156

maar so'n s telling skyn foutief te wees as ons daar by on thou dat

aprinkane hier alreeds baie skade aan oeete gedoen het. Die slang*-

voel of sekretarisvoe 1 word aa ’n simpatieke dier gehuldig.1 Ook

ward die Hot tent o tugged geapaar.

•n Ander dier war, ook aa 'n nuttig* voSl in die Afrikaanse Volks­

geloof beakcu word, ia die heuningvoSl. In 1776 akryf Spamnan dat

die heuningvoSl heeltemal onbekend ia in die oomiddellike ongewing

van Kaapstad. Die eerste melding wat hy van die voSl aan die Kaap

gehoar het, was naby 'n plek wat hy die Orootvadersbos noem. Hy deel

mee dat die Hollandae koloniate die naain H o n i g w i j s e r a*n

die vcel gegee het. Die inslag van die geloof dat hierdie vofcl 'n

mens na heuning lei, moet *us beide diep en cwd wees. Die naan, ver-

volg Sparrman, het cntataan deurdat die voSl wilde heuning aaiwys.

Kaffers, Hottentotte en die koloniste ken die vo81 dan ook vir hier­

die eienskap. Verder val ratels ook in die heuningvoSl se goeie guns

deurdat hulle die geroep van die voel gehoorsaam en dan na die nes

gsan, dit oopbreek, en die heuning te ete kry. Sell is die voSl ook

lief vir heuning, dit is dan ook die rede dat hy so gretig is cb *n

of di.r te kry oo di. « « « I * - 1' '» ' * * “ *

d l. « » 1 ~ k ..l« .l»id p . vir di. h«mi»ri«rWX -

ho. t . vol*. sodr. h , .i .« d.t d »r W > -«d — V « • " » * .

v l i « * kor. .a t j i .. vorontoe « d .t *r U di. o<* v „ dx. .

« , bly. u * t v bokmt di. h m in * k » , M j b » « * .

jb d l. la*. BO. noder di. » » d i. „ . . k « , to. —

raak die vo$l.

nook 0°k - » « d.t d i. .0 ,1 •» —.. >lw * ' j z z r j z z z - - —-2nooit waargeneem nie, maar si s°

... . , heelteaal nuwe verskynael in die Afrikaan-

M . — « ™ i - » ^ d i . .o i k . .

se Volksdierkunde. Di _ ,Q ^ v081 eenkeer be-

sin vir vergelding van Borele cnretf lf ^ ^ nie, mag

. . . i ^ ^ ^ . . 1. 1 . « .

hj ht» «r«ek » '■> ^ •“ di«

volk do. •« ” rie" ' " 1 8 “ n -a m m . . « « * « . - I * " *

vo»l to ., . . « ’«

. _ l i k . M M * * »“ “ * _ ^ ^ „

A , fcU.d.rt>..or( .r 1. di. , o i . ' “ ' “

f e w * n l .. « U *•’ * d“

1) Vgl. SchCTiken, p. Africa from the

An i. •°unt of R of a new specias of2) Sparrman, dr* and » description

Cape of <*>0* Hop#\ r _ 45.Cuckoo” • 1776, P. 43

159

op die algemene Eiircipese opvatting in verband daar&ee: ooievaar 4

ode-^vaarj vaar^baar, d .i . ode -ss skatrfbaar (dra) f^^katbringer*

Die ooievaar ia vervang in hierdie hoedanigiaid deur die kra&n-

voSl en die sprinkaanvoel (Kakamaa, Avoituur, Xrugersdorp, Potchef-

atroom). Meer algemeen het die ooievaar die bobbejaan geword in2

hierdie opsigj 'n deureenlopende trek i.v.m. die ooievaar akyr. due

te wees dat dit algemeen beakou word aa 'n dier van geluk. TanweS

die Nederlancise volksgeloof aoes dit Suid-Afrika bereik het. Alfona

de Kock neld dat aa die ooievaar vlieg, dit aa 'n goeie voorteken

in Nederland beskou word. Aa jy hen in Friealand, Oelderland en Ol­

denburg aien, sal dit 'n goeie aooer wees vir Ixiitenshuise vernaaklik-

hede.^ In Nederland beteken die eerste ooievaar van die jaar aim die

regterkant gesian, geluk; aan die linkerkant, ongeluk.* Die an aan,

wat in ons volkadierkunde geheel afWeaig is of weinig voorkc*,

geld ook in menige Wes-Germaanse sage aa *n geluksvoil.

In Suid-Afrika ward vyf soorte ooievaars aangetref, w.o. die

wit-ooievaar, wat by cub die groot-sprinkaanvoSl hcet, die sw&rt-ooie-

raar, die Varaboe-ooievaar. Afgeaien van sy aanwesigheid op die bodem,

het die volk egter nie hierdie voel in sy dierkunde opgeneea nie.

'n Sie-Afrikaanae bestanddeel is die hottentotsgod. Volgena die

Boesmans ie die uil en die hanerkop albei die dogters van die hotten-

totegod.9 'n Afrikaanae volkadierkundige opvatting akxyf profetiese

u . d l . Hott»tot.god C— ntt.) < ~ .10 * • “ " “ *

hottentofgod op •» « *lt. dl. g.lui h « . 1 trrf. dit i . oc* d.r-

t a l w ongeluldcig 0 . he . dood t . ^ . 1 *«* '» — * » * * • ^

hy waar sy waning is.

u d i . hottmtowgod , • fta id h , - u

n l ., d o » * d i , tog d~ r * « — • - * *** “ *j _ Boesmana ae afgod, K a a n g op

aarde verakyn. n »waer

1) Vgl. Coeteee.Tuie Afrikaanse Volk3g.l°of", p. i34 - 135-

2) Boehoff, p. H O en Schonken. p . ^ ^ 1918,

,) Cock, de Alfons, .V o lk M W . Volksgeloo

p. 201.

4) Rasch, p. 7., TV4« Afrikaanse Volksgeloof .

5) Coetasee, „Di* ATr«aai»

6) De Cock, p. 201.

7) Van Rooyen en Heese, P« 44.

8) Coeteee, p. 140*

9) Ib id ., p. 13^.

10) Boshoff, p. 11°*

11) Scholt*, p. l^c *

160

Oor die algemeen neem hy 'n profetiese rol in die volkaverbeelding.

Die eiera ( tigno) kan in die Afrikaanse Volksgeneeskunde wintsr-

hande g&neeat „dit word in twee geanij, uitgedruk en die pijnlike

plekke met die uitvloeiende vog ingevrijw.".1 Ook is dit 'n middel

teen tandpyni n mens hoef dit maar bij jou te dra as teen tandpijn

beveilig te wees."1 Dit moet by 'n „gunstige" (▼'>l?)aaan gesoek word

en in 'n sakdoek of die voering van 1 n rok toegedraai word.

Verder is ran belang die volgende mededeling: „Dis ons bekend

dat, in Suid-Afrika, kindere aan die Hottentotsgod vra ,hoe hoog is"1

die water?' Dan wijs hij die hoogte deur sijn pootje op te lig.

In sulke gevalle stem ons sawn met dr. Coetzee: „Wat die herkoms

van hierdie nuwe bestanddele betref, sal dus slegs die volkskunde-

geogr&fie 'n afdoende antwoord kan bringj dit is dus die task van n2

toekcmstige ondersoek."

Onder die ongeluksdiere val die haas. 'n Haas wat naaalik dwars

oor die pad hardloop, bring ongeluk aan diegene wat dit sien. Ver­

der is die skilpad 'n onheilspellende dier; ook die motby, akkedis,

akurwepadda. 'n Swart spinnekop wat van die dak afhang, voorspel

ook ongeluk.4 Democndiere oor die algemeen is die slang, draak,

baselisk, bok, kat, vark - die duiwel besit bv. bokpote, horing. en

-n kart varkst^tjie .5 Ongeluksvoels i y c w , nagspeiwels, tarentale,

nuusdraers,6 uile, hanerkoppe en kraaie.

a t word beweer tot honde voonut tjank, -ant hull. rtw eef remand g « n

sterf.

Die swart kleur van ongeluksdiere is sinnebeeldig van d i. ^

it rfie ners se aistiek. vrees vir die cnbekende. en spruit uit die « ■ volkaLeM word in *11. priaitiewebloot Benalik-psigiese aard van die vol*saens

gemeensy.apsrroed aangetref.

V o l k s d i e r k u n d e word ’n bescftdere geloof geheg

In d i . ift-UM— TOTln< u u . 1 M U »

aan die aard van die ystervsrk, wat

!) > e 6 r ^ 1 ~ x*

2) «Die Afrikaanse Volksgeloof , p.

3) Schonken, p. 104.

4) Ibid.

5) Boahoff, p. I 21*

6) Coetzee, p. 139*

7) Ib id ., p. 135*

161

rolkageloof is. Die populfire geloof i.v.m. die *r*rsrk is dat hy sy

lang klewerige tcng in 'n rys»iernes inat»ek nadat hy 'n tcnneltji*

daarin gemaak het, en dat die mi ere dan daarop klim. Hy trek rervol-

gens sy tang in en eet sodoende die niere. Beide die erdrsrk en die

ystervark is diere wat meest&l gedurende die nag jag. Geen wonder dus

dat bulle albei in die volksdierkunde 'n rol rervul nie. Selfs Jan

▼an Riebeeck het alreeds geglo dat die ysterrark, terwyl by van sy

ryand vlug, penne na agter kan uitskiet as selfbeskeraing. Hy bet

eenkeer ' n leeu gesien wat sulke penne in sy lyf gehad het. ’n Paar

lede van sy nedersetting h*t 'n ystervark gevang wat in hulle teen-

woordigheid sy penne uitgsskiet het an die hand wat hon gejag het, op

rerskeie plekke on die mend getref. Die man wat eindelik di* yster-

rsrk doodgemaak het, was bang <m van di* penne in die been te kry, dus

het by voor die dier g&an staan en hoa met die kolf van sy geweer teen

die kop doodgeslaan.1 Op 'n ander keer vertel Van Riebeeck dat 'n. J 2

leeu deur 'n ystervark doodgesteek is.

Buite die volk*dierkunde m word daar algwneen aangenee* dat dit

onmoaitlik vir die ystervark is om sy penne uit t* skiet.5 As 'n vyanl

egter naby han k « , drvk hy die penne in sy vlees. Die opvatting wat

aan die uitskiet van die dier se penne geheg *ord, is dus 'n baie

Bkepping, wat soos die meeste tradisionele oarlewerings in die volks­

kunde hardkoppig voartleef.

Vir die priinitiewe mens is die natuur besiel*nd. Dit is

ties van aard. Die gees r a n d i e mens kan van sy U o — "

en 'n nuwe tuiste rind in diere en plsnte. i l l . . in die natuur -

^ afgeetorwe menslike wesens. » - -

rol gens hierdie ^ ^ ^ . n g met gees.e.

die rolksgeloof. Die primi voUtSaard en bodemgesteld-. yolksgeloof na gelsng van voJcsaar

, * r“ " ' „ t d«rto 1- f, ~ * " " * » • - « -

* U . D U - V M - a * “ • “ •

,o l« l i * W ■ « * •» ^ u fcld-lfrito.

S o d- to v o l* . So>“ « ^

- ‘ - T L 1: T J T t to to ed l . 1 * * « « •dus nie oorge*rf is m e , ^ ^ m^terheid en ou-rcwan-

skepsis sulke oarl«wrings ged ’ ^ ward. Self* kan

ties* aard van die volksmens as ^ lig verklaar word,

v e r v c ^in g en v erh ssp .im . - ouer

0 . tot volksdierkund* * * ^ ^ ^ na

_ d .t 4 * . — • » — “ . * - 1-

n i . " . o ' “ IM rd » totoi, 1 . —. . „ . j ; , haan voor die

tjie hoor fluit . As die

1) Dftghrerhaal* n » p* 80 *

2) Ib id ., p . B4.

5) Van Rooyen en Heese, P*

162

kuier, «n as hy by die agterdeur kraai, sal kleurlinge of Staffer* die

plaas besoek.^ As die haan by ana ontydig kraai in die nag, sal ditp

die volgende dag reent, of beeoekers sal aankcm. Die haan hat be-

hoort tot die bou-offers onder die Germane, vandaar sy aamegigheid

op dakke en geb<xie. Hy was ook die simbool van waakaaamheid. Van

die heidense tempel het hy verhuie na die Christelike kerk. Op die

Iiitherse kerke is die swaan 'n aiabool van Luther se ho8 siele-eer.3

Schrijnen beakou aprokieerverklaringa aa 'n onderdeel van volka­

dierkunde in die volkswetenakap/1 Hy gee die volgende voorbeeld na

annleiding van die vraag waarom die uil alleen snaga vliegs Eenkeer

het al die voels ’n vergadering gehou am 'n koning te kies. Hulle

besluit toe dat die een wat die hoogate kan vlieg, die kcning sal wees.

Toe begin die wcdstryd. Die ooievaar het die kraai en die koekoek

ver oortref. Die winterkoninkie waa egter te alia vir hom. Hy het on­

der die ooievaar se vlerke geakuil. Toe die ooievaar nie meer hoer

kon nie, vlieg die winterkoninkie uit en oorcref eodoende al die voSls.

Hulle was natuurlik kwaad hieroor. Die voeltjie moee gedug gestraf

word. Uit vreea vlug hy in 'n molshoop in. Gevolglik besluit die

voels om vir uil as wagter aan te stel, o m d a t h y i n d i e

n a g k a n s i e n . U i l waak toe tot di. volgend* oggend.

Die vaak oorval hom egter, en die winterkcninki. -lug. Sindadien

bespot die voels die uil. As hy bedags gesien word, word hy deur hul­

le uitgeakel. Daar® vlieg hy alleen in die nag rond.

voike van die oeeste lande. Die Sulke aprokiea is eie aan die volfce var.

d l . ull -ord voUwMrd

dl. u n t i l e •» rol .oo . dl. - d i . •

• --jniK sulke dieresprotLes in Afrikaans in kinderb.eke is weinig r .Behalwe in Kina ^ eieakeppinge ia en

opgeteken. Dit is dus aoeilik am te bep g t Q f , e 8 ,

- Ike nie. Afgesien van ^ ^ w#inig p>

wat volgena hern van inboorlin^ ^ ^ .p r o k a e a in

^ „ h l .r t i . r i * . i « ^ .6

U W t a * . . 1 v o o r .. , i . d U ^ ^ „ i ^ i . i .

dit moeilik is cm He rasegte . * & m u van daeglikheid

nog ’» veld wat deur volkskunde- g**^ me

cnderaoek kan word. kQB ana nog by ’n aantal eien-

8y 'n ontleding van die ui .1 8prokies kan geld. Op-

1) Schonken, P- 104‘

2) Scholts, p. 13%

3) Vgl. ook SMcfe, P* 8^*

4) Schrijnen, I I , P* 34%

163

byvoorbeeld cm ’n „vergadering" te hou en om 'n km i.g te „kie»"*

Hulle was „kwaad" oor die klein voel se skelmagtigieid, wat 'n beeld

vorm van die volk se sedelike opvattings. Verder moes die voSltJie

„geatraf" word. Gelede onreg moet volgens die volk se etiese norms

gestr&f word. Die volk se ervaring 18 ten grondslag van die hele

aprckie. Dit is 'r. algemeen-bekende feit dat die uil slegs gedurende

die nag vlieg omdat hy nie gedurende die dag kan sien nie.

Op die ou ent „verklaar" die sprokie nog nie waarom die uil al-

leen snags vlieg nie. Dit gee slegs 'n r e d e en nie 'n v e r -

k 1 a r i n g aan nie. Daar word alreeds in die sprokie aangeneem

dat die uil alleen in die nag vlieg.

' n Beeld van die volk se eie maatskaplike lewe en norms word

weerspieel in die diere sprokie. Die uil word bespot cm sy nalatigheid,

sy laksheid. Hy moet soos 'n cnvermydelike nemesis sy straf ontvang.

mag nie noraaal in die daglig lewe soos die ander diere nie.

Die inslag van eeue se tradisies en filosofiese beskcuings is

duidelik in die diere sprokie. Dit is ’n troie beeld van die beskou-

ingageakiedenis op die gebied van die nenslike kul tuur deur al die

eeue heen. By die volksmens vervang die verbeelding natuurlike oor­

saak en gevolg liefs met digterlike mitologie.

In G. R. von Wielligh se versameling dierestnries tref ons 'n

_ , , 1 tHar-ln ken voor verklaringB van:aantal sprokiesverklanngs aan. Hierin kch voor

. ) in dl. nag vliag, b) vir a i .« r t ji .. ->

st„ t bang i . , c) - i . .0 bai. » .t . 0) - « • « « * . n * v „ -

der .) . .a r c di. eend an g » op m il . kopp. in dl. -tor — . der e) waarum „Teek. g) waarom water-f) waterskilpsd a f en toe sy kop o xe

skilpad klein gansies en eendjies vang.

O a d .u C - e f ^ e i e n s k a p van int^en* kennis i.v.m. die aard en

Dadeliiyj»r * w - il iA wys egter daarop dat

gewcontea van die bstrokk. ^ ^ ^ weer deur blsn~,,ori” ».t d i. — «• «“ vartel .ord. <*g* y ^ ^ ^ _ groMr a. in

Die rol van b 0 e r ^ „ ri, r „ l d Wi.Higb « * , «» dit

dl. van .rfgo-d op di. g* • ^ »<— ^*> -h“

is veral van belang in die ig , ^ ende ^ 8ekere diere op *n

tot doel cm sekere eienaardighede vo< ^ h(ju die ^ ^ s a n s e

vf»rklaar • • •luimige en toepaalike wy*e .edelike en morele norms van

sprokiesverklaring ’» ™ deel n word di. « i . se voor-

die akeppers. In verhaal nr. . ^ ^ ^ridaar w a*r« Uerdie

lisfde vir skinderpraatji«s - # ^ vuurvli.gie moet

disrtjie »o«n besonder-e groot aan

_______________ ________ _ 61 _ 65; deel H I* P* 52 -58.

1) Von rielli«*»* deel I . P*

2) Ib id ., deel H , P« 3 ' 5 *

3) t .a .p . , P . 4*

164

slegs snags rcndvlie: „c«idat hy Dykoning se lanterns gesteel het . . . "

In n enger sir: is aprakiesverklaringa 'n volkawetenakaplike

verskynsel. Dit dui n peil van verstandsvertnoiS aan waar by die volks—

mens probeer cm sekere kenmerke en eienaardighede van die diere te

verklaar. ^

Kultuurwording word aangetref ook op die gebied van die diere—

sprokie. Die verhcuding tussen mens en dier het in die loop van die

eeue verender en ontwikkel. Van vrees en verering het die mens oor-

gegaan tot didaktiek, verklaring van lewensverskynsels en aelfsj^Bpot2

deur verwyaing na die dierelewe, Daar by het hierdie aapek van die

volkskunde ock die letterkunde bevrug, soos deur drs. P . J. en G. S.

Nienaber aangetoon word in hulle studie van die Afrikaanse dierverhaai.

Cns haal 'n Afrikaanse sprokiesverklaring aan wat na volg in

O n s K l y n t j i opgeteken iss ,,'n Skilpad loop eendag langs

die Oranjerivier toe hy aan die oorkant lekker groen gras sien. Hy

het nie egter geweet, hoe hy sal daar koo nie. Toe hy sojjiukkie '/A

geloop het en planne maak het, kom daar twee kraaie by horn. Hulle

vra hem ws^ron hy so diep in gedagte loop, en hy antwoord, iat hy plar-

ne i^ak cm dsur d l . rivier l« gaan om die l«kker ■"- * * £1— «• “ *•

mMT ^ w. , t nie hoe cm danx te k o nie. Hi. kraaie . . . net beie

grtien.tlg Vir ocm Skilpad. Hull. » • vir h o hulle aal .ikeen weere-

kante 'n .tok houi d n met hi- in die mddel van di. a t * v » * t

en hulle sal met h o oor die rivier vlieg. Hy mo., ester aider gun

o atan d i^ed e ay bek oofmaak o te preat aa die viaa. .iekle* n r

h o lag of .pot nie. Dit m o goed en hull, moak 0 * .0 . Die twee

wmt elkeen w o r * » t e - die etok, en ook Sktlpad * t “

ern, In die middel d^rvan >'nar net toe die kraal,

enter vlieg met o o Skilpad, akree 'n via uit die watert Jloera. O o eater vlieg me ^ ^ bale ^ « ,

Skilped vlieg ook v»d»g- »“ r * • ^ ^ ^

. ryi a. f -rftftk 1llll€ DOS fUL0 fwou akreet, Dit traak jui dat ^ 80 Uap in

, , « tjn «v hek los van die stoK en •at hy a», glip ay h.k 1 rtdlpoi. in die ..t e r ."

die water. Van daai'iie dag

„ „ ^frikaanae ,p r*i ..v .rk l .r i»g “ * “ “Sog woarbeeld . » d ^ <=• * •

Waarom Bobbejaan syn steri . 4

1111 ,,W v i v n t j t van 1904 opgeteken is.TT__ym-t . H i rrfci 4 0 II P ^ ^Von Wielligh in 0 n p

------ “ --“ --T „ G S , Di* Afrikaanw Dierrerhaal” , P* 8-1) Nienaber, P . J- «n G* S*’

2) Ib id ., p. 13- ^ ^ ^ h#t,. deur

3) Januarie 1897* ^ k ^ ie n a b e r , P« - 47*J , P . van der #alt,

4) Vgl. Rautenbech an f 115 '

165

Ten slotte bestaan daar in die Afrikaanse VolkscLierkunde 1 n aantal

verskynsels wat nuut is, en as sodanig 'n aparte veld beslaan in die

Afrikaanse Volkadierkunde. Die meeste gevalle stoel duidelik op die

volksgeloof.

In die Noord-Kaapprovinsie, die Vryataat en Transvaal ward alge—

meen %angeneea> dat die kraanvoel merk as daar anweer in die lug is.

Die voel begin dan skreeu en spring, en ook: „dit word vertel dat,

al ward hierdie voels so mak, hulle tog nie van kinders hou nie.”1

Daar word vertel dat die gompou die gem van doringboanatanme

eet. Uit hulle name het 'n groot mate dierelore ontstaan. So word

die naam m a h e m afgelei van die keelgeluid wat deur hierdie vo«l

gemaak word. Die mening word gehuldig dat die bleshoender se vleii

oneetbaar is , aangeaien dit na modder ruik.

Die hamerkop heet ook p a d d a v e n g e r . Eeragenoemde

naam is afgelei van die groot kuif op die dier se kop. Daar word ver­

tel dat as drie van hierdie voels by mekaar kac, dan dans hulle in

die rondte. Hierdie opvatting is miskien ironies gehuldig na aan-

leiding van die voel «e stil, stenmige, gedrag/ Van die hamerkop

as beatanddeel van die Afrikaanse Volksgeloof skiyf dr. Coetzee as

rolg :3 „In die Afrikaanse volksgeloof het ons die volgende bestand-

dele: aa jy ’n hamerkop doodaaak of sy nes breek, sal die weer jow

doodslaan (Trompsburg, Benoni, JansenvUle), die naxe verband met

die water bring mee dat die hamerkop ook reent voorspel .Grxkwastad,

Wayanthin, Heidelberg Tvl., Higgshope, Joubertina, Dullstroan. .

Van die h a r i 4 a s word vertel dat dit die volgende ge-

luid maak: ha « ha . ha : dihah.

.. oirpvf Van Rocywn en Heese as voi^s »Die Q1 Oor d l . rtoorSte « ...ir ^ ^ ^ 1 di.

- ™ I T o , i , d l .— : z x z z z - « -van die maan. In ou QT. Die

2 ^— s.—5 '.-jTrrr.». z« « i . ■» — " : * d i , I - -

“ • * - * • *“Die browo«l ko. voor 1» ii« k0, Hy M t w

*— “ • "ZZ*. » * - — * * * •. ^ M B b r W

en die

aaani te danke

7 — 9*1) Van Hooyen en Heese, p*

2) Ib id ., p . 52.

3) Coetzee, P* ^ ’

4 ) Van Ropy®11* P*

5) Ib id ., p. 55*

166

voel se voedsel het hy ' n onaangename ruik. 5aturelle glo dat dit

rivierwater bederf, en „oci die water dan weer rein te kry, sal die god

wat reen verakaf baie re8n laat val cm die besmette rivier akoon uit

te spoel."1

Jagtera het geen liefde vir die kwgvogl nie, want hy waaraku

wild deur ente voor die jagter uit te vlieg en sy skor, skerp akree-

geluid te u it .?

Die renoatervoSl word gewoanlik naby renosters aangetref ondat hy

'n voorliefde het vir hulle boaluiae. Dit word ook ges8 dat hy hier­

die dier teen gevaar waarsku."

Die gel oof dat as 'n mens scut op 'n kwikstertjie gooi, jy horn

k«n vang, is 'n eie Afrikaanse skepping.

Ons stormvoel ia die Ingelse p e t r e I . W t word mat storms

op see geasaoaieer, want gedurende »n stcrw akeer hy laag en vinnig

oor die water. Hiervan word die Engelse naan afgelai in samehang met

die apostel Petros wat ook eenkeer oor die water geloop het.

In die naam spekvreter akuil ook 'n hoeveelheid Afrikaanae dier-

lore Dit was in die verlede die gewocite cn wa^aate met spak te

ameer voordat ghries in gebmik geko- het. Hierdie voeltjiea het so

mak gewcrd, dat hulle soma spek, wat so aargeameer was, k<* afpik e .

illgemeen bekend is die gebmik in verband met tandewisseling by

kindera. Die kind .oet sy gswisselde tand in die aand voor by gaan

L p » » • “ 1! k” “ “tZ i Z « * — . > * -r aal oodemnd.gel oof dat as i«az>d van 'n nms droe, hy

. , ie -waeltjie as ’n si*ratieke figuur in die diere- By ons word die gwaei^jj-c ~ M

— — 5 - -** - « - * rr.r.,— ltJie ™ « « * * - - * « *

•n swaeltjie in n hu ^ ig baie «igelukkig

die huis vlieg, is dit 'n teken ™ ^ ^ ^ ^ » * e i t j i .

on -n swaeltjie dood te maas. ^ j ^ n d e is nie, want in S«-

.» gelukbringer in die wced^ bring g«luk in die

derland geld dit inagelyks. . ^ 8tai bevorder die « • •« *-

Nederlandse volks«el°of5 w “ 1” ' stalle teen die blikaem.^ vee: ook beaker* dit huise en

heid van die vee;

1) Van Rooyen, P» 6 0 - ^ 1 *

2) Ib id ., p . 71*

J) Ib id ., p. 85.

4) Rasch, p. 6 . 158, p. 139-

, ) Coetze*, . v o ^ o o r . P. »

6) Baach, p. 89*

167

* * ^ die e i s . ^ .

die vermoe a*i diP r ^ Ve« » W l s in disson dae perd toe cm , i e dierkunde skryf

tologie i.a dit die m «eeste aieii.1 ^ di .ie dier van Wodan t . Germaanae mi-

se ore deurkyk l.b . ' ^ J Bena *-,jy ° * die s ooic si tU88en die dier

^ n mens •„ wit perd 8ien ^ p^ e ia ook ^ iuiabH

skoen maak en ’ m0et & ’» W sie ,« nnfiBIB*en lete »ens; aa ±v d»„ ^ *** BO°l van jou

selfde da# si»r> i teaaan sew* ^ +^ Slen» gal jou wens W » , , , * Wlt Perde op die­

ts P «“d sien, mag wen-, W a a r ^ i d word; ieffland Wftt .’ ^ wens? aa 'n non-! . wat 'n gevlek-

7 ot h0" ,1' rd - « . « . Z J Z b“ * ■i“ - « *

D“ r 11 « * • ' voorbeeld* , » h , W ““ • 1“ . ! • W

- X T L T * ^ •» « — * ° *»«»« v » dooi. W M " » < *» W i m u . kop-

hulle v. ^ , ^graore word waar baie <

6 VerdWyils ’n PerdeakedeT in die 8tal J T ’ Bal

teen die nagmerrfe, .a n a t « „ .t “ * daarin

k*am as). 6 pP d trek am&ai (Johannesburg,

gevoeri " * *** * * "* ^ * ■ « idic»e in die taal in-

n Ver*teei'de perd oplim;

ilewer *n maer perd as net >n r:«n;

H e P«rt (e,el) k„

* - '» per* n . « . . a ter bring, aaar nie dwlag ^ ^

niei

die kar voor die perde span;

op sy perdjie wees;

'n perd vac 'n ander kleur;

perdgerua;

die vierperdewa uitspan;

hy laat ay perd teen die a tang loop;

hy lieg aoos tien perde skop.

Die opvatting dat ’n molvelbeurs nooit leeg word nie, kens voor

in die Afrikaanae volkadierkunde. Dit is 'n reste van die ouer vrug-

baariieldabegrip wat aan hierdie dier geheg word in die .Vederlsndse

▼olkegeloof.

As die kit hom was, gaan kuiergaete kan; as 'n mens 'n swart

kat, wat oor die pad loop, sien, sal hy 'n g*luk andervind. 'n Kit

1) Coeteee, „Volksgeloof", p. 128.

2) Ib id ., p. 132 .

1®

kat is sinbolies van cmgeluk (Avcotuux^; as ' n kat op ' n mens se

skouer nies, is dit heilsaam; 'n kat net sewe og nege lewens; die-

gene wat * n kat doodmaak, sal sewe of nege jaar ongelukkig wees* In

die volksgeneeskunde word geloof geheg aan die geneeskrag van kattet

„Deur ’n seerkeel of oor 'n karkat.jie (L.w. op naam - sinrpatie) in

die oog, moet die lywr sewe maal vee met die punt vaii 'u kat se ste-'t

(Nylstrocm, lichtenburg).1 Verder word algemeen aangeneem dat kathare

teriiy veroorsaak, en dat 'n kat wat slaap, se asem uitsuig.1

Profeties is die funksie van die kraai. Sen atel geluk voor;

twee, voorspoedj drie, huwelik; vier, geboorte. Drie kraaie be-

teken 'n nooi, vier 'n kSrel. 0<dc as 'n mens op reis is cm te gaan

kuier, moet jy CBdra&i as jy een enkele l«ai sien, want dan beteken

dit dat die gasheer nie tuis sal wees nie.

2As die duisendpoot 'n mens byt, lag of hik jy jou dood.

As ' n hamerkop deur ieraand doodgemaak ward, sal daardie persoon

deur die weerlig getref word.

By diep watergate kan mens maklik ingesleep en veralind word,

deur die diamantslang.

Daar word geglo dat die dassieslang die kop en voorlyf van 'n

dassie het met 'n slanglyf wat baie lank is.

As ’ n slang middeldeur «esteek word met 'n graaf, en die een he If-

U .O H , k . d i . d ..l t « w - * di. . . ~ i . « . t o * *

te sterf (Bethlehem).

Die motby is 'n besondere figuur. Sy gif i- dodelik. Hy h «

in heuningneste en mask ’n dreungeluid as hy vlieg. Hy het n op-

op sy en hy steek o * He.- - - - - * * •

in die Afrikaanse Volksdierkunde ia die sg.Nog 'n nuwe figuur in die t een dui*

. . Bit is 'n bruin papie, oatrent een ouw a a r s ? - p a P • ^

U n t . M t .ord in d i . W d s * ™ . •» * * d i. r « d t ., aee?« Dan antwoord hy deur sy

w i . , W 4“ ^

« t o - i , ^ d i . eon k » . to.,?n i i—, »«?" . dan s»i* ^

p J U , , - r . -■ d i . . l « * i . - - ' '

E i .- i f r i i - n . . o p * " ” * '* ’ YerTelMl 'n .l«nd

* - Ik , on ouip > l w — t » »— "

» t - k . . . t- D liddoring M W — ^ l l a M . , „ t m u

„ . » — '» • ! » « todd .ld«r -jr. P ^ . ni w . I * *

•n mens aan 'n slang vat, is Jy

1) Coetzee, MV o l ^ l o o f " , P- » 2 .

2) Coetsee, p. 131*

3) Ib id ., p . 133-

169

dood-u*. .Ort * „ Jou ^ U e ^

Ten otte geld die volgende woarde u toepaalik op die Afrikaanse

Volksdierkunde; „SameYaUend kan cns s« dat die betekenis wat aan

di»reT vo#ls en inaekte toegeekry# word in die Afrikaanse rolkagelocf,

erf goed is uit ana Genaauae otamland." Baaraaas word natuurlik ook

nuwe bestanddele aangeiref, em „wat hierdie nuwe bestanddele in ona

volksgeloof betref, bestanddele wat nie in die stamlancie bekend is

nie, is dit noontlik on aan antlening by die inboorlinge te dink;

maar dit is tog ook moontlik om aan 'n eie uitbreiding te op

grond van die materiaal en „tendensies" of neigings wat meegebfcing is

uit die stamland."^

1) Coe vzee, ..Volksgeloof", P* 140’

170

h . o o f s t p k V I .

a f r i k a a n s e v o l k s p i a h t k p h d s

• an cudaher af het die mens in aanraking met die plantegroei

van 3y bode a gekotn. In die lewe van die volksmens epeel die flora

van sy omgewing 'n aansienlike rol. Omdat plante in die volksmens

se bewueayn 'n plek het, gee dit noodwendig aanleiding tot verklaring.

Die volksmens interpreteer die indruk wat ay ongewing op horn maak,

aaook die verskynaels in die plantewSreld. Natuurlik aal sy aniaie-

tiese aard die grondalag vorm van hierdie beakouinga. Sodra ona na-

tuurverkl aring op die gebied van die f^L ante groei kry deur die volks­

mens, kan ons van volksplantkunde praat.

In die Afrikaanse volksplantkunde kan ons die Chrtfcelike invloed,

vermeng met algemeen-Germaanse oorlewerings, en in besonder Nederland-

se, Duitse, Franae en Sagelse, daarin verwag. Dit is die vemaamate

bronne van oargeerfde verskynsela wat die Afrikaans* Volksplantkunde

s&i kenmerk. Daamaaa, natuurlik, as gevolg van die kantak gedurende

•n paaifeue van die nedersetters, koloniste en boere met die Afrikaans,

bodem, sal ona verwag om 'n aantal verskynsela in ons volksplantkunde

aan te tref, wat as tipies Afrikaans bestempel kan word. Oevolglik

aal dit dan by uitstek laaagenoemde verskynaels wees wat die aeeate

aandag sal verg o» daarvol.jens die kern van die Aftrikaanae volkaaena

se lewensbeskcuing te ontleed.

V.n«f di. vro«gBt« ty. in di. b ..t «n » » di. i . Hjt

lik vm plnnt. «> di.r. Vir ko., .knili*,. kl.r.. 1 . V

so,ktog » p i ® * t. ko,, » c . » , nood-nd!* W . « *k . .

Mtb«arh.id of d i. « i f U « . .0 d i. - Tmi ike ervaring word kennis gwbore, totdat

flora van sy cngewing. Dit sulke ervarmg

an. oo die .tadiuM « n d i . .oik— in di.a volk se plantkunde. Dit skyn dus

.» ,o lk k « prnnt w » d- rd .. ™ lk - P » “ “ * ...............van

dat• » r r r r s s r c z z rdryfvere in die akepping

. on die alomteerwoordigheid van plante het

Di. ^ ^ « « « * « p i - ® —

vroeg die -en-like ^ iie word vertel van die

“ “ P- “ “ Z dMI. „ r d b— r dnt * 1 « > '» « -1“ t‘

“ ■ ! ^ i k i . d i. — w . - « - « — * •kunde geskryf het. WaaraKyiu. . r i s t o t e l e s ensy vol-

soek op hierdie gsbied gedoen deur Q^.teiikheid ontstaan het.. . iaAT voor unr

geling Theophrastus mppokratea, die geneeakragtige

Heel vroeg het geneeakundigee, w.o. Hipp

171

eienskappe van plants ondersoek. Flora was die Romeinsf. godin van

bl crane en van die lente. Haar teinpel in Rene was naby die c i r ­

c u s V. a x i a u e , en haar fees *as van 28 April tot 1 Mei.

Sy is latar vereenselwig met die Griekae godin U o r i t . Die

woord p l a n t self het baie ou verms: die Griekse naam is „plat-

ya" wat „breed" beteken; hierbenewena ia die Latjmse vans „plsnta",

wat „plat" deur nasalisering en wat ook met die begrip „ui tgesprei " ,

„plat” , verbind word.

Ons het alreeds die plantsnaangewing ar. die aanwtaidiag van plant-

dele in die geneeaKunde in die vorige hoofetukke behandel. Daarmee

is 'n groot gedeelte van die Afrikaanse Plantkunde dan ook uitgeput.

Ongelukkig is daar in Suid-Afrika, net soos in Nederland, volgens

J . Rasch, heel weinig aan hierdie aspek van die volkswetenskap gedoen.

In die volk apian tkimde best»an di<s studieveld hoofnaaklik in

naaegewing, g^neeakundige g»bmik, vegetasie-geeste, die magieas ge-

bruik van pi ante, plantsagea en blcaaiaboliek. Dit is dus veral

in die volksgeloof waar daar gesoek moet word na r»ste en vorms var,

die volkspl antkunde.

In die Afrikaanse Volksgeloof bestaan 'n plantkundige opvatting

i n . ’ . a . -a. en ™ " d i e .u n h .t o c k '» h .l«w ril» m w r -

o , d i . v ^ A U e n d . b .d r ^ i* )»d . ~

late van d i . gebmdene 8sn die ftande - di. hoer- W t i . trcu«na

d i . *.val in d i. h .l . »$r*ld. I . *id- Afri*. -0-d di. .ttnd

v „ d i. mum oar d i . alg«««n in vs ( « • * p 1 a “

. ! « . D i. I * - — r * l U . p i- * * ~1 * «„♦ mAar die crand dra, dsn sal die wortels“■**— - * * * ”irm——- **• «**ook diep afgaan; plant met waaaenae m

dra."

U n g in verband d i. ■ ^ ^ ^

blar. van die plant het „ Egipt».

- ■“ * - - -

Soort«.ly*e p „ sl.b l- di. M I X

■eeote volke. Daar *or 4ie bl(B be vat ver-

„ w o - >1 d i . u n i . >»*• t i # e Y l . . .

der simbolies die b r bwvi at&an aet die eersto_ A d i e s * at in Ter c

* ’ “ 1 ' ’ L ~ i « van di. bred. d~r artat— en tweed e vermeerderirg

1) Vgl. Rasch, „Ona Volk’ , ?• 99*

2) Rasch, p. 101.

3) Coetzee, p. l^0,

4) Schrijnen, p. 349- Johannes 6.1-5-

5) Vgl. Matteus 14»14-^*

172

Die EJigelse p a s s i o n f l o w e r (passiflora) neem 'n

ander vonn aan in die SngelBe volksgeloof. Daar bestaan hierin 1 n

ooreenkoms tussen die bias en die doringkroun, die simbool van

Christua se passie of lyding. Die blom word aangetref op „grsnar-

dilla"-liane.1

2In Nederland bestaan 'r» sage in verband met die biesieplant.

Biesietoppe is bruin en verdroog omdat die plant vsrvloek is. Bon-

keer is Maria en Josef in hulle vlug uit Sgipte deur soldate agter-

volg. Hulle het skulling geneem in 'n bieaiestruik, wat onbeakaamd

genoeg was om die Kind in die oog te steek. Hy het van pyn gegil,

maar gelukkig het die soldate ham nie gehoar nie. Van daardie dag

af is die tlesietop verdroog.

Enereyds a tel hierdie sage vertroudheid met die aard van die bie-

sie voor en andersyds dra dit Christelike spore. Dit is tewena vol-

gens Schrijnen dan ook dje vernaamste elemente in die meeste Neder-

landse plant sages. Wat ons literatuurbronne betref, is dit slegs in

kinderboeke dat plantsages voorkom.5 Oor die algemeen skyn dit aaof

hierdie aapek van die volksplantkunde by ons verdwyn het.

Die demoniese opvatting in verband m*t die naa tergal plant het

hy ons verbleek. In Boheme word bv. nog geglo dat die n a g a k a a e

(atropa belladonna) perde sterk maak, ook dat dit 'n duiwelsgewas is

wat slegs om twaalfuur snags uitgegrawe kan word, want die duiwel hou

wag daarhy, en ’n mens kan dit slegs pluk aa jy hon ’» -wart hen aan-

M ed 4 B y ons word hierdie plant nog in die volksgeneeskunde aange­

tref (vgl. Hoofs tuk I I ) . Diebegrippe n a g er. s w a r t

ouer herkons dui het v.rbleek, soos deur die etimologiese

ming van nagskade> naatergal a a n g etoon word.

In d i. -ord .- rd . -» di. « * , » •In die Air ___ wQrd bokant die deur gehang,

•n Groen -rtjiepeul wat nege korrel .. ,, . wat daaronder deur loop, m

want dit . ring geluk oor tl sien in die

s„ ■„ T.erste 1*ur

. Tjiaas van drie siaar-

I.mnnd -«t in di. - Id '» U — “ 14 hv ma*te cm die toekoms te voorsP«l.

tjiee sien, is by magteiie duiwelsfiguur vereenselwxg, soos

* n Aantal plante word met die a

----- ----- T “ ’ x« ook Schrijnen, p. 374-1) Vgl. Annandale, deel

2) Schrijnen, p. 3^0* H„tlies", Van Sohaik, Pretoria!

« - - - -

4) De Cook, p. 201.

5) „Die

“*•p- 201‘ , d“r Huisgenoot", 24/6/27* P

mev. G. F. Steyn.

175

duiwelsbrood, duiwelskos, duiwelskruid. In scnndge woon hy, of in

scranage verander hy, sommige gebruik hy aa toormlddel, sonmige plante

word na een of ander liggaamadeel van die duiwel vemoem, ander ia

deur han geakep, party ia deur hulle assosiasie met hom vervloek.

Ify woon in scm&ige bcsne, en veral in omkruid - paddaatoele word in

die Nederlandse volksgeloof aa giftig beskou deur die duiwel se toe-

doen.^ Die Nederlandse d u i v e l a w o r t e l kan ooreen met die

E n g e l s e d e v i l ' s r o o t , begrlppe wat sedertdien . mc«AC«- 2

(die middeleeue) in die^tale ingevoer is. Ons dubbeltjiesdaring

kan teruggevoer word op d u i w e l t j i e a , ' n assoaiasie wat

ontetaan het deurdat dit aoos vuur die voete brand.

Daar is ook plante wat die liste van die duiwel te&werk. Hier­

die opvatt.ing word aangetref op elke bodea in 'n bepaalde vorm en het

uit die middeleeuse gcasdienstige opvat'.inge cntstaan. Die duiwel

veroorsaak siekte, en d arvoor wo~d somnige plante aangwwend, in Ne­

derland o .a . rock-, wad-, bad- of teekruie.5 Geneeakruie word ook

teen wurms en slange aangewend, oodat hulle diaboli.ee diere is.

Om die duiwel uit ■telle te verdryf, word dit set alsea bewierook

in Nederland.4 In Rualand verjaag die vlier die duiwel. Dit ia dui­

delik dat ons gel oof aan demand ogle in verband met plante nie so uit-

gebreid ia aa in die stamlande nie.

• D Al gemeen-Eur ope se v^rskynsel is die aanwending van plant, teen

awaar weer. Sulke plante word aangebring op die dakke van huiae en

atalle. Die d o n d e r b l a d word op huisd* ke in Nederland

pQcweek om die demcne in die weer te verjaag. W « d 0 * d « T

r T a r d . •» plant aan die Gennaanse god Dc*ar gewy, word op da^ke

aangebring aa beveilig^g teen bliksem.

„ . . lBnj, 'bestaansgeakiedenis. M a d e be-

teken w e i g r o n d > » a a g a

tot die begrip maagdeliefde.

•n M o t if dl. volksplantkunde ia die opratting dat plant, n Motief in ^ lw e en dood van mens en dier.

een of ander verwantakap aa daar baie neute is,

So tref ons in Bigeland 'n opvatting ^ wor3^aa r by di. geboort.

daar ook baie kinder, gebore sal word.

----- ----- r r r T Flora Diabolica", p. 38.1) Vgl. Teirlinck, I .*

2) Ib id ., p. 105.

3) Ib id ., p. 219.

4) t. a. p . , P* 252‘

5) Vgl. Raach, p. 1°1*6! LT 7 s “t —* 1,141 p‘*'7) Burne, C. » • , •*A

174

van 'n kind *n boon geplant wat aaam met hem groei.1

' n Ou Pliropeae galoof huldig die opvatting dat die mens van ' n

boom afkemstig is. 'n Skandinawieae mite in die E l d e r E d d a

verhaal dat drie gode ' n iep- en esseboas op die strand gekry het2

en hulle in nense verander het. Animistiea ward daar dus 'n aiel

aan die boom toegeskryf. ' n Heate hiervan ia die gebruik in Lich-

tenburg ,,om langs die stamme van onvrugbare perebane atrooivure te

ma/ik sodat die vlaane en rook in die takke opslaan, - ’n verdrywing3

van die bose gees wat die onvrugbaarheid bewerkstellig."

Plantkundig huldig die volk ook boon-huwelike, boan-begrafmase,

die waterstok, die toweratok, meipaal, voarapelling - wat alles

stoel op animalimaa, animisms of simpatie. Deur die hele volksplant-

kunde vleg hierdie drade en hulle illuetreer die natuurfilosofie van

die onderkultuur. Schrijnen maak die volgende stellingi „Onze flora

is het trouwe beeld van de voortbrengselen van onzen Nederlandschen

volksacrd."4 Dit is woordeliks toepaslik op » s eie gebied; die

plantkundig* op vattings van die Afrikaanse volksmens verakil wesen-

lik nie van die van ander Gemaanae volke nie, aaar dit neem in som-

. i g . aspekte 'n eie k l .u r a m . Veral tree dniielik i .

in ons volksplantkundige opvatting. en et.llinge, «« i” ver-

b.nd k m die volgende .o o rd . geld. „Het ie den -neoh e ig m an den

.enaoh waardig d c * het voltooien der behoeften en b e t r ^ t a g aiJnm

zioh op te aarken » de onderkultuu, tot de

We bode. i . .0 in t i e . - t d i . .eee van on.

e daar aan verbande geraak het. Hieraivolkskultuur anafskeidelik aaarasn vc-1voiKBJtui. lu. Vreemd kultuurgoed is smet

kultuur is die aiel van die nasie, en: „ vliiYenbeschouing moet krachtig genoeg blijven,

n ^ h achande, »aar de ^ ^ * ^ UeTen en o. te v.rsmel-

“ * “ V r M “ de “ n i n ! e > - g h lljv m beholden - t de .oor^derliike

ten, en d a a r » * » t J ^ o^onatb- r ond.rp.nd

cndeitaiituur, " Hler4i. , oort. i . belangrik * •»

naticnale onafhAeW ^ ^ ^ ^ ^ ^ 41.

houding t .o .v . die Afrikaans

volkaplantknnde. ^ ^ ^ ^ ^ . .

Die pri»dtie .e ~ n a , ^ ^ ^ . . . e « t 'n

b o « nie objaktief M i I * - ^ •„ boo. rit-

< - * * S“ ‘ ; iT di'.‘ t„ M . t i . . . elenakappe - die - »

ael, gee aanleiding o

_____________________ 0 of folklore", 1914, P- 36.% p O The Handbook 01

1) Burne, C. S .. ,,a ,« xo; Coetaee, P*

2) Vgl. Ib id ., P- > •

3 ) Coetzee, ..VolkageK**", P *

4) Schrijnen, p. 376

5) Ib id ., P* 376.

6) Ib id ., p. 378 - 379-

175

hierdie beweeglikheid aniaieties beskou.

Ons gebruik on gedurende kersfees groen takke in die huis aan

te bring, is 'n re ate van die boomkultus. Skoolkinders in die Weste-

like gedeelte van Transvaal, neeo wilgertakke om hulle klaskamers te

versier op die laaate dag van die laaate ekoclkwartaal van die jaar.

In die Ves-Transvaal be at aan die gebruik om dooie honde aan die

voet van vrugtebome te begrwe. Die algemene opvatting is dat dit

die boom goed laat groei. Ons het hier te doen met 'n re ate van 'n

offergawe wat die goeie guns van die bocn (animisties) moet irnrin.

In die HSngelse pi anti ore beataan die gel oof dat die brand van

varinga reent veroorsaak.^ By ons beataan daar geen plantlore in

▼erband met die varing in geskrifte nie.

Die uiterlikheid van natuurverskynsels het 'n groot invloed op

die volkaopvattinge in verband met daardie verskynsels. In die Qagel-

se volksgeloof word hangende plante met kwaad geassosieer. By oris kan

die begrip t r e u r w i l g e r in hierdie verband as 'n ver-

bleekte opvatting van dieselfde verskynsel geld.

0» terug te keer tot die plantlore. Die bl® geld as die sia-

boUese begrip vir baie afgeleide idees. Dit is die volk se beskouing

van, en houding teenoor die nataur, en verdien dus 'n plek c*der die

volkawetenskap.

I „ d i . ..r b ^ ld in * ™ » d i . *o lk - «»

„ n » . l . voO T .rpe 'n b..ond.re .i-boli.ee >»— * •

roo. d i . * 1 » Venn., d i . bio. ™ » l i . W . — “ “ U ^ ‘

j . *«n di* w b M l d in s ink"* d i* ' u u ’

? 16 *,- ■ rd Fiewee nee® bloane ‘n neer 8p.Bifi.fc. pl.kplantlore on«duno.rd. ^ bMrlpp.

„ di. .oUc.pl-t.dmd. in. * ° r4 “ T V „ Yil di.* •. vtntlike bloBBetaal staa uit die Ooete.

voor te stel. Eintlik ^ gui^e vooropge-

terder W e s t e r ly * -it ^ —

steU e si*boliek sy idees uit ^ ^ (<j> ^ ^

U k die Ifcitse spreekwoord ^ ^ ^ f praat.

van blcnane te p r « ). v l y n t J i het ie»and oor

In een van die noooers van C n a ^ bla®e ge-

, * Tn hoeverre die oegni-^blanaifflboliek geskrywe. • ^ stel nie. volg die

. -o male I lk OB V8Sheg, Afrikaans is, « 111

A k » i » U , f " i

------ ------m u * »■ 94'1) Hole, Christin*, .^iig

2) Ib id ., p. 96. Junie, 190^. P- 125*

5) Vgl. O n s K l y n t J i .

176

gensblamme beteken „l&ag fan gedagte";

amandels i8 hoop;

wit angeliere beteken vernuftig;

aalwee is droefheid;

asters beteken opgeraimdheld onder verdrukking;

dalias is goeie smaak;

▼iolette is sedig, steramig;

heuningbloBnne is „soet en hyligb liifde";

jassgme is bev&lli^ieid;

kampferfoelier is ,,bande van liifdo";

wit lelies is reinheid;

geel lelies is valsheid;

malv&s is simbole van swaarmc-edi^ieid;

olywe is vrede;

paasieblomne stel voor ..geestelik bygeloof";

perskebl crane beteken „ek is joi gefangene";

peerblcsnne dui toegeneentheid aan;

prui*blcnme stel voor getraiheid;

rose is sinbolies van liefde;

die sneeubal beteken ..gebonde";

die sonneblon is sixabolies van die begrip ..versiering";

rooi tulpe stel /oor „verklaring van liifde";

die wsterlelie stel ..reinheid van hart" voor,

Die sanesteller van hierdie lys g " ongelukkig geen verdere

▼erklarings nie, en neld o * nie vanwaar * *

a l . . « - * U » f d i . « * “ • v„ .

blooaii»l»olick. M t . « • uit d i . v o lW - n . - * • « - •

der duiyfq? narele begnppe.

word veelal in die volksgeneeskuns aan-_r rrrrr . :- —r “. otaat on nog Keer wyn ws

peraoon wat dit eet in ataat <* « ^ ^ ^

* . ^ *»* a- * u “

De Wail* p* W ’2) Ib id ., p. 41.

177

^lomne geld veral as bodes van liefde. Dr. Coetzee het 'n aan­

tal ou volkaboeke (ou liederebundels) ontvang wat in 3uid-Aflrika in

stroom, Turffontein, Vryburg, Heilbrom, Tuinplaats, Brandfort, Wol-

msranastad.

'n Aantal blomnatne dui op hulle verbintenis in die volksopvatting

aangaande liefde: Soen-in-die-hekkie, jonkmansknopie, poeierkwassie,

bruidakransie, bruidsblcm, vergeet-wy-nie.

Blonme het nie oral en altyd dieselfde „betekenissd' nie, bv. as

jy 'n afrikanerblom aan 'n nooi gee of dit van haar ontvang, dan be­

teken dit : Ek flee my hart aan jew; Jy is 'n Seen des aanstoots;

my geluk hang van jou af. Die duisendskoon beteken: Jou liefde v em k

oy? jy verneuk ny.

Die lemoenbleisel beteken: Trcu in die liefde; jy is 'n bruid

(bruidegem) 5 ek bemin jou. Die olyftak is sinnebe isldig van vrede.

'n Palatak beteken: 3c troos jou in jou droeflieid. Die sipros be­

teken: 5k min jou tot in die graf; ek beain jcu tot die dood toe.

Van wolkswetenakaplike belang is natuurlik die naiging in bo-

gemelde

gee van die verband tussen cue bjjuuuvx w — — ---- -

die simbool opwek. Sekere blcnae wek sekere emosies op, en heel on-

bewus trag die volksmens om daardie emosie te ontleed.

aangenaam.

*l) Artikel, ,,

Die Brandwag", 2l/lO/39.

178

Begri^saasoeiaaie word aangetref in 1 n hele aantal verklaringe

van blorame. Meea&l word 'n blam verbind met die be grip t Jy ia lief-

lik . Voorbeelde bestaan in:

dahlia: jy is skocn van aangeaig;

angelier: jy verenig aiel en liggaam;

madeliefie: onskuld;

japonika: volkome lieflikheid;

katjiepiering: jou 08 ia lieflik;

Bering: jy is By eerate liefde;

riooltjiet jy ia lieflik;

appelblan: jy kry die voorkeur.

Die geel kleur van sonmige blonme wek die begrip jaloeaie opi

geel dahlia: jy is jalocra;

geel aater: 'n sw&k liafde, jaloeaie;

g«el heide1 die liefde word minder;

geel roo*: jaloeaie veiwek haat.

Buofltor. .ord « * K « rood t l— .

. TaJ1 ^ onbewuate drang van die mens on ay emoaieaia weer 'n bewya van » kleur

t» v e rk l»r d~ r 1 d d .l » •» '» « i « r U l » Ro° lbloed vandaar die volgende verklaringe

van die lewenaessensie, van bloed,

d i . i i .f d .— » i « 0— ^ r0° i W O T” :

rooi dd>li»> «k dr. Jou in w “ rt!

donkdrroi eng.lier> o ,r « t . r r i « d * « .

rooi aater: ek bemin jou;

granaat: wanneer gaan ® a trou? ;

rooi rooa: vurige liefde;

rooi salie: Joue vir altyd.

_ ,VOels so beteken bv. 1 Wit blonne dui op opregte gevoeH

w 1ou aan my verloof? 5wit dahlia* wil jy ^

n„ ia bly cm mekaar weer te aien; wit aater: ona v ^

I . U . , dc dr. JOU in W b « « .

1) „Die Brandwag", 20/10/5?-

179

Een van die beginaels van naangewing berua op 'n ooreenkomava*

Die volksmens word getref deur ’ n aekere ooreenkons tussen die p l a n t

en ieta anders. Aangesien ons hier te doen het met begripsaasosiasie,

skaar ons hierdie afdeling van die volksnaaagewing order die volks­

plantkunde. Vandaar sulke plantname soos die volgenciet jankmanaknoop,

poeierkwas, lintgras, koringblan, vingerpol, bokkloutjie, bokhorinkie,

voletruisoog, vaarlandswilg (<vaderlandswilger). Hierdie vergelykende

name is vanselfsprekend. ’n Groter openbaring van die verbeeldingskrag

van die volk as van sy wetenakaplike begripsassosiasie, iss ou-wywe,

soen-in-die-hekkie, oupa-se-hoed, engelsman, afrikaner.^"

Ons kan in hierdie aapek van die Afrikaanse Volksplantkunde oar-

spranklike volkskepping a&nneem. Verklarend van die verband tussen

xireenkomstige verr- -nsels en ook gerig op die praktiese sin van die

\',j.i»u.ena, is hierdia plantlare.

Soos die meeste dinge in die lewe van die volksmens ia die volks­

plantkunde heg veramee aan ay innerlike aard. Intiem weerspieSl die

volksmens se opvattinge i.v .a . die plantegroei van sy bode® sy lief-

de vir. en cenais van daardie bodem. 'n Bestudering van al die skake-

ringe op di* *ebied van die plantlore is ’n bestudering van aspek

van die kultuurbesit van die eie volk. Die plantlore torn die gebon-

denheid ven d l . » • d l. « r t . . » « w>U»H»>ttad. openb.®

d i . cod.rkultar.le , . . .t .l i t o dl— * *1 4^ U#

w oo. g..kep » .t - d l . I M — * «~*t..produk<. op

I * * 1 1 v * dl. . o U c p l ^ W . 1 . S ' * * , u l. dl. p . l ® . . . - J -

aiaaiee .B t to die volkamena aitfltean a. gevol(i vw'1 di. nclJ* siasies wa j , j„hied van die Afrikaanje„ t ay bodem. Ons kan die verskynsela op die gebied 41

,0+ oorsnronklik en natuurlik cnt-Volksplantkunde nalef noem, code dla

^ is sonder enige bewuate intellektuele tc»doen _ l

Afrikaan3e volksoena se wese.

» dat oaar 'n geestelike skeiding be-- -> — rrz —- “«——ataan tussen wat ons ond van ^ bestaan van

a i . . O k bestaan in sy eie s f e e r ,J ^ ^ ^ ^ verskynaels wat

beide ia die algemeen-menslike ^ ^ al(U>tiMI aooe die aenslike

akeppinge van die menslike gees , wedcr(jydae beinvlo*ding van

gees self. Vir ^ belang. Daarsonder kan

hierdie twee geestelike indiwidueel wees rue.

goen kuituur, opp.r- of be"- *. lit v o » •«

Hierby sluit dan die wasrde v ^ v0]jcsplanUcande sal oadaag-

atoel vir die kultuurplantkunde. j^tuarplantkunde sal

geaanke opperkultuurgoed aangetref ward, in

1) „Die Brandwag", 5 April. 1940.

180

spore van bevmgting van die anderla&gku i. tuur die opperfcultuurlaag

bereik. Hierdie wiaaelwerking tuasen die kultuurgoed van ' n genie^n—

skap is voortdurend boos die lewe.

Waar die beataan van die Afrikanardoo besonder kort is in verge­

lyking met die stamlande, moet ons verwag dat die Afrikaanse tradisie

op lie gebied van die volksplsntkunde nie 'n uitgebreide sal wees nie.

Dear is egter 'n eindelose verakeidenheid in die Suid-Afrikaanae

plantewirald, waarvan die Kaapprovinsie a»t ay buitengewone blanne-

rykdom die meerderheid uitmaak. Aangesien die Kaapprovinsie ook die

bakensat van ons beakawing ia, moet ona hier veral gaan aoek vir die

oudate volkakundige gegewena i.v.m. die Afrixianae plantlore. Die

19de eeu sal spore oplewer wat deur veral die Voortrekkers in die lewe

gebring is . Na hier\iie nomadiese peri ode in ons beskawingageakiede-

nia, sou die eintlike bljktyd egxer eera aanbroek, want van n a af ia

die volk m-in of meer yeveatig op sy bodem - ieta wat sy intieme cmgang

met die plantlewe ic sy natuuramgewing sou bevorder. So ia die tweede

helfte van die 19de eeu dan 'n tydperk van eenheidswording. Uit hier­

die 1yd dateer dan eera die eintlike volkaskeppinge op die gebied van

ragwerk van die Airixi

toon ons die feit dat

ie cm deur middel van

wat daar waar te|4 eem

wetenakap.

hierdie gebied van die Afrikaanse volka-eem val op

181

B E S L D I T .

Corakou crus die behandelde gebiede van die Afrikaanse volkaweten-

akap, rind ons dat dit in die eerste plek 'n openbaringBvarm van die

Afrikaanse volkakultuur is. Dit ia 'n groot geestelike legaat van die

Afriki *nse volksmens en behoort as sodanig bewaar te word.

Lie uitinge wat ana daarin teekmo, ia volkakundige vsrskyriBels

a* moet aa aodanig alegs aan volkakundige nanns garnet word. In hier­

die ain is die volkswetenakap 'n maatstaf w&armee ons die stanlaard

en aard van die Afrikaanae volkakultuur kan meet. Dit help ana ca

waardevolle kennia van ana eie kultuurgoed er* kultuurbesit te kry,

want ' n kultuur kan gemeet ward atm die wetanakap wat dit voortbring.

flit-di? kennia ia waardevol, want dit leer ans waiter dooie gewigtej

of anderb’ ndajdi» jocruitping en selfatandige cmtwikkeling van ana

volkxlewe stre^ Ona leer ook dat vanaf die opperkultuurl^ag moet die

antwikkelingarigBnoer aangewys word van die volkakarakter en die volka-

kul tuur; volgena hierdie rigting meet die beneda-tu.' .twirla&g daa

ook voortgaan. Daar moet 'n w.sselwerkmg^'n on tmoetings terrain van

die twee kultuurlae naaamekaa^ sodat daar ’n wedaraydae bevrugting

kan geakied. 'n 'erfynde opperkultuur kan in geen >iaaie beataan aa

die wortela daarvan nie diep uit die bodem van die volkakultamr ga-

voed word nie. Ona moet nie die fcut begaan.' ..ce te dink dat slegs

I t . OPP.T1M * — rt . tot rtr 41. ™ - « • * *

aa die kultuur van 'n volk nie."

u ™ b .1 . “ ” rt’ltlr-i w 8' * “ ‘

b U , » 1 « • M r * 4**- ™ 4 1»« .b o d « n . d- rti. todtuir g . . » 4

Z . Ob d it i» 41 . b » d t . -rt- « - - i- r - * ™ * —

„ t ^ b . , t . „ * t . — — - — — “ U *

ming geneem wuid .odat dit ewig bewaar kan word.

„-r-iraf deur *n studie van die• n Bydrae tot hierdie kennia word verskaf deur

„ , w w?tenakap in die algeneen is n term watAfrikaanae Vclkswefnak., • ■ _ ^ „ teoreties -

die gearganiaeerde Kennis van e _ M t ^ ander norms

onakryf. Watenskap hat sekare ei 7 ^ m s e k e r e funda-—- - - “it Z tltiz - - —■k“ x„ u . - - « • — “

g .rtl.denl. of » U f t - • ^ .r .o * k in 41. . . . . ™>

- — • * ‘ r i r r r ^ i i — «- ■ » • -

•n objektiewe, empiriese orm

j Afrikaanae Danker t P* 1 "l) Dr. Coetiee 'a „Die Air

182

Waamendng en gevolgtrekkinge i.v.m. en aangaande die verakyn-

aels buite die mens se herwuasyn cc., gee aanleidlng tot 'n m e t o -

d e van ondersoek. Die aard van die met ode van onderaoek hang dan

af van die beoefenaara, m. &.w. van die wetenskaplikea. Bn hiemee

is ons w. er terug hy die aanvangspunt. As die volksaena die weten-

akaplikf is , is ay we tenakaplike met ode 'n uitvloeiael van die volks-

aard. Die aard van uulke wetenskap ia dan volkaaardig, m.a.w. ana het

i<mi te doen met die volkswetenskap. Hier in het ana dan tot 'n be-

naderde bepaling geraak van die Afrikaanse volkakultuur deur 'n studie

van die Afrikaanse Yolkawetenakap.

183

G.-S— iL A A D P L E E S n tt_________ B & 0 M N E .

1. Andel, dr. M. A. vent „Ki.assieke Wondemiddelen", J . Noorduyn

en Zoon, Garnichem, 1928.

2 . ?>nnandale« „Etacyclapaedia".

3. Bar cm Sloet, Mr. L. A. J . W.j „De Plant en Dier in het Genaaansche

Volkageloof en Volksgebruik", Varthinua Nijhoff, 'S Graven-

hage, 1990.

4 . Boahoff, dr. b. P. E. i „Beakouinge en Peite", Naaionale Pers,

Bpk., Kaapstad, Bloemfontein en Pretoria, 1936.

5. Boahoff, dr. S. P. E. » „Volk en ?aal van 3uid-Afrika", J. H.

de Bussy, Bpk., Pretoria, 1921.

6 . Botha, C. Graham > „Plaee Names in the Cape District", uitgswe

van die Suid-Afrikaans* Nmionale Vereniging van Geslosd-

kundige Stukke; Kaapstad, 1917*

7 . Burne, C. S. t „The Handbook of Folklore", Sidgwwick *«n Jackson,

Londen, 1914.

8 . Coetzee, dr. A. i „Die Verhaalskat van ,0ns Klyntji', 1896 - 1906",

Voortrekkerpers, Bpk., Pretoria en Potchefstroca, 1940. (Uit-

gHwe nr. 3 van die Patriot-Vereniging).

9 . Coetzee, dr. A. . ..Volksgeneeskuns in ^d-Afrika" (Ongepubliseer-

de artikel, bestem vir die Nederlandse Volkskundige blad

E i g e n V o l k ) .

10 . Coetzee, dr. A. . „W e Afrikaanse Volksgeloof", H. V. Swets en

Zeitlinger, Amsterdam, 1938.

11. Cock, Alton, d. ■ . M k - W , Volk«.!oof « . 7olkw.bn.lk".

Janssens, Antwerpe.

12. Derttt, » * ! « • of S ' P '

Bpk., Londen, 1958-

15. K r r , T. F. T. . . » * 1 * *> *»“ • " • 0*ri4 8°8“ > U ” 4‘ " ’ 1M 0'

, , J , M » ! « « - . * « * - . “ * - » ’“ • w “14. Urtaaan, puiIl U d. diuk, 1906.

Boek", Paarlse Drukpers Mpy., Bp***

- Ponp of Sood Hope", G. Sid-

15. H — r . » . »• • »“ » °f “ e C,P”

ney, Lond«n> I0l6.

* w , Slsnge en die Behandeling >an Slangbyt",16. Fltzsimons, F. W. i ..Slange

Hasionale Pers Bpk., Kaapstad, 1929-

- s , Tote- and Taboo", * * * > P - *. ^ bMr “

17. Freud, Prof* ^ " h Carterlaan 68-74, B .C ., Londen, 3d.Bpk., Broadway House, w

(Bigels* vertaling deur A. A. Brill).

184

18. Gewin, S w a r d i „N#derlandach Volksgeloof", W. J. Thiemie en

Kie ., Zutphen, 1925.

19. H attin g , S. C. en Rautenbach, S. C. H. 1 „Volkakune uit die

Berate TVdperk", Voortrekkerpers, Johannesburg, 1942.

20. Heese, J. de V. en Van Rocyen, G. H. 1 „Natuur- en Landboules-

sies", nr. 10. Naaionale Pers, Bloemfontein, 1937.

21. Hole, Christina « ..Eiiglish Folklore", B. T. Batsford, Bpk.,

Londen, 1940.

22. Kok, dr. B. 1 „Die Vergelyking in die Afrikaanse Volkstaal",

J . L. Van Schaik, Bpk., Pretoria, 1942.

23. Krit*ing»'r, dr. M. S. B. 1 ,.Afrikaanse Spreekwoorde, Gesegdes,

ens.", J . L. van Schaik, Bpk., Pretoria, 1942.

24. Lichtenstein, H. j „Travels in Southern Africa", Van Riebeeck-

Vereniging, Kaapstpd, 1928, deel I , (Shgelse vertaling deur

A. Plump tree).

25. Malherbe, dr. D. F. j ^Afrikaanse Spreekwoorde en Verwante Vonne",

Nasionale Pers, Bpk., Bloemfontein, 1924.

26. Marloth, R. 1 ..Dictionary of the Common Names of Plants", Special­

ty Press of South Africa, Bpk., Kaapstad, 1917.

27. McDoug.ll, William . ..Body and Mind, a Histozy and a Defense

of Animism", Methuen 4 Co., Ltd., Ssaexstraat ?6 , W. C .,

Londen, 6d . druk, Julie 1923*

28. Mees, C. A. 1 ..Flora Diabolica", I . Teirlinck, „De Sikkel",

Antwerpe.

_ n c , nie Afrikaanse Dierverhaal",29. Nisnaber, drs. P. J . en 0. S. . ..Dia AinK

laaionale Per., Bpk., Bloemfontein, 1942.

30. Northall, 0 . F. » ^

Truuner en Kie ., Bpk., Londen, 1892.

51. Pettman. C. . « -

Bpk., Queenstown, 1931*

* . m j k t . dr. 0 . . . > ° ” “

en Zoon* Leiden, 1919*

pn de Difren", S. V. M ij., WErold-

55 . P r « * , S U . M - J . ™> ■ , * U “

bibliothee*, Amsterdam, 1932.

m. v i . , , Altfemene Encyclopaedia".34 Prins, ’ inkier *

35. Hasch, J . • .t w iq ^S.

• s c h s p p i j ,^ V.litgeversmantsohappij; ..De Tijd-

36 . Rasch, J . « m00*

stroom", Lochem.

185

37. Riebeeck, Jan .ani MDa^iverhaal", deel II (1656 - 1658), H. lij-

hoff, ' S-Gr*ven}i£ge, 1892.

58. Roberta, dr. Austin » „Uie Birdi- of Scxth Africa", Central Sews

Agency, Johannesburg, 1940.

39. Rocyen, G. H. van en Heeae, J. de V. j M0na Land se VoSls",

Nasionale Pore, Bpk., Bloemfontein, 1956.

40 . Scholtz, J . du P. t „Uit die Geskiedenis van die N&iUEg«wing

aan Plante en DiS-e in Afrikaans", Njjtanaie Pers, Bpk., 19^1.

41. Schcmken, F. Th. t „De Corspreog der Kaapsch-flo' iandache Volks-

yverlevering«n,"S»t«t8 en Zeitlinger, Heerengracht 496,

Amsterdam, 1914*

42. Schrijnen, dr. Jos. i „Nederlandsche Volkakunde", W. J. *01163116

en Kie, Zutphen, 2de druk, dsex I I , 1955.

43. Spamer, A. » ..Wesen, Wege und Ziele der Yolkdcunde", F. Brand-

stetter, Leipzig, 1928.

44. Spar naan, dr. A. « „An Account of a Journey into Africa irom

the Cape of Good Hope, and a description of a new species

of Cucksw", 1776.

45. Smith, J . L. « *The Sociology of Rural Life", Harper « & . .

New-York en Londen, 1940.

46. W « l . dr. » . 4 . ■ J W 1— *d . B . Veenm™ ™ t o ™ , W W ™ * * - . V A .

47 » .tt, J. « . ™ *• ir^er-Br^Jidwijk: . a . M.dici™l ™B47. watt, o . Africa". E.en S . Livingstone,

Poisonous Plants of Southern Africa ,

Edinburgh, 1932.

T>i«restories", dole III-I*. J . L. van48. Wielligh, G. R. vcn 1 Jherestc.ies

Schaik, Pretoria, 1921 en I?22*

, , p T, E I D _ J -----B - " 0 K N — '

,o » . ■>• B- <* *> » “ P“ U

1 6 9 6 . 1997. 1896. 1903. 19«5. 1906-

.m . - «*>«"• 10/6/38, 16/9/36, 14/10/36.

3/ 6 / 3 6 , 6/7/36. ! l L 5/ 5/ 3 9 , 16 / 6/ 3 9 .

26/10/36, 15/6/36. *' 1 ' 10/4/42, 16/5/40, 7/6/42.

20/10/39 . 5/4/40 . 26/7/40. U /4 /« .

25 /6 /43 . 23/7/43*

.6 /3 /43 , 1/4/43 . 6/4/43. .3/4/43-

,01 . B u l«*n o o l '. 24/ 6/ 32, 18/1/35. 23/10/36, u ' 1*^ 5 ’

13 /11/31 . 4 /12/31. .0 /4 / ’ ^ /J5> ioA/3® .

2/ 12/ 56, 11/11/36 . 21/5/43 . 6 /2 ,35.

22 /10/57 .

186

„0n« Suid-Afrikaaiu« Plantegroei" deur R. H. Compton, V. A., Himk-

teur van die Nasicnale Botaniese Tain, Kirster.bosch, Kaap„tad.

„Ona Suid-Afrikaanse Nasionale Tfilatuine’’ aeur Stevenson-Hamilton.

IJitgwe van die dnited Tobacco K ie ., 1940.

„0ns Suid-Af rikaanse VoSla" deur dr. A. Roberts. TTitgwe van dij

Unite*’ Tobacco Kie.

„Die Afrikaanse Denker", deel I , nr. 2, September 19>9, p. 77 - 80.

Author Hudson Charles William Name of thesis Die Afrikaanse Volkswetenskap. 1943

PUBLISHER: University of the Witwatersrand, Johannesburg

©2013

LEGAL NOTICES:

Copyright Notice: All materials on the Un i ve r s i t y o f the Wi twa te r s rand , Johannesbu rg L ib ra ry website are protected by South African copyright law and may not be distributed, transmitted, displayed, or otherwise published in any format, without the prior written permission of the copyright owner.

Disclaimer and Terms of Use: Provided that you maintain all copyright and other notices contained therein, you may download material (one machine readable copy and one print copy per page) for your personal and/or educational non-commercial use only.

The University of the Witwatersrand, Johannesburg, is not responsible for any errors or omissions and excludes any and all liability for any errors in or omissions from the information on the Library website.