Luther - Weimar Ausgabe 45

794

Click here to load reader

description

Vol. 45 of the critical edition of the Weimar works of Martin Luther.

Transcript of Luther - Weimar Ausgabe 45

  • w^

  • 63r

  • ifl^^

    s

  • mVi'' J

  • 'i^ r tu r t

    )m 3at)rc 1537 nimmt bic ^Hxbigtttigfeit i'ittt)ev, gitm Seil

    infolge ber SBertrctung Sugcnt)agen, nod) einmal einen fo

    groen Umfang an, bafe bic 5|>rebigten bicfen SBanb unfrer

    5tuga6c oUftnbig fHcn. [yteiUc^ tft nit^t alle aU

    bireftc fi^anjelvcbc kriiefeit, tiv muffen un au)

    gelcgentUd) mit '2lu3gen ait ctUtfjen sprebigten' (bgl.

    Sil faft n|licei: 5pun!t) unb onbertcitigen 5?ieberfd^riftcn ( Conciunculae

    quaedam amico cuidam praescriptae) Begngen. )ic 9lr6eitteilung ift bic

    getooljntc. S)ie Anleitungen unb Xi^te lieferte luieber 65. Sud^toalb, bic

    Seiarten unb bie fprac^Ii(^en Grtlrungen ufhj. D.Srenncr, bic 33i6Iiograpl)ieu

    rhren on 3- utl^er '^er.

    SSefonberc unb unertuartctc c^lierigfeiten Bereitete bie Sibliograji'^ie

    unb bie .erftellung ber SeSarten Bei :>'iot). 14/15, ba au) biejenigen rudfc,

    bie jrteifello ber rupjje be Urbrutfe (.4) onge^rten, immer unb immer

    toieber, auc^ au^erI)aIB be Sogen?W (Ogl. unten . 509 ff.), !(einerc Scrf^ieben=ijeiten auftuiefen. Siefe toutben nad^ 5]igli^!eit gcBurfjt, im Brigen aBer ift

    auf bie grunblegenben 3lufl)rnugen 3. Sutljeri (9Jeuc SBege unfrer l'nt^er=

    BiBliograpI)ic, llnfrc 5lug. S3b. 30^ IXff.)i ju erlueifcn, burc^ bie auc^ ^ter

    eine flare geftfteHung ber eigentlichen Ser^ltniffe Ber^^aupt erft ermglicfjt

    ') ^ie^e ^tusfftrungen finb mit einigen SlbSnberungen nn(^ im Sonbctbrucf eifc^iencn:3. Sut^et, 9!euc SBegc bei l'ut()ctbibliograpf)ic. 2Bcimar 1910.

  • IV SBothJort.

    hjurbc: Sir {jaben Bei beut omples bcr ^=2)vitcEc boii ^oi). U/15 ein

    tl))5if(^e 33ci)piel be S)iuderfQ'^i-en ber Sftefotmationjeit Dur iiuy, fovt=

    tti^renb fel)en Unv au) tfin t^venb be S)ruc noi^ am Sejtc genbcrt,

    o'^ne bafe ein neuer 2)ru(i al fold^er entftonb, unb er!ennen an) "^ier loicbcr,

    ba^ ba f3u) ber tefortnation^cit 'al niemals fertig gu beaeic^ncn' ift

    (3. Suf^er, 2lu ber S)ru(ierprQji ber Sieformotionajeit. ^entralblatt fr

    ibUott)e!lt)efen 27 (1910) @. 237; im onberbru erfc^icnen: Seipjig 1910).

    ?lucf; bie fprnd^lid^en Semerfungen finb in unferm Sanbc etla um=

    fnglic^cr geworben. Sa totr o'^nebieS ben 3Gunfc l)attcn, ber beren .er=

    ftellung unb S3ebeutung cinmol im 3uffiintncnt)nnge 9Jeif;cnfd)aft ju geben, fo

    mge bem l^ierju SScrufenen SProfeffor Q. SSrenner im folgenbcn fclbft

    bierju ba Sort berlaffen tuerben. SSon Sogen 37 an '^at ^Prittatbo^cnt

    Dr. @. SJaefe(fe=58erHn bie orre!turen mitgelefcu.

    erlin, Suni 1911.

    S)ie fproc^lic^en SBemertungen finb in unferm iSnnb hne in ben le|t=

    erfc^ienencn etloa jaljlreid^er unb nuSftjrlidjcr nl in frheren unb jloar au

    folgenben riucigungen. (Srrnngen u fpradjiidjen Sc^iuierigfeiten finb

    Don Slnfang an fr julffig, ja ntig augefel^cn toorben, ba Sut()er S)5rod)c

    bem Scfer ber egenhjart nic^t o'^ne tteitere erftiinblii^ ift, Dictmcljr 5JlifeDer=

    ftnbniffe fe'^r '^ufig nt)elegt. 5)Jit bem intoei auf ha eutfc^e 3Brter=

    bud} ift bem efer meift fe'^r toenig gebieut ; fte'^t e i'^m 3ur 3erfgung, mirb

    er fclbft, obne inloei, in ibm JRat erf^olen, I)at er e nicf)t jur .^nnb, n|tibm ein bIoe ^xtat gar nichts. Sagegen mu^ er fr bie berfeljung in

    unfcre ^pxa)t bantbar fein. 3)cr beigefgte .piuJoeiS auf 33}rterbcf)er ober

    onbere .'pilfmittel foH ibm fageiv bo^ bie grttrung auf fidlerer ruublage

    ru^t ober ba^ ein SluSbrud 2utt)er gelufig ift. 5ln mandjeu SteUen fctjleu

    a3crtiicifnngcu, iro c fi(^ um un fremben, Sutt)cr ober ber lteren ^eit aber

    gan3 gelufigen ortgebraud) Ijanbelt, ober too ein Seleg fr bie angenommene

  • SortDort. V

    SSebcutiing fefjit. urd^ bie i^afiini(\ bev ?(innci-!ung ift tit letzterem |\aHmeift beiittid^ 311 ev!ennen gegeeii, oi bte (>:v!li-iing fr fitfjer gelten bavf

    ober nuv JBermutung ift.

    'Um aiiffigften lotrb fein, ba^ feljr oft gegen frl^er SBorte nnb

    SBcnbungen mit 9Innieifungen erfetjcn tooiben finb, bie antfj un 6e!onnt,

    ja gelufig finb. 6 ift bo mit gutem iSebac^t gefd)el)en. Seltene Sovte

    mahnen ben Sefer on felft im S^orfid^t, aber gerabe bie 6e!annten ftcUcnbcm mobeinen Sen|ev oft fci^limme Jae- erabe fie 3luingen faft 3U53ii^Devftnbniffen, ^umal utl)ev im etraudj oft fc^toanft. ollen Wi\^-Oerftnbiiiffe beut Sefer eifpiut terben, fo mufe bev (frfUivev l^ier einfeticn.

    Sie $Bemcr!ungen 3u Srtern ttiic je, \a, fnft, trnnn, treificn, l)llif(^eu

    i^euer, gute Sal^r ^aben, eine 91afe macljen u. a. levben bie be=

    fttigen.

    Unfere fprc^lid^en 5lnmer!ungen jnnen unb follen jeboc^ nic^t bie

    Grflrung ber Sut^erteste abfc^lie^en. G ift ju Ijoffcn, bQf3 bte toal ben

    SortgeBrauc^ anlangt einmal hm) ein groe Sutljerlrterbuc^ gefc^iel)t.

    S^orf^lge fr bie S>orliereitung eine fold^en finb on mir berSut()er!ommiffion

    in einer flcinen Senfft^rtft or 3ia^r unb S^ag unterbreitet toorben. ?l6er

    fellift im Beften gaEe toerben bie 33en|er ber SluSgaBe nur jum Seil bie^oenbung biefe SrterBut^e erleben. 3^nen mijge ba^ in ben 3tnmer=

    !ungen egebene eine proiforifd^e |)ilfe fein. Sprobiforifi^ nic^t nur nad)

    ber gorm, fonbern auc^ nad^ bem ^n^itt. Senn tmx finb un to^l betonet,

    mit unferen ilfamitteln in gar ielen ^am nod^ nid^t haB le|te 3Bovtgefprod^en 3U Ijaben. Sangf^rige ffiefc^ftigung mit 2utl)er Sprec^tticife,

    umfangreid^e Sammlungen au Unfvcr 9lugabe^ ruften un jur rflrnng

    immerljin beffer au al toir e beim 'urdfdnittlefer oraufelien brfcn.

    5lber einmal erfe|en unfere Sammlungen ein ooUftnbige Srterbucf; uodf)

    lange nidjt unb bann finb fie antf} fr bie erfdjienenen $8nbe Unfrer ?lugabe

    md)i erfdjpfenb, ift bodj bie 9lnfmer!fam!eit auf Sefonberl)eiten be Sutl)evfd)eu

    '

    'lu%ix ben eigenen fonnte id) banf bem feIbft(ofen gntgegciitoinmeii D. Suc^luatb?

    aud) befjen uiiifangveic^e SBelegjaramlung benjcn.

  • VI SSortDort.

    ^jrac^gctivaudjey oft crft fpt getccrft lovben, nac^bem man S)ii|enbe TOoIe

    o'^ne Slnfto^ ber ein aBort ober eine SBenbung ()intoe99elefen Ijatte. o ift

    c mir Bei 'je', 'traun' unb manchen anbercn SBorten gegangen. 9lu(^ 3)te|

    f)at tro^ fljftematifd^er ammlung fr fein 3Brter6u(| gar manche feine.^ebeutunggfrbung nic^t er!annt.

    S3ei ben 'fprid^lortlic^en 9{ebenarten' ift bie Sebeutung and) fter qI

    fr'^er fcftgefteEt hJorben; ber 5Rac)eig, ba^ eine Senbung fprid)tolh-tlii^,

    b. 1^. nid^t on Sutljer geprgt fei, n^t bem Sefer ja toenig. 3;t)iele

    ?lugoc on Sut^erS pric^turterfammlnng t)at haM bal nieifte borh)eg=genommen. a^ fie bem rllrer unentteljrlidj ift, jeigt faft jebe eite ber

    leiten SSnbe.

    SBrjBurg, 5Jtai 1911.O^fnr ^ieiinei-.

  • rv> 11 (j a ( t.

    l'OvtDOvt on ^. S)ref(f)ef nnb O. IBvennev III

    '^h-ebigtcn bt' SfatjreS 1537, t^evaugegeben Uon 05. 5Biid)lualh iinbC. 18 rennet IX

    SlUgemeine (Anleitung IX

    berfielt ber bie ^^Uxbigten be^ Sat^vc 1537 XIII

    inleitung ju bcn einzelnen 5pvebigtcn XVSejte 1

    ^X)l faft n|Iic=^ei; *Puntt aulgejogcn aul etttd^en ^hebigten D. 5)1. Suttjev? 363

    Conciunciilae quaedam D. Marl. Lutheri amico cuitlani praescriptae . . . 421

    S)ag XIV. unb XV. gapitel . 3of|anni gepvebigt unb aufgelegt .... 465

    cf|on im 16. 3at)r^unbext gebrudft:9h-. 5. 3wo fc^ne trftlic^e 5}5rebigt 311 malfalben get^an 1537 25

    ine ^prebigt ber bal gangelium 25

    Sie anber ^prebigt 36

    9lr. 29. 6ine fd^ne 5prebigt bon bcm @efe^ unb goangelio

    (Dlatt^. 22) 1537 145

    "Hr. 40. S)cv ac^tc $fatm S)abib geprebigt unb ausgelegt 1572(umfangvei(f)e 3?eaibeitung ber SJverJc^en '':pvebi9t=9cac=

    j^rift tm) 3lnbvea *Poad)) 204

    9Jr. 44 unb 45. 9{rev5 9k(^ii$rift biefev bciben 5pvebigten on

    ^oac^ in umfngli($etei- ^Bearbeitung ^evonegcgeben: i^ou

    3e|u e^vifto, toaven @ott unb SJJenfc^en, unb bon feinem?(mpt unb 'Mal 1579 265

    S)a XIV. unb XV. ^apitd . So'^anniS geprebigt unb au=

    getegt 1538 465

    tac^trge nnb 58cvicf)tigungen 734

    Sie Sibtiogvov^ien on 3. fiut()er.

  • ^rcbigtcn bc J^afjve 1537.

    33on ben alten *Prebigttievjet(^niffen A (gtidtau), B (^widau), C (cimav),bic un bie ipiebigtttigtcit ut^cr feit 3cif;nai^tcn 1522 am &evfidjtlicfifteiiblfteKen, ift iBb. 10 ^ . IXff. aiifiU;vlid) bie 9i'ebe gcrtefcn. 2Biv biufcn t;iev

    borauf beilueifen.

    9Iuc^ bie ''l'vebigteu be 3[oI)re 1537 liegen jumeift in l^oiibfd)vifttid)crBerlieferung ov. @g foinnien folgenbc ijanbfcfitiftcn in 33etvQii;t:

    1. (R) ^anbfd;i-ift Bos. q. 2-11 ber UnievfittStibtiotrjef jn Sena.Siefer bon Otbrei; gefd)xie6ene, in mobernem Sinbanb befinbd^e .'obej um=

    faBt 360 33Itter in Duai't, fie^eidinet 2-19, 21-362 (baon 349^, 350, 351,352b, 353 355, 356b, 357, 358'', 359, 360 b, 362 ^ leev). Tia) 331. 155 iftf^jter ein bon bem 3njicEauer SRe!tor 'iR. gf;riftian Saum (bgt. Suc^walb, 9lnbtea*Pdq($ tg. nngebv. Sprebigten utt|cr 1 S. XI) gefd^viebencg Stott (ie|t aU 155^Bejeii^net) eingefgt worben, enf^altcnb bog UJei^eidini bcv ^4>vebigten be 33anbe,

    bcginnenb mit ber unten aU 5ir. 33 atgebiucften *pvebigt. 33latt 1 ift bi aufeinen iReft, bet nur evfennen I|t, ba^ bort ein 3nf)altbcr3eici)ni ftanb, teg=gefi^uitten. Statt 2 unb 3 fmb befeft.

    Ser Sufiatt bc 23anbe ift fotgenber:

    33t. 2145 ^Prebigten Sutl^erl bom 2. Sonntag nad^ pipTjaniaS 16i3um 2. mbent 1537.

    931. 146 147 5prebigt uf^erS bom 6. Sonntog noc^ SvinitatiS 1538.331. 147^-150" 5rebigt utl^ev bom 7. Sonntag nad) Sviuitatii

    1538.

    $81. 151 entplt nur bie bcifd)vift : Conciones D M L Anni XXXVIII.aSI. 151'' bag $eveid;ui biefer 5pxebigten.

    93t. 152-337 ^prebigten ut^evS bon Vigllia Nativitalis Cliristi (24. S!e=aembev 1537) bi 4. 91bent 1538.

    331. 338 Brief a)?etand)tt)on au 6afvar 9tqui(a bom I.September 1547= Corp. Ref. 6, 649 f.

    331. 339 348 Aiino[talines bre[ves in 1. ad Coc. P[aulns E[ber.

  • X ^tebigtcn beS ^ai)Xti 1537.

    331.349, 352^ 356^ 358^ 360^ 3G1, 362" entlten ein 93cr=aeid^niS on ?l6fc^viftfn on Sriefen ufto., bie \\d) in fv(;cren 5prcbigtbnbenber iRbvevfc^en Sammlung bcfinben.a3on unjcrm Sa^i'Sang entl^U biefer obej folgenbe ^^rcbigten: 13, 6 52.

    2. (R),^anbfd)rift Bos. q. 24= bet Uiiierfittibibliotl^e! ju 3ena.5)iefe an anbever Stelle llnfrcr ^luggobe 311 befd)veibenbc .^anbfdbvift (Bgl.

    \!hd)iti fr 9ieformQtiongefcbidjte V, 340 ff.) enthalt oii iinfevm Sa^igang bie^^vfbigteii 5iv. 4 unb 5.

    3. (R) C>anbfd^rift Bos. q. 24 bev UniDcrfittSbibtiot^et ju 3eno.S)iefe an anbrer Stelle Unfrei 2hignbe ^n befd)reibcnbe Cxiiibfc^rift enf^lt

    Don nnfcrm Sal^rgang bie *4-*rcbist '3'^i'- "^ (09'- XYl).4. (S) ^anbf^rift Chart. B. 302 ber ^erjoglidtjeu 93ibUotl;et ju

    otba.Sicfer on granj Sdbarfdjmicb (gl. Suc^tuolb, SBittenberger Crbinierten

    bud^ 1537 1560 Dk. 134; . ^cincmann, Tie |>inbfi^riften ber .gierj. 33ibl. juSolfenbttel. 1. 9lbt. Sie .g)e(mftebter .)Qnbfc^r. II S. 220) gefd^riebene, in altem,fdE)5ngepre^tcn Sebereinbanb befinblic^e obej umfa|t 34 Sttter in Cuort, baonm. 1, 2^ 13\ 33, 34 leer.

    SI. 2 ent:|tt ben Sitel: eine fiausprebigt, on benj|

    3lrtictetn bei

    6lauben,j|bnrc^ S). 5)lartin Suf^er

    Ji Qn Sd^malfatben ge= jj })rebiget, in be j|SJentmeiftcri

    ^ -^aufe, 3m ' 1537. jare."m. 3 13' SBibmungSfc^rift an SoTjann griebric^ ben IDlitttercn,

    Sol^ann SBitl^etm unb Qol^ann griebricE) ben jngeren on Sacf)fen, unter=jeid^net: grancifcuS Sc^arfdjmicb prebiger ju l'a''- C">aIIe, 10. 9(prili 1560."3n biefcm SBibmungSfd^rciben teilt ber Schreiber mit, er 'i)aiic etlii^e prebigtenS). DJJartini Suf^eri om 9}Jagifter eorgio 9iorario feligcn abgefd^rieben".ine berfetben ift bie borliegenbe.

    931. 14-32 bie ^prebigt felbft (au unfcrm Saljrgang 9]r. 4).

    5. C^anbfdjrift 9U-. 390 ber grftli^ ttingen-aBalletftcinifdjcnSibtiotl^et JU Mai'^ingen. (igl. ttingen^SBallerfteinifd^e Sammlungen in93Jai]^tngen. ^anbfi^riften=3.^er,5eid}niS. I. ^lfte. Cf^augegeben on Dr. @. @rupp.S. 14. Signatur: I 3, 40, 11).

    Siefer Pon ?(nbrea '^oac^ gefdjriebene 93anb ift nur eine 9(bfd^rift berJRrerfdjcn 9Iad)fd)riften in bem Jenaer fiobej Bos. q. 24' (oben 9Jr. 1) unb iftWo^t fcinerjeit ber ^tidfauer Statsfc^utbibliot^ef ab^anbeu geiommen. 5?gl.rt. 3lu6g. 65, 255 ff. Sudjmalb, %\oad Slg. ufiD. I S. XIll. S}er orlicgcnbeS3nb gelangte Por gutbedung ber 9{cirerfd^en ^anbfd)rift jum ?lbbrud in 58ud)=walb, ^l'ioadf)? Slg. uf. III ' S. 1-203. ^on SBert ift, ba "i^oadj bie S^ltter2 unb 3 ber .g)anbfd}rift nod; PoUftnbig or fid^ l^atte.

    @nbUd Pcrjeidtinen toir noc^ bicjenigen ^onbfd^riftcn, in benen ?turi=faberfdje ^Bearbeitungen (bej. 9Ibfd^riften berfelben) 9i5rerfc)er Jad^fc^riften fid)finben

    :

  • Einleitung. XI

    a) Sic C">a"Mcf)i"tften 9lv. 41, 435 unb 840 bcv UniterfittstiiHiotl^et 311lieibcC&erg (gl. aSille, ie bcutfd)cn 5Pfl,5er Cianbfdjriften boS 16. imb 17. 3at)v=l^unbevts ber Unievjitt^bibliottjef in C'^eibelbcrcj. 1903. . 7. 55. 141.

    Div. 41 entt)lt bon unfevni Sia^rgang bie ^pvcbigtcn 9tr. 1 3, 6 9, 1517,22-48; 9h-. 435 bie *prebigten 9lr. 13, 14, 19-21; Tir. 840 bie ^lebigteu 10-12.

    !)) Sie .^oiibfi^riften 9lr. 1322 unb 5954 ber ^o\= unb taatbibao%f3u Mnchen (gL

    Sie .!panbf{^rift 9iv. 1322 enthlt on unfevm Sfalivgang bie ^jvebigtcn 9h-. 1,6-9, 11, 12, 37-48; git. 5954 nur bie Prebigt 9h. 37.

    c) ie .^anbfc^rift 9Jr. 97 ber ^ler^ogtii^en Sibliot^ef ju Su (f cn bttet(gl. . I^einemann, S)ie .!panbfcE)viften ber |)erjogI. 5i^i6liotl^ef ,5U Solfcnbiittel.1. 9lbt. SDie .gietmftebter ^anbf(^r. I

  • XII qStebigten bei Sa^rel 1537.

    |c)DU feit bcm bvitten 2lbent|onntQg nm ^^-^rcbigen geljinbcrt (;atte.i 9hif (iingevc3cit mu^te 2ni^n bann liebevuni feine *pvebigt nntevbvedjen infolge ber fc[)Weven(Svh-antung in S^maUalben (Ugt. fiftlin^alucrau, 'utf)er 93b. 2, 386ff.). Slut14. lvi tcl^vt er nad) SBittenberg uiif. 9lm 21. 2)tij fdiveibt er an polatin:'Gonvalesco Dei gratia paulatim discoque comedere et bibere denuo, licet cruraet genua et ossa labent et ferre corpus adhuc non satis firmiter possint. Plusest viriuni exhaustum, quam ipse credidissem, sed curabo me quiete et aliisfomentis, doiiec operante Dei virtute cnfirmer' (GnberS, 33riefroec()fel 33b. 11, 215).Jvolbeni befteigt ev wenige Snge fptcr, am 24. 53Mvj loieber bic fianjel, um Bonha ab mit jicmUdjev Diege(miiig!eit nur an ben Cfterfeiertagen gnnt er fid)Stulpe ttjteber 5U prebigcn.

    93on einer tceiteren rfranfung Sut^erS erfatjren mir etma im Dlotjembcrau einem Sriefe 53Jctand)tl^on an 'eit S)ietri($ (25. ^lOeniber: 'Lutberi morbusimpediil, ne quid ageretur' Coip. Ref. 111, 452). Sie l^at inbeffen Sut^er nic^tin feiner ^h'cbigtttigtcit geftrt. 9(m 5. SBe^ember wirb un aud) burd) 5JJeIan=d)it)on (an 9}ll)Conius: 'Lutlierus recte valet' Corp. Ref. 111, 458) fein SBofjI&efinbenbefttigt. Cb ber SlnSfalt feiner 5prebigten am 3. unb 4. Slbtientefonntag etwaauf ein UnWoIjlfein ^uriidjuffiren ift, l|t fid) nidjt feftftellen.

    gaft aunaf)m5(o prebigt Sutl;cr ber baS Gangclium bjW. bie piftetbei betreffeuben Sage?. 3ir gef)en Wol^t nid;t fe^l mit ber 9(nna'f)mc, ba^ bie6piftelprebigten tro^ 9JlangeI einer befonberen 3lngabe auf ben 3lad)mittag 3U legenfinb. 6# berbient 93ead)tung, ba^ Sutl^er nac^ 33ugenl^agen Stbreife faft au=fd)(ie^ltd) wieber ber bie bangclicn prebigt. Sarnac^ fd;eint 2utf)er wt)reub33ugent)agen5 9tnwefcn'^eit ^umeift nachmittag? geprebigt, nai^ feiner Slbreife aberWicber bie i^ormittagSprcbigt bernommen ju '^aben. Einmal, am erften Sonntagnad) XrinitatiS (5Jr. 16) lgt Suf^er ben Sonntagtert beifeite unb fe^t bie Srefianb^Iniig bes or^ergeI)enben Sonntagtej;te fort.

    Sie in ber S^loferc^e gef)alteneii Sp^ebigten Dir. 32, 33, 35 unb gewigaud) 5lr. 13, 39, 40, 44, 45 treten jum leil in bie im Sauge befinblic^en 9{ei^en=prebigten ein: 5lr. 32, 33, 35 bef)anbeln Sit. 3, 4 ff. unb 5ir. 40 ben ad^ten*4>falm. Dir. 39 ift o^ne Streifet burd) eine 3Ibcnbmat)Ifeier Peranlagt. Dir. 44nnb 45 fe^en bie 93e^anb[ung ber piftel be 24. Sonntags nad SrinitatiS fort.

    3lugerl)alb SBittenberg gel^attene 5]3rebigten liegen uni bor in Dir. 4nnb 5 (in Sd)matfalbcn), in Dir. 30 (in Soi^au ber ba angelium beDorl^erge^enben Sonntags) unb in Dir. 37 (in emberg {yortfe^ung berlaufcnben iprebigten ber ba 33lattf)ucPangelium).

    Dlid^t berliefert ift bie Sprebigt, bie 2utf)er am 4. gcbruar in 3i3eimar,unb bie, bie er am 9. g-ebruar in Sdjmanalben ge'^atten Ijat (ugl. bie injet^cinleitung ju Dir. 4).

    3n bie fiirc^enpoftie Wrben aufgenommen Dir. 15, 29, 46; in bie $au=pDftine Dir. 43.

    3n einjelbruden erfc|iencn Dir. 5, 29, 40, 44 unb 45, fonft liegt nod) inben efamtauigaben gebrutft bor Dir. 15, 43 unb 46.

    ') ^ana) teivb mo'^I bie in llnfrer 9Iu?g. Sb.41, 736ff. bem 21. ejembet 1536 jugetoiefeneiprebigt in Si(^tenberg (Bgt. a. a. 0. . XVII'i auf ei"f" fviit)even Sag 311 fe^en fein.

  • inlciliiiig. XIII

    6cvfid)t bev bte ^:|3vebu]teit be ^a\)xc 1537.

    37 Conciones viri Dei LutheriAnno 37 popiilo propositae :c.

    Do: 2 post epipha: Rom: 12 (2)Do: 3 Ep: Roma: 12 (4)Do: 4 Epis: Rom: 12 (7)'[@iiie ^nauSpvebtgt ou bcn 3htiteln

    be @)lauben][^prebigt am Sonntag Sfnofabit]

    Annunciationis Mariae Euang: 1 (9)Do: palmaruin Euang: 21 (11)

    Passio De Caena Domini passio (13)Die parasceues (15)Do: Quasi modo geniti 1 loh: 5 (21)

    1 Pet: 2 Do: Misericordia domini (23)Cantate Ep: lacobi 1 (28)

    loh: 16 Do: vocem locund: in arce (30)Lunae in feriis penleco: (32)Die Trinitatis Ep: Rom: 11 (36)Do: 1 post trinitatis (38)

    1 loh: 4 Dom: 2 post trinitatis (41)Do: 5 post trinitatis 1 pet: 3 (43)Visitationis Mariae Mag: (45)

    Do: 6 Matth: 5 (47)

    Do: 7 Euan: mar 8 (50)

    Do: 8 Luc: 7 de Magd: (53)

    Do: 10 Euang: Luc: 19 (56)

    Do: XI de plia: et pul): 18 (58)

    Do: 13 Beali oculi Luc: 10 (61)

    Do: 14 de Hydrop: 14 (64)

    Do: 16 Epi: Ephc: 3 (67)

    1

  • XIV ^Jtebigtcn bcj 3a^re5 1537.

    In vigia .Mica: Apoca: 12 (71)Do: 18 Magnura mand. Matt 22 (73)Martis post Mica: in Lochaw (76)

    Do: 19 Ep: Epbe: 4 (79)

    Til: 2 louis post Dionisij in arce (81)6 post Dionisij de baptif: (85)Do: 20 Matth: 22 (89)

    Tit: 3 Die Galli in arce Tit: 3 (93)

    Ioli:4: do: 21. de regulo (96) ^

    Mattli 18 27 octob: in Kenberga (99)

    Do: 22 Ep: philip: 1. (102)1 Cur: .11. Altera post Simo et ludae (105)

    p"s 8 Die oninium Sanctorum ps 8 (108)

    Do: 23 Matth: 22 (115)

    Do: 24 Ep: Col: 1 (118)Do: 26 Enang: [,iicae. 17. 21 (121)Mercuiij post Elisab: Col: 1 (125)louis post Elisab: Col: 1 (129)

    Do: 26 (134)

    Do: 1 Aduenliis (138)

    38F in r. b9 lunij1551

    Do: 2 ex Euangelio (142)

    t'oucioues viri Dei D. M. L.Anno XXXVIII

    lefa: 9 In vigia Nat: Christi (152)DieNatali Domini Euaiig:Lnc: 2 (154)Die Stephani Cant: angelorum (157)Do:intra8Nat:Eccehicpositus (161)

    28

  • eiiilcitung. 1-3. XV

    Einleitung 5U bcn cin5clncn ^rcbiten.

    1. 14. Saiiunr 1637.

    "il^rebigt am 2. Sonntng ac^ @^)i^)^ani.

  • XVI qjtebiBleii hc 3al)rc 1537.

    4. 11. gfebtuQt 1537.

    Sitte ^(Jit^tebigt von bcit 9trttfcJii bc laiibciti, tu Sdjtnalfnlbcit gcf)nltcit.

    yjac^bem Suf^cr am 28. Sauuav 311111 leljtcii DJlalc in Sittenberg gcpvcbigtf)a\k, trot cv am 31. Saniinr bie 'Sdjxi und) djmaltalbcn an (gt. .^Dfttin=.mocraii,'utf)cv 33b. 2, 384). Scv Scg ffjvtc ber Jorgaii, vimmn, Stcnburg, (Jifcnbcrg,Setmar, 9h-ii[tabt, 2aUcra:^aufen. 9lu epalatinS ipaiiS in giltcrtnivg fc^veibter am 1. gebniar: 'Sani et laeti sumus' (@nbn-, SBviefiuec^fcl 93b. 11, 192f.).3(m Sonntag Scragefim (4. gebruai) pvebigt Sutf^er, cin) jeijt nod} in Dotiercfunb'^cit, in Scimnr. 'D. Doctor et caeteri Dei beneficio recte valent"" fc^rcibt3Keland^t^oii am 5. Februar an Suftu Sonai (Corp. Ref. 111, 266). 'Heri aiidi-crunt comites Niincii pontificii Lutherum concionaiitem, cum quidem ille graviterquereretur Reges et Episcopos liostilius odisse nos quam Tiircas, qiios iamsinerent impune grassari.'

    5Jlittluod), ben 7. ^ebninr traf Sutl)cr in Sd)matfalben ein. d^on amfotgenben Freitag, bcn 0. [febrnnr, friUj ac^t Uf)r, prebigte er, nadjbcm Spatatintag^ juor bie i^anjct betreten Ijatte, in ber Stabttirc^e. 'Ego liodie corarn Prin-cipibus' fc^reibt Snt^er am 9. f^ebruar an 3ona (@nber, SBrieflecfifel 33b. 11, 197),'in teniplo parochiae tarn vasto et alte, ut velut soricis vox fuerit vox noslra

    utriLisque. Salubris est locus et aer pulchreque valemus'. Slamit ftimmt ber

    3?erii$t beS tra^bnrgifcben efanbten (-^'otitifdie .S?orrefponbcn,j ber tabt tra|=brg im Zeitalter ber SJeformation. 2. 53b. 1531 1539. SSenrbeitet Don Ctto2BinrfeImann. 1887 fvagrnpl)uinber crften t^piftet 3oI)a"ni bc ierbcn (Sopitel geprebiget Ijat biifc mort: 'SaranfoU jr ben eift ottc er!ennen, ^in jglic^cr Seift, ber ba befennet, ba 3'^efu(5'^riftuS ift in ba Steife^ fomcn (bag ift, ber 53Jenfcf) tuorbcn ift un ju gut)ber ift Pon Sott.' 3( ift Cfianber ben anbern tag nuffgctrcten fr bcn Surftenunb ber ganzen emcine unb eben benfelben ejt nu bcr erften piftel ^o'jn'i'iigenomcn, 3BeIcf)en Soctor 3)lartinu feiiger bcn tag juPor geprebiget f)at, unb bcn2ert unb bie 5prebigt unb auStegung 5Doctori SJlartini gar umbgcfcrt unb crtert,iiub ieberiiian, auc^ Soctor llfart. Sut. Sicentiatcn Slmbc-borff unb S)oini; ^^'(jilip.

    laffen 311'^iiren, ba atfo bcr iccntiat Slmbborff ungcbltig ift barber Inorbcn

    unb gcfnget ^u S. Mar. ut. unb bomino '4>biliPt^- bag niu ja ein unPcrfdicmptcrMcnfd) fein, ber ba8 barff fagcn." Man Ijat gemeint, biefe i^rebigt in ber unten

  • einleitung. 4. XVTI

    SCiebcruni pvebigte Sut^er am fofgenbcn Sonntag, ben 11. geBvuav, toie

    Cfianbev unb Sietiic^ am 17. gebruar nad) 9lvnberg berichten (Liitherus Dominicasuperiori concionatus est: postea calculo laboravit ita, ut nullis negotiis interesse

    potuerit. Hodie primum aedibus egressus cras iterum coiicionabitur', Corp.Ref. III, 268). Sa nun auSbrcnid^ be3eugt mivb, ha^ Sutl^er jtocimat inSt^mattlben geprebtgt l^at (^^Jlclond^t^on an Sonas 23. gebruor: 'D. Doctorem

    Martinuru calculus primum leviuscule vexavit, etsi bis hie concionatus est, posteaafflixit atrocius', Corp. Ref. III, 271), unb ba mit bicfcn beibcn *pvebigten offenbovbie am 9. unb am 18. Februar gehaltenen gemeint finb, fo werben toir a[ bieam 11. gebiuav getjoltene 'ij.hebigt btejenige anplprec^en ^aben, in tnetc^ev 2uti)exor einem fleineven .ffreife im $au)e bei Stentmeiftevs bie runbwa^v'^eiten besapoftotifdjen (anbenebetenntniife be'^anbelte. Sie fanb aljo nicf)t bffenttii^ ftottunb njuvbe bavum Don 9]Jetand^t^on nic)t mitgejdfitt.

    S)icfe $rcbigt ift me'^rfacO ^anbiif)iifttic evl^atten:

    1. (Ri) 3enaev i)anbt($iif t Eos. q. 24" 331. 317^-326, tjon beriianb eines unbctannten Sdjveibevs, ahtx mit 3a()lvei(^en Sianbbemevfungen n. bgl.on ber |)anb trcr (gl. and) oben . X).

    2. (R") Senaer ^anbfd^rift Eos. q. 24' 331. 202-203", ein tiivjeltateinifi^eg Gr^erpt, bon bev fjonb eine unbcEanntcn 6dreiber.

    3. rS) ottiaer A>anbfd^rtft Chart. E. 302, gefc^iieben bon ^-ranjScav|d)mieb (Og(. oben . XVIi, offenbar 3tblcf)rift Don R^

    3m Sa^ve 1563 tourbe bie "^^.Nrebigt burcf) grancifcus c^ari(^mib in .^aenac^ Stbrer ^ianbf(|rift BerfientUd^t unter bem Sitet:

    ?(ni(egung be tauben^, cjirebigt burc^ ^. 9JJartittutn Sut^cruut, juSd^maltatben, ANXO 1537. ^ 3^unbt 3um erften mal im Srudfausgangen. M. D. LXIII." IttelrdEfeite teer. 12 unbejifferte 33Itterin Cuai-t (= 2?ogen 91 6), (efete Seite teer. 9Im gnbe: Jebrucftju gisleben, in ber alten Ijnb loblidjen rafffc^afft 9Jbnfelt, burc^53rban aubifc^, won^afftig auff bem raben." Sai fett ebrucfteunb ba Sltti^en bei 2itel3 in Diotbrudt.

    2>otl)Qnben: finoatefc^e ammlung; aSettin (Luth. 8491), SBresIau lt., Stelbeii,Setnigcrobe, ittenbcvg.

    9JQd^ ber SSotrebe bes groncifcu Sc^atfc^mib ift pe qu ben Stac^fdjtiftenber ^tebigten unb gottoquten i^utberl burd^ Scotgiu? 9iotariu3 mit beffen 'Se-toittigung abgefc^ricbcn uiib ouf unfcb on glemcnd .fiettfd) unb (SeorgiU'flraul, lei^man unb Slmtft^teibet jum iebidjcnfleiii , t)on Sc^atfcftmib jumStucf beftbett. Sicje SJottebe ift gejeid)net : Saturn ju 'palte om tage TOattiui.9lnno 1.5ii2. @tt)et gvbottcit Bitliget gtancifcu? Sc^orjc^mib."

    ie beginnt iBIatt 914'' 3-1: ^utegung bei glauben?, geptebigt butd)S:. 5]Jattinum ut^cnim, ju t^maltatben, in Stentineifteri ijau^e, 9lnno1537."

    Sie 3)tucfe, aud) bie efamtouSgaben, Icjen am c^lu ber ^tcbigt fmtlid):^tiflen fletben".

    2ut^er3 Sette. XLV II

  • XVIII Prebigtfn be Sofjre? 1537.

    )ie ^pvebigt gelangte nnd) Ri in bic cfnmtauagafcen: @ilcten 2 (1565),370^-373"; Mtenburg G, 11171121; S'eip.^ig 22, 113-118; ald) ^ 10,1182-1197; aSolc^ - 10, 982993; erlangen 23, 239 251.

    2Biv bringen R' mit bcn icidjtigeven 9l6lDei(i)ungen "bei -S' nnb barnnterR"3um 9Ibbru(f.

    5. 18. 'Selxuax 1537.

    ^I'rcbigt om Sonntag 3of

  • ginlcitung. 45. XIX

    Sittige gjcm))rarc (reif.3h)ftlb U., SbedE, 2oIfeiibUttel) fiobcn auf 581.913^3. 1 bcii S)tucffct)[ei- natigcliiini" ftntt ^unngelium".

    SBotfjnitbeit : finantcfdje Sammlung; erlin (Luth. 7043), 58tetnu U., veif3=tunlb 11

    ,

    amtnivg, Jfbiiig.Sberg U., Sitberf, alloebel R., SJittenberg, olfeii=bilttet; Sonbon. 5c()tt 6vl. 3lug.

    C Snjo fd)6ue tvoftlic^e |1 ^pjebig jit mdfalben |1 getljan, butc^ || S). Wax.Sut.

    II

    M. D. XXXVII. 11" SEiteh-rEfeite bebviiift. I uiibfj. Sfttcv in

    CitQft (= Sogen a b), te^tc eitc leer.vuc oii 3o[)ann tctj in 9}iiruberg.a}ovI)iinben: .ftnnntefdje nmmlnng; Jpeibelberg, 3enn, 3Kiind)en C- ""ti U.,

    tuttgavt, otfenbiiltel; onbon. gef)It (Svl. 9liig.

    7) Sttio fd^one tvoftlidK1|

    5pjebig, ju SdjmaKalbcn 1 gettion, biivd^ ||S). gjkrt. Sut.

    II ^ II aSittcntberg. || M. D.XXXVII.

    ||[Seifte] ||". Sitet-

    vcffeite Icev. 20 unbcj. miUx in Quatt (= Sogen 91-6), (e^tcSeite teer. 9lin nbe: ctvndEt 511 trafeburg bntd) || 6vQfft ^^tllcr, ||im inv || M. D. XXXVIl. ||"

    aSovfjanben: iinnfefcljc nrnmlnng (befeft); Serlin (Luth. 704.5), reiben,^eibeUierg, ittonberg; S^afel 11, ^rid) t. (Stl. Slngg. - 19, . 200 9h. 2.

    I'J ,51130II

    S)bm tvftlid^c 5}5jebigt || 3 malfalben || gettjan, || buvd) ||S). gjlavtiniim ut^evum j| M.D. XXXVIl. || [Silb: 6t)viftn am veuj] ||".liteh-dfeite bebrudt. 12 nnbe,?. Stttcv in Duavt (= Sogen 9t~6),Ic^te Statt leev. 9lm 6nbe: Sebvnctt 311 aBittenberg ||"

    fiein aSittenberger Sviid, tro^ ber Eingabe am nbe.

    Sorljanben: 3riii) t. gef)It (Sri. Slug.

    F 3tt)o fdion bnb trDft||Iid^ ^:prebig ju c|malfatben || getljau, butd) ||[Sierftd]

    IIS). gjlait. ut.

    || ^ || M. D. XXXVIl. || [Seifte] ||". Sitet^

    rdfeite bebrndt. IG nnbej. Sttter in Qnavt (= Sogen a-b), tci3teSeite teer. 3lm (Snbe: ctvudt 311 Safel bmc^ || otfgang g^xie^. ||im tat

    II

    M. D. XXXVIl. ||"

    aSot'^attben: 3ticf; t. gfetilt (5tl. Slulg.

    3n ben ef amtau^gaBen: Sittenberg 4 (1551), 500^-504'^ unb504 "-508''; Sena 6 (1557), 509'-^-514' unb 514=^-518"; mtenburg 6, 1061-1067 unb 1067-1072; Seipjig 12, 441447 unb 447-452; Sald) ^ 12,1660-1685 unb 1684-1701; aSatd^ ^ 12, 1276-1291 unb 1290-1303;vtangen ' 17, 7-21 unb 21-34; grtangen 2 19, 260-276 unb 276-292.

    SBetdjer bon ben beiben aBittcnBergev Sruden ber Urbrud ift, lfet ftd^ nidjt

    mit 6ic^evf)eit fcftfteen. Sr yl fpri(^t bie erljcbtidie ?tn3at)t bon Srudoevfe'^cu,

    bic Suf^er eranla^t t)aben tonnte, baS '33ianuftri|3t nod) einmal in eine anbereaSittenbevger Sruderei ju geben. 3cbenfal( ftel)t in ber 9Jec^tfc^reit)ung B Sutt)ev9lrt niiljer al unb tonnte Sorlage fr .1 geloefen fein. Sir "^aben begljalban 1> reid)lid)er Sartanten aufgefljrt al c in ben testen Sftnben bei fidjercn

    9tad)bruden gefd)et)en ift. aSeitcreg toirb int fotgenben ^nfammengefteltt. CDEfinb und) A gebrudt, F nad) T).

    II*

  • XX 5ptebigten be 3o^te? 1537.

    B (Sittemfcerg).I. iotalc: 1) Umtoiit: o> botfotiilirf;, grffte; ii ]> u 9ebu(=

    tigflid), ninblic, im'ifftc, unterftutibeu (^ubif.); os luuvbe.

    2) i > ie grteff, os |dtr; u >> o borft, jervttet.3) Unbetontes e fe^tt in ein (una).

    II. onjonanten: Soppcltonfonant in Sibbevunib, bavinn, Cbbev,jiit^um, l^eufflin; i^ @ot.

    III. S)eIliiiQtion: Sifd^oe ^> 58if(f|6iie; onjugotion : Uev>uiefe>-bevtoeifete.

    IV. Sovtfinien; bavan ^> bvan, bovtjanbeii > ertjanbeu; ge=pflaftevt > geVtn[tevt; anii|i^ > f)arnf(i), gnbc^vift > nbe(^vift;feilig > felig.

    C (^lvnberg) cvglid^eii mit A, nimmt gegen ben c^Iu^ an fenauig'(eit ju.

    I. 33ofale: 1) Umtaut: e > o lafterli^, e > o av'6el}tcn, a > dnuutever, d>6 jdjn, gvofte, obevft ^ Obcift), iDoUcn; u > fi fr,anviiffen, anviiffung, getvuctt; oi 3Uiucf, [tucf, ^ninen, bavumb;eu > au I^auplftuct, l^aupt, f)au6tev, erlougnen, glaubet, bevtauffen,gcboud^t.

    2) > a etloa, os gef^on; o > u mnglidi, Wunc^e, cn^ pvonn,forest; i unb ie gefonbert (aud) niergenbt); u unb ebenfo, bogcgen uid^t ge=lonbert unb i't; n > i ^ilffe, oud t)l)tffe; c > ce in teeveu, oj jmen.

    3) Unbetontes e fllt in ein (una), teev, beft, miib, teib tragen, bolb,ontag, fa^ (*piuv.), fvib, onn, eT)r; bor onfononten: [te^t, get)n, j'^enS,gebt, oci groffercv (< gvoffer), gepoveu, geftellet.

    4) Une($tcS '^ fel^U in tnee, t)e, necret, rumet; os jfir, jl^m, jljeueS,fe^r, ga'^v; togl. auc^ befel"^ unb befetd^; ma'fil > all^.

    II. onfonanten: b^p gepot, peutet, geporu, abDve($en, ^opft,jHpvod^t, onpeten, pvonn, pvaudjet; g> t jundfvalt); b >> t, bt bvot,ftatt, [tat, entlie, gelitten, abentS, erfant, ivt, gettihft, Seutfdj,fd)tt)erbt, tobtbebte, berftanbt, tjcmanbt; t > tf) vat:^, tljett; f>tiifd).

    Soppeltonfonant bereinfac^t: traten, gebetet, febern, in, ffd)>fd^;^ will, fromm, tonimen ($art.), atter, nttigen, tljetten, anbetteu,S3ifd)offe.

    Sie 3^l ber groen Slufangbudjftabcu ift ermiubevt; >!.III. 5Bor= unb yjadjfilben: billigteit > billidjfeit, -iglid; >

    -ic!ltd^; 3u- > jer-.IV. Setlina tiou: fc^tuad;e gorm ftatt bcv ftarteu; bie tjeiligen (sanc-

    tam), feiner gttlid^en trafft; cw bie junctfraw (Sing. '$[11)..

  • (Siitlcituiig. 5. XXI

    ^ucbig, 3(l^efu ^- 3efii, Scnifatcm >> 4?'cnifalcm, rge ^ ntt;c,6cfcl > 6efcld), auriiffung > nnviiffung, 9Jlinicf)cu ^> ^JJliiid}cu;fobbcvn > forbern (poscere), feiten > fecten, ruffeu > rffen (fd^lod)).

    D (StvPuvg) F {^a.]i\) bcvgti($en mit A. F Bringt ju ben nlcmonnifcljenformen bon D nod^ neue.

    I. 33oiaIe: 1) Umtaut: e>d dngftcn, gefdngniffen, bdtter, 6ar=bindl, jdmcrlid); i^ aurfi e > d Idbcn; e^o erlutet, erbotet; d>6crmorhct, 58ifd)6c, grft, o; groffer. F fofttid); eu > nu l)QU>)tftucf,erfauffcft, glauben, auffgcraumt; u > , n fnbc, fr (= or), turbcn,ber, bel, brig, e^ lugen, gcfe^wnrgcr, ftud, jurud, fd^mudcn,brudcn; F fdjnter.

    2) i unb ic meift geftrieben, cbcnfo u unb li, ii unb u; o > u funbcrn F,OS ottfrc^tig; a > o mol F; au > ou F in gloubcn, ouc^, jundt=fvotocu; eu > n ticriougncn F; alte ngcn in F: ertrultjen, l^uffen,jgct, glid), '^inin, ftiifetjcit, gruwlid); me'^rmale tl)ur (Iure) > tl;cur 7''.

    3) Unbetontem c fllt lueg: Icut, fd}lcuc^, frib, balb, irr, ein, lein,bem ontag, betl), ba^ bergenglid); or onfonanten: etjgner, j'^en, 6ub=d)rift, crmutte, gebt; ^j rumoren, geboren, bas l^eljtige; bic teKungbc^ c (i) ertaufd)t: l^aublen DF, nglen, meiftren, oberift F.

    4) Ij fllt: tal, toeret (= io'^rt), teeren (= ttje'^ren), ije; c^ itjcn.II. onfonanten: b ^^ p gepott, gepanfecrfeget, I^aupt; Z'' leiplid;;

    b > bt, t abcnbt, enbtlid^, werbt, brot, ftatt, ftette, gelitten, erfant,grnntfuppe, ntjrgent, irt; F teutfd); t > tf) ba bct)^; t > b unber;g ^ f (undfroluen F; f > b eruotgung; SDoppelfonfonant bereinfadjt:U'ibcrumb, 2eufel, F febern; os unnb, lonune, tonimen, genommen,I)immel, namme (ubft.), mann, batter, gebotte, eltenb, brunn, foll.

    III. 33or= unb 5lad;filben: ^u- ^. 5er-; gemalt ^ gtoalt F,bleiben > beleiben F; -ui > -u B, -nu F, l}errlid;!cit > '^crr-lid)e^t ]), I;errlidett F\

    IV. Setlination: S8iffd|0be > SSifd^oue, mit brigen faften > mitbrigem foften.

    .Konjugation: Icfft > ta|t, genant > genent, erfent > erfout;finb > feinb, toollen > tbollen; blieb > bleibe F, greif >> griff F,melten F, fi fragtenb F.

    V. Sortformen: uit, ije^t, nun, bann, ct)er > e1)c, ernadj |> l)er=nad), l)eute tag > ]^eutige# tag, ber'^onben > borl^onben DF, ben=nod)t, beftcr, nirgen, uff i*'; Ijemant, Ijeberman; icbt (= 5Jid|t) F;l;Dt;eft ^ ^d)ft, le^te ^ letfte, gegentoerttg > gegenmirtig F; bebcld),prebigt > prebig, 9Jein > Sl^ein, ^eudielel) > l^cuc^terel); fprid^mort"

    'jrdjmort F, tomer > fomber F, '' "" " '' "" " ' 'I.

    VI. 3ortmat)l: tljuren > borffen.

    > fprdjiDort F, tomer > fomber F, fdirifft > gfd^rifft F; forbern,feien.

  • XXII ^Ptcbigten be 3a^ic 1537.

    E (fbuieftbcutfdj) eng an A angcfd}loffen, abcv fcl;i- teid^tfertig gefegt.I. $o!aIe: 1) Umlaut be u fel^tt oft: jungern, fr, tinivgcn,

    fcfjuije, SBften; ^euit > ]^au6(t).2) ^ a nad) (neque), cn; trom, gef^on; o > u fummcr, uuit)=

    futiien, antltjurt; ft et fter ie nnb unigete^rt; i '^> orb.3) UnBctonteg e fe'^It: tonn, Sonntag, fte'fit.4) "i) in jljn, j'^m; os auffrur, f)6eft.

    II. onfonanten; b > bt, t munbt, ftat, entlie, golt; bt > ttStette; t > ff) f^eil; t > b rob; p > 6 bebftifd); S)op|3et{onfonantenereinfac^t; toiberumb, e^ toill, monn, l^att, mttt, Satter, lautier,weittcr, geiott, ettliij, offen (= Cfen), I;innab, aent^aben.

    in. Sorfitben; u^-, gntac^t.

    IV. Konjugation: angebetet > angebettcn, er glic > gtei^e;lten.

    V. SBortfnrnien: u^, nun, ieljt, fonber, uorljuben; fid), folid),feitig > fctig, unfcglid} > un^eglid); befeldj, l^aubftcE; forbern.

    6. 24. 3Jit3 1537.

    ^rcbigt ojif ia Jycft bcr Jcrfnbignug 9JJari.

    ert;aaen in SRrer 9lad)fd)rift Bos. q. 24^ 581. 9='-ll". poa^ Slbfd)riftbicfer 9Jad)fd)rift in bem ^maifitngencr obej; St. 7 8'=. 9lurifaber beutfc^eBearbeitung ber 9Jbrcrfd}en 9iad)fc)rift in ber |)eibetberger |)anbfdjrift 5h-. 41St. 73='-80'' nnb in ber 9JJncbener .Cianbfc^rift Genn. 1322 St. 82>-88\

    *Poad) ?rbfd)vift gebrudt in SBudjlootb, ^;^rad) Stg. nftu. b.TIIi .11-16.Sturifaber beutfdje Scarbeitung uiobcruifiert mitgeteilt in Sudjtuatb, Uugebrudtc5prcbigten nfra. . 13 19.

    7. 25. 3Krj 1537.

    ^.rcbigt am Sonutng ^4?nlmaruiu.

    6rl)alteu in 3trer 5lQd)fd)rift Bos. q. 24' l. 11^-13''. -:^oad bfdjriftbiefer yiad)fd;rift in bem lai^ingener obej; 331. 8'' 10"\ 5Iurifaber beutfdjeBearbeitung ber ilircrfdjcn 5iQd)fd]rift in ber ^eibelberger 4^anbfc^rift 5lr. 415BI. 81--'-87 nnb in ber 53tn($cner CimiMdjrift Genn. 1322 331. 88''-93''.

    5poad) gibfc^rift gebrudt in Buc^njalb, ^oaj^ Ig. uflo. Sb. Uli .16-19.3Iurifber beutfdje Bearbeitung mobcrnificrt ntgetcitt in Budjloalb, Ungcbrudte'4.U-cbigtcn uflo. . 19 24.

    8. 29. Tlxi 1537.

    ^4?rcbigt am Jrnboitucrtng.

    thbaltni in iKrcr 9tad^fd}vift Bos. (|. 24' Bl. ISb-l''. ^^^oadj ^Ibfdjriftbicfev yiad)fd)vift in bem 3}Jaibingcncr obej BI. 10 ll". 3(urifabevS beutfd)cBearbeitung bcv ^Krerfdjen 9ia(^fd)rift in ber .)eibelberger ^anbfd;vift Dir. 41Bt. 87''-92'' nnb in ber tnd;ener .)anbfd)rift Genn. 1322 B(. 93''-97^

  • ginleitmig. 5-12. XXIII

    Poni^g 9lbfd)viff gebrmft in udjtudb, 5poad) Ig. uflu. 33h. III i 331. lrebigtcn u]w. . 29 39.

    10. 8. aptil 1537.

    ^^?rebigt am Sonntag Cnafimobogenitt.

    th-l)alten in ;X'i3rcr ^JJad)fd)rift Bos. q. 24' 331. 21 ''-24''. 5poadl)i 9lbfd)rift

    biefer 5){ad)f($rift in beni SJlnitjingencr obcj; 331. 14 ''-16''. 9lurifaber beutf(^e33earbeitung ber 9fbrerfd}cn 9Iad)fd)rift in ber .^eibelbcrger .^anbj(^rift Slv. 840331. 98" 102\

    *4?oad^ 3lbfd;rift gebrucft in 33ud;tualb, 5poad^ Ig. ufto. SSb. Uli .31-36.3luriftibcr bcutfdjc 33carbcituug uiobernifiert mitgeteilt in 33nc^tootb, Ungcbrudte'.prebigtcn ufio. . 4045.

    11. 15. 5!lpvit 1.537.

    ^^?rcbigt am Sonntag 5JJifcricorbio S^omini.

    er'^altcu in ^Krerg gjad)fd;rift Bos. q. 24' 331. 24'>-28^ 5poad)S 9lbfd)riftbiefci Tiad)id;rijt in bem S.luiiljiugencr fi^obci- 331. 16'' 18''. 3lurifaber bcntfdjc33corbeitung ber Sfrerfc^en ^Jtad^Jc^rift in ber .gieibelbergcr anbfd)rift 9ir. 840m. 93^97^ unb in ber 3JJnc^encr A^Qnbfd)ri}t Germ. 1322 l. 118" 122^

    ^4>oad)5 3l6fdjrirt gebrudt in Sudjlalb, 5poQd) tg. ufm. 33b. 111 1 .36-41.Sturifabers beutfdje 33earbeitung mobcrnificrt mitgeteilt in 33ud)tDatb, Ungcbrudte^pxebigten uft. .45 49.

    12. 29. atpvil 1537.

    ^^rcbigt am Sonntag antatc.

    erhalten in Srcr 51ad)fd)rift Bos. q. 24' 581. 28=^-30''. ipoad^ Slbfdjriftbiefcr ^Jtndifdjrift in bem ^Fuiit)ingener obcr 331. 18''- 20". l'lurifabcrS beutfc^e33carbeitung ber iRrerfdjen 'Jiad)fc^rift in ber .^eibetberger C'nbf'^tift 5ir. 840l. ST^-l" unb in ber ^JJlndjener .&Qnbfcl)ritt Germ. 1322 33t. 122''-125^

    ipoac^ 9lbfd)ritt gebrudt in 33ud^tonlb, poad^ Ig. ufro. 35b. 111 1 .41-45.lurifabcr beutfd)e 33carbeitung mobernifiert mitgeteilt in 33ud)ronlb, UngebrucEte

    i^Pvebigten ufro. . 50 54.

  • XXIV ?}tebiglen be ^df)xe^ 1537.

    13. 6. SDiai 1.537.

    ^^Jrebigt nui Soitntag i'occm 3oc">'J'itfl*

  • eiitleitimg. 1320. XXV

    aScavfceitung bev 9}5vctfd)cit 'JiQcf)icf|vift in hex .f)eibelticrei' od)enpvcbigtcn (ber ba^ 5}{att()ang= nnbba 3ol)annccangelinm), mit bencn Sntljcr fr ben feit 3"'" alnuefenben S3ngen=^ogen eintrat, - icdre brigen^ and) fetjr auffllig, ba^ iUcirer jene 23Drmittagi.^

    prebigt uid)t berliefert t;ttc.

    19. 2. 3ii(il537.

    ^45rcbigt am itagc 9JJart .'^ctmfni^ttitg.

    grljaltcn in atrer 5ta)fc^rift Bos. q. 24' 231. 45*-47''. 5)5oad^ ?(bfd)riftbiefer "JJadjfc^rift in bcm laifiingcner obcr 331. 28''-30\ ?(nrifnber bentfdjcaSearbeitung bcr jHrcrfdjen 'Jiacfjfdjrift in bcr A^icibclbcrgcr .(panbfc^rift 'JJr. 435Sgl. 108 113.

    ^;Hoac^g ?(bfdirift gebrutft in y?nd)ti'atb, 'f

  • XXVI 5ptcbigten be Sa'^vc? 1537.

    *^^Dacf) ^ilbfdjvift gcbnirtt in S?U($tDQlb, Ioaii S(g. u]\v. Sb. III i . 73-78.Sluvifabn bcutfd;e 33cQrkitung :nobcrnifiert mitgeteilt in 5Biid;ii'Qlb, Ungebxucfte^tebigten ufto. . 87-93.

    21. 15.3ultl537.

    ^rebigt am 7. Sonntag nnd) 2^rinitoti.

    ertidten in 9{m- 9kd)|d)nft Bos. q. 24' 331. 50b- 53. *poac^g 9IMd)viftbiefcr 5pvcbigt in bem 5]kif)ingniev fiobej 231. 32" 33^ luvifater bcutidieScarbcitung ber 9in'rfd)cn ^Jiac^fdji-ift in bev |)eibetbcrgev |)onbfc^vift 92r. 435S3l. 120^-125''.

    5Pond) 9(bfc^rift gcbniift in SSndilrQtb, "poa)^, Slg. nfm. SBb.lll ^ . 78-82.9(uiifabei->o beutfc^e Seavbeitung niobevnifievt mitgeteilt in SndjWalb, Ungcbrudte^prebigten uftu. . 94-99.

    22. 22. 3ult 1537.

    ^^rcbtgt am 8. Sonntag narf) Srinitatil.

    frrjdten in SJtcvs Tiad)fdjvift Bos. q. 24' 581. 53-56^ ^^oad^g Slbfdjnftbiefev 'iprcbigt in bcm TOailjingcner iTobej: 331. 33 ' 35='. 9(niifnber bcntfd)c23eai-bcitnng bev MiJrei'fdjen 51ad)fd^rift in ber .^leibelbergci- anbfd)rift ^Jiv. 41

    581. 121=^-126^tpoadj 5lbfd)rift gebrudt in g3ud)iQlb, 'ipoQdji Ig. ufiu. SSb.lll ^ . 82- 8.

    Sluvifabei bcnlfd^c 33cavbeitnng mobexnifievt mitgeteilt in 33ud)Walb, Ungcbiudtc

    ^^vcbigten nfto. . 99-105.

    23. 5. auguft 1537.

    t^rcbigt nm 10. Sonntag narf) SrinitatiS.

    eiljaltcu in 9ibm ^Jind)fd)nft Bos. q. 24' 331. 56--'-58''. 45oad) ^tbic^viftbicjer 5picbigt in bem ^JJlailjiiigcnev obcj 331. 35-36''. ^InvifabevS beutfc^c33eQibcitung ber 9{bn'ifd)cn yiad)|d)tift in bev ^ocibelbcrger Cianbfdjvift ^Iv. 41581. 127'' 132^

    ^poadjS 9lbjd)rift gebrudt in SSuditooIb, S}}ood) Ig. n])v. 33b. 111 ^ .87-90.9lurtfnbevg bcntfc^c 33eQrbeitung nuibcvnificvt mitgeteilt in 58nd)UiaIb, Ungcbvudte

    gSiebigten ufh). . 105 110.

    24. 12. 9tuguft 1537.

    ^^rcbigt am 11. Sonntag nad) Jtinitatic

  • eiiireitiing. 20-28. XXVII

    25. 26. 9luguft 1537.

    *^?rcbtgt am 13. Sottntng na} Xxmita.

    erhalten in SrerS 5lQ(^yirift Bos. q. 24' 5St. 61''-64^ ^poac^S 3lbfd)viftbiefcr gjac^fcfjvift in bem gjlaifiingener obey SBI. 38''-39''. SlurifaberS bcutfc^eaScarteitung ber Otbrevfc^en 5iod)fd)xift in ber l^eibelberger C'n^i'f'ili-'ift ^^i'- -H

    St. ISS'^-US''.

    ^oaj-i ?lbfc^vift gebrucft in 58ud[)tiinlb, ^oac^ Etg. Sb. Uli g 95-98.3lunfQkv beutfc^e Bearbeitung mobcvnificvt mitgeteilt in IBuifitoalb, Ungebrudtc5Pvcbigten uftu. . 116-120.

    26. 2. eptemb 1537.

    4>rcbtgt am 14. oinitag iiad) Sriiiitnti.

    (Srtldten in 3{rer 5{ad)fd^nft Bo$. q.24' 581. 64='-67". ^pood] mfdjviftbiefcr gjncfjfc^vift in bem Dlai'^ingener ,^obej SSL 391^-41 >>. 9lurifaBeT beutfd^eaSeorbeitung bev 9{rerfden 9Ja($f($rift in ber |)eibelberger ^anbfc^rift Str. 41331. 143''-152''.

    5poad) mfdjrift gcbrudt in SBndjlnalb, 5poa($ 6tg. b. Ill i . 99-103.SlurifaberS bentfc^e Bearbeitung mobcrnificrt mitgeteilt in Sud)lalb, UngebnicEtc

    5prebigteu uflo. . 121-128.

    27. 16. e)3temlier 1537.

    ^^Jrcbtgt am 16. ouittng iiatf) Srtnitati.

    erl)a(tcn in 9{5rcrg 9JQd)f($rift Bos. q. 24' 581. 67'>-70>>. 5poad^ Slbjc^rift

    biefer "JJadifc^rift in bem 5}iil)ingener obcy 331. 41'' 43^ 9lurifaber beutfd^eaSearbcitung ber iUrerfdjen ^iadjfd^rift in ber ^''eibclbergcr .^lanbfc^rift 'Hx. 41

    S3I. 153 -162 b unb { fcer aBolfenbttler -gianbfdnift 3lr. 97 58t. 340 -347".9lurifaber 58earbeitung nad) ber 5S}olfenbttler .r">n"!^fd)rift abgebrurft (Sri.

    3lu9. ^ 19, 383 395. 5Berbcfferuugeu bo^u nad) bev ipoac^fdjcn 9lbfc^rift nt=geteilt tu Bui^toalb, ^oa)^ Ig. 5Bb. Ill ^ @. 104 f.

    28. 29. (September 1637.

    *^Jrcbtgt am Sage or 9JJt^acIi.

    ertjatteu in 9tbrer 9kd)fdbrift Bos. q. 24' 581. 70''- 73 \ ^Poadj 9lbf($riftbieder 5lad)fd)rift in bem gjtaibingener obcs 331. 43 '-44''. 3turifaber bcntfdjcaScarbeitung ber Srerfd^en 9iad)fd)rift in ber eibetbcrger |)anbfc^rift 9}r. 41581. 162'' 168. S)er 9lnfang ber "iprebigt in beut|d)em lertc finbet fid; in bemliambnrger obej; 9tr. 74 331. 276 (gt. S^eot. tub. u. rit. 1890 .842;Uufre 9lug. SSb. 29, XV).

    5|]oad) 9lbfd)ritt gcbrndt in 58nd)malb, !poad)g lg. 5Bb. 111 ' . 105-108.9lurifabcr beutfc^e 58earbeitung mobernifiert mitgeteilt in 33nd)ttialb, Ungebrnrftc

    ':t*rebigten ufm. S. 128-133.

  • XXVllI !ptcbigtcn bc-3 3Qf)tc 1537.

    29. 30. September 1537.

    'ij.'rcbigt nrn 18. Somttog itat^ XrinitotiS.

    ev^dtcn in 9Jvev ^]lQcl)fd^nft Bos. q. 24' SB(. 73 T''. 5poad} Slbfdiriftbiejer Joc^fd^vift in bem llJai^ingencv obcy 33t. 44''46. ShirifoBer bcutjc^eScnrtEitmig bev 9ibrcvi^en Diac^fc^vift in her ^leibelkrger l^anbfcfirift Dlv. 4158L les^-nsb.

    5Poai$i mfd^rift gcbrudt in nc^loalb, ^oa)^ Ig. SSb. III i 6. 108-112.Sluvifater beutfc^e Searfecitung mobcvnificvt mitgeteilt in SBnd^roatb, Ungcbrucfte^^ivcbigten iifro.

  • eiitleitiing. 2931. XXIX

    S)er Dirnbergev (1) 9iQc()bruct B .^eigt au^er ctnev grfeeven Su^I bon t(eiiicii9(iifnii96biid)fta6en (gc6ot, leve, giiabe, evget)ung, iiiitlev iiftp.) iiiib nu=lautt'iib > B tuenige Sinbi-vungen, nm(id)

    I. 3)otQle: 1) Umlaut: e>a fallet; o>o gx'ftc- tobten, idUcii;u^ufi'inbc, fnbig, funfft, crtimbigen, cntsunbeu, fr, iJvfpvec^er,tt)v, brffen, frchten, biUve, Ijinfrt, gulbeu (iibft.), erftleii,rl^umen; co 3ngft, fd^utbig; eu > au glauben, glubig, fauffen.

    2) i unb ie, u unb [inb gut gefi^ieben, nid)t ahn n unb ; i ; ittutel; a>o uoct) (post); o>u fun, turnen, oltumen, fvum, 3JU'inc^,tunnen.

    3) Uutictonte e fllt oft ab bov anlnuteubcm Sotot unb fouft: ic^ fag,mog, njuvb, beUn-i, bc^al (onj.), bie Ijlff, nab, veuif, beiu tog, baenbt, eilff, gern, bov onfonant: gc^vt, vecf)ft, boltumne.

    II. onfonantcn: b > bt Snoibt, miibt, enbt, tobt (Subft.),oi fonbeft, fnbcn, jv feib; b>p pleibeu (inimev); g > f Suntffiaro,toed-.

    S)oppeltonfononten: folt, !ummen; e jn, mitlcv, fiie|, fft "> ft.III. 3ladjfilbcn: -nt > -nu; igtic^ > tdtic^.IV. Konjugation: feilet > fal;et, fonien "> tnnicn, bevflunben

    > tjevftonben, luoc, loollen > ttjolte, oollen, gefuft > genjft;fonnen > tunnen.

    V. Sovtfovmen: je^, je^t, je^nnb, nit; iglid) > jeglid); netjeft> nec^ft, vec^tfd)affen > i-c(^tgfd)affen (fter); titel > tiitel, ljriften> Triften, fobbevu > fovbern (poscei-e).

    VI. ovDoa^l: fittid) > flitget.

    30. 2. Dttobei- 1537.

    ^tcbtgt am 2iicutag Jiad) 9JJicf)ae(t^ in Sorfinn gelialtcii.

    ev^Qlten in atvev ^Jiadjfdjvift Bos. q. 24' 33t. 75 ''-78 \ ^^!oad)^ 9lbfd)viftbiefer 9Jac^fd)rift in beni 9Jlai^iugenev obej 931. 46^ 47''. 9lurifabei bcutfdje^Bearbeitung ber 9trerfd^en ^iactifd^rift in bcr .(eibelberger i^anbfdjrift 9Jr. 41

    m. 174^-^180^5pDadi 9tbfd)rift gebrudt in SBudjtualb, '^oa lg. Sb. III i . 112-117.

    ?lurifaber ^Bearbeitung ntobernificrt mitgeteilt in Sjuc^loalb, Ungebrudte5i.U-ebigten uflo. . 138-144.

    ber biefen 9lufentt)alt ntljer in Soc^an ift fonft nic^t bctannt. 3lm3. CItobcr befanb fid) fintl)er iu Xorgau (g(. ,3eitfd)rift fr flird)engef^id)te

    b. 19, 103).

    31. 7. Oftober 1537.

    ^^irebigt am 19. Soiiutog iiod) Jrtuitati.

    erhalten iu 9irer 5iad)fc^vift Bos.q. 24' iBl. 781^-81". poad)^ 3lbfcE)rift

    biefer ^ad)fd)rift in bem gjhiljingener ober St. 47''-49''. Slurifabers beutfdje

  • XXX SPrefaigten be ^Sf)xei 1537.

    SBearbeituiig ber SRreifc^en 5Ja(^fc^vift in bev C^'eibelbcrgct Conbfdjrift 9Jr. 41

    m. 181 '-189- unb in ber Bolfenbiittler .&nnbfd)iift 'ih. 97 9?[. 397''-403'>.Shirifaberl Bearbeitung noif) ber ayolfenbttler ^"finbfc^rift gebrndt 6rt.

    giugg. 2 19, 395 404. Serbefjernngen tiierp nac^ ^oaj'i 3tbfrf)rtft in 58ud)tt)olb,5pDad) Ig. $8b. III ' 6. 117 f.

    32. 11. Oftoljet 1537.

    ^4.*rcbtgt am ^omtcr^tog itad) 3)iou)ftt in ber Sdjiofifirdjc.

    erhalten in Mms, yiaMi^t Bos. q. 24" 331. 81 "-85". Poacti Slbfd^riftbiefcr DtQc^fd^rift in bem 9Jlai{)ingeuer obej m. 49''-52\ lurifaberS bent[d)e33earbeitnng ber Strerfd^en 5Iad^fd)rift in ber .^eibetberger .g)anbfd^vift Str. 41

    331. 189'' igg''.^;5ood| 9Ibfd)rift gebrndt in nd^toolb, 5poQc^ Stg. 5b. III i S. 118-124.

    9lnrifaberg Bearbeitung mobernifiert mitgeteilt in S3ud)tt)atb, Ungebrndte ^prebigtcn nfU).

    . 144 152.Siefe in ber ($Iofir($e geljaltcne Sprebigt ift tine unten Sir. 33 unb 35

    eine 9iei^enprebigt, in bie Sutljcr, burd) bie ^tnnjejeu'^eit bc CofeS ober fonft einer

    fiirftlid)en i^erfon eranlaBt, eintrat (gl. llnfre 9hig. Bb. 17 \ XII).

    33. 12. Ottober 1537.

    ijJrcbigt am {Jreitag uod) 2)ionl)fii in ber Sti^Iojjfirrfje,

    ertialten in 9trer 91ad)fd)rift Bos. q. 24' SSt. 85'' 89". 5poad) 3lbfd)ri}t

    biefer S;ad)yd)rift in bem S3ki^ingener ftobej 33t. 52^-53*'. 3lurifaBer beutfdie33earbeitung ber 3{brer{d^en Siadifdjrift in ber .)eibelberger |)anbfc^rift 9h-. 41St. 199''-207^

    ^:poac^ 9(bfd)rift gebrudt in SBndjluatb, 5poai^ Ig. 93b. IIP S. 124-129.3Iurifaber5 Bearbeitung mobernifiert mitgeteilt in 33ud)tt)alb, Ungebrudte ^prebigten ujm.gl. oben ju Dir. 32.

    34. 14. C!tober 1537.

    ^rebtgt om 20. Sonntag nad) JrinitatiS.

    ert;a(ten in iRbrcrS 9tad)fd)rift Bos. q. 24' 81. 89^-92^ poad^S 3lbfd)riftbiefer 9Jai^fd}rift in bem 93!ait)ingener .Wober Bl. 54''-56-\ 9lurifabcr beutfdieBearbeitung ber 9{brerfd)en 9Jad)fd)rift in ber .^eibelberger ^anbfdjrift yir. 41

    BI. 208='-216".^oad) 9lbfd)rift gebrudt in Bud))ualb, 5poad) lg. Bb. III i . 129-135.

    9lnvifaber Bearbeitung mobernifiert mitgeteilt in Bud;tualb, Ungebrudte ^^U'ebigteit ufw.

    . 159-166.

    35. 16. Oftobct 1537.

    5)Jrcbtgt am antage in ber St^Iopir^c.

    erholten in Mxni 9}ad)fd)rift Bos. q. 24' Bl. 92'-96^ 5poad) 9lbfd)riftbiefer 9Jac^fd)rift in bem 9Jlait)iugener J?obe); Bl. 56''-57^ 9lurifaber^. beutfdieBearbeitung ber 9!rerfd)cn liadjfdjrift in ber C'>eibelberger .^^anbfdjrift ^Jr. 41

    Bt. 217''-224^

  • einleitung. 3139. XXXI

    Spood) 3(6f^rift gebvuctt in Sui^matb, %\oa)^ Ig. S3b. III i . 135140.9luvifatev 33cart)eitung mobevnifievt mitgeteilt in 5u(^toalb, Ungebvudfteipvebigten ufw.. 167-17;].

    gt. oben p 9lv. 32.36. 21. OJlobft 1537.

    ^rebtgt am 21. Soiiiitag itad) Jrinttatil.

    gv'^QUen in SKrerS 'ac^fc^vift Bos. q. 24' 33t, 96^-99^ 5poa($ 9Ibfc^viftbiefev 9kcf)fd)vift in bem llJai^ingenev Mobn 231. ?-- 59"'. Jlurifabei' bcutfd)e93ear6eitung bcr Srcrfdjen Miadifdjvift in ber Reibet 6evgev |)Qnbfctift Tiv. 41331. 225*-232^

    5Poac^5 9lbfc^rift gcbrudt in 33ud)mGlb, ^oad)i tg. Sb. HI ' . 140-145.3tuvifnbnl 93eorbeitungniobcvnifieit mitgeteilt in 33nc^tr:alb,UngebvudteSprebigtennf>u.. 173-179.

    37. 27. Ottober 1537.

    ^rebigt cr OTatti). 18, Iff. tu ScmOcrg gcljniteu.

    ev'^olten in 9i5vet gjac^fdjrift Bos. q. 24' 331. 99^-102\ iPoad^S 9l6fc^viftbicfcr *JJad)fd)rift in bem DJai^ingener ftobej; St. 59'' l". 9lnvifQbev bentfd^e33eavbeitung bev Mrerfc^en 'DJadifd^vift in bev .eibelbergev ^anbfc^rift 'ih. 41l. 232''-239'' unb in ben SDfndiner |)Qnbfi$ntten Ta. 1322 331. l^-6^foloie 3h-. 59.54 i8l. 2^-8\

    5poad|g 9tbfc^vift gebrudt in SSudjnjalb, 5poad)i lg. SSb. III i . 145-149.9turifabei- 23cavbeitnng mobernifiert mitgeteilt in 3!u(^roalb, Ungebrndte 5prebigtcn nfm.. 179-186.

    icfe 5prebigt ift, ie bcr Eingang (unten . 190, 12) jeigt, eine 3{ei^en=prebigt. Sntf)cv ff)vt in bcr 9lulegung be 2)lQttt)uetjangelinni fort.

    88. 28. Dttober 1537.

    *4^rcbtgt am 22. Sonntag nad) S'rtnitntil.

    erhalten in 3{rer giQdifdjrift Bos. q. 24' 33t. 102 105. 5poQ($i ^Ibfc^riftbicfer 3tQd)fd)riit in bem SJki'^ingcner i^obej Sl. 61 63. aturifaber bentfd^e33enrbeitung ber 9lrerfd)en 51ad)fc^rift in ber ^eibclberger ^anbfc^xift 9ir. 41

    331. 240-248^ in ber 33Ind)ner .ipanbfc^rift Dir. 1322 331. 7- 13'- unb inber Bolfenbttler |)anb|c^rift m. 97 331. 405^-412''.

    3lurifQber Bearbeitung uac^ ber Solfenbflttter ^Qnbfd)rift gebrurft @rl.

    9lug. - 19, 404415. 3>crbefferungeu tjierju nad) '.poQdjs Stbfd^rift in 33ud)U)alb,Spoaii^S lg. 33b. III ' . 149 f.

    39. 29. Ottober 1537.

    ^rcbigt am 9JIontag nnt^ Simonis.

    erhalten in 9irer 3!ad)id)rift Bus. q. 24' 331. 105^-107''. 5]3oQd^ 9lbfd)riftber Sbrerfc^en gini-i)i^rift in bem gjiailjingener .ftober 331. 03^ 64''. 3lnrifaberbentfdie 33eQrbeitnng ber 9Jbrerfd)en ^ladifc^rift in ber ^leibel berger ^anbfc^rift

    9k. 41 331. 249-255^' unb in ber 9}ind)ner i^anbidjrift "Ji*. 1322 331. 19''24\

  • XXXII ^tebigten be? Sn^rel 15:'.7.

    Poad) 9l6ffe ober

    fnft einer frftlidjen '^^erfon bie ^Beranlaffuiig (gt. Unfre 3(u5g. 23b. 17', XII).

    Cb wir an bie 'Jlarfgrfin tifabett) on a3ranben6ui-g 311 ben!en l^aben, bie nad)=lueielid) am 1. Dloember (tuot)! aber fd)on einige Sage fr'^ev J?an,H'vau, Sonas'

    5rieftued)|et 33b. 1, 260 fdjtiefet bas, loie Zubers, .iriefmed)fcl 23b. 11, 286 meint,nic^t unbebingt au); Ogt. alcrou a. a. C. S. 263; (Snber a. a. O. . 285 f.2;'ann uiilrbe biefe ''^.^rebigt in ber (($Io|firdje gel^altcn fein.

    40. 1. 9bt>embn 1537.

    ^4^rcbigt am Sage ^lUcr^ciligcit.

    erhalten in 9iijrer5 giadjfc^rift Bo.^. q. 24' (. 108-115^ ^:poad) 9lbfd)riftbiefer ^ac^|d)rift in bem TOai^ingener .ffubej 231. 64''68. 9lurifaber beutfd)eBearbeitung ber ifirerfdjen 9Jad)fdjrift in ber ^f'bfl&erger ^anbfi^vift 9lr. 41

    m. 255''-271'> unb in ber 5]lnd}ner C^anbfi^rift Dir. 1322 Sl. 24''-36^iPoad) bfdjrift gebrudt in 23ud)irQlb, i^oadjs Slg. 23b. III ^

  • Siiileitung. 3942. XXXIII

    SJororij nb anbern Concepten nb berjeidjnijjfen ^ujanien bvodit 5Dutd5C^ewn \)liibream ^J^oa) [.] uf^ev^igen 6^riften jebcr jeit tiofttirf^m

    SU lefen. Unb j^o SBcil biefe auslegung oeber in itteubcvgiitfien,3f)ciiifd)cu nod^ i^tebifc^cn Tomis ufinben auffl neto in Sxurf i)er=fertiget. [3ievnng] 33cl) 3ol^an nb gribevic^ ^"'i^''''""^" Sud)f'^revnin gvanilfurt an bev Cbev 9lnno 1596." Sitelvctfeite bebvurft.32 unbcaiffeite Sltter in Quort (= Sogen 31-3), le^te (att leer.

    aiortjQtiben: reloii 11. ^eljlt (Jtt. 31u3g.

    1) 3)c Sljeuven Manne? Ctte Sutfjeri Sveffliclje 3cugni6 5ou berApcrrHd)fcit S)c^ naben=9{ei(^e, 3n einer @ciftreiti)en CSrflnutgber ben 9ld)ten ^fnlrn; 5]lit einer 9>ovvebe 5Bon beni .^tmmcl bcrlaubigen auf Oi'rbcn |.| 9(uf 5l3egel)ven Si"" 3)rncf befvbevt bonM. 3ol). Ulrich ^ilbcOranb. 36Tt3l, be^ Sfoi ^riebexid^ SRittcrn,1728." XitelvcEfeite leer. 16 unbe^iffexte ilttei- unb 88 Seitenin Ottab (= 93ogen a-h unb 91-9). ie fettgebvuctten Sovte imCriginot in Sfotbvucf.

    SUot'^anben: Snitn (Luth. 8800). gtt. 3liig. 39, S. 1 9(v. 3; Sald) 5, 188.

    3n ben (^)efaintauigobcn: .^ae (1702) 420-442 unb ebenfo in bex2. [2itcl=] 9tnftage, C^aKc 1717; geipjig G, 51-72; Sald^ ' 5, 278-347; Satd^'

    5, 188-237; gvlangen 39, 1-61.

    2iv bringen 9i5reri 9Joc^fd)rift unb barunter 5poad;8 Bearbeitung nad) A(o'^ne 58eritdfid]tigung ber brigen 9luggaben) jum 9Ibbruif.

    41. 4. 9loDem6er 1537.

    ^rcbigt nnt 23. Sonntag und) 2;rinitatt.

    Erhalten in DJrerS 9Jac^fc^vift Bos. q. 24' 331. 115^-118''. ^poad^l 9Ibfd^riftbicfcr 9kd)fc^rift in bem gjtait)ingener obej t. 68-69b. 9rurifaber beutfd)eSBearbeitnng ber 9ircrfd)cn 5Iad)fd)rift in bcr .'pcibelberger ^anbfc^rift 5Jr. 41

    331. 272^-279'' unb in bcr tndjucr Cionbfd^rift 9lr. 1322 33t. 13'--19'\i^oadj 9tbfd)rift gcbiudt in 33ucbtoalb, *poad) lg. 33b. III i . 165-170.

    9turifaber33earbeitung niobernifiert mitgeteilt in 33ud^lualb, UngebrucEte^prcbigtcn u|ro.. 206-212.

    42. 11. 9loem6cv 1537.

    ^I^rebigt nm 24. Sonntag narf) 2^rtHitntt.

    erhalten in 9{rer ykd)fd)rift Bos. q. 24' it. 118''-121'>. ^poac^S 9lbfc^rift

    bicfer gkd)fd)rift in bem gjlaitjingencr ,'i?obe3; Bt. 69''-71^ 9lurifaberl bcutfd)e33eorbeitung ber 9ircrjd;cn ^cad)fd)rift in bcr .\>'ibelberger .Oan^fii)!^'!* 5ir. 41

    33(. 280^-287'' unb in ber 5Jtiind)ncr C^ibfc^rift 5Jr. 1322 33t. 36''-42\^oad 9lbfd)rift gcbrucft in Snc^fatb, ^^oa^i Ig. SSb. III ^ . 170-174.

    9turifaber Bearbeitung niobernifiert mitgctcitt in 33nd)nin{b, llngcbrudte ^srebigtcn ufw.

    . 213-219.fiuf^er fe^te bie 33el)anbtung bc 2ejte fort in ben ^prebigten am 21. unb

    22. giocmbcr (unten Tir. 44 unb 45).

    Sut^ev aBerte. XLV HI

  • XXXIV ^rebigtcii be? 3at)re? 1537.

    43. 18. gjoember 1537.

    ^rebtgt om 25. Soitntog uad) Iriuitati.

    erholten in mxn& 9Jact)fd)vift Bos. q. 24' 93(. 121''-125\ ^poQc^i abfdjviftbiefei 9iac()fcf)rift in bcm Dkifjingcner obcj Sl. 71 73^ 9Iurifatiev beutfd)eScovbeitnng ber Oibreifd^en ^ac|fci)nft in ber ^eibelberger .^Qnbfdjvift 9Jv. 41581. 288 =-296 unb in ber 9Jlnd)ncr ^anbfdjrift 9h. 1322 331. 42'>-43^

    S)ieje ^pvebigt rauvbe in bie.&auepoftiHe aufgenommen dxL 3lug. ^ C, 234 252.

    Slbweic^ungen biefe SvucEe on dtm^ Stad^fc^vift tierieid;net in Suc^watb, '^oad)^lg. Sb.nM 6. 175.

    44. 21. gtoembex 1537.

    ^rebigt am SJJittwod^ naj (Jlifafiet^.6vt}atten in 9irer 9lQcf)fd)rift Bos. q. 24' I. 125-129\ poad^l 91bfd)nft

    biefev giai^fc^vift in bem 5KaiI)ingencv ^obej SSt. 73 75^ 91urifabei bcut(d)eSeaibeitung ber 9Jrei-fdjen "Jtadjfc^vift in bev |)eibel'6erger Oanbji^viit 5ir. 41m. 296^-304 unb in bev 93Uin4ner ^anbfc^rift fa. 1322 m. 43'=-50\

    5poQi^ 3lbfd)vift gebvudt in Suc^njolb, 5poac^ Slg. SSb. III i .175-181.Slmifaber Scavbeitung mobevniftevt mitgeteilt in Sud^watb, Ungebrudte ipvebigten ujro.

    . 220226.6 ift Wof)l onjune'^men, ba^ fiuttjev biefe unb bie fotgcnbe ^^rebigt in ber

    d)Io6tit(^e ge'^atten Ijat. S)ie aSeranlaffung tonnte baju bev 9tufentf)alt bevaiavtgvfin tifabett) on Svanbenbuvg geboten l^oben (tjgl. gnbev, SJviefroedjfet

    S8b. 11, 289f.).9(nbvea Sponi^ tjat fpdtev bicfe uub bie fotgenbe 5pvebigt in umfngtidiev

    Bearbeitung m) fRvetg 9Iad)fd^vift l^evauigcgeben. 33on bev Biebevgabe feiueUtenbac^ bet) 3t)ena, 2fmio Somini 1578" batierten, an Saib dbieffevbecfev,bev Med)ten SJoctov unb (^Davjbuvgifc^en 9tat ^u gvonfen'Eiaufen gerichtetenaibmungbviefe fet)en liv toegen feincv nge ab. ber 5poai^ 9tufentl^alt inlUenbad) gl. 3JIIg. beutfdje 93iogvapt;ie unter *^'oac^ . 330.

    ^|'oadj a3earbcitung erfd)ien unter bem 2itet:

    $011 S-^cfu (?^9ii|'to, aJnrein @ott nb 5Jicufd)en, bnb on feinem9lmpt Bnb 9fcidf), fo er f^vt in bev 6^viftenljeit. ^\vo ^4?rebigtcn2). 5JJortini Sut^crt, au ber epiftel . ^-Panli, dotof: ^ap: 1. @e=

    pvebigt u aSittcnbcrg, Anno Domini, 1537. [iunbbilb uf^crs]

    $or nie tu Sntrf ou^gougc, 3ijt aber au ben bevaeidjniffen, wiefie ju ber jeit au bem lUunbe !Cnt:^eri auffgefangen finb, ,^ufammenbradjt, nb in Svuii tjevfcvtiget SDurd) 3(n&tenm 'IjSoad), ^^farreru 5U58tcnbad) bei) ^s^C""? ^""o Domini .1578." Sitelvdfeitc (eev.48 Slttev in Quart (= 23ogen 3l-3)t). 9lm enbe: ebrucft 3U9riull)anfen, burd) eorgium 'pan^fcb, SBonbafftig in ber ^iibengaffen,im 3^ar f^rifti nfer Cigiyte^t, 1579."

    3)ie fettgebtudten teilen finb im Original rot gebrudt.Slatt 9l2a1 LMbmuiig *J.'ood)5 nn ^Tolb Si^iefferbftfev in gtnnrfeiu

    Ijciuieii ; bie erfle ^rebigt latl < 1 >> 4 ^, bie jlueite *}5rcbigt Siatt |) 1 ' - DU ^.Sov^onben: ftnaa{efcl)e ammlmig; evlin (Luth. 8736), Sreibcn, SIBolfe-

    bttel.

  • Einleitung. 43-48. XXXV

    3n bell efamtouSgaben fc()(eii btcfe *j3i'cbtgten.

    aSiv bvingcu ^Jijvcv 9la($fd^vift unb baniiiter 5poad| SBearbettung 311111mtm.

    45. 22. 5Jobem6er 1537.

    5rcbigt am !J>oitncr^tng nad) Gfifabct^.

    Qxf)aUm in afvev 91ad)fcf)rift Bos. q. 24' 331. 129 "-134. 5poQc^ Srbfd^viftbiefev 5Jad)fd}rift in bem D^kiliingcnci- obej 33(. 75* 76''. 9uifabcv beutfc^e93eQvtieitung bev SRrcrfdien 9iarf)fc^vift in bei' .^leibeltiergcv 4''0"bfd)vift 9h. 41

    m. 304 ''-313'' iinb in bev 5)tnc^ncr .?anbfd)vitt Ta. 1322 58t. O^-SG''.Poad^g Ibfdjnft gebnidt in Sud)mnlb, ^4.ioQd) lg. 53b. 111 ' S. 181-186.

    3(urifabev 33cavbcitung niobcrnifievt mitgeteilt in 33ud;lQlb, Ungcbvncfte'4>vcbigtenufm.

    nbf($tift 9h. 1322 331. 69''75^.

    5J3oac^ 5abf(^vift gebvncEt in 33u($tonlb, ^^oait lg. 33b. III 1 . 198203.9luvifQbev 33eavbeitnng mobevnifievt mitgeteilt tu 5ud)tDalb, Ungcbvudte 5prebigten ufw.6. 248-255.

  • XXXVl !prcbifltcii bc ^a\)xe 1537.

    49. 24. Sfjcmbct 1537.

    ^^^rebigt om Sage or G^tiftt 0e6urt.

    erl^acn in 9ibm- 5tQi:|icE)nft Bos. q. 24' S(. 152 154^ Slurifakrgbeutfd^e Searbeituiig biefer 51ad)fd)rift in ber ao(fent)tt(er .Cianbfcfjiift 5Jr. 97S9l. ll'' 17" unb in bev uigsbcvgci- |)Qnbfi:^rift 5h-. 327 931. 159^1(33.

    3luvifabevi 33eavbeitimg iiadj bei- aBolfcnbttlet ^anbfd)i-ift gebvucft (vt.9Uig. 2 19, 427-435.

    50. 25. eaemBer 1537.

    ^rebtgt am S^ngc ber JeBnrt ff^riftt.

    ertiQeu in iHrers giad)fc^rift Bos. q. 24' 331. 154-157^ ^lurifabcvbeutfd)e 33cnr6citung biefer 5iod)fd)i-ift in ber olfeubler ^anbfdjrift 9lv. 97581. 17''-24^^ unb in bev nigsbetgcv .Oanbfd;rift Ta. 327 S(. 163 168^

    Sluvifabers Seavbeitung na(^ bev Solfenbttter .g)anb|c^iift gebrudt Grl.3(u3. 2 19, 435-444.

    51. 26. eembeic 1537.

    *^

  • dinleitung. XXXVII

    SSict foft uijHdjcr ^m\U ausgesogen nu ctUtJjcn ^:}?rcbigtcn.5Diefe ^pvcbigtauSjge finben fid^ t;anbfd)riftlid) in bcin ammelbanb 5U-. 409

    bcr 5?irdE)cnbibIiot^ef ju t. 9lnbrea in ei(ekn. Scifelbe ift befc^rieten in

    llufrer 9(ug. SBb. 32 S. Xf. Sie |ianbfi^rift ftammt on einem unticlanntendflieiber. 5tur jmtUc^e atanbbemertungen unb 'JJv. 3 ber 5prebigten (unten. 377f.) finb bon gafpar (Sttet gefe^rieben.i

    evft ber 3eibtcvfc{)e upptementbanb (C^alle 1702) 'ifat biefe StuSjge mit=geteilt, benen infolge i^rev fragmentarif(f)en 2;e3;tgeftntt lange 3^'^ "i"-' Wenig

    SBeac^tung gefcfjcnft unirbe. 5tcnerbing nbei' ift bie ^vage, ob fie tt)ittU($ anf

    ifuttjer auvctgeljcn unb liH-r biefe SluSjttge eronftottet tjot, genauer unterfucl)t

    Worben. JfHer (2r)eologifd)e Siteraturjeitung 1881 p. 376) glaubte bie Slutor--fd)aft ber ^^rebigten Sutfjer abfprec^en unb So'^ann 9lgricola .^umeifen ju muffen.2)arauf^in :^at Sl'aiuerau (3eitfrf)rift fr ircfiengefdE)id)te b. 5, 499 ff.) bie gragenDii)maI errtert unb tommt ju folgenbem Srgebnii:

    3lul ber berfd^rift befttigt fid& un und^ft, ba jene irebigten garnid^t im ^ai)Xi 1537 geljaltcn fein toollen, fonbern bafe nur jener Slu^jug tDid)=tiger *Puntte au il^nen in biefem 3at)re gefdirieben werben ift. ferner er^ettt,

    bafe bie testen brei ^prebigten bom 2!a'^re 1530 flammen unb in Coburg (am 18.,20. unb 21. 3lpril) gel^alten Werben ftnb.2 Sie oranftc'fienbe ^prebigt 9(gricola3

    ift atter Sa^rfdjeinjidjfeit nad) in bemfelben Sa^re am 17. 9(pril in rfentljalgel^alten Worben, oI er fid) bon aalfelb au mit @raf 9abred)t tjon Mansfclb

    nad; Coburg begab, um fii^ bem 3uge nad) 9lugburg at Seifeprebigcr anju=fc^lieBen. Semnad; Ijat e bie aWdieiuUditeit fr fi^, ba^ bie ornnftetjenbcu19 ermone nod) fr'^erer Seit angeboren aU ber bei 9{cid)tagc ju 5tugSburg.te^t nun aber bo beibeS fcft: ba e toirflic^ g{ad)fd)riftcn Sutf)erfd)er 5prebigteu

    finb unb ba fie burc^ unb buri$ in gormen unb Senbungen ba eprge bcr3hbeiten 9lgricoIa tragen, fo bleibt meine (5rad)ten nur bie tjnt^efe brig,

    bafe toir annel^men, fie ftammen eben aug 5lad|f ci^riften , bie ?lgricDla felbft an-gefertigt l^at. tcic^iie aud) fonft biete ber un crt)a(tcnen prebigten Sntl)er

    um betrc^tlii^en Seile ba ftiliftifcbe eWanb berer tragen, bie jeweilig bie 9k(^=fd)rift unb bie nadjtrglicbe Stugarbeitung beforgt tjaben, unb baber nur mit groen

    infd)rntungen aU genuine unb autf)entifd)e er^eugniffc 2utl)er gelten brfen, foaud) biefe einunb.^wnnjig '':prcbigten. 9lgricola l)at jum leil WDl)t nod) in 2Bittcn.bcrg bis jum Sa^re 1525, jum Seil in Coburg 1530 biefe iprebigten 2ut()er5uac^gefdjrieben unb bann in feiner SBeife aufgearbeitet. 35ir l;ren Jiutljer

    in il^nen reben, ober burd) ba 5}lebium Slgricolai ^inburc^."

    93ergeben !^aben Wir un bemiil)t, biefe ^rebigten mit un fonft bcr^

    lieferten alg ibentifd) nadjjuweifen. 9lud) bie 33ermutung, ba^ in 9lr. 4 (unten

    @. 378 bi 381) un eine ber on Sutljcr in c^maltalben gehaltenen ^^rcbigteu

    (f. oben . XVI) borlicge (ftlin-awerou, 8utf)er II, 670 ju . 383), befttigt

    fid) nid)t.

    ) Wix -ijabm einen Ottginolbrief ttela (Sluitfouet 3tntfd)ulbibliotl)cf) cvgltc^cn.^) Sgl. Unfre ?lugg. m. 32, 55-93. ') Sgl. a. a. . . XI unter -Rx. 20.

  • XXXVIll 5*rcbtgtctt bcS 3nf)te 1537.

    3n ben efaintaugaben finbcit fid) bicfc ^pvcbigtaue.igc: .t>flef(I;evGvgiiiunggbanb (1702), 371406 unb ebeiifo in ber jtpeiten (Xitel =)9luflgebiejeg aSanbcS (1717); Seipig 12, 579-614; 2Baldj i 12, 1962-2039; SBald^ ^12, 1512-1579.

    Coiiciuiiculae quaedain D. Mart. Liitheri amico cuidampraescriptae.

    ber bie ntfte'^uiig bev 'Conckinculae'i gibt un Sutl^cv fcltift in feinemnid)t Dl^ne .^inmor gef)altencn 93orttiovt 9lufunft. @v l^atte |ie trtirenb ber legten3nt;vc (fiel)e liieiter unten) tnl^renb bc 9Jiittagima'^t unb bc Slbenbeffeni freinen ungenannten (Jieunb eifafet, 'non ut in publicum aederenlur, sed iil illcliaberet, quo sese exerceret aliquo exemplo traclandi et docendi verbi'. ^fciucv benafi^ung fanb er nad) ber Oidfe'^v au c^malfalben (14. SKtirj 1537)feine 'cogitationes' unter ber i^reffe unb mrbe fogar angegangen, bie 93erbffent=lid^ung be Sfaube" mit einem iortoort ju begleiten. 6 fonnte, fagt er, nurbarin beftcl^en, ba^ er 'Gogitata et verba' al fein (Eigentum anerlannte. 9lber erunterlie ni^t, ernftlid^ feine frommen Siebe" ju bitten, 'ne faciles sint adcdendum neque nie vivo neque mortuo, si quid, vel per insidias ine vivo furatifueriiit mcaruin cogitationum vel nie niorluo habucrint iam antea sibi comuiuni-catuiu'.^

    S)erienige, ber fic^ Suf^er Wanuftript ju bcrjdjoffeu gelenkt unb c^ in3)rucf gegeben ^attc, mar X!iboriu 5)Un)beburgt.'' Cb er and^ ber -reunb" ift,fr ben Ji'uttjcr hie *^U-ebigtentiDrfe tjcrfa^t Ijattc, niu bl)ingcfteflt bleiben. I1lel)be=burgf fd^reibt am 10. 3lpril 1537 an Stept)an SKot^ in ^tuidau*: '3d) l^abe etlichefermones bom boctor DJlartino erlangt, bie loerben iqunbt augcl)eu 3m latein,merben faft 'J bogen fein, S)ie l^ab id) fclb aufe beg boctorg (Sremplar bclffenorrigiren, wenn bie on^geljen, Sjo mill id) eud^ ber ein fc^iden, ba inerbt irbe boctor fnft feigen, unb werben cud^ iDolgefaEeu.'

    Sut^er SortDort ift un nod) im Original er'^alten in ber @atOi3rfcl)eni?ird)enbibtiotl)ef in ^ferfelb.^ SBir erbanfcn bie 3lbfc^rift lQXxn ^rofeffor Lic.(temen in ^midau.

    2)te 'Conciunculae' finb un aud; eine boppelt in 9irer Slbfdjriftbalten. 9ln brei Stellen (unten .428, 21; 438, 32; 440, 12) fgt er ber51bfd)rift eine SatireSjaljl t^in^u. SBir toerben ntd)t fel)lge:^en, mcnu nur in iljrba :3a^r ber gntftebung be betreffenben CFntmurf erbliden. S)ic 'Conciunculae'lrben banadj big in ba iSaljr 1534 jurdrcic^en.

    JRrerg 9lbfd)rift finbet fid; an folgenbeu teilen ber Jenaer ^"'iibfc^rifteu:

    1. 1. Jlbent (unten . 424426) = Bos. (|. 24'' l. 248^-249-2. SBeil)na(|t ( . 426-427) = l. 252>'-253

    ') aSgt. Unfrc iig. SBb. 30', 390. '-) Jic SuKjctfotfcOiing l)nt freilief) bicfftt aBuiifd^Sut^eti nid)t ctfHen fniien. ') Sgt. i8iicf)h)nlb, ,Siit Sitlcnbctg tabt= niib llnictfitt-^gcfd)id)te S. 120f. 61emcii, eorg ^ett ticftoedjfet . 108. ') Sudjioalb a. q. D. . 128f.?ltd)iB fr (S5eid)ic^tc bc Sciitjdjcn a?ud)()anbeia XVI. 92t. 511. >) Sgl. 5BrQm()elmct)ct,lagcbudj bet Dr. ajinttiii Sutfjct gcfljtt oii (ionrab otbatua. 1885. S. 5ff.

  • inleitung. XXXIX

    3.

  • XL iPrebigteii be3 SoI)? 1537.

    ficE) 3ur iic^en unb (afe fctjr gerne britine, tcie id^ au^ feinem munbe mit anbevnam tifc^ 9eT)6vt, bi| fei) Jein befteS hu), bn er gcmadji I^nbe, lietiiol id) nitgemacfit, fagt er, benu 2). 'afpar @reu|iger tjot fein groffen crftanb unb IjoTjenflet)| bron tetoetifet, Si foH nac^ ber ^eiligen Siben mein toerbe unb licbfteSbucf) fein." ^ 3m gvtjja^r 1538 erfi^ienen bie 5prebigten in 6ruciger learbeitungim SrudE."^ (5 liegen un folgenbe SluSgabeu or:

    A^ S)a |] Xllir. bnb XV. \\ gapitel . Sot^an^H ni, burd^ || . Hkrt.Sutt

    li

    geprebigt bnb;;

    ausgelegt.||

    SBittemberg.\\

    1538. ]';" Dlit

    Xiteleinfnffung (3. ut^er, ^afet 38). Sitelrdffeite teer. 288 unbej.SBItter (= Sogen * u. 91-3 u. 9la-S u. aaa-m 9191-3333),le^te eite leer. 9tm 6nbe: Sebrutlt ju SBittemberg

    []buvd) Sofepl^

    mug. 1538. 11"Sffifjtcnb bc'j S'rucfe? luutbcn ielfad) J?orvc!t;itcn am ftcljeiibcii So^ hox--

    genommen. So fc^lofi S^tatt SB !> urfpinglid) S- ^ ^- " gcbondfcn [| Jftiifto]ben, II" unb iPlatt 33 2 begann |!ben nod) ein fvlid) niott rebcu fnn, in6t)rift II"; baS luurbe gcnbert in ^Blatt S 1^ 3. 1 D. n. gcbnncten |1 [ftiiftol]Ijaben, || [8 2*1:] l)Qbe nod) ein ftd) loott rebe tan, (in 6f)Tift |i". SSloltSRI 3. 4 loutct

    II tvoft, allet" neben || ttoft nKct"; ebenbn 3. 1 . n. Wieer . . . SSJat || |fiufto?] fovten ||" neben ftie er . . . aU || [ifufto] faiten".Statt mmml" 1)at 3- 7 . u. tibettoun || ben, bnb" neben bbcrttinn || bcn nb".ine gtoe ^Injntjt bon ijeljletn nnb if)rcn Serbeffcrungcu jcigt bie fiorveftut"am @nbe an. 3lud) biefe gelj'er ftinrben jum Seil nod) n>fil)renb beg Srudecrbcfjett. a3cmertentocvt ift bie jn Statt 1113" S- 15 ai'gejeigtc ^Rorreftiir

    :

    I)iet njat ntfprnglic^ gebrudt alIc-3 toas tt)un", luofr nadj ber fiorreftnr"alte lOQs fie tf)un" getcfen Inerbcn folltc; totid)lid) iBiivbc aber ber Jert inaUe? ir tf)im" genbett; gl. unten . 67y.

    ') rotcr, Snt^er Stjc^reben 'Hlx. 421 (Bgt. UJr. 5): 'Doctor dixit ad Pomeranum:lam studeo in sermone Cliristi, unb id) t)ab fein beffer bud) gemalt; jluar id) I)abl nid^tgemadjt, jonbetn ren^igcr. Sermo in monte ift ouc^ gut, aber bi ift ba cft.' 3n bemjemplar ber figl. ffentl. 33ibIiott)et ju ^Treiben (Theol. ev. asoet. 337) ftetjt auf ber 3innen=feite beli Sorberbedel: D. Martinus Lutherus ji: Decenib: || Anno: 1542 de hoc suo || librodixit in mensa.

    \\la? ift ba-3 befte bud^ unter allen bud)ern bie || id^ ilje gefdjribcn bot,

    Sarumb be tettje, || laf birg beuobten fein, Unb bebcilt? fr || mein teftament, luie h)o( id)ollein ge: || prebigtt bob, Soctor nfpar rcn^igcr bat \[ au'i meinen pvebigten 3U famen geiejen, ||bnb bot lool bnran gctbon, idj getrantt

    i;mir? i^t nid)t alfo ju jamen ju bringen. |1 Postea

    dixit ad liolos suos jj martiuum et paulum. || 3r Jluen folt end) iljunbt ein iebcr ein ||ejemplor erbinber legen in euer laben, bon || allem tna? bon meinen bndjcrn Quf-5gebet, || auffba 5r fie, tuen ^r ott Itiorben feit, || tonnet braueben. || Idem alio tempore. || A temporeapostolorum ift bai hi) nuff || bie toeife nidit anf-3gclegt Itiorben. || in fi^ne 3eiigni^ berbiefe 5^tcbigten legt oud) ronni'? Stlberu (d)norr bon Garotsfelb, 6rac-nni Sltbcru. 1893.. 97) ab: 'Scfe einer feine nufetegung ber bog XIIII. XV. XVI. unb XVII. 3oban. fo luirber fagen, bdbc id) bod) uu'iu leben laug jd)ner, bolbfligcr, lieblid)er bing nie gelcfen, l)(\hi id)bod) beffer letfd) nie gefeben. 9J!it biffem 58ud)e unb bem lieben ^Pfalteilein bertriebe id) bie

    bfe jeit jn 9)(ngbenburg, nl-3 bie tobt belagert mar'.*) Sgl. au) Giemen, 65eorg Cielt-s Sricfrtedjfel . 114 (.^auimann an ^elt 15. Slpril 1538):

    'd. Cmciger mi.sit dono 2 capita loliannis lucubracione d. doetoris M. lego paene quottidiesumma cum voluptate et utilitato.' in @rl. 91u?g. 49, 1 angcfiibrteS gremplar trgt aufber lebten eile bie biinb(d)riftlicbe S3emertuug: Anno MDXXXVIII. sexta feria dn. parascevesXIX. Aprilis pro 105 o. 3n bem oben 91ote 1 erftibnten S)rebner jcmplar ftcbt:Anno K. 3m 38 pro 30 krj.

  • Sinleilung. XLI

    G-3 miife ober QUbtdflic[) botaiif I)ingctt)icfcn loerbcn, baf^ fr bic 3ii|''">'"'en:fteuiig bct Sjemptote bic Sogen mit bem utfptng[i(^en unb bie Sogen mitbem fortigiertcn 2ejt biirci)Qn3 gleidjtDcrtig neben einanber Uerhienbct loutben, fobafe eine Trennung bet jemptate nadt) biejen Se^aiten nidjt ftattfjaft ift.

    Wogegen ift Sogen 3Ji jlDeimal ge(e|t, nnb toar, nbgejet)en on ben burd) beii9Jenjo^ I)ett)orgetufencn @a^abtoeicf)nngen au) mit etfjcMidjen Sejituntetjdjicben.911^ grfennnngSteSni-ten fr ben einen ) in jUicifodjemSa^ orljanben. Sie jeitlidje "i^olQe ber beiben Safeformen biefer Sogen ergibtfic^ barau, ba on biefem rurf im 3at)re 1548 eine 9feuau3gabe mit ncu-gefe^tem Sogen % eranftaltet tnurbe (f. u. Sptere Srurfe 1), bereu egarteunatrlid) bie fpatere So^form ber oben genannten Sogen licbergeben.

    erfennungslearten fr S': Slatt p 1* 3.2 Sa |1 ter", p l* 3. 3 || Setcr";ql^3.5.u. ,M--\\W; tl" 3-7 ,,\\ ict) toHlme"; 1*3.4 bie |1Sdirtermer", P' 3. 1

    || ffe, Sacrament".

    Sortjanben: Serlin (Luth. 7174), Srelau St., erlangen, 3)!n^eu U.,aittenberg. rl. Slulg. 49, 6. 1 'Mx. 2 (gilt aud) fr ben folgenben Srud).

    Sut^er SHSerte. XLV IV

  • XLir 5tebiglen bc? ^afjxti 1537.

    B" ^Bcfc^reibung \ok B^. teic^er a^ au^ix auf ben Sogen p, q,

    evfennuiigglegQtten : SSlott ))1'' 3-2 a]n--|| tev", pli- 3-3 || d&c Sctei";ql'^ 3. 5 0. u. l)o|ii)en"; rl 3. 7

    || 3d) ... toHiiie"; 30=' 3.4 bieSdfiljletmet", ^1'' 3. 1

    ]| actamenl".

    Sorl)Qnbeii: 5Jliid^cn |). ffvl. Sliilg. loic '.

    ptere S)ru(ie:1. Q XIIII tinb XV.

    II

    gopitel . 3o^an=||nt: bur($|| S). 9Jkvt. Satter ]|

    eprebigt tmb augetegt.]|[^ientng] |j ebvudft 311 2Bittemlicvg buvd^ jj

    covgen U^atv.|i1548. jj" Sitelrcffeite leer. 260 iinbe^. SUtcv in

    Quart (= Sogen 1 u. 913 u- a S aa^^), Ic^te eite leer.3;ie|e 9lu?gnbc ift nur eine SJeimuSgnbe on B", 311 ber bet etfte Sogen %

    neu gefegt ift; alle brigen Sogen fjoben gleichen a^ Wie 'i.

    Sorljonben : SBre^lau t.

    5. S)oct: 5J{artin 8ut^er eiHarung 5De XIV. XV. unb XVI. Cap. anlbeni ongeliften St. JOHANNE. Slnje^o wieberumt) on neuengebnufet unb Quffgetcgt. 9193I9SU9{6) cbrudt burd) Cienning a3ren=

    becfe, im ^a^v g[)ri[ti 1G87." 9 unbej. Slttcr unb 145 Seitenunb . 144-1186 unb 27 unbcj. ltter in Otto.

    .9. D. 53Jartini 2utl)cri Sroftreic^c erdrung Ser Seiten SRebcn d^rifti,Seldje m) cingcfe|tem Slteubniaf)! Sn ^^o'^ff^i^ ""^ ''''%' tv6ftlid)c3Borte 3ur tdrdfung feiner jnger qu feinem 53]unbe gefloffen Unb3oT;. 14. 15. unb 16. oufgefdjricbcn finb, DJcbft bem .g)ot|en ^prieftert.ebet ^rifti ^o'^ann am 17. Unb einer 33et)Iage au @qI. 1, 4 ....Qufi neue Qn Sid)t geftetlet on .^einric^ ^Jiilben . . . ^aUi imSHagbeburgifd^en, februdt unb ju finben bei) So'^. Suftin. ebauern,1736." 928 eiten unb 7 unbe^. Stttcr in DUM.

    4. D. martini Sut^eri erfidrung Ser Seiten Sieben (5f)rifti So^on. 14,15. 16. unb bc .gjo'^enprieftertidjen ebet SoIjqu. 17. tuie and) 3)eCiauptlprud^S qI. 1, 4. jur allgemeinen rbauung 'herausgegeben on.^einrid) 9JJiIben . . . .^olle, gcbrudt unb ju finben bei) 3. S- ebauern,1742." 502 Sltter in Dtta.

    5. enongelifc^eS Sroftbud;. S)a XIV. XV. XVI. dapitet t. So^anniSgeprebigt unb auggelegt burd^ D. 53tartin Sutt)er. 5)Jit einem Sormortbon D. .giarteB. Scip^ig. Serlog ber utljerftiftung. 1850." (Samm=lung Sutl^er'fdjer djrifteu. |)eraugeg. on ber utf)crftiftung 3USeiV'- Swcitc ammlung.) VIII unb 480 eiten in Ctta.

    SluSjge:1. S)e 5)lannei Dttei 9JJartiui i'iit^cri Ciewlid^el 3cugiti6 Son ^rifto

    S)em 6-tntgcu Scgc jur eltgfcit, ber bie SBortc bc ^@rren 2S6U30'^. 14, 5. 6. 7. 8. 9. 9lu bem 7. 3en. J^cit feiner c^riften be-fonberS abgcbrudt Uub mit einer iotrebc tatt einer inleitung in

  • einteitung. XLIII

    biefe 5JlQteiic I)evaii gegeben Ooii M. ^Jo'f)''"" Sifb 9{am6ac.Se^l'^l, ^u fiiibeii bet) 3of)Qun g-iiebvid) Sfittcvn, 1721." 8 uiibcj.Slttcr unb 80 eiteii in Ctto. S)ie fettgebvucften Sotte ftctjeii in9iotbvucf.

    2. S)afeliie. 9lnbve, mit Suinmorien berfe'^ene 9tuf(oge." benba 1727.

    3. S)afelbe. SInbve [tiielniel^r : S)iitte], mit nmniavien beifetjene ^hiftoge."6enba 1730.

    4. Sajcltic. iMevbte ?tuf(age." 6benba 1742.

    t). S)e Sl^euven ^Jionnei @Dtte, D. Marliiii Luther!, etjangelifdje Unbjetjr Seift - veidje erlhnung cr ovte S)e |)gvvn SSSU, Johann.XIV. Gap. V. 5. 6. ... obau, ebrudft mit 9{eimei|($en c^vifften,1723." 104 Seiten in Ctta.

    6ntl)(t nic^t nur bie Slu^tegung bei 5Serfe 5 unb 6, fonbern ber SBftfe 59.

    3n bcn efamtauSgabcn: SBittcnbevg 4 (1551), 110^-183 unb183''-225; 3ena 7 (1558), 45^-129^ unb 129^177; JUtenburg 7, 45-130unb 130-179; Seipjig 10, 5-95 unb 95-142; SBald^ i 8, 1-303 unb 302-471;JBalc^ 2 8, 264-607 unb 606-745; gvlangen 49, 1-251 unb 251-391.

    2?' ift ein fefjr fldjtigei- ^Jac&brml, bev aud^ am Sej't ab unb 3U iinbert,ouf bev (ctjten eitc ein StiicE megllt, onfdjeinenb nur um auf ber Seite ab^fd)lie|cn ^u tonnen. 3m (Sebvau(^ ber groen 3(nfangbudftaben toirb grunbfQ^=Io erfatjren, fo fon, m6nd)ere^, ejem})et, C^eiliger gcift ufm.

    I. iolalc: 1) Umtaut: e > d t)offrtig; o > 6 tofttid), foftet,corpct, befommern, tonnen, tblid), ntig, bofe, SRmifd), bs'^eit,trft, tro/teg (mef)rmal), ft6|t, gelberen; os {)ot)eft, groffeft, fd^on (*2(bti.),^jcrfonlid) (fter), otttic^ (mef)rmal), forberung, tonnen (fter); u ]> iiS^utden, orme, nur, furnet)men, furd)te (5prt.), glben, tngen,tchtig, uberbritffig, fc^utbigen (33erb.), bden, jurd, jurttet, be=trubni, fulet, mtie, rl^men, l^te, gute, Sd^ler, rren, fn^e;OS fr, furd)ten, burger, Ujorumb, barumb, tur^umb, funff, cr=furung, fret, fudien; eu > au l^aubt.

    2) c ^ ober, t>i toaon; e > i toiber; o ^ u tumpt; ie > i ge=nifeen, liht, bet, os jielen.

    3) Unbetonte^ e fe^It: ein neto, mad^t, gibt, fettt, fagt, os ftiide,begeren, bcfill)et, prebiget, t)offenung.

    4) I neu: unjel^Hc^, crimen > cl^ren, toal^ ^ taf)!, befotcn >befotiien; fc^mefilic^ > fc^melid).

    II. fionfonantcn: t > bt Siebte, tonbten; b >> t gemelti (em(=bc); d ^ g fd^Iug. Soppcltonfonant in obber, mibber, l^ienibben,muttig, abgefc^nitten, ottti^, fefft, euffertid^; os bitet, mfte.

    ') bet S" f. ^iadiltge 311 b. 46.

  • XLIV ^Jtebigten be? 3a^te3 1537.

    III. i8or= iinb ^lad^lilten: ifeit > igteit; jcr- > ur-, gnebig> genebig.

    IV. onjugotton: gegeben > geben, getennet > fennet, mgen^ mgen, toinpt > fumpt, inr fonbten ]> fnbten, tunbte ]> fnbte(Snbif.)

    V. SBortfoimeu: baon > bovtion, beifeit > befeit, jmanb >jemanb, jebevnian > ibernian, fct)let > fc^led^tS; unterf c^i eb >unterfd^eib, att)em > attjam; cvteibingen ^ erteibigen, ttn'inbfd&en^ njufd^en.

  • ^rcbitcu bc ^aljtc^ 1587,

    1. 14. Smiimr 1537.

    ^rcbigt rtiii 2. Sonntag nnd) f^i^Ijaniii/

    R] Dominica 2. post Epi[pLiauiae] ])ost- j)aroxi[smuiri Schiiial[lcakli].

    aec Ep|istola non concionatur de [fide, sed de bonisgim. i?, sff.operibiis, quae toto anno] non posset absolvi, ideoaliquam partem [suscipiemus enarrandam. MonetChristianos, quaudo] sint omnes nnum corpus, iitdixit: [Oniues 'unum corpus', sed varia] niembra. Sim. 12,

    4

    lu corpore non jertrennung [et quodlibet meinbrumcontenjtum suo offitio itnb fteljet ntc^t imc^ [bcmopere alterius menibri,] auris non cupit, ut videat,sed contenta, [ut audire possit,] pes, manus non

    cupit aliud, sed contenta [suo offitio,] et non discordia membra nee aliud sepraefert [alii, sed maujet corpus Concors, q|iiamquam membra diversa. Hoc[mnltis verbis] agit. 'Dico per gratiam' K. 'sicut'. Sicut unumquodq[ue9!iim. 12,

    3

    membrum suum [gbe], sie nos. Sic facite ut corpus. Unicum corpus lefftftc^ [fiegnlgen am opus cuiusq[ue membri. Sic in mundo, domo, Ecclesia

    fol jiigeijen. au, ftab, lanb, f]cclesia leife, ut quisq[ue Hiebe in feinemma et cog|itet: bQ ift bein befel'^, ampt, Ancilla jc. aug, ut videat, auris,ut rieche, ()Cf|en, ut ftlut austeile in membra k. Varia gcfrfjeffte bviiiiicn,fu| non dicit: Ego lingua et loquar, ba Univbe nilf)t gut brauS, sed liH'rc

    6 nach membra sieht vt siut concordes sp 8 unb (non) Sj9 Quodlibet niembrnrain corpoi'e habet suum officium K. r 16 nach Ecclesia steht ift ein ap IT ber aU9

    steht bc sp nach augS steht ampt est sp IS ^evtjcn erg zu. be ^er^en officium est sp

    19 nach Ego steht volo esse sp

    ') Das erste Blatt der Brerschen Nachschrift ist defekt. Poach hat aber noch dasunversehrte Blatt vor sich gehabt. Wir setzen im folgenden (bis S. 2, SS) die der PoachschenAbschrift entnommene Ergnzung in [ ]. =) Schreibfehler fr ante.

    utt|ex?. SBcvtc. XLV 1

  • 2 jptcbigten bei 3o!)rc 1537.

    R]bie UDitas [juriffen. lam ennmerat dona.] In Cliristianitate non dat [uiii-cuique omnia, scd] divisit finter hnn)ines, ut Dens divisit menihra in corporo.

    auini. 12, 3 Hoc agitf, ut quisqne fic^ t)altc in bei; mof|je fcincS glicb vol ampt'3. lamSRm. 12, Tnnmerat bte glicbev vel attlpt.] 'Si [quis propiietiam', ut in corpore oculus,

    auris, os et quodque memhruni spectet] suuni [ofifitium, fo luxbey fein jugeljcn. 5In natura ge'^et nod) fo jn, ut oculi videant, nnres audiant, non oculi. Sedneque int loeltliiljcn vegiment neque !^QUrcgiment neque regimine ecclesiae.Qui estis projiiietae. Oculus tonb gor nit fcIien, si aliquis clauderet eumvel U)oIt jUbiel fc^en. Sic vos proplietae in ecciesia, qui habetis donum,lonbet jUieljeiiel)] feilen: 1. si omnino oculum clauditis, ut hodie, qui lo

    bib|liam unter [bie Bontf Itierffen, njolunt ftubirn, ut p|apa, S^ifd^obe noncurant K. a [^eifft oculos 3Utt)unJ nnb gefeilet an bcm, (juod non t{)nt,quod debet. [Alii, quos] P|aulus '^ie meinet, qui fo 3U !Iug I^o^er geiftev.[Primi nohint] studere et servire ecclesiae, ad quod geruffen nnb geftifftet

    3cf.i6,io[in pap]atu, sed, ut Esa[ias: sunt 'canes'. S)ie finb feet fdjeblid) et sinunt is

    diab|oluni ingredi. Alii inducunt Satanam, Student, sed al3U fcer, faciunt exS|acra scriptura, tvah fie fel6er Jotten. Hoc pap|istae utrumq[ue fecerunt,

    OTiitti). 16, 18 ;^at rec^t lere laffen onftel^en. 'Translato sacerdotio'^: 'Tu es petrus'. Haueplagam niu Christiana Ecciesia leiben, quod proplietas habet aut negl|igeDtes,qui claudunt oculos, Vel si praedicant, niatf)en jn ^o). Sic fit in pol|itia 20et '^anfregiiment, si juriften jn Ilug, fo erberfienS k. vel omnino non curatur,h)a man t^nt, ut bic, vel JU !Ing. ^m leic^nam oculus videt, ubi videndum,dormit. Sed im regjiment tnilS nid;t bon ftattcn. Qui vocati, ut fc^rifftonflegen, ut sint Doctores, qui aliis tradant et iudicent de haere[sibus,

    quibus hoc offitiuni commissum, ut] scripturam expo|nant et doceant, quid 25fides, [cogitent, ut summa fide hoc faciaut. Non rebet l^ie fo feet de] neg[li-gentibus, sed de bis, qui ju'^otf) [fteigen, ut illi Hei6en in doctrina, quae

    SRiii. 12, 7 fidei efjnlic^.] Supra: habemus varia [dona, quisque fein mag, ber fauft maS,]ut greiffc, fu, gelten, fte'^eu. Sic quodlibet membrum '^at fein mag,] barn5ernid)t [ftfjreitct. Sic qui oculus i. e. propt)eten, habent gvoffcn intel[ligentiara 30

    scriptLurae, [videte, ne unglud anrid}tet, ut prophetiam ri(i)]tet in ba[ma, quae dicitur glaufcen. Ut oculus 16et) bem fet)en, sic| prophetia [6et)bem glanBen i. e. si quis Doctor, fe^ sua] proph^etia gcfofft, ut fidei eljnlid),a Graeco 'analogon', ut dici possit: [Haec doctrina]^ est fidci fo el)nli(^, acsi fides ipsa esset Q. d.: si tibi inciderit ein trefflidjer, fdpner gebenden, 35

    4 prophetia r 10 nach hodie sieht faciunt sp 13 nach qui steht gat sp 15 nachcanes steht nniti sp 1(1 nach ingredi steht in ouile douiini sj> nach fccr steht gctavt sp18 ber 5nt steht Papji sp 19 Ecclesiae doctores aut plane oculos claudunt aut acutiusvidere volunt quam de)i[ent r 20 nach praedicant stellt et Student sp 31 nach {tugsteht finb sp nach btvbei:6pn steht bic foc^ sp 22 nach vel steht iDoen flot sp 33 nachftotten sieht gefeit sp ut c in sunt, b3 fie bie sp 28 ber Supra steht dixit sp

    ') Gemeint Decr. Greg. IX. lih. I. fit. 2. c. 3. Vgl. TJnsre Ausg. Bd. 41, 306, 24 undin den Nachtrgen zu Bd. 4 1. ^) Die Ecke ist in Brers Nachschrift abgerissen, diebeiden Worte sind aus Boachs Abschrift ergnzt.

  • 9h. 1 [14. SonuQt]. 3

    R] bai buncft tntc^ fcf^on, qnod supra in maiestate. Sed et cgo: vcniam cum cappa,oiuuia deserat, vendat k. is perfectam vitam. S)a ift eilt fcfjon, tvef[flic^ergebLantfe. Nihil cum regi^imine et omuibus vitae generib[us, sed, ut aliquis indesertum secedat, quia ibi scripLtura: 'Qui non reliq^uerit'. (So g'^ct bcf'Jattrj. 19,29

    5 pro^j'^et '^er, quia mu ein propl^ct fein. Sic omues ortae here^ses, habentpulch(ras cogLitationes, Tnu toetffagung l^eiffen. Dicam verum, quomodo.salveri.s: jifie groto xo. 'Qui reuunciat' JC. Is fret f($rtfft, et nemo Sut. n, 33ratione potost resistere, ideo mundus sequitur. Sed PLaulus: accipe .^peculumin manum et vide, an ilia doct|rina ftd rettne cum fide, oti e'^nlic^ \o,

    10 videbis, quod bellt S[eufcl im ^tnbcvrt.^ Fides dicit, quod in pLeccatis con-cepti JC. et omnis mundus deo reus, et nemo potest seipsum salvare, multo-minus alio.s, .sed ad crucem frtei^en et invocare Christum. lam confer unbfr ben S^eufel fr fpiegeP, et die: fides dicit, quod per dei filium et einsopera. Nostra opLcra veuenum, per eum salvi fimus, peccata nostra in eo

    15 Esa. 53. Et tu doccs contrarium: 'Si p[atrem et matrem', unb lauff ex |J^y^|'j^j ,^glanb. 9{eim ju fam. .&ielt man bie regcl, quod auleger scrip[turae 6e6 infeiner maS ut ocul[us, non metLuendum. Sed non fit, quia ocuhis toil Ireiterfef)en, quam potest, vult cor lerbcn, seq[ui AnabLaptistas. Si Pap[a juferctet confirmat cenobia, iDIfarten S. 3aco6 unb gibt abla'5 et iubet illuc ire.

    20 3Ber unter tuegen ftirbt, ge^Lent ang[elis, ut gfjcn liimel.'' 2?rtng istam

    d[octrinam fr ben rid)tftuel, au cum fide reime, quae dicit: Crede inChristum, ut pueri orant. Et tenta, an gf)en 9ioin g^en. Unde rat unb lerepapae. Ibi u'6crf(^reiten ma papa et sui, quia treifet inic^ 3U [eufel in^inbern f)in ein*, ineift a Christo g^en 9iom, ^eruLfalem. Si cum fide, dico

    25 papam antichristum et diaboli Ap[ostohim. Sic quilibet proph|eta reimeomnem doctLrinam ^te^er. Item desere pLatrem, matrem, agros, mctbe ltieIt,3Kattii. 19,29

    teipsum abnega. Ibi scriptura, fia fie fur gerid^t !omen. Si fol id) cum

    glauben Bleiben, oportet uon negem Christum propter ista. Imo textus dicit:'propter me' omnia deserenda, quare? Non ut beffer Irefen onfalje im lintJel

    30 unb baburd^ feiig toerben. Sed si ia Iiin fompt, ut vel fidem deseras velomnia, quae iiabes, quam quod me deseras. Sic doct[rina reimet et est fideic)nlic^. Si autem lan bleiben cum toeib, linb, lanb unb Icut, maneam,donec urgear. 0 t^un benn Sc^it)[crmer feinett f(f)abcn, quaudo dicunt:'Qui deserit' jc. Beue. u ttjuft bte ugen u lueit au, audi, num ista

    35 sententia est el^nlid^ fidei. Non, quia ducit a Christo in fid[uciam meorura

    operum et passionuai. Sed loen bajll lompt, debeo propter Christum, inquem credo passura pro me, omnia deserere. Sic collatio gibt fromcn ftanb.

    8 ber ratione steht Betnunfft sp 32 ber rat steht t^im sp

    ') Wohl = da sie des Teufels sei; rgl. z. B. Unsre Ausg. Bd. 37, 379, 22, ThieleNr. 290. *) = zeige ihm die Wahrheit, kaum sprichw. ') I/iitlier meint wohl denPassus in der idle ' Unigenitus' {E.vlrav. comm. V, 9,2): ii etiam, qui invia decesseiint, vere poenitentes et confessi eandem indulgentiam consequautur.*) D. i. nath der rericehrten Seite, vgl. nsre Aiisg. Bd. 12, 67, Poach 3.

    1*

  • 4 ^tcbigteit be 3at;te 1537.

    R] Sed si necessitas reqiiirit, ut vel S^alvatorein Christum negem vel meadeseram jc. Interim maiieo cum meis poss[essionibus. 2Bcnn man ba aijgcallein !^et !unb I)altcn. Sed nobis ablatis toixU ju loeit aiiffgctjen. Papai^at omnia gebogen K. luvoca Mariam, ut tibi ctioerfie gnobe. Ibi proplieta

    :

    Converte te ad Sanetos, item priuceps mu personas '^oben, qui mitlei", sVenite, frater, praedieatis, Num est el^nlii^ fidei, ut invocem MLariam etmeam tid[uciam in eam collocem, uum teimet fi(^ cum fide, quod fol QUffSanctuin fiaien? Respondetur, quod iiou. Quaudo alia re fidere debeoquam Ciiristo, non reimet, quia is solus audieudus et cor fidere. 2)q reitllt]i) nic^t cum invocatione Mariae et Sauctorum. Omuis prophetia, inquit loP[aulu.s, quae potest fieri, debet untertoovffen fein bem ma, scilieet fidei, utei ef^nlic^. Si non, |o fc^IeuS esse falsum prophetani, ut factum cum pere-g[rinationibus, lOoILfarten, SJleffen, Fraternitatib|iis. S)a ift ein glieb. Ideoqui liabet emptlin, videat, ut brauff 6cruge. Qui doeet, admiiiistret of[ficium,non fluger, quam alius, non f(i;rcite ex suo nta, quae dat, non 'i)o^n faren 15quam of[ficium fobert, non fuc^c geioin, nu|. Vade in domum et reg[imen

    iRm. 12, 8poli[ticinn. Ibi ugeln t)iel, nemo contentus sua mensura. 'Qui regit, fei)forgfcltig'. Sed contrarium fit in mundauo reg[no. Illic iel berfeuntenunb uBer!lugeln. Sed ber grofte fd^abe, quod feit ab art|icu]o, quem orantpueri. Quando ab iilo excidimus, actum est. $[auer, 6[urger, obel berac^ten. 20Omnes cogitant, tte reic^ Inerben, luristae et medLici volunt. 5(u prebigerfeilen. Et si tamen non fideles, tOen JU ftollj, ideo auferetur lux unb beriDelt ein enbe, nemo iotl '^in an. Cum Iud[aei redLirent Hiero[solyma: ereptiex capLtivitate, lieffeu U[nfer '^[err [ott I)au ftel^en et quisqLuesuam ed[i-

    iiifl. 1, 7 ficabat. 'Videte, quomodo euii) gel)et.' Per propiietam: Qui 10 fl. im beutel, 25Tnu 20 erauS. Unde? ^d) iiab in fc^eunen blofen unb Beutel, laft mein ^autouft ftl)en. Ideo raac^ loc^ in Beutel unb BloS in toxn. Sic iam left man @ot=!^QU'S flehen, quomodo prebigftuel, fd^uel erl^clt. amlen i|t gro gelb unb tooEenijod) lomen, toben gar bol unb uberfetien. Cum ["tteS loort ligt et non prae-dicatur verbum, fo toirb loc^ in beutet mad^en unb burd) Boben blafen. Sicut 30

    illis accidit, ita nobis. Veniet miles unb lirb fpte buri^ beutet, tum clama-bitis: E[uangelium tl^ut fdjaben. Nemo vult facere of|ficium. Si ita serviremusut in corpore raerabra, omnes reid^. 2)ic plag ge^et an per oculos, qui depravantscripturas jc. Ser uic^t bleiben tt)tl, far l)in, det deus, ut nos perseveremus.

    Admoueo, ut curetis, (jui comprehendi possiut autores famosorum libel- 35[lorum.^ S)ie foEen fic^ nic^t annbemen'^ qui fid) gcfc^mebet toerben, quiataies fc^meber seipsos et fiunt Verlogene, tierj^hjeifelte buben, non est fd^anbealiis, sed siblipsis, er bavff nid^t on bie fonne lonien. In Ces[aris rei^tgeorbnet': @ fol ben nic^t ftraben an fein e^ren, ber Hon einem erlogenenbuben gefd^meljet loerbe. Et vos alii f^ut baju, ba man 1 obber ij nioc^t *

    ') Es waren also schon jetzt anonyme Sclwilischriften erschienen (rgl. ^c