmaya başlıyor Ama Baudelaire şeytansı silahlarına Sadea duumlşkuumlnluuml uumlne kutsala salmiddot dırılarına karşın gerccedilek bir başkaldırmış olamayacak kadar tanrı bishylimciydi Kendisini ccedila ının en buumlyuumlk ozanı yapan şey başka yerdeydi

middotBaudeıaıre burada ancak zuumlppeli in en derin kurarncısı oldu u romanshytik başkaldırmanın sonuccedillarından birini kesin deyimlerle tanımladı ı oumllccediluumlde anılabilir

Gerccedilekten de başkaldırmanın zuumlppelikle uzlaştı ını kanıtlar romiddot mantizm Zuumlppelik beylik biccedilimleri iccedilinde bir ahlak oumlzlemini belli eder Yozlaşa yozlaşa onur yoklu u olmuş bir onurdur Ama aynı zamiddot manda duumlnyamızda haia egemen olan bir esteti i yalnız yaratıcıların succedilladı ı bir Tanrının inatccedilı rakiplerinin esteti ini başlatır Romanshytizm bir de işiklik getirir Sanatccedilının işi yalnızca bir duumlnya yaratmak guumlzelli i guumlzellik iccedilin yuumlceltmek degildir artık aynı zamanda bir tutushymu da tanımlamaktır Sanatccedilı oumlrnek olur o zaman bir oumlrnek olarak goumlsterir kendini Ahlakı sanattır Bilinccedil youmlneticileri ccedila ı onunla başshylar İntihar etmedikleri ya da ccedilıldırmadıkları zaman zuumlppeler uumln yamiddot par gelecek kuşaklar iccedilin poz verirler Vigny gibi susacaklarını haymiddot kırdıkları zaman bile guumlmbuumlrtuumlluuml bir susmaları vardır

Ama romantizmin goumlbeginde bile bu tutumun kısırlı ı bazı başshykaldırınışiarın goumlzuumlnden kaccedilmaz Bu başkaldırmışlar acayiplik (ya da inanılmaz) ile bizim devrimci seruumlvencilerimiz arasında bir geccediliş oumlrneshy

i oluştururlar Rameau nun ye eni ile yirminci yuumlzyılın fatihleri arasında Byron ile Shelley goumlsterişli bir biccedilimde de olsa daha o zashymandan oumlzguumlrluumlk iccedilin ccedilarpışırlar Goumlstermek isterler kendilerini ama başka bir biccedilimde Başkaldırma iyiden iyiye yerleşece i yapma evrenine girmek uumlzere goumlruumlnme evreninden ayrılır yavaş yavaş O zaman 1 830 yılının Fransız uumlniversitelileri ile Rus de cem briste 1eri 1 ilkin yalnızken sonradan oumlzveriyle bir birleşme yolu arayan bir başmiddot kaldırmanın en arı cisimleşmesi olarak belirecektir Buna karşılık yıshy

( 1 ) On dokuzuncu yuumlzyıl sonunda ccedilarlık youmlnetimine karşı yıldırı eylemlerine girişen genccedillere bu ad verilir (Ccedileviren)

5 2

kım ve ccedilılgınca yaşam duumlşkuumlnluuml uuml devrimenerimizde yeniden karşıshy

mıza ccedilıkacaktır Yargılama goumlsterişi sorgu yargıcı ile sanı ın korkunccedil oyunu sorguya ccedilekmelerin sahneye konuluşu bir eski kaccedilama a goumlsshyterilen eıtilimi belli eder bazı bazı Romantik başkaldırmış da bu kaccedilashy

mak yola başvurarak kendi benlijtini yadsımış daha derin bir benli e varmanın mutsuz umudu iccedilinde goumlruumlnuumlşe batlanmıştı

5 3

KURTULUŞUN Y ADSINMASI

Romantik başkaldırma bireyi -ve koumltuumlluumlguuml goumlklere ccedilıkardığına goumlre insanlardan yana değil yalnızca kendi kendinden yana ccedilıkıyor demektir Zuumlppelik hangi tuumlrden olursa olsun Tanrıya goumlre bir zuumlppeshyliktir her zaman Birey yaratık olarak yaratıcıya karşıt olamaz Kashyranlık bir tuumlr cilveleşmeye girişeceği bir Tanrı ya gereksinimi vardır Arınand Hoog 1 Nietzsche msi iklimlerine karşın bu yapıtlarda daha Tanrının oumllmediğini soumlylemekte haklıdır Bağıra ccedilağıra cehenneme yollanmak isternek bile Tanrıya oynanan iyi bir oyundan başka bir şey değildir Dostoyevski ile başkaldırmanın betimlemesinde bir adım daha atılacaktır İvan Karamazof insanlardan yana ccedilıkar ve onların succedilsuzlukları uumlzerinde durur uumlzerlerine ccediloumlken oumlluumlm cezasının haksız olduğunu soumlyler Hiccedil değilse ilk ccedilıkışında koumltuumlluumlğuuml savunmak şoumlyle dursun Tanrı dan uumlstuumln tuttuğu adaleti savunur Demek ki buumlsbuumltuumln yadsımaz Tanrı nın varlığım Bir ahlak değeri adına ccediluumlruumltuumlr onu Roshymantik başkaldırmışın istediği Tanrıyla eşit eşite konuşmaktı Koumltuumlshyluumlk koumltuumlluumlğe karşılık verir o zaman kibir de zulme oumlrneğin Vignynin uumllkuumlsuuml susmaya susmayla karşılık vermektir Burada Tanrı duumlzeyine yuumlkselrnek soumlz konusu kuşkusuz ama bu kadarı bile kutsala saldırı demektir Ne var ki Tanrının egemenliğini de yerini de yadsımak duumlshyşuumlnuumllmemektedir Her kutsala-saidırma eni konu bir kutsala katılma olduğuna goumlre bu saidırma bir selamlamadır

İvan la ses değişir Tanrı da yargılanır artık hem de yukardan KoumltuumllUk Tanrının yaratımı iccedilin zorunluysa bu yaratım onaylanamaz

( 1 Les Petits Romantiques (Cahiers du Sud

5 4

ivan bu anlaşılmaz Tanrıya bağlanmayacaktır artık adına adalet deshynilen daha yuumlce bir ilkeye dayanacaktır Başkaldırmanın temel girişishymini başlatır Yarlıgama uumllkesinin yerini adalet uumllkesine vermek Boumlyshylelikle Hıristiyanlı a karşı da saldırıya girişir Romantik başkaldırshymışlar bir kin ilkesi saydıkları Tanrıyla bağlarını koparıyorlardı İvansa accedilıkccedila gizlemi dolayısıyla aşk ilkesi olarak Tanrı yı yadsır Martaya on saat ccedilalıştırılan işccedililere yapılan adaletsizliği ancak aşk onaylattırtır bize ccedil ocukların doğrulanmaz oumlluumlmuumlnuuml de gene o onayshylattırtabilir Ccedilocukların acısı gerccedileğe erilmesi iccedilin zorunlu acılar toplamını tamamlamaya yarıyorsa bundan boumlyle bu gerccedileğin bu pashyhaya değmediğini soumlyleyeceğim der İ van Hıristiyanlığın acı ile gershyccedilek arasına soktuğu derin bağımlılığı yadsır ivanın en derin haykırıshyşı başkaldırmışın ayakları dibinde en altuumlst edici uccedilurumları accedilan haykırış oumlyle de olsadır Haksız da olsam suumlrerdi kızgınlığım Tanrı varolsa da gizlem gerccedileği kapiasa da stareccedil Zosima haklı olsa da ivan bu gerccedileğin koumltuumlluumlkle acıyla oumldenmesini succedilsuzun oumlluumlm cezasına ccedilarptırılmasını onaylamayacaktı demektir bu ivan dinsel kurtuluşun yadsınmasını cisimleştirir İnanccedil oumlluumlmsuumlz yaşama goumltuumlruumlr Ama giieshymin ve koumltuumlluumlğuumln benimsenmesini haksızlığa boyun eğilmesini de geshyrektirir oumlyleyse ccedilocukların acı ccedilekmesi dolayısıyla inanca varamayan kişi oumlluumlmsuumlz yaşama kavuşamayacaktır oumlluumlmsuumlz yaşam varolsa bile İvan bu koşullar altında yadsırdı onu O bu pazarlığı teper Ancak koshyşulsuz olarak benimseyebilirdi yarlıgamayı Bunun iccedilin koşullarını kendisi koyar Başkaldırma her şeyi ister ya da hiccedilbir şeyi Duumlnyashynın buumltuumln bilimleri ccedilocukların goumlzyaşiarına değmez ivan gerccedilek yoktur demez Bir gerccedilek varsa bunun ancak benimsenmez bir gerccedilek olabileceğini soumlyler Neden Adaletsizdir de ondan Adaletin gerccedilekle savaşı ilk burada başla1nıştır bir daha da durmayacaktır ivan yalnız dolayısıyla ahlakccedilı olarak doğaoumltesi bir tuumlr donkişotlukla yetinecekshytir Ama beş on yıl daha geccedilince uccedilsuz bucaksız bir siyasal kundakccedilıshylık adaleti gerccedilek yapmaya ccedilalışacaktır

uumlstelik ivan tek başına kurtulmanın yadsınmasını da cisimleşshytirir Cehennemiikiere bağlılık duyar ve onlar yuumlzuumlnden cenneti teshyper Gerccedilekten de inansaydı kurtulabilirdi ama başkaları cehennemshylik olurdu Acı suumlruumlp giderdi Gerccedilek-acımanın acısını ccedileken kişi iccedilin kurtuluş yoktur İ van adaletsizlik ve ayrıcalığın yadsındığı gibi inanshy

5 5

cı iki yandan yadsımakla Tanrıyı haksız ccedilıRarrrıasını suumlrduumlrecektir Bir adım daha attık mı ya hep ya hiccedil ten ya herkes ya hiccedil kimse ye geccedileshyriz

Bu karar ve bu kararın gerektirdi i tutum romantiklere yeterdi Ama Ivan zuumlppeli e kapılmakla birlikte evetle hayır arasında allak bullak olmuş durumda sorunlarını gerccedilekten yaşarı Bu andan sonra tutarlılı a ulaşır oumliuumlmsuumlzluuml uuml tepince ne kalır kendisine İlkel yanıyla yaşam Yaşamın anlamı silindikten sonra da yaşam kalır Mantığa karşın_yaşıyorum der lvan Sonra da Yaşama inancım kalmasa da sevilen kadından evrenin duumlzeninden kuşku duysam da her şeshyyin cehennemsi ve lanetli bir kargaşalıktan başka bir şey olmadığına inansam da yaşardım gene der İvan yaşayacaktır sevecektir de neden olduğunu bilmeden Ama yaşamak davranmaktır da Ne adına oumlluumlmsuumlzluumlk yoksa ne oumlduumll vardır ne ceza ne iyi vardır ne koumlshytuuml oumlluumlmsuumlzluumlk olmayan yerde rdem yoktur Sonra da şunları soumlyshyler Yalnız acının bulundu unu kimsenin succedillu olmadığını her şemiddot yin birbirine ba landığını her şeyin geccediltiğini her şeyin dengelendimiddot ğini biliyorum Ama erdem yoksa yasa da yok demektir Her şeye izin vardır

Ccedilağdaş yoksayıcılığın tarihi bu her şeye izin vardırla gerccedilekshyten başlar Romantik başkaldırma bu kadar ileri gitmiyordu Her şeye izin olmadı ını ama kendilerinin pervasız olduklarını yasaklanmışı da yaptıklarını soumlylemekle yetiniyorlardı Oysa Karamazoflarla oumlfke mantığı başkaldırmayı kendi kendisiyle karşı karşıya getirecek onu umutsuz bir ccedilelişki iccediline atacaktır Temel ayrım şuradadır Romanshytikler iyilik yapmaya da izinli goumlruumlrler kendilerini oysa İvan tutarlılıshyğını yitirmemek iccedilin koumltuumlluumlk yapmaya ccedilalışacaktır İyi olma serbestmiddot liğini tanımayacaktır kendine Yalnız umutsuzluk ve yadsıma değildir yoksayıcılık umudu kesme ve yadsıma istemidir her şeyden oumlnce Oumlyle vahşicesine arılıktan yana ccedilıkan bir ccedilocu un acısı karşısında titreyen geyiğin arslanın yanında uyuduğunu kurbanın katili kucakshyladığını goumlzleriyle goumlrmek isteyen adam Tanrının tutarlılığını yadshy

( 1 ) ivanın bir bakıma Dostoyevski olduğunu Dostoyevskinin onda Alyoşada olduğundan daha rahat bir Dostoyevski olarak b elirdiğini amınsatmak geremiddot kir mi

5 6

sıyıp da kendi oumlz kuralını bulmaya ccedilalışmaya başladıktan sonra oumllshyduumlrmenin yasallı ını benimser oumllduumlruumlcuuml bir Tanrıya başkaldırır İvan ama başkaldırışını usa vurur vurmaz bundan oumllduumlrme yasasını ccedilıkarır Her şeye izin varsa babasını oumllduumlrebilir hiccedil dettilse oumllduumlruumllmesine goumlz yumabilir oumlluumlm malıkumu koşulumuz uumlzerinde uzun bir duumlşuumlnce cinayetin doğrulanmasıyla sonuccedillanır ancak İvan hem idam cezasınshydan nefret eder (bir idamı anlatırken kızgınlıkla Başı duumlştuuml Tanrı nın iyiliği adına der) hem de cinayeti ilke olarak benimser Katile buumltuumln hoşgoumlruumller eellada hiccedilbir şey İccedil inde Sadeın rahatccedila yaşadığı bir ccedilelişki ivan Karamazofu boğar

Gerccedilekten de oumlluumlmsuumlzluumlk varolsa bile onu yadsıdığını soumlylemiş olmakla birlikte sanki hiccedil yokmuş gibi duumlşuumlnuumlr goumlruumlnuumlr Koumltuumlluumlğe ve oumlluumlme karşı ccedilıkmak iccedilin oumlluumlmsuumlzluumlk gibi erdemin de varolmadığını soumlylemek ve babasının oumllduumlruumllmesine ses ccedilıkarmamak yolunu seccediler Bile bile benimser ikiliği ya erdemli ve mantık dışı ya da mantıklı ve cani olmak oumlteki beni şeytan ivanın kulağına Erdemli bir eyleshymi gerccedilekleştirmek istiyorsun ama erdeme inanmıyorsun seni sinirshylendiren kafanı karıştıran bu işte diye fısıldarken haklıdır ivanın en sonunda kendi kendine sorduğu ve Dostoyevskinin başkaldırma anlayışına sağladığı gerccedilek ilerlemeyi oluşturan soru burada bizi ilgilendiren tek sorudur Başkaldırma iccedil inde yaşanabilir mi ayakta kalmabilir mi

ivan yanıtını belli eder Ancak onu son noktasına kadar goumltuumlshyrerek yaşayabiliriz başkaldırmada Doğaoumltesi başkaldırmanın son nokshytası nedir Bu duumlnyanın efendisi yasallığı yadsındıktan sonra devrilshymelidir İnsan almalıdır onun yerini Tanrı ve oumlluumlmsuumlzluumlk olmadıttına goumlre yeni insanın Tanrı olmasına izin vardır Ama Tanrı olmak neshydir Her şeye izin olduğunu benimsemek kendi yasasından başka her tuumlrluuml yasayı yadsımak Ara uslamlamalar geliştirilmese de Tanrı olmanın cinayeti benimsernek olduğu anlaşılır (Dostoyevskinin ayshydınlarının goumlzde duumlşuumlncesidir bu) Oumlyleyse ivanın kişisel sorunu manshytığa bağlı kalıp kalm ayacağını bir de succedilsuz olarak ccedilekilen acı karshyşısında oumlfkeli bir ccedilıkıştan sonra babasının oumllduumlruumllmesini tann-insanshyların aldırmazlığıyla benimseyip benimseyemeyeceğini bilmektir Ccediloumlshyzuumlmuuml biliriz Babasının oumllduumlruumllmesine engel olmayacaktır Goumlruumlnuumlşle yetinemeyecek kadar derin eyleme geccedilerneyecek kadar duygulu olshy

5 7

Ju undan yaptırmakla yetinecektir Ama ccedilıldıracaktır İnsanın benshyzerini nasıl sevebilece ini anlamayan adam onun nasıl oumllduumlruumllebileshyce ini de anlamaz Do rulanmaz bir erdemle berimsenmez bir cinashyyet arasında sıkışıp kalmıştır iccedilini acıma kemirir ama sevme yeteneshy

inden yoksundur kişinin yardımına koşan alaycılıktan uzak bir yalshynızdır ccedilelişki oumllduumlrecektir bu uumlstuumln usu Yersel bir usum var Ne dishyye bu duumlnyadan olmayanı anlamaya ccedilalışayım diyordu Ama bu duumlnyadan olmayan iccedilin yaşıyordu yalnız hiccedilbir şeyini sevmedi i yeryuumlzuumlnden de bu saltlık gururu koparıyordu onu

Oumlte yandan sorun bir kez ortaya konulduktan sonra arkadan gelecek sonucu engellemez bu kaza Başkaldırma eyleme doğru ilershylemeye başlamıştır artık Dostoyevski Buumlyuumlk Engizitoumlr soumlylenceshysiyle bu gidişi oumlnceden peygambersi bir yoğunlukla belirtmiştir ivan evreni yaratıcısından ayırmaz olur sonunda Tanrı değil benim yadsıdığım buumltuumln evren der Başka bir deyimle yarattığından ayshyrılmaz olan baba Tanrıyı yadsır ı Kapkaccedilccedilılık tasarısı tuumlmuumlyle ahlak alanında kalır boumlylece Evrende hiccedilbir şeyi duumlzeltmek istemez Ama evren ne ise o oldu undan ahlak bakımından oumlzguumlrluumlğe ulaşma hakshykını ccedilıkarır bundan oumlteki insanlar da oumlyle Başkaldırmanın her şeye izin vardırı ve ya herkes ya hiccedil kimse yi benimseyip de insanlashyrın egemenli ini ve tanrısallığını sa lamak iccedilin evreni yeni baştan kurmaya kalktığı doğaoumltesi başkaldırmanın ahlaktan politikaya doğshyru uzandı ı andan sonra gene aynı yoksayıcılıktan doğan ama nereshylere kadar varabiieceği hesaplanamayan yeni bir eylem başlayacakshytır Yeni dinin peygamberi Dostoyevski bunu oumlnceden goumlruumlp haber vermişti Alyoşa Tanrının da oumlluumlmsuumlzluuml uumln de bulunmadığı sonushycuna varsaydı tanrısız ve sosyalist olurdu hemen Ccediluumlnkuuml sosyalizm yalnızca işccedili sorunu değil her şeyden oumlnce tanrısızlık sorunudur tanrısızlığın cisimlendirilmesi sorunudur Tanrısız bir durumda yershyyuumlzuumlnden goumlklere ulaşmak değil goumlkleri yeryuumlzuumlne indirmek iccedilin kushyrulmuş Babil kulesi sorunudur 2 bull

( 1 ) ivan babasının oumllduumlruumllmesini onaylar Doğaya ve doumlllenmeye karşı kundakshyccediltığı seccediler Oumlte yandan bu baba aşağılık bir insandır Baba Karamazofun tiksindirici goumlruumlntuumlsuuml ivan ile Alyoşanın tanrısı arasına kayar durur

(2) Bu sorunlar (Tanrı ve oumlluumlmsuumlzluuml k) sosyalist sorunların aynıdır ama başka bir tccedilıdan ele alınmışlardır

5 8

Gerccedilekten de Alyoşa bundan sonra lvana bir acemi ccedilayla a davranır gibi davranabilir O yalnızca kendisini dizginlemek istiyor bunu başaramıyordu Daha ciddi kimseler gelecek aynı umutsuz yadmiddot sırnarlan yola ccedilıkarak duumlnya imparatorluğunu isteyeceklerdir lsayı zindana atan ve ona youmlnteminin iyi olmadığını evrensel mutluluğun iyi ile koumltuuml arasında kendi başına bir seccedilim yapma oumlzguumlrluumlğuumlnde deshyğil duumlnyayı egemenliği altına alıp birleştirilmesiyle sağlanacağını soumlyshyleyen Buumlyuumlk Engizitoumlrlerdir bunlar İlkin egemen olmak gerekir bir de fethetmek Goumlkler uumllkesi gerccedilekten yeryuumlzuumlne inecektir ama inshysanlar egemen olacaktır burada ilkin birkaccedilı Sezarlar ilk anlayanlar sonra buumltuumln oumltekiler zamanla Her şeye izin olduğuna goumlre her yolshydan sa lanabilir evrenin birliği Buumlyuumlk Engizitoumlr yaşlı ve yorgundur bilgisi acıdır ccediliinkuuml İnsanların korkak olmaktan ccedilok tembel oldukshylarını iyi ile koumltuumlyuuml ayırdetme oumlzguumlrluumlğuumlne rahatı ve oumlluumlmuuml ye tutshytuklarını oilir Tcrrihin durmamacasına yadsıdığı bu sessiz tutsağa acır soğuk bir acırrıa ruyar Konuşmaya zorlar onu haksızlıklarını benimshysemeye bir arlamda Engizitoumlrlerin ve Sezarların giriştiği işi yasaya uygun kılmaya zorlar Ama tutsak susar oumlyleyse iş onsuz suumlrduumlruumlleshyrektir oumllduumlruumllecektir Ccedilağların sonunda insan uumllkesi gerccedilekleştirishyiinc elecektir yasailık İş daha başlangıcında sona ermekten ccedilok uzak yeryuumlzuumlnuumln ccedilok acı ccedilekmesi gerek daha ama ulaşacağız ereğishymize Sezar oiacağız evrensel mutluluğu o zaman duumlşuumlneceğiz

O guumln buguumln tutsak idam edilmiştir yalnızca derin anlayışa yıkım ve oumlluumlm anlayışına kulak veren Buumlyuumlk Engizitoumlrler egemendir Buumlyuumlk Engizitoumlrler goumlğuumln ekmeğini ve oumlzguumlrluumlğuumlnuuml gururla teper yershyyuumlzuumlnuumln oumlzguumlrluumlksuumlz ekmeğini sunarlar Polisleri daha o zamanlarda Golgotha da Ccedilarmıhtan in sana inanalım diye bağırıyorlardı Ama inmedi hatta canccedilekişmenin en zor dakikasında bırakıldığı iccedilin Tanshyrıya dert yandı Kanıt manıt yok demektir oumlyleyse başkaldırmışlashyrın yadsıdığı Buumlyuumlk Engizitoumlrlerinse alaya aldıkları inanccedil ve gizlem vardır Her şeye izin vardır cinayet yuumlzyılları bu ccedilalkantılı dakikada hazırlanmıştır Paulden Stalin e varıncaya kadar Sezarı eccedilmiş pashypalar yalnız kendi kendilerini seccedilen Sezarların yolunu accedilmışlardır Tanrı ile gerccedilekleşmeyen duumlnya birliği Tanr ya karşı gerccedilekleşmeyi deneyecektir bundan boumlyle

Ama bu noktaya gelmedik daha Şimdilik succedilsuz olduğu duumlshy

5 9

şuumlncesi ile oumllduumlrme istemi arasında şaşırıp kalmış eylem y eteneginshyden yoksun başkaldırmışın solgun yuumlzuumlnuuml sunar İvan bize Bir yanshydan insan koşulunun goumlruumlntuumlsuumlduumlr diye oumlluumlm cezasından nefret eder bir yandan da cinayete do ru yuumlruumlr İnsanlardan yana ccedilıktıgı iccedilin pashyyına yalnızlık duumlşer Usun başkaldırması onunla birlikte ccedilılgınlıkta son bulur

6 0

SALT KESİNLEME

İnsan Tanrıyı ahlak accedilısından yargılamaya kalkar kalkmaz onu kendi iccedilinde oumllduumlruumlr Ama bu durumda ahiakın temeli nedir Adalet adına yadsınır Tanrı ama Tanrı duumlşuumlncesi olmayınca adalet duumlşuumlncesi anlaşılır mı Uyumsuzluğa duumlşmez miyiz o zaman Nietzsche doğrushydan doğruya uyumsuzluğa el atar Uyumsuzluğu daha iyi aşabilmek iccedilin son noktasına kadar goumltuumlruumlr onu Ahlak ancak bundan sonra kushyrulabilir Tanrının yokedilmesi gereKen son yuumlzuumlduumlr O zaman Tanrı yok demektir artık varlığımıza guumlvence sağlamaz insan varolmak iccedilin yapmaya karar vermelidir tir

Tek

Daha oumlnce Stirner Tanrıyı yıktıktan sonra insanda her tuumlrluuml Tanrı duumlşuumlncesini de yıkmak istemişti Ama Nietzschenin tersine yoksayıcılığı hoşnuttu Stirner ccedilıkmazda guumller Nietzsche duvarlara saldırır Daha 1 845te yani Tek ve oumlzelliği nin yayımlandığı yılda ortalığı tertemiz etmeye başlar Genccedil ve solcu Hegel cilerle (Marx da bunlar arasındaydı) Kurtulmuşlar Birliğine girip ccedilıkan bu adamiddot ının yalnız Tanrı ile değil Feuerbachın İnsanı Hegel in Ruhu ve onun tarihsel cisimleşmesi olan devletle de goumlruumllecek bir hesabı varshydı Ona goumlre buumltuumln bu putlar aynı dar kafalılıkta oumlluumlmsuumlz duumlşuumlnceshylere inanmadan doğmuştur Bu yuumlzden savımı hiccedilbir şey uumlzerine kurmadım diye yazabilmiştir Guumlnah bir Moğol yıkımıdır kuşkushysuz ama tutukluları olduğumuz hukuk da oumlyle Tanrı duumlşmandır Stirner kutsala saldırıda elden geldiğince ileri gider (sindir kutsanmış ekmeği olsun bitsin ) Tanrı benin daha doğrusu olduğum şeyin

6 1

bir sapıtmasından başka bir şey degildir Sokrat İsa Descartes Heshygel buumltuumln peygamberler buumltuumln filozoflar beni oldu um şeyi saptırshy

mak iccedilin yeni yollar bulmaktan başka bir şey yapmamışlar Stirner bu beni en oumlzel en geccedilici yanına indirgeyerek Fichtein it beninshy

den ayırır Adlar adlandırmaz onu Tektir Stirnere goumlre evrensel tarih İsaya kadar gerccedilegi uumllkuumlleştirmek

yolunda uzun bir ccedilabadan başka bir şey de ildi Bu ccedilaba eskilere oumlzshyguuml duumlşuumlncelerle arınma ayinlerinde cisimleşir İsadan sonra erege vashyrılmıştır- artık başka bir ccedilaba başlar bu da tam tersine uumllkuumlyuuml gershyccedilekleştirmektir Soyutu cisimlendirme tutkusu arınmanın yerini alır İsanın mirasccedilısı olan sosyalizm etkisini artırdıkccedila duumlnyayı gittikccedile daha ccedilok yakıp yıkar Ama evrensel tarih ben olan tek ilkeye canlı somut ilkeye birbirini kavalayan soyutlamaların yani Tanrının devshyletin toplumun insanın boyunduru una sokulmak istenen utku ilshykesine karşı uzun bir aşa ılamadan başka bir şey de ildir İnsansevershylik bir aldatmacadır Stirner e goumlre Devlet ve insana saygıda en yuumlksek noktalarına ulaşan tanrısız felsefeler de dinsel ayaklanmalardan başka bir şey olamaz 3izim tanrısızlarımiZ gerccedilekten dindar insanshylardır der Stirner Buumltuumln tarih boyunca bir tek din olmuştur oumlluumlmshysuumlzluumlk dini Bu din yalandır Yalnızca Tek oumlluumlmsuumlzuumln ve egemenlik iste ini desteklemeyen ve varsa hepsinin duumlşmanı olan Tek gerccedilektir

Stirnerle başkaldırmaya hız veren yadsıma edimi buumltuumln kesinshylerneleri karşı konulmaz bir biccedilimde bastırıverir Ahlak bilincini tıkashyyan tanrısalın buumltuumln yedeklerini de suumlpuumlruumlr Dış oumlbuumlr duumlnya suumlpuumlruumllshymuumlş ama iccedil oumlbuumlr duumlnya yeni bir goumlk olmuştur der Devrim bile tikshy

sindirir bu başkaldırmışı evet her şeyden oumlnce devrim Devrimci olshymak iccedilin inanılacak hiccedilbir şey yokken hala bir şeylere inanmak geshyrekir Devrim (Fransız Devrimi ) bir geriye doumlnuumlşle sonuccedillanmıştır Devrim in gerccedilekte ne olduğunu bu da goumlsterir İnsanlı a koumlle olshymak Tanrı ya kulluk etmekten daha iyi bir şey de ildir oumlte yandan kardeşlik de komuumln istlerin hafta sonu goumlruumlşuuml nden başka bir şey degildir Hafta iccedilinde kardeşler koumlle olur Demek ki bir tek oumlzguumlrshyluumlk vardır Stirner iccedilin Kendi guumlcuumlm bir tek de gerccedilek Yıldızlashyrın goumlzler kamaştırıcı bencilliği

Her şey yeniden ccediliccedileklenir bu ccediloumllde Duumlşuumlncesiz bir sevinccedil

ccedilı lığının yaman anlamı duumlşuumlncenin ve inancın uzun gecesi suumlresinshy

6 2

ce anlaşılamazdı Bu gecenin sonu yaklaşmaktadır devrimierin deshyil ayaklanmanın guumlnuuml olan bir guumln doğmak uumlzeredir Ayaklanma buumlshy

tuumln rahatlıkları yadsıyan bir ccedililedir Ayaklanan insan ancak bencillik leri kendi bencilli iyle birleştiği oumllccediluumlde birleştiği suumlrece uyuşacakshytır oumlteki insanlarla Tek varlığı olan varolmltı isteğini yatıştıracak yalshynızlıktadır gerccedilek yaşamı

Bireycilik bir doruğa ulaşır boumlylece Bireyi yoksayan her şeyin yoksanması ve onu yuumlkselten ona ccedilalışan her şeyin yuumlceltilmesidir İyilik nedir Stirnere goumlre Yararlanabileceğim şey Yasal olarak neyi yapabilirim Yapabileceğim her şeyi Başkaldırma cinayetin do rulanmasına varır gene Stirner bu do ulamayı denemekle kalshymamış (kargaşanın yıldırıcı biccedilimlerinde onun izleri yeniden karşıshymıza ccedilıkar) boumlylece accediltığı yollarla goumlzle goumlruumlluumlr biccedil imde sarhoş olshymuştur Kutsalla ilişkiyi kesme daha da iyisi kutsalı kesme genelshyleşebilir Yeni bir devrim değil yaklaşan guumlccedilluuml gururlu saygısız utanccedilsız goumlk guumlruumlltuumlleriyle bilinccedilsiz bir cinayet kabarmıyor mu ufukshyta oumlnsezilerle ağırlaşmış goumlğuumln karardığını ve sustuğunu goumlrmuumlyor musun Tavanarasında buumlyuumlk yıkımlar yaratanların karanlık sevinci seziliyor burada Bu acı bu dediği dedik mantığı hiccedil bir şey koumlstekshyleyemez artık buumltuumln soyutlamalara karşı dikilmiş kapatıldığı koumlkleshyrinden koptuğu iccedilin kendisi de soyut olmuş adsız bir benden başka hiccedilbir şey Cinayet de kusur da yoktur artık dolayısıyla guumlnahkar da yoktur Hepimiz kusursusuz Aslında her ben devlete ve halka karshyşı succedillu oldu ğuna goumlre yaşamanın yasaya uymazlık olduğunu bilmeshyIiyiz Tek olmak iccedilin oumllduumlrmeyi kabul etmesek bile Hiccedil kutsala say shygısızlık ettiğiniz yok bir succedillu kadar buumlyuumlk değilsiniz siz Hala vesshyveselidir daha kesin konuşur Kurban etmeli değil oumllduumlrmeli onları

Ama oumllduumlrmenin yasallığına karar vermek Teklerin savaşına karar vermektir oumllduumlrme bir tuumlr ortak intiharla bir olacaktır boumlylece Bu konuda hiccedilbir şey soumlylemeyen ya da hiccedilbir şey goumlrmeyen Stirner hiccedilbir yıkma oumlnuumlnde gerilemeyecektir Başkaldırma anlayışı en acı doygunluklarından birini kargaşalıkta bulur sonunda Seni (Alman ulusu) topraga goumlmecekler Ccedilok geccedilmeden kardeşlerin yani oumlbuumlr ulusshylar da ardından gelecekler hepsi senin ardından gidince insanlık goumlshymuumllmuumlş olacak Ben en sonunda tek efendim olan Ben Ben onun mirasccedilısı mezarının uumlstuumlnde kahkahayı koyvereceğim Boumlylece duumlnshy

6 3

yanın yıkıntıları uumlzerinde kral-bireyin acı guumlluumlşuuml başkaldırma anlayışıshynın son utkus nu betimler Ama bu son noktada oumlluumlmden ya da dirishylişten başka hiccedilbir şeye olasılık kalmaınıştır artık Stirner onunla birshylikte de buumltuumln yoksayıcı başkaldırmışlar yıkınanın sarhoşlu u iccedilinde son noktalara koşarlar Ama ccediloumll goumlruumlnuumlnce burada ayakta kalabilmeshyyi ouml renmek gerekir Nietzschenin ccedilok yorucu arayışı başlamaktadır

Nietzsche ve Y oksayıcılık

Tanrıyı yoksuyoruz Tanrının sorumlulu unu yoksuyoruz ancak boumlyle kurtaraca ız duumlnyayı Nietzsche ile yoksayıcılık peyshygambersi olur sanki Ne var ki onun yapıtında peygamberlerden ccedilok hekimi goumlz oumlnuumlne almazsak buumltuumln guumlcuumlyle nefret etti i aşa ılık ve bashyya ı zalimlikten başka hiccedilbir şey ccedilıkaraınayız NietzschEden Duumlşuumlnshycesinin geccedilici youmlntemli tek soumlzcuumlkle stratejik niteli i kuşku goumltuumlrshymez Cerrahiarın peygamberlerle ortak yanı gelece e goumlre duumlşuumlnuumlp ameliyat yapmalarıdır Nietzsche gelecek bir yıkımı goumlz oumlnuumlne alarak duumlşuumlnmuumlştuumlr yalnız ama bu yıkımın sonunda ne ccedilirkin ne hesapccedilı bir yuumlze buumlruumlnece ini sezdi i iccedilin onu oumlvmek iccedilin de il ondan sakınshymak onu bir yeniden-do uş biccedilimine sokmak iccedilin duumlşuumlnmuumlş tuumlr Yokshysayıcılı ı goumlrmuumlş onu bir klinik olayı gibi incelemiştir Avrupanın ilk kusursuz yoksayıcısı oldu unu soumlyluumlyordu E ilimi dolayısıyla deshy

il durumu dolayısıyla bir de ccedila ının mirasını yadsıyamayacak kadar buumlyuumlk oldu u iccedilin Kendinde de başkalarında da bir inanma yetenekshysizli i goumlrduuml her tuumlrluuml inancın ilk temelinin yani yaşam inancının sishylindi ini goumlrduuml Başkaldırmış olarak yaşanabilir mi sorusu hiccedilbir şeye inanmadan yaşanabilir mi biccedilimine girdi onda Yanıtı olumshyludur Evet inanccedil yoklu u bir youmlntem durumuna getirilirse yoksayıshycılık son sonuccedillarına kadar goumltuumlruumlluumlrse sonra ccedil oumlle ccedilıkılıp da olacakshylara guumlvenilerek aynı ilkel iccedilguumlduumlyle hem acı hem sevinccedil duyulursa

Youmlntemli kuşku yerine youmlntemli yadsımayı uyguladı yoksayıshycılı ı hala kendi kendinden gizleyen şeyleri Tanrının oumlluumlmuumlnuuml gizleshyyen putları duumlzenli bir biccedilimde yıkmaya ccedilalıştı Yeni bir tapınak yuumlkseltmek iccedilin bir tapınak yıktnak gerekir yasa budur Ona goumlre iyilikte ve koumltuumlluumlkte yaratıcı olmak isteyen kişinin her şeyden oumlnce

6 4

yıkıcı olması de erleri kırması gerekir En uumlstuumln koumltuumlluumlk en uumlstuumln iyili in iccedilindedir ama uumlstuumln iyilik yaratıcıdır oumlylesine hayran kalshydı ı şu Fransız on yedinci yuumlzyılının oumlzguumlrluumlk ve kesinli inden yokshysun olarak ama deha yuumlzyılı saydı ı yirminci yuumlzyılı niteleyen ccedilılgın accedilık goumlruumlşluumlluumlkle kendine goumlre zamanının Youmln tem uumlzerine konuşshy

ma sını yazdı Bu başkaldırma youmlntemini incelemek de bize duumlşuumlyor1 bull Nietzsche nin ilk adımı bildi ine boyun e mektir Tanrısızlık

en do al şeydir onun iccedilin Kurucu ve koumlkluumlduumlr Kendisine bakılırshysa Nietzschenin uumlstuumln iccedilccedila rısı tanrısızlık sorunu iccedilinde kesin bir duruşa bir tuumlr bunalıma yol accedilmaktır Duumlnyanın gidişi gelişiguumlzeldir bir ere i yoktur oumlyleyse hiccedilbir şey istemedi ine goumlre tanrı gerekshysizdir Bir şey isteseydi (koumltuumlluumlk sorununun geleneksel tanımını bulushyyoruz burda) oluşun buumltuumln de erini duumlşuumlrecek bir acı ve mantıksızshylık toplamını sırtlaması gerekirdi Stendhalin soumlzuumlne ccedilok imrendi i bilinir Tanrının tek ba ışlatıcı yanı varolmamasıdır Duumlnya tanrıshysal istemden yoksun oldu una goumlre birlikten ve erekten de yoksunshydur Bunun iccedilin duumlnya yargılanamaz Ona youmlneltilen her yargı yaşashymın karalanmasıyla sonuccedillanır Olan olması gerekenemiddot yani goumlk uumllkeshysine oumlluumlmsuumlz duumlşuumlncelere ahlak gerekleriile goumlre yargılanır o zaman Ama olması gereken yoktur hiccedilbir şey adına yargılanamaz bu duumlnya İşte bu ccedila ın uumlstuumlnluuml uuml Hiccedilbir şey do ru de il her şeye izin var Goumlrkemiilikle ya da umursamazlıkla başka binlerce deyimde yankıshylanan bu deyimler Nietzschenin yoksayıcılık ve başkaldırmanın buumlshytuumln yuumlkuumlnuuml yuumlklendi ini kanıtlamaya yeter E itme ve eleme koshynusundaki biraz ccedilocuksu duumlşuumlncelerinde yoksayıcı uslamlamanın en uccedil mantı ını dile getirmiştir Sorun şu Tuumlmuumlyle bilimsel bir bilinccedille isteyerek oumllmeyi ouml retip uygulayacak buumlyuumlk ve bulaşıcı bir yoksayıshycılı a hangi yollardan varıla bilir

Ama N ietzsche yoksayıcılık yararına o zamana kadar yoksayıshycılı ın frenleri sayılagelmiş de erleri duumlşuumlncesine ba lar En başta da ahlakı Sokratın canlandırdı ı ya da Hıristiyanlı ın ouml uumltledi i biccedilishymiyle ahlaklı davranışı kendi başına bir gerileme belirtisidir Etten keshymikten insanın yerini bir goumllge insana vermek ister llimuumlyle uydurma

( 1 ) Burda bizi ilgilendiren Nietzschenin 1 880den ccediloumlkuumlşe kadar gelen felsefeshysidir elbette Bu oumlluumlm Guumlccedil isteminin bir accedilıklaması sayılabilir

6 5

bir duumlzen duumlnyası adına tutkular ccedilığlıklar evrenini sticcedillar Yoksayıshy

cılık inanma yeteneksizliğiyse en koumltuuml belirtisi tanrısızlık değil olana inanma yapılanı goumlrme sunulanı yaşama yeteneksizliğidir Her tuumlrluuml illkuumlcilluumlğuumln temelinde bu sakatlık vardır Ahiakın duumlnyaya inancı yokshytur Nietzscheye goumlre gerccedilek ahlak accedilık goumlruumlştuumlluumlkten ayrılmaz Duumlnshyyanın kara ccedilalıcılarına karşı serttir ccediluumlnkuuml bu kara ccedilalınada yuumlz kızarshy

tıcı bir kaccedilış hazzı goumlruumlr Ona goumlre geleneksel ahlak ahlaksızlığın oumlzel bir durumundan başka bir şey değildir Doğrulanmak gereksiniminshyde olan iyiliktir der Sonra da şunu soumlyler Bir guumln gelecek iyilik yapmaya ahlaksal nedenlerle son verilecektir

Nietzschenin felsefesi başkaldırma sorunu ccedilevresinde doumlner kuşkusuz Tamamı tamamına bir başkaldırma olmakla başlar Ama Nietzschenin yaptığı yer değiştirme de sezilir Başkaldırma kesinleşshymiş bir gerccedilek saydığı Tanrı oumllduumlden yola ccedilıkar onda O zaman yalan yere yokolmuş tanrısallığın yerini almaya ccedilalışan ve belli bir youmlnuuml olmasa bile tanrıların eritildiği tek pota olarak kalan bir duumlnshyyı alccedilaltan her şeye karşı ccedilıkar Kimi Hıristiyan eleştirmenlerinin diishyşuumlnduumlğuumlnuumln tersine Nietzsche Tanrı yı oumllduumlrmeyi tasarlamamıştır Ccedilağının ruhunda oumlluuml bulmuştur onu ilk olarak olayın enginligini anshylamış insanın bu başkaldırınası bir youmlne youmlneltilmezse bir yeniden doğuşa goumltuumlremez kararına varmıştır Bundan başka her tutum ister pişmanlık olsun ister hoşnutluk yıkımı getirecekti Demek ki bir başkaldırma felsefesi ccedilıkarmamıştır Nietzsche başkaldırma uumlzerine bir felsefe kurmuştur

oumlzellikle Hıristiyanlığa saldım ya yalnız ahlak olarak saldırır

ona İsanın kişiliğine de kilisenin arsız yanlarına da dokunmaz İşshyten anlayan bir kimse olarak Cizvitlere hayranlık duyduğu bilinir Gerccedilekte Tanrı ccediluumlruumltuumllmuumlştuumlr yalnız 1 diye yazar Tolstoy iccedilin olduğu gibi Nietzsche iccedilin de İsa başkaldırmış bir insan değildir

oumlğretisinin oumlzuuml tuumlm boyun eğişle koumltuumlluumlk karşısında direnccedilsizlikle oumlzetlenir oumllduumlrmeyi oumlnlemek iccedilin de olsa oumllduumlrmemelidir Duumlnyayı olduğu gibi benimsemeli mutsuzluğunu artırmaya yanaşmamalı ama

( 1 ) Bunun Tdmının kendiliginden ccediluumlruumlmesi olduğunu soumlyluumlyorsunuz ama bir deri değiş tirmeden başka bir şey değil ahlak derisinden sıynlıyor İyishyliğin ve Koumltuumlluumlğuumln ouml tesinde yeniden belirdiğini goumlreceksiniz onun

6 6

koumltuumlluumlguumlne kişi olarak katlanmalıdır Goumlkler uumllkesi elimizin altında demektir o zaman Eylemlerimizle bu ilkeler arasında ilişki kurmamıshyzı saglayan bize dolaysız mutlulugu getiren bir tek iccedil egilim vardır İnanccedil de il iyilik yardım işte Nietzscheye goumlre lsanın bildirisi Bundan boumlyle Hıristiyanlık tarihi bu bildirinin durmamacasına ccedil i shynenmesinden başka bir şey olmayacaktır İncil bile bozulmuştur Paul den Yuumlksek Din Kurullarına varıncaya kadar inanccedil kullugu eylemlerı unutturur

Hıristiyanlıgın İsanın bildirisine getirdiği derin bozulma nedir İsanın oumlgretisine yabancı olan yargı duumlşuumlncesi ile ceza ve oumlduumll kavshyramları Doğa tarih hem de anlamlı tarih olur bu andan sonra insashynın tuumlmluumlguuml duumlşuumlncesi dogmuştur Cebrailin Meryeme İsanın dogashycagını bildirdigi andan son yargıya kadar oumlnceden yazılmış bir oumlykuumlmiddot nuumln kesinlikle ahlaksal olan ereklerine uymaktan başka işi yoktur armiddot tık insanın Tek ayrım sonunda insanların kendiliklerinden iyiler ve koumltuumller diye ayrılmalarıdır İsanın biricik yargısı yaratılıştan gelen guumlnahların oumlnemsiz olduğunu soumlylemekten oumlte bir şey değilken Hıshyristiyanlık buumltuumln yaratılışı buumltuumln dogayı bir guumlnah kaynagı yapacakmiddot tır Neyi yadsır İsa Şimdi Hıristiyan adını taşıyan her şeyi Hırismiddot tiyanlık duumlnyaya bir youmln verdiği iccedilin yoksayıcılıkla savaştıgını sanır oysa yaşama duumlşsel bir anlam vererek gerccedilek anlamının bulunmasımiddot nı oumlnledigi oranda kendisi de yoksayıcıdır Her kilise bir tanrı-insashynın mezarı uumlzerine yuvarlanmış bir taştır zor yoluyla onun dirilmeshy

sini oumlnlemeye ccedilalışır Nietzschenin ccedilelişkin ama anlamlı sonucu kilise kutsalı kutsallıktan uzaklaştırdığı oranda Tanrının Hıristiyanshylık yuumlzuumlnden oumllduumlğuumlduumlr Tarihsel Hıristiyanlığı anlamak gerekir bunshydan bir de derin ve bayagı ikiyuumlzluumlluumlğuumlnuuml

Aynı uslamlama sosyalizme ve insanseverliğin buumltuumln biccedilimlerimiddot ne karşı ccedilıkarır Nietzscheyi Sosyalizm yozlaşmış bir Hıristiyanlıkmiddot tan başka bir şey değildir Yaşama ve dogaya ters duumlşen gerccedilek erekmiddot lerin yerini uumllkuumlsel ereklere veren istemleri imgelemleri kışkırtmaya yarayan şeye tarihin erekliligine inancı suumlrduumlruumlr Sosyalizm Nietzshyschenin bu soumlzcuumlğe verdigi bundan boumlyle kesin anlamda yoksayıcıshydır Yoksayıcı hiccedilbir şeye inanmayan değil varolana inanmayandır Bu anlamda sosyalizmin buumltuumln biccedil imleri Hıristiyan duumlşuumlnmiddotgt iıı ir middot3 middot middot middot

ha da duumlşmuumlş belirtileridir Hıristiyanlık iccedilin oumlduumll ve ceza bir tarih gerektiriyordu Ama kaccedilınılmaz bir mantıkla buumltuumln tarih oumlduumll ve ceshyza anlamını alır sonunda Ortaklaşacı mesihcilik (daha iyi bir gelecek inancı) bundan sonra doğmuştur Tanrı oumlnuumlnde ruhların eşitliği de Tanrı oumllduumlğuumlne goumlre kısaca eşitliğe varır Burada da sosyalist oumlğretishylerle birer ahlak oumlğretisi olarak savaşır Nietzsche İster din alanında kalsın isterse sosyalist soumlylem olsun yoksayıcılık uumlstuumln denilen deshyğerlerimizin mantıklı sonucudur oumlzguumlr duumlşuumlnce sırtlarını dayadıklashyrı boş duumlşleri varsaydıkları pazarlıkları aydınlık usun goumlrevini yerine getirmesini yani edilgen yoksayıcılığı etken yoksayıcılık biccedilimine sokmasını oumlnlemekle işledikleri cinayeti ortaya koyarak yıkacaktır bu değerleri

Tanrıdan ve ahlaksal putlardan kurtulmuş olan bu duumlnyada inshysan yalnız ve efendisizdir şimdi Nietzsche boumlyle bir oumlzguumlrluumlğuumln kolay olabileceğini soumlylememiştir hiccedilbir zaman (bu bakımdan da romantikmiddot lerden ayrılır) Bu yabanıl kurtulu ş yeni bir sıkıntının ve yeni bir mutshylulu ğun acısını ccedilektiklerini soumlylediği kimseler arasına sokar kendisini Ama daha başlangıccedilta Yazıklar olsun bana deliliği verin oumlyleyse Yasanın uumlstuumlnde olmadıktan sonra cehennemiikierin en cehennemlishyğiyim demektir diye haykıran tek sıkıntıdır bu Gerccedilekten de yasashynın uumlstuumlnde kalamayan kişi ya başka bir yasa bulmalıdır ya ccedilılgınlığı Tanrıya da oumlluumlmsuumlz yaşama da inanmammiddotaya başladığı andan -gtw ra yaşayan her şeyden acıdan doğup yaşama acısını ccedilekmeye adanmış herkesten sorumlu olur insan Duumlzeni ve yasayı bulmak kendisine yalnız kendisine duumlşer Cehennemlikler ccedilağı başlar o zaman o yorushycu bitirici doğrulama arayışı ereksiz oumlzlem en acılı en iccedil parccedilalashyyıcı soru yuumlreğin kendi kendine sorduğu soru Kendi yurdumda olshyduğumu nerede duyabilirim sorusu başlar

Nietzsche oumlzguumlr bir duumlşuumlnuumlr olduğu iccedilin duumlşuumlnce oumlzguumlrluumlğuumlnuumln bir rahatlık değil istenen tuumlketici bir ccedilarpışmayla elde edilen bir buumlshyyuumlkluumlk olduğunu biliyordu Yasanın uumlstuumlnde kalmak istenince yasanın altına duumlşme tehlikesinin buumlyuumlk olduğunu da biliyordu Bunun iccedilin usun gerccedilek kurtuluşu ancak yeni goumlrevler benimsemekte bulunduğumiddot nu anlamıştı oumlluumlmsuumlz yasa oumlzguumlrluumlk değilse yasa yokluğu hiccedil değilshydir Bunu soumlylemekten başka bir şey değildi buluşunun oumlzuuml Hiccedil bir şey gerccedilek değilse duumlnya kuralsızsa hiccedil bir şey yasak değildir oumlyle

6 8

ya bir eylemi yasaklamak iccedilin bir değer ve bir erek gerekir Ama hiccedilmiddot bir şeye de izin yoktur aynı zamanda bir başka eylem seccedilmek iccedilin de değer ve erek gereklidir Yasanın salt egemenliği oumlzguumlrluumlk değildir ama her şeyi yapabilmek de oumlzguumlrluumlk değildir Buumltuumln olabilirlerin topmiddot arnı oumlzguumlrluumlğuuml vermez ama olanaksızlık koumlleliktir Kargaşa da bir koumlmiddot leliktir oumlzguumlrluumlk hem olasının hem de olanaksız ın tanımladığı bir duumlnyada bulunabilir ancak Yasa yQksa oumlzguumlrluumlk de yoktur Uumlsmiddot tuumln bir değerle yazgıya youmln verilmiyorsa rastlantı kralsa karanlıklar iccedilinde yuumlruumlyuumlştuumlr soumlz konusu olan koumlruumln korkunccedil oumlzguumlrluumlğuumlduumlr Nietzsche en buumlyuumlk kurtuluşun sonunda en buumlyuumlk bağımlılığı seccediler Tanrının oumlluumlmuumlnuuml buumlyuumlk bir vazgeccediliş kendi kendimize karşı suumlrekli bir yengi durumuna getirmezse k bu yi tirişin acısını ccedilekeriz Başka bir deyimle başkaldırma Nietzsche ile ccedilileciliğe varır O zaman daha derin bir mantık Karamazofun Hiccedilbir şey doğru değilse her şeye izin vardırının yerini hiccedilbir şey doğru değilse hiccedilbir şeye izin yokmiddot tura verir Bu duumlnyada bir tek şeyin yasak olduğunu yadsımak bile yasaya uygun olandan vazgeccedilmek anlamına gelir Hiccedil kimsenin neyin ak neyin kara olduğunu soumlyleyemediği yerde ışık soumlner oumlzguumlrluumlk goumlshynuumllluuml bir tutsaklık olur

Nietzsche yoksayıcılığını youmlntemle yuumlruumlttuumlğuuml bu ccedilıkınaza kormiddot kunccedil bir sevinccedille atılır Ereği accedil ıktan accedilığa ccedilağının insanının durumiddot munu savunulmaz duruma getirmektir Ona goumlre tek umut ccedilelişkinin son noktasına erişmekmiş gibi goumlruumlnuumlr o zaman İnsan kendisini bomiddot ğan duumlğuumlmler arasında oumllmek istemiyorsa onu bir vuruşta kesip atmiddot ması kendi değerlerini kendi yaratması gerekecektir Tanrının oumlluumlmiddot muuml hiccedilbir şeyi bitirmez ancak bir diriliş hazırlamak koşuluyla yaşamiddot nabilir Buumlyuumlkluumlğuuml Tanrıda bulamıyorsak hiccedil bir yerde bulamayız onu yadsımamız gerekir ya da yaratmarn ız der Nietzsche Yadsımiddot mak şu kendisini ccedilevreleyen şu intihara koş tuğunu goumlrduumlğuuml duumlnyamiddot nın işiydi Yaratmaksa uğrunda oumllmek istediği insanuumlstuuml ccedilaba oldu Gerccedilekten de yaratmının ancak yalnızlığın son noktasında olasılık kazandığını insanın da bu ccedilabaya ancak usun en son duumlşkuumlnluumlk nokmiddot tasında buna razı olması ya da oumllmesi gerektiği zaman girişeceğini biliyordu Boumlylece Nietzsche insan usuna tek gerccedileğinin yeryuumlzuuml olmiddot duğunu ona bağlı kalmak uumlzerinde yaşamak ve kurtuluşu gerccedilekleşmiddot tirrnek gerektiğini haykırır Ama aynı zamanda yaşamak bir yasayı

69

gerektirdi ine goumlre yasasız bir duumlnyada yaşamanın olanaksız oldu ushynu da ouml retir ona oumlzguumlr ve yasasız olarak nasıl yaşamalı İnsan oumllshymek istemiyorsa bu bilmeceye yanıt vermek sorundadır

Nietzsche kaccedilmaz hiccedil de ilse Karşılık verir karş ılı ı da tehlishykeyi goumlze almadadır Damocles hiccedilbir zaman kılıccedil altında dansetti i kadar guumlzel dansetmemiştir Kabul edilmezi kabul etmek tutulmaza tutunmak gerekmektedir Yeryuumlzuumlnuumln hiccedilbir erek ardından koşmadıshy

ı kabul edildikten sonra Nietzsche onun succedilsuzlu unu kabul etmeshyyi hiccedilbir niyetinden dolayı yargılanamayaca ına goumlre yargılamaya ba lı olmadı ını do rulamayı bunun sonucu olarak buumltuumln de er yarshygılarının yerini bir tek evete bu duumlnyaya tam ve coşkun bir ba lanıshyşa vermeyi oumlnerir Boumlylece salt umutsuzluktan sonsuz sevinccedil koumlr koumllelikten dizginsiz oumlzguumlrluumlk fışkıracaktır oumlzguumlr olmaksa erekleri yok etmektir Oluşumun succedilsuzlu u kendisine razı olunur olunmaz en fazla oumlzguumlrluuml uuml belirler oumlzguumlr duumlşuumlnce zorunlu olanı sever Nietzsche nin derin duumlşuumlncesi olguların zorunlu u saltsa ccedilatlaksızsa bu zorunshylu un hiccedilbir zorlamayı gerektirmeyece idir rum zorunlu a tuumlm olashyrak katılma işte Nietzsche nin ccedilelişkin oumlzguumlrluumlk tanımı O zaman ne-den oumlzguumlr sorusunun yerini ne-iccedilin oumlzguumlr sorusu alır oumlzshyguumlrluumlk kahramanlıkla birleşir Buumlyuumlk insanın ccedililecili idir yayların en gerilmişi dir

Bolluktan doluluktan do muş olan bu uumlstuumln katılış kusurun ve acının koumltilluuml uumln ve oumllduumlrmenin yaşamın anlaşılması zor garip olan her şeyinin kısıntısız do rulanışıdır Ne ise o olan bir duumlnyada ne ise o olmak konusunda kararlı bir istemdir Kendi kendini bir alınyazısı olarak goumlrmek oldu undan başka tuumlrluuml olmak istememek Soumlz soumlyshylenmiştir Nietzschenin yazgının benimsenmesinden yola ccedilıkan ccedililecishyli i yazgının tanrısallaştırılmasıyla sonuccedillanır Yazgı dizginsizli i orashynında hayranlık verici olur Ahlak tanrısı acıma yazgısını oumldilllenshydirmeye ccedilalıştıkları oranda duumlşmanıdırlar onun Nietzsche ba ışlanashyrak kurtulmak istemez Oluş sevinci yokoluşunun sevincidir Ama yalshynız birey yokolur İnsanın oumlz varlı ını isternek iccedilin girişti i başkaldırshyma atılımı bireyin oluşa tuumlmuumlyle boyun eğmesiyle silinir Amor fati

eskiden bir odium fati olanın yerini alır 1 bull Bilelim bilmeyelim isteshy

( 1 ) Latince iki deyim Birincisi yazgı sevgisi ikincisi yazgı netreti anlamımiddot na gelir (Ccedileviren)

7 0

yelim istemeyelim buumltuumln evrensel varlıkla işbirliği eder her birey Boumlylece birey tuumlruumln yazgısı ve duumlnyaların oumlluumlmsuumlz devinimi iccedilinde sishylinip gider Varolmuş olan her ş ey oumlluumlmsuumlzduumlr deniz kıyıya atar onshyları

Nietzsche duumlşuumlncenin kaynaklarına Sakrattan oumlncekilere doumlshyner boumlylece Bunlar tasarladıkları ilkenin oumlluumlmsuumlzluumlğuumlne goumllge duumlşuumlrshymernek iccedilin varoluş nedenlerini ortadan kaldırıyorlardı Ereği olmashyyan guumlccedil oumlluumlmsuumlzduumlr yalnız Heraclitein oyunu oumlluumlmsuumlzduumlr Nietshyzschenin buumltuumln ccedilabası oluşta yasanın zorunlukta da oyunun varlığıshynı kanıtlamaktır Bir succedilsuzluktur ve unutuştur ccedilocuk bir yeniden başlama bir oyun kendiliğinden doumlnen bir tekerlek bir ilk devinimshydir şu kutsal evet deme vergisidir Duumlnya nedensiz oldu ğu iccedilin tanshyrısaldır Bunun iccedilin eşit nedensizliğiyle yalnız sanat onu kavrayabishylecek niteliktedir Hiccedilbir yargılama duumlnyayı hesaba katmaz ama sanat bize onu yinelemesini ouml ğretebilir duumlnya da sonsuz geri doumlnuumlşler boshyyunca kendi kendini yinelediği gibi Aynı kıyıda en eski deniz durup dinlenmeden aynı soumlzleri yineler yaşama şaşkınlığı iccedilinde olan aynı varlıkları dışarı middotatar Ama hiccedil değilse geri doumlnmeye ve her şeyin geri doumlnmesine razı olan yankı hem de coşkun yankı olan kişi duumlnyanın tanrısallığına katılır

Bu dolambaccedillı yollardan en sonunda insanın tanrılığı girer işin iccediline İlkin Tanrıyı yadsıyan başkaidırmiŞ kişi sonunda onun yerini almaya bakar Ama Nietzsche nin bildirisi baş kaldıran adamın ancak her tuumlrluuml baş kaldırmadan hatta bu duumlnyayı duumlzeltmek iccedilin tanrılar yaratan başkaldırmadan bile elccedilekerek Tanrı olabileceğidir Bir Tanshyrı varsa insan o Tanrı olmamaya nasıl katlanabilir Bır Tanrı vardır gerccedilekten bu da duumlnyadır Onun tanrılığına katılmak iccedilin evet deshymek yeter Yalvarmamalı artık kutsamalı yeryuumlzuuml tanrı-insanlarla dolacaktır o zaman Duumlnyaya evet demek bunu yineleme k aynı zashymanda hem kendi kendini hem de duumlnyayı yeniden yaratmaktır yashyratıcı olmaktır buumlyuumlk sanatccedilı olmaktır Nietzschenin bildirisi kazanshydığı bulanık anlamla yaratım soumlzcuumlğuumlnde oumlzetlenir Nietzsche buumltuumln yaratıcılara oumlzguuml bencilliği ve katılığı goumlklere ccedilıkarmıştır yalnız Deshyğerlerin alan değiştirmesi yargıcın değerinin yerine ya-atıcının değemiddotshyrini getirmekten oumlte bir şey değildir Varolana saygı tutku oumlluumlmshysuumlzluumlkten yoksun tanrılık yaratıcının oumlzguumlrluumlğuumlnuuml tanF lar Dionysos

ı

yeryuzunun tanrısı boumlluumlnmuumlşluumlk iccedilinde haykım durur Ama acıyla birleşen şu altuumlst olmuş guumlzelli i de belirler aynı zamanda Nietzsche yeryuumlzuumlne ve Dionysosa evet demenin onun acılarına da evet demek oldu unu duumlşuumlnmuumlştuumlr Her şeyi aynı zamanda kabul etmek hem buumlmiddot yuumlk ccedilelişkiyi hem de acıyı benimsemek her şey uumlzerinde egemen olmiddot maktır Nietzsche bu yurdun bedelini oumldemeyi kabul ediyordu A ır ve acılı yeryuumlzuuml gerccedilektir yalnız yalnız odur tanrı Gerccedile i bulunshydu u yerde yeryuumlzuumlnuumln derinliklerinde aramak iccedilin Etnaya atılan Empedocle gibi Nietzsche de oumlluumlmsuumlz tanrıyı bulmak ve Dionysos olmak iccedilin evrene atılmayı oumlneriyordu Sık sık ansıttı ı Pascalın Duumlshy

şuumlnceleri gibi Guumlccedil istemi de bir bahisle biter boumlylece İnsan kesinshyli e kavuşmaz daha kesinlik istemine kavuşur bu da aynı şey de ilshydir Bunun iccedilin bu uccedilta bocalayıp duruyordu Nietzsche İşte senin ba ışlanmaz yanın Buumltuumln guumlccediller kendi elinde gene de imzanı atmaya yanaşmıyorsun Gene de atacaktı imzasını Ama Dionysos adı deli li i sırasında yazdı ı Ariane a mektupları oumlluumlmsuumlzleştirdi yalnız

Bir anlamda Nietzschenin başkaldırınası da koumltuumlluuml uumln yuumlceltilshymesiyle sonuccedillanır Ne var ki koumltuumlluumlk artık bir oumlccedil alma de ildir İyishyli in olası yuumlzlerinden biri ve daha da kesin bir biccedilimde bir alınyazıshysı olarak benimsenmiştir oumlyleyse aşılmak iccedilin bir bakıma bir ccedilare olarak benimsenmiştir Nietzsche iccedilin ruhun kaccedilınamayaca ı şeye ma rurca razı oluşu soumlz konusuydu yalnız Bununla birlikte mirasshyccedilılarının kimler oldu unu politikayı sevmeyen son Alman oldu unu soumlyleyen kişiden hangi politikanın ccedilıkarılaca ını biliyoruz Sanatccedilı zorbalar tasarlıyordu o Ama baya ılar iccedilin zorbalık sanattan daha do aldır Parsifal olaca ına Cezar Borgia olsun daha iyi diye hayshykırıyordu Hem Sezar geldi hem de Borgia ama Renaissanceın buumlshyyuumlk kişilerinde buldu u goumlnuumll soylulu ğundan yoksun olarak Tiiruumln oumlluumlmsuumlzluuml uuml oumlnuumlnde bireyin e ilmesini zamanın buumlyuumlk ccedilevriminde yok olmasını istiyordu o ırkı tuumlruumln oumlzel bir durumu yaptılar bu i shyrenccedil tanrı oumlnuumlnde bireye boyun eğdirttiler Onun korku ve titreyişle soumlzettiği yaşam baya ı bir biyoloji duumlzeyine indirildi Ammeasma guumlccedil isteminden soumlzeden bir bilgisiz beyzadeler ırkı her zaman horgoumlrshyduumlğuuml bir Yahudi duumlşmani biccedilimsizliği ni de hesabına geccedil irdi

Usla birleşmiş cesarete inanınıştı o guumlccedil dediği şey de buydu Onun adına cesareti usun duumlşmanı yaptılar gerccedilekten erdemi olan bu

7 2

erdem boumlylece kendine karşıt bir biccedilime Patlamış bir şiddet biccedil imishyne sokuldu Mağrur usun yasasına uygun olarak oumlzguumlrluumlkle yalnızlığı birleştirmişti Onun o oumlğlenin ve geceyarısının derin yalnızlığı mashykinalaşmış kalabalıkta yitip gitti sonra da bir sel gibi Avrupanın uumlzeshyrine boşandı Klasik beğeninin alaycılığın tokgoumlzluuml pervasızlığın sashyvunucusuydu soyluluğun nedenini duumlşuumlnmeden erdemli davranmak olduğunu duumlruumlst kalmak iccedilin nedenler bulmak zorunda olan bir inshysandan kuşku duymak gerektiğini soumlyleyebilmiş soyluydu doğruluk delisiydi (hani şu bir iccedilguumlduuml bir tutku olmuş doğruluk) oumlluumlmcuumll

duumlşmanı bağnazlık olan en yuumlce usun en yuumlce duumlruumlstluumlğuumlnuumln inatccedilı savunucusuydu ama oumlluumlmuumlnden otuz yıl sonra kendi uumllkesi yalanın şiddetin kurucusu durumuna getirdi onu oumlzverisiyle hayranlık verici bir duruma getirdiği kavramları erdemleri tiksinti verici bir duruma duumlşuumlrduuml Marx bir yana bırakılırsa us tarihinde Nietzschenin seruumlvenishynin bir benzeri daha yoktur ona yapılan haksızlıkları ne kadar duumlzeltshysek azdır Tarihte başka anlama ccedilekilmiş ihanete uğramış felsefeler yok değildir kuşkusuz Ama Nietzscheye ve nasyonalmiddotsosyalizme gelinineeye kadar baştan sona eşsiz bir ruhun soyluluğu ve ccedilekişmeshyleriyle aydınlanan bir duumlşuumlncenin duumlnyanın goumlzleri oumlnuumlnde bir yashylanlar alayıyla toplanmış cesetlerin korku nccedil yığınıyla suumlslendiği hiccedilshybir zaman goumlruumllmemişti uumlstuumln insanlık oumlğuumlduumlnuumln youmlntemli bir biccedilimshyde alt-insan uumlretimiyle sonuccedillanması işte hiccedil kuşkusuz yerilmesi ama aynı zamanda da yorumlanması gereken bir olay On dokuzuncu ve yirminci yuumlzyılların buumlyuumlk başkaldırma akımının son noktası bu amanshysız kulluk olacaksa bu başkaldırmaya sırt ccedilevirmek ve ccedilağına seslenen Nietzschenin umutsuz ccedil ığlığını yinelemek gerekmez miydi Benim bilincimle sizin bilinciniz aynı bilinccedil değmiddotil artık

Nietzsche ile Rose nbergi birbirine karıştırmanın olanaksız oldushyğunu kabul edelim ilkin Biz Nietzschenin avukatları olmalıyız Kenshydisi de soumlylemişti bunu arılıktan yoksun mirasccedilılarını oumlnceden succedillarshycasına Usunu kurtaranın bir de arınması gerekir demişti Ama onun tasarladığı biccedilimiyle usun kurtuluşu arınmayı dışarda bırakmaz mı bunu bilmektedir sorun Nietzschede sonuccedillanarak Nietzscheyi de alıp goumltuumlren devinimin de kendi yasaları kendi mantığı vardır felshysefesine giydirilen kanlı giysileri bunlar accedilıklar belki de Yapıtında keshysin oumllduumlrme youmlnuumlnde kullanılabilecek hiccedilbir şey yok mudur oumllduumlruumlshy

7 3

cuumller duumlz anlam iccedilin oumlzuuml hatta duumlz anlamda oumlzden kalanı yaasıyınca aradıkları bahaneleri bulamazlar mıydı onda Evet karşılı ını vermek zorundayız Nietzschenin duumlşuumlncesinin youmlntemli youmlnuuml bir yana bırashykıldıktan sonra (buna kendisinin de her zaman ba lı kaldı ı kuşkulushydur) başkaldırma mantı ı sınır tanımaz olur

oumllduumlrmenin Nietzschenin putları yadsımasında de il Nietzsche nin yapıtını taccedillandıran kendinden geccedilmiş ba lanışta do rulandı ı da goumlzden kaccedilmaz Her şeye evet demek oumllduumlrmeye evet demeyi de varshysayar oumllduumlrmeyi kabul etmenin iki biccedilimi vardır Koumlle her şeye evet diyorsa efendisinin varlı ına ve kendi acısana da evet demektedir İsa direnmezli i ouml retir Efendi her şeye evet diyorsa koumlleli e ve başkashylarının acısına da evet demektedir işte zorbanın ve oumllduumlrmenin yuumlshyceltilişi oumlzelli i suumlrekli yalan suumlrekli oumllduumlrme olan bir yaşamda boshyzulmaz bir kutsala yasaya yalan soumlylemeyeceksine oumllduumlrmeyecekshysine inanılması guumlluumlnccedil de il mi Evet oumlyle Do aoumltesi başkaldırma da başlangıccedilta yalnızca yaşamın yalanına ve cinayetine karşı ccedilıkıştı Nietzsche nin ilk hayırı unutmuş eveti bu duumlnyayı yadsıyan ahiakla birlikte başkaldırmanın kendisini de yoksar Nietzsche lsanın yuumlreshy

ini taşıyan bir Romalı Sezar istiyordu buumltuumln goumlnluumlyle Ona goumlre ayshynı zamanda hem koumlleye hem de efendiye evet demekti bu Ama her ikisine de evet demek sonunda en guumlccedilluumlyuuml yani efendiyi onaylamak demektir Sezar ister istemez gerccedilek egemenlik u runda duumlşuumlnce egemenli inden vazgeccedilecekti Nietzsche youmlntemine ba lı bir ouml retishyci olarak Cinayetten nasıl yararlanılabilir diye soruyordu kendi kendine Sezar karşılık verecekti Onu ccedilo altarak Nietzsche Erekshyler buumlyuumlk olunca insanlık başka bir oumllccediluuml kullanır en korkunccedil yollara da başvurmuş olsa cinayeti cinayet olarak yargılamaz diye yazmıştı 1900 yılında bu savın oumlluumlmcuumll olaca ı yuumlzyılın eşi inde oumllduuml Accedilık goumlruumlşluumlluumlk saatinde boşu boşuna Her tuumlrluuml ahlak-dışı eylemden soumlzshyetmek kolay ama bunlara katıanma guumlcuumlnuuml bulabilecek miyiz oumlrneshy

in soumlzuumlmde durmamaya da oumllduumlrmeye de katlanamam ben eritip bitirir bu beni oumllduumlruumlr sonum olur diye haykırmıştı İnsan deneyishynin tuumlmuumlne Peki denildikten sonra bakarsınız başkaları gelir yashylan soylemek oumllduumlrmek yuumlzuumlnden eriyip bitmek şoumlyle dursun daha da guumlccedillenirler Nietzschenin sorumlulu u duumlşuumlncenin ouml lesinde uumlsshytuumln youmlntem nedenleriyle Dostoyevskinin insanlara sunulunca hemen

7 4

kapışacaklarından emin olabileceğimizi soumlylediği şu onursuzluk hakshykını bir an iccedilinde de olsa yasaya uygun kılmış olmasıdır Ama istemeshyden yuumlklendiği sorumluluk daha da ağırdır

Gerccedilekten kendi duumlşuumlnduumlğuuml kişidir Nietzsche Yoksayıcılığın en keskin bilincidir Başkaldırma anlayışına attırdığı oumlnemli adım uumllkuumlshynuumln yoksanmasından uumllkuumlnuumln dinsel nitelikten uzaklaştırılınasına goumlshytuumlruumlr onu İnsanın kurtuluşu Tanrıda olmadığına goumlre bu kurtuluş yeryuumlzuumlnde olmalıdır Duumlnyanın bir youmlnuuml olmadığına goumlre bunu onayshyladığı andan sonra bir başka youmlnuuml uumlstuumln insanlıkta sonuccedillanacak bir youmlnuuml benimsemelidir insan Nietzsche insan geleceğinin youmlnetimini isshytiyordu Yeryuumlzuumlnuuml youmlnetmek goumlrevi bize duumlşecek yakında Başka bir yerde de Savaşın felsefe ilkeleri adına youmlnetileceği guumlnler yaklashyşıyor diyordu Yirminci yuumlzyılı haber veriyordu boumlylece Ama bunu haber vermesi yoksayıcılığın oumlz mantığını tanıdığı ve varış noktalashyrından birinin de i mparatorluk olduğunu bildiği iccedilindi Ama bu kadashyrıyla bile bu imparatorluğu hazırlıyordu

Nietzsche nin tasarladığı tanrısız yani yalnız insan iccedilin oumlzguumlrluumlk vardır Duumlnya ccedilarkı durup da insan var olana evet dediği zaman oumlylesine ermiş oumlzguumlrluumlk vardır Ama varolan oluşur Oluşa evet demelidir Işık geccediler sonunda guumln batmaya yuumlz tutar Tarih yeniden başlar o zaman tarihte de oumlzguumlrluumlğuuml aramalıdır tarihe evet demelidir Nietzschecilik Nietzsche cilik bu bireysel guumlccedil istemi kuramı tuumlmel bir guumlccedil istemi iccedilinde yer alacaktı ister istemez Duumlnya imparatorluğu olmayınca hiccedilshybir şey değildi Nietzsche oumlzguumlr duumlşuumlncelilerden insanseverlerden nefshyret ediyordu kuşkusuz Duumlşuumlnce oumlzguumlrluumlğuuml soumlzcuumlklerini en aşırı anshylamlarında anlıyordu Bireysel duumlşuumlncenin tanrılığı Ama oumlzguumlr duumlşuumlnshyceiiierin de aynı tarihsel uumllaydan tanrının oumlluumlmuumlnden yola ccedilıkmalarıshynı aynı sonuccedillara varmalarını oumlnleyemezdi Nietzsche insanseverliğin temel nedenleri atıp varılacak nedenleri ahkoyan uumlstuumln doğrulamashydan yoksun bir Hıristiyanlıktan başka bir şey olmadığını iyi goumlrmuumlşshytuuml Ama sosyalist kurtuluş oumlğretilerinin yoksayıcılığın kaccedilınılmaz bir mantığıyla kendisinin de duumlşlediği şey i uumlstuumln insanlığı kendi omuzshylarına yuumlkleneceklerini sezememişti

FelsefP uumllkuumlyuuml dinsel niteliklerinden sıyırır Ama zorbalar gelir ccedilok geccedilmeden kendilerine bu hakkı veren felsefeleri de niteliklerinshyden sıyırırlar Nietzsche oumlzguumlnluumlğuumlnuuml koumltuumlluumlğuumln yanlışın ve acının

7 5

tanrılığa karşı bir kanıt olamayacağı bir kamutanrıcilık bulmasında goumlrduumlğuuml Hegeli incelerken sezmişti bu soumlmuumlruumlyuuml Ama devlet kuru lu guumlccediller hemen yararlandılar bu buumlyuumlk adımdan Bununla birlikte kendisi de cinayetin hiccedilbir şeye karşı kanıt olamayacağı tek değerin middot

insanın tanrılığında bulunacağı bir dizge tasarlamıştı Bu buumlyuumlk adımmiddot dan da yararlanılacaktı elbet Bu bakımdan nasyonal-sosyalizm yokshysayıcılığın kudurmuş ve goumlsterişli bir sonucundan geccedilici bir mirasccedilıshydan başka bir şey değildir Nietzscheyi Marx la duumlzelterek artık buumlshytuumln evrene değil de yalnız tarihe evet demeyi seccedilenler de başka tuumlrluuml mantıklı başka tuumlrluuml hırslı olacaklardır Bu andan sonra Nietzsche nin acun oumlnuumlnde dizccediloumlktuumlrduumlğuuml ayaklanmış adam tarih oumlnuumlnde dizshyccediloumlkecektir Şaşılacak ne var bunda Hiccedil değilse uumlstuumln insanlık kurashymıyla Nietzsche ondan oumlnce de sınıfsız toplumuyla Marx oumlbuumlr duumlnshyyanın yerini daha sonraya verirler Bu konuda Nietzsche hem Elen lere hem de oumlbuumlr duumlnyanın yerini hemene verdiğini duumlşuumlnduumlğuuml İsa oumlğretisine ters duumlşuumlyordu Nietzsche gibi Marx da stratejik biccedilimde duumlşuumlnuumlyor gene onun gibi biccedilimsel erdemden tiksiniyordu Her ikimiddot sinin de gerccedileğin belli bir yanına bağlanışla sonuccedillanan başkaldırmashy

middot ları marksizm-leninizmde eriyecek Nietzschenin ccedilok oumlnceden soumlshyzuumlnuuml ettiği şu papazın yetiştiricinin hekimin yerini alacak olan kastta cisimleşecektir Fark temel fark Nietzschenin uumlstuumln insanı beklerken varolana Marxınsa oluşana evet demeyi oumlnermesidir Marxa goumlre tarihe uymak iccedilin boyunduruk altına alınması gereken şeydir doğa Nietzscheye goumlreyse tarihi boyunduruk altına almak iccedilin uyulan şey Hıristiyanın Elenden farkıdır bu Nietzsche olacakshyları oumlnceden kestirmişti hiccedil değilse Yeni sosyalizm din-dışı bir tuumlr cizvitlik yaratmak buumltuumln insanları birer araccedil yapmak yolunda sonshyra istenen şey rahatlık Bunun sonucu olarak eşi goumlruumllmedik bir ruhsal koumlleliğe doğru yuumlruumlnuumlyor Tuumlccarların ve filozofların buumltuumln eylemleri uumlzerine duumlşuumlnsel Sezarcılığın kanat gerdiği goumlruumlluumlyor Başshykaldırma Nietzsche felsefesinin potasından geccediltikten sonra bir oumlzguumlrshyluumlk ccedilılgınlığı iccedilinde biyblojik ya da tarihsel Sezarcılığa varır Salt hamiddot yır Stirner i bireyle birlikte cinayeti de tanrılaştırmaya goumltuumlrmuumlştuuml Ama salt evet insanın kendisiyle birlikte oumllduumlrmeyi de evrenselleştirmiddot meye varır Marksizm-Leninizm Nietzschenin bazı erdemlerini bilmiddot mezlikten gelerek onun istemini kendine mal etmiştir Buumlyuumlk ayakshy

76

anmış boumlylece kendi elleriyle zorunluğun dizginsiz krallığını yaramiddot tır kendisi de iccediline kapanmak uumlzere Tanrının zindanından kurtulmiddot duktan sonra ilk kaygısı tarihin ve usun zindanını kurmak olacak boumlylece Nietzsche nin yendiğini ileri suumlrduumlğuuml yoksayıcılığın perdelenmiddot mesini ve perccedilinlenmesini tamamlayacaktır

7 7

BAŞKALDlRAN ŞUumlR

Do aoumltesi başkaldırma eveti yadsıyıp da salt yoksamayla yemiddot tinince kendini goumlruumlnuumlşe adar Gerccedile in bir yanını yadsımaktan vazgeccedilip de varolana tapmaya youmlnelince ergeccedil eyleme varır İvan Karamazof ikisi arasında yapmaya-bırakınayı yansıtır ama acılı bir biccedil imde Başkaldırmış şiir on dokuzuncu yuumlzyıl sonu ile yirminci yuumlzyıl başında bu iki uccedil Yazın ve guumlccedil istemi us dışı ve ussal umutshysuz duumlş ve dizginsiz eylem arasında gidip gelmiştir hep Bu ozanlar hepsinden oumlnce de gerccedilekuumlstuumlcuumller goumlruumlnuumlş ten eylem e giden yoshylu alımlı bir oumlrnek olarak son bir kez daha aydınlatırlar

Hawthorne Melvilleden soumlzederken onun inanccedilsızlıkta bir tuumlrshyluuml rahata eremeyen bir inanccedilsız olduğunu yazabilmişti Goumlğuuml kuşatmiddot maya koşan bu azanların da bir yandan her şeyi devirmek isteyip bir yandan umutsuz bir duumlzen oumlzlemini dile getirdikleri soumlylenebilir Son bir ccedilelişkiyle mantıksızlıktan mantık ccedilıkarmak us-dışını bir youmlntem yapmak istediler Romantizmin bu buumlyuumlk mirasccedilıları şiiri bir oumlrnek durumuna getireceklerini onun en iccedil parccedilalayıcı yanında gerccedilek yaşamiddot mı bulacaklarını ileri suumlrduumller Kutsala saldırıyı tanrısallaştırdılar şiiri de bir deney bir eylem aracı biccedilimine soktular Onlardan oumlnce olayshylara ve insanlara etkimeye kalkanlar bunu hiccedil değilse Batıda us kumiddot ralları adına yapmışlardı Gerccedilekuumlstuumlcuumlluumlkse Rimbauddan sonra ccedilılshygınlıkta yıkınada bir kurma kuralı bulmaya ccedilalıştı Rimbaud yapımiddot tıyla ama yalnız yapıtıyla belirtmişti yolu ama fırtınada bir şimşek bir yolun ucunu nasıl goumlsterirse oumlyle Gerccedilekuumlstuumlcuumlluumlk bu yolu accediltı belirteccedillerini koydu Gerilemeleriyle olduğu kadar aş ırılıklarıyla da başka bir yol uumlzerinde başkaldırmış duumlşuumlncenin salt us dinini kurduğu sırada uygun bir us-dışı başkaldırma kuramma son ve goumlrkemli anlatımiddot

7 8

mını verdi Ne olursa olsun esinleyiciler yani Lautreamont ile Rimshybaud us-dışı goumlruumlnuumlş arzusunun başkaldırmış kişiyi eylemin en oumlzshyguumlrluumlk-oumllduumlruumlcuuml biccedilimlerine hangi yollardan goumltuumlreceğini goumlst rrler bize

Lautreamont ve bayağılık

Lautnfamont başkaldırmış kişide goumlsteriş isteğinin bayağılık isshytemi ardına da gizlenebileceğini ortaya koyar İster yuumlkselsin isterse alccedilalsın başkaldıran adam gerccedilek varlığının tanınması iccedilin ayaktanshymış olmakla birlikte her iki durumda da olduğundan başkası olmak ister Lautreamontun kutsala saldırıları ile toumlrelere bağlılığı da hiccedilbir şey olmama isteminde karar kılan şu mutsuz ccedilelişkiyi goumlsterir Bunda genellikle duumlşuumlnilirluumlğuuml gibi bir soumlzden doumlnme bulunmaması bir yana Maldororun buumlyuumlk ilk geceye sesienişini de Poesie1erin ccedilalışkan 1ashyyağılıklarını da aynı yokolma kudurmuşluğu accedilıklar

Lautreamontla başkaldırmanın delikanlılık olduğu anlaşılır Buumlyuumlk bomba ve şiir yıldırıcılarımız ccedilocukluk ccedilağından yeni ccedilıkmışshyardır Maldororun tuumlrkuumlleri dahi bir liselinin kitabıdır nerdeyse doshykunaklılığı da evrene ve kendi kendine karş ı ayaktanmış bir ccedilocuk yuumlreğinin ccedilelişkilerinden doğar Illuminationsun duumlnyanın sınırlarına doğru atılan Rimboudsu gibi bu ozan da ne ise o olan duumlnyada kenshydisini ne ise o yapan olanaksız kuralı benimsemektense yıkmayı yıshykılmayı seccediler

Lautreamoiıt oumlzentiyle İnsanı savunmak iccedilin ortaya ccedilıkıyomiddot rum der Maldoror bir acıma meleği midir oumlyleyse Kendi kendine acıdığına goumlre bir bakıma oumlyle Neden Bunu araştırmamız gerekiyor daha Ama acıma kırıklığa uğrayınca alccedilaltılınca soumlylenmez ve soumlyshylenınemiş şey olunca goumlruumllmedik uccedillara goumltuumlrecektir onu Maldoror kendi deyimiyle yaşamı bir yara olarak kabul etmiş intiharın bu yara izini gidermesini de yasaklamıştır Rimbaud gibi acı ccedileken ve başkaldırmış olandır ama neden bilinmez olduğu şeye karşı ayakshylandığını soumlylemekten kaccedilınarak ayaklanmışın şu değişmez succedilsuzshyluk kanıtını İnsan sevgisini oumlne suumlrer

Ne var ki insanı savunmak iccedilin ortaya ccedilıkan kişi aynı zamanda

79

İyi olan bir adam goumlster bana diye yazar Bu suumlrekli devinim yokshysayıcı başkaldırmışın devinimidir Kendisine ve insana yapılmış adashyletsizli e başkaldırır kişi Ama bu başkaldırmanın hem uygunlu unun hem de guumlccedilsuumlzluuml uumlnuumln ortaya ccedilıktı ı accedil ık-goumlruumlşluumlluumlk dakikasında yokshysayıcılık oumlfkesi savunulmaya kalkılan şeyi de kaplar Adaletsizli i adashyleti yerleştirerek duumlzeltemeyince hiccedil de ilse en sonunda yokoluşla birleşen daha geniş bir adaletsizlik iccedilinde bo mayı ye tutar insan Bana yaptı ınız koumltuumlluumlk ccedilok buumlyuumlk ccedilok buumlyuumlk size etti im koumltuumlluumlk bile bile yapılamayacak kadar Kendi kendimizden nefret etmemeshymiz iccedilin succedilsuz oldu muzu bildirmemiz gerekirdi bu da yalnız kishyşi iccedilin olanaksız bir goumlzuumlpekliktir kendi kendini tanıması bunu engelshyler Kendilerine birer succedillu gibi davranılsa bile herkesin succedilsuz oldushy

unu bildirebilir hiccedil de ilse O zaman Tanrı succedilludur Romantiklerden Lautreamonta gerccedilek bir ilerleme olmamışshy

tır oumlyleyse ses değişir yalnız Lautreamont bazı duumlzeltmelerle İbra- himin Tanrısı nın ccedilehresi ile şeytansı ayaklanmış imgesini bir kez dashyha diriltir Kendini Yaratıcı diye adlandıranın bedeni su goumlrmemiş kumaşlardan yapılmış bir kefenle oumlrtuumlluuml olarak budalaca bir gururshyla oturduğu insan pislikleri ve altınlardan oluşmuş bir taht uumlzerishyne yerleştirir Tanrıyı İccedilinde ccedilocukların ihtiyarların canverdikleri yangınlar tutuşturdu u goumlruumllen yılan suratlı iğrenccedil oumlluumlmsuumlz kurnaz haydut sarhoş olup ırma a yuvarlanır ya da genelevde aşashyğılık hazlar arar Tanrı oumllmemiştir duumlşmuumlştuumlr yalnız Duumlşmuumlş tanrı karşısında Maldoror kara cuumlppeli alışılmış bir atlı gibi anlatılır Lashynetlenmiş tir uumlstuumln Varlıkın zorlu bir kin guumlluumlmseyişiyle uumlzerime yığdığı ccedilirkinliği goumlzlerim goumlrmemeli Bundan boumlyle yalnız kendishyni duumlşuumlnmek iccedilin anayı babayı Tanrı yı aşkı uumllkuumlyuuml her şeyi yoksamıştır Gururdan kıvranan bu kahramanda doğaoumltesi zuumlppenin buumlyuumlleyici etkilerinin hepsi vardır Evren gibi huumlzuumlnluuml intihar gibi guumlzel insansıdan da oumlte bir yuumlz Gene onun gibi Tanrı adaletinden umudunu keserek koumltuumlluumlkten yana ccedilıkacaktır Maldoror Acı ccedilektirshymemiddotk bunu yaparken de acı ccedilekmek budur izlence Les Chants gershyccedilek koumltuumlluumlk teraneleridir

Bu doumlnemeccedilte yaratık bile savunulmaz artık Tam tersine inshysana bu yabanıl hayvana buumltuumln yollardan saldırmalı bir de yaratıcıshyya Les Chantsda accedilıklanan erek budur Maldoror duumlşmanının

80

Tanrı olması yuumlzuumlnden allak bullak olmuş buumlyuumlk canilerin guumlccedilluuml yalshynızlığıyla sarhoş durumda (insanlığa karşı bir ben) hem evrene hem de yaratıcısına saldıracaktır Les Chants gittikccedile artan bir şanshylı cinayetler dizisini muştulayarak cinayet ermişliğini goumlklere ccedilıshykarır ikinci tuumlrkuumlnuumln yirminci kesiminde gerccedilek bir cinayet ve şiddet ouml ğretimi başlar

Boumlyle guumlzel bir ateşlilik bu ccedilağda beylik bir şeydir Hiccedil bir şeshyye malolmaz Lautreamontun oumlzguumlnluumlğuuml başka yandadır ı Romanshytikler insan yalnızlığı ile Tanrı aldırmazlığı arasındaki kaccedilınılmaz karshyşıtlığı oumlzenle suumlrduumlruumlyorlardı Yalnızlığın yazın alanındaki anlatımları ıssız şato ile zuumlppeydi Lautreamontun yapıtı daha derin bir dramdan soumlzeder Bu yalnızlığı katlanılmaz bulup evrene karşı ayaklanmış onun sınırlarını yıkmak istemiş gibidir İnsan egemenliğini mazgallı kalelerle guumlvenliğe kavuşturmak şoumlyle dursun buumltuumln egemenlikleri karmakarışık etmek istemiştir Yaratılışı ilkel denizlere ahlakın ahshylakla birlikte de buumltuumln sorunların bu arada en tuumlyler uumlrpertici buldushyğu sorunun ruhun oumlluumlmsuumlzluumlğuuml sorununun anlamını yitirdiği ilkel deshynizlere getirmiştir Evren karşısında goumlsterişli bir ayaklanmış ya da bir zuumlppe goumlruumlntuumlsuuml yuumlkseltmek değil insanla duumlnyayı aynı yokoluşshy

ta birleştirmek istemiştir İnsanı evrenden ayıran sınırın ta kendisine saldırmıştır Tuumlm oumlzguumlrluumlk oumlzellikle de su ccedil oumlzguumlrluumlğuuml insansal sınırlamiddot rm yıkılmasını gerektirir Kendi kendini ve buumltuumln insanları lanetlemeshyye adamak yetmez İnsan egemenliğini de iccedilguumlduuml egemenliğinin duumlzeshyyine getirmelidir Ussal bilincin şu yadsınmasını kendi kendilerine başkaldırmış uygarlıkların belirtilerinden biri olan şu ilkele doumlnuumlşuuml buluruz Lautreamontda Goumlsteriş değildir artık soumlz konusu bilinshycin inatccedilı bir ccedilabasıyla bilinccedil olarak varolmamak soumlz konusudur

Maldoror yeryuumlzuumlnuuml ve sınırlamalarını yadsıdığı iccedilin Les Chants

ın buumltuumln yaratıkları hem suda yaşar hem karada Bitkileri yosunlarshydan oluşmuştur Maldoror un şatosu sular uumlzerindedir Yurdu ihtishyyar okyanus Okyanus ccedilifte simge aynı zamanda hem yokolma hem de barışma yeridir Kendi kendileri ve başkalarının horgoumlruumlsuumlnden

( l ) Ayrıca yayınlanan ve bayağı bir Byronculukla belirlenen birinci şarkı ile sonrakiler arasındaki ayrımlardan ileri gelir sonrakilerde canavann parlak konuşması ışıldar Maurice Blanchot bu kopukluğu iyi goumlrmuumlştuumlr

8 1

kurtulamayan ruhların amansız susuzlu unu artık varolmama susuzshylu unu giderir Bunun iccedilin Les Chants bizim Doumlnuumlşuumlmler imizdir1 ama burda ilkccedila guumlluumlmseyişinin yerini usturayla kesilmiş a zın guumlshyluumlşuumlnuumln oumlfkeli gıcırdayan bir guumllmecenin goumlruumlntuumlsuuml alır Kendisinde bulunmak istenmiş olan buumltuumln anlamları saklayamaz ama hiccedil de ilse kayna mı başkaldırmanın en kara yuumlre inden alan bir yokolma isteshymini ortaya koyar Pascal ın hayvanlaşın soumlzuuml onda soumlzcuuml uumln en accedilık anlamını kazanır Lautreamont yaşamak iccedilin iccedilinde kalmamız gereken so uk ve dizginsiz aydınlı a dayanamamış gibidir Bir yanshyda benim oumlznelliğim bir yanda da bir yaratıcı bir beyine goumlre fazla bu Yaşamı azaltınayı seccedilti o zaman bir de bir muumlrekkep bulutu orshytasında şimşekler ccedilaktıran muumlrekkep balı ı yuumlzuumlşluuml yapıtını Maldoshyrorun accedilık denizde koumlpek balı mın dişisiyle uzun arı ve ccedilirkin bir ccediliftleşmeyle ccediliftleşti i guumlzel parccedila hele ahtapot biccedilimine girmiş Maldororun yaratıcıya saidınşını anlatan anlamlı oumlykuuml varlı ın sıshynırları dışına kaccedilmanın doğanın yasalarına karşı esrimeli bir kundakshyccedil ılı a girişmenin accedilık anlatımlarıdır

Tutku ile adaletin en sonunda dengelendikleri uyumlu yurttan atılmış olanlara gelince soumlzcuumlklerin anlamsızlaştığı koumlr yaratıkların guumlcuumlnuumln ve iccedilguumlduumlsuumlnuumln egemenliği altında kalmış dertli uumllkeleri yalshynızlığa yeğ tutarlar Bu meydan okuma aynı zamanda bir ccedil iledir de İkinci tuumlrkuumlnuumln melekle savaşı bozgunla meleğin ccediluumlruumlmesiyle sonuccedilshytanır O zaman goumlk ve yer ilk yaşamın sıvı derinliklerine getirilip onshylarla karıştırılır Les Chants ın koumlpekbalı ı-insanı kollarının ve bashycaklarının u ccedillarının yeni de işikliğini bilinmedik bir cinayetin guumlnah oumldetici cezası olarak elde etmişti ancak Lautreamontun pek bilinshymeyen yaşamında bir cinayet ya da olmayan bir cinayetin goumlruumlntuumlsuuml vardır (cinsel sapıklık mı acaba) İnsan Les Chantsı okuduktan sonshyra bu kitapta bir Stavrogin in itirafı nın eksik olduğunu duumlşuumlnmekshyten kendini alamaz

itiraf olmadığına goumlre Poesiesc)e bu gizemli guumlnah oumldeme isteshy

( 1 ) Ovidiusun başlıca mitologya oumlykuumllerini topladığı uzun şiiri (Ccedileviren)

inin bir ikilenmesini goumlrmek gerekir Goumlrece imiz gibi kimi başkalshydırmaların us-dışı seruumlvenin sonunda usu yeniden kurmak kargaşa zoruyla yenibaştan duumlzene varmak sıyrılmak istenilenlerden daha da

8 2

a ır zincirleri goumlnuumllluuml olarak yenibaştan yuumlklenmek olan devinimi bu yapıtta oumlyle bir yalınlık oumlyle bir umursamazlıkla ccedilizilmiştir ki bu doumlnuumlşuumln bir anlamı olması gerekir Salt hayırı goumlklere ccedilıkaran Les Chantsın ardından bir salt evet kuramı amansız başkaldırmanın armiddot dından kaba bir toumlreleremiddotuygunluk gelir Bu da accedilık goumlruumlşluumlluumlk iccedil inde olur Bize Les Chants ın en iyi accedilıklamalarını Les Poesies verir gerccedilek ten Kararlı bir biccedilimde bu goumllgemiddotışık oyunlarıyla beslenen umutsuzmiddot luk tanrısal ve toplumsal yasaları toptan ortaCan kaldırmaya kuramshysal ve guumlndelik koumltuumlluuml e goumltuumlruumlr yazın adamım Les Poesies hiccedillik yokuşlarından yuvarlanan kendi kendini sevinccedilli ccedilı lıklarla hor goumlshyren bir yazarın succedillulu unuda goumlsterir Ama do aoumltesi toumlrelere uyshymaktan başka ccedilare de goumlstermez bu derde Kuşku şiiri boumlylesine donuk bir umutsuzluk ve kuramsal koumltuumlluumlk noktasına geldi ine goumlre temelden yanlış demektir bu nedenle tartışılıyor burda ilkeler bu neshydenle tartışılmamaları gerekir (Darasse ye mektup) Bu guumlzel nedenshyler ayin ccediloumlmezi ahlakını ve er e itimi kitabını oumlzetler kısaca Ama ccedilevreye uygunluk oumlfkeyle kendinden geccedilebilir bunun iccedilin de tutarshysız olabilir Umut ejderhasına karşı koumltuumlluumlk edici kartalın yengisi goumlkshylere ccedilıkarılınca artık yalnız umudun tuumlrkuumlsuumlnuumln soumlylendi i yİneleneshybilir inatla Buumlyuumlk guumlnlere oumlzguuml sesim ve goumlrkemlili imle ıssız ocakshylarımda şanlı umudu anımsatıyoruro sana diye yazılabilir inandırshymak gerekir lnsanlığı avutmak ona kardeşccedile davranmak Konficcedilshyyusa Budaya Sokrata İsaya accedil acına koumlylerde dolaşan ahlakccedilıshylara (bu da tarihsel bakımdan duumlşuumlnilimeden soumlylenmiş bir soumlz) benshyzemek bunlar da umutsuzluğun tasarılarıdır Sapkınlı ın goumlbe inde duumlzenli yaşam erdem bir oumlzlem kokusu taşır Ccediluumlnkuuml Lautreamont duayı yadsır lsa da ona goumlre bir ahlakccedilıdan başka bir şey de ildir Youmlnelmemizi istediği daha do rusu youmlnelmek istedi i şey bilineshymezciliktir bir de goumlrevin yerine getirilmesi Ne yazık ki boumlylesine guumlzel bir izlence bırakışı akşamların tatlılı ını kedersiz bir yuumlreği rahatlamış bir duumlşuumlnceyi gerektirir Birdenbire Do muş olmaktan başka iyilik tanımıyorum diye yazdı ı zaman insanı duygulandıshyrır Ama arkadan Bağımsız bir duumlşuumlnce eksiksiz bulur onu diye ekleyince dişlerini sıktığı sezilir Yaşam ve oumlluumlm karşısında ba ımshysız duumlşuumlnce olmaz Lautreamont ile başkaldıran insan ccediloumlle kaccedilar Ama ccedilevreye uygunluk ccediloumlluuml bır Harrar kadar kasvetlidir Saltlık eğishy

8 3