266 Wolfgang Schmid: Menanders Dyskolos, Timonlegende undPeripatos

von ßO'YJ3']OL nur als 'exempli gratia' gemachter Vorschlag be­urteilt sein, ich würde ihn nicht in den Text gesetzt wissenwollen, rechne vielmehr lieber mit einer wie immer geartetenErwähnung des wichtigen Stichwortes (vgI. V. 720) eUVotlxoder eines andern Ausdrucks, der den von mir a. O. behandeltenZusammenhängen gerecht wird.

Endlich noch ein Hinweis zur Timonlegende! Oben S. 165habe ich das Grabepigramm des Timon (Plut. Anton. 70, vg!.Anth. Pa!. 7, 313) berührt und in Abweichung von den Aus­führungen Bertrams (Die Timonlegende, Diss. Heidelberg 1906,S. 27), auf die ich verwies, die Möglichkeit nicht ausgeschlossen,daß dies Epigramm früher als die allgemeine Schicht der vonNeanthes vorgefundenen Legende ist, und ich habe als wahr­scheinlich hingestellt, daß es einen charakteristischen Zug schondes älteren Timonbildes zum Ausdruck bringt. R. Kassel weistmich darauf hin, daß das Grabepigramm von A. Wifstrand 8)aus formgeschichtlichen Gründen als vorheIlenistisch angesehenwird: wenn Wifstrand damit recht hat, ist das von mir alswahrscheinlich Bezeichnete sogar sicher.

Bonn Wolfgang Schmid

OE SOMNII SCIPIONIS TEXTU CONSTITUEN00 1)

I. Oe natura memoriae Macrobianae

1Somnii Scipionis, celeberrimae illius fabulae, ql1am Cicero

in ipso consl1mmati de re publica operis fastigio locavit 2),memoria est duplex. alia enim est orationis continuae, quae in co-

8) Von Kallimachos zu Nonnos, Lund 1933, S.161; Wifstrand be­merkt, daß seine Beurteilung sich mit dem sprachlichen Befund verträgt:'In der Sprache zeigt das Gedicht nichts spezifisch Hellenistisches: tXltOP­p1j~a~ <\Jux1jv entspricht dem ltVeU11C1. tXlt0PP71yvlhC1.L der Tragödie, aumßClpullalllWV kommt in der Tragödie vor.'

1) In hac commentatione conscribenda praesto mihi fuerunt editioneslibrorum de re publica hae:

A. Mai (Stuttgartiae et Tubingae 1822), G. H.Moseri (Francofurtiad Moenum 1826), I. C. Orellii (in vol. IV Operum Tullianorum, Turici1831), F. Osanni (Gottingae 1847), C. Halmii (in Orellii ed. alterius vol.IV, Turici 1861), I. G. Baiteri (in Baiteri et Kayseri Operum Ciceronis vol.Irr, Lipsiae 1865), C. F. W. Mülleri (vol. IV 2, Lipsiae 1878), K. Ziegleri

M. Sie h c I' l: De Somnii Seipionis textu eonstituendo 267

dicibus commentariorum Macrobii huius scripturae aut praefixaaut subiuncta est 3), alia locorum ex integro opere excerptorum,quos interpres operis Tulliani commentariis suis inseruit, quibusduae fere partes totius fabulae continentur 4). discrepant autemverba scriptoris apud Macrobium servata a continua orationelocis cum aliis multis turn quibusdam in ea parte, qua Ciceropraeclaram illam ratiocinationem Platonis de aeternitate animi(Phaedr. 245C-E) in sermonem Latinum convertit (rep. VI

(cd. Teubnerianae fase. 39, Lipsiae 11915, 21929, 31955, 41958; editioquarta in Somnio nusquam a tertia diseedit, cf. praef. p. XXXIX), 1.Castiglionii (ed. altera, August. Taurin. 1947), C. Buechncri (Turiei 1952),1. Fcrrero (ed. alt., Florcntiae 1953), H. Hommelii (Laelius. De re publica[partes seleetae], Heidelbergae 11948, 41953, 61955);

editiones Somnii seorsum expressi: C. Meissneri ed. sexta a G. Land­grafio parata (Lipsiae et Berolini 1915), P. Boyance (Etudes sur le Songede Scipion, Burdigalae et Parisiis 1936, p. 13-35), A. Magariiios (Cicer6n,Sl1eiio de Eseipi6n, texto latino y notas, ed. altera Matriti 1950).

Editionibus Commentariorum Maerobii in Somnil1m Seipionis usussum 1. Iani (in Operum Macrobii vol. I, Quedlinburgi et Lipsiae 1848),F. Eyssenhardtii (ed. alt. Lipsiae 1893).

Cum iam in eo esset, ut chartae prelo subieerentur, accepi a virodoctissimo Jacobo Willis Londiniensi, qui novam editionem Macrobii parat,leetiones Macrobianas omnium fere locorum, quos traetaveram, e sex codi­cibus adhue ignotis et Parisino 6371 (= P) denuo eollato exeerptas. protanto beneficio ei gratias etiam hoc loco agere maximas mihi pergratl1mest. libri nunc primum excussi diversi sunt, ut ipsis Willisii verbis utar, tamaetate quam indole: longe optimus est Parisinus 6370, saee. IX-X. posthune seqlmtur P, Parisinus 6371, ab Eyssenhardtio iam eollatus, et Cottoni·anus Faustinae C. I, saee. Xl-XlI. dein quidam deteriores: a., Harleianus5204, saee. XlI, liber non spernendus; p, Harl. 2633, saee. XIV, haudmagni pretii; y, Har!' 2652, aliquanto antiquior, sed non magni /aeiendus,qui ultra 1I 4,7 non proeedit; his adieei, ne speeimen pravioris generis dees­set, a, Harl. 5433, saee. XV, librum meherclenequissimum.

Andreas Thierfelder benigne totam hanc eommentationem perlegit,consilio suo me adiuvit textusque hic iIIie perpoliendi mihi auctor extitit.pro ea rc gratias ei habeo agoque maxiinas.

2) Cf. Macr. in 50mn. I 1,8.3) Nam ubicumque in codieibus reecntissimis inter opera Tulliana

exstat, e eodieibus Maerobianis eam translatam esse Ziegler suo iure eon­tendit (Zu Text und Textgeschichte der Republik Ciceros, Hermes 66,1931,278 sqq.; in praefatione editionis tertiae et quartae p. XXXIV sq.). redeuntautem omnes, quotquot supersunI', codices Somnii ad unum idemque exem­plum temporibus infimae antiquitatis vel potius media quae voeatur aetateineunte ex integro opere Ciceronis Macrobio adiunctum (1. Castiglioni,Alcuni codici del ,,50mnium Scipionis" di Cicerone, Rendiconti dei R. Isti­tuto Lombardo di Seienze e Lettere, Serie II, vol. 68, 1935, 332; in praef.editionis p. XXXIV; Ziegler in praef. p. XXXIV sqq.).

4) Ziegler, Hermes 66,1931,278 sq.

268 M: Sicher!

27sq.). nam Macrobii excerpta eam formam exhibent hic illichovatam, quam auctor compluribus annis postquam libri de republica pervulgati erant, in primo Tusculanarum disputationum

-(§ 53sq.) posuit. quaeneglectisutriusque memoriae, Maci'obiidico et Tusculanarum disputationum, vitiis manifestis his ferelocis a codicibus Somnii differt:135, 14 5) sese movet codd, (scripturae varietates: de se movetPRW2 se movet \VY de se movetul' CEFZ6); quas omnes e lec­tione sese movet corruptasesse infra docebo) se ipsum movetI-P) Tusc. Macr. .(I1 13, 1;.15,18) - B5, 17 principio codd.principii H Tusc. Macr. 8) - 136, 1 a se ipso mQveatur codd.(ipso om. CFZ) se ipHtm moveat H Tusc.• ipsum se -moveatMacr. - 136, 6 sese moveat codd. se ipsa semper moveatTusc. 9) se ipsa moveat H Macr. (cf. tarnen Ir 15, 21 se ipsammovet) se ipsam moveat ßo 10).

Macrobium miro quodam modo non cum codicibus Somnii,sed cumTusculanis consentire l1)viri dbcti iam pridem ariimad­verterimt. tarnen Konrat Ziegler noster, qui de edendis librispoliticis Tullianis optime meriius est, primus, ni egregie fallor,rationem huius rei explicare atque exponere aggressus est. 12)

qui sibi persuasit excerpta Macrobiana ex exemplo quodam de­sumptaesse, quod originem traxisset aut ab eo exemplari, quodCicero ipse domi suae servavisset et, -pöstquandibride re-pub..:

5) Numeri paginas singularumque paginarum lineas editionis Ziegle­rianae tertiae et quartae designant.

6) Per totam disputationem codices potiores tantum affero a Castig­lionio et Zieglero litteris maiusculis denotatas neglectis recentioribus, quorumvarietates in apparatu Castiglionii passim leguntur.

7) H e Macrobio correctus est, cf. Castiglioni, Rendiconti 340 sqq.;praef. XXXV.

8) De 135, 18 nec vid. infra not. 47; Ziegler 1. c. p.272. .9) Ziegler et Castiglioni rettulerunt in Tusc. esse ipsa, cf. tarnen

apparatum ed. M. Pohlenz 1912. .10) Addendum existimaverim 135,26 et consistat codd. praeter HY

consistat HY Tusc. Macr., nisi forte archetypus Tusculanarum et Macrobiusaeque peccaverunt. Ziegler Macrobium praeter codicem P (= Paris. 6371),Castiglioni totum cum libris Somnii facere perperam putare videntur. deestenim et in Bambergensi, qui Ziegleri iudicio (p. XXXV) Macrobii commen­tariorum fons est purissimus, in Parisino 6370, qui est inter Willisianoslonge Optimlls (cf. not. 1), in utroque Rehdigerano aliisque (ut Darmsta­diensi et Gothano) nec non in codice H Somnii, quem e Macrobio emen­datum esse iam diximus. in P autem legitur consistat et, nimirum quodparticula et prima omissa et posterius e margine in textum illata suum locumnon invenit.

11) De verborum inversione 136,1 cf. irifra p.284.12) Hermes 66,1931,270-275.

De Somnii Seipionis textu constituendo '269'

liea editi essent, lectionibus .quibusdameorreetioribus. inspeetoiierum Platonis phaedro 13)ornavisset,aut ab alterö quodamvolumine iussu Cieeronis iisdem leetionibus aueto. perspexeratenim vir doetus et aeutus verba Graeea 'tQ IXlHO xtvoGv' aeeura':'tius in Tuseulanis quam in Somnio semper expressa essenequesibi persuadere potuit Maerobium, eum ad hune loeum enarran­dum atque illustrandum proeessisset,' Tuseulanas disputationes .'eonsuluisse earumque formameommentariis suis inseruisse.inquo virum sagaeem nemoreprehendet.in opinionem autemSuam '.•Ziegler co adduetusest, quod ipse Cicero errata' quaedam cumalionjm operum tum Rei publicäecorrecta esse voluit, postquarn:publici iuris facta sunt 14). . -

Ea re constituta iam fidentius progrediens alios quosdamlocos Somnii extra syllogismum Platonis ab ipso auctore poste­rius' mutatos esseZiegler aut contendit aut certe suspicatur 15).sunt autemhi: 134, 3 cum autem codd. rC.ipsa autem cum Macr.,- 134, 11 principium codd. idem principium Macr.(II 11, 3; _­cf. II 11, 15) - 130,24 cui codd. (cuius A) huicMacr. 16). .

lta factum est, ut Ziegler lectiones'~odicum, quas memora­vimus, ornnes -e Somnio expellendas inearumque -locum Macro­bianas substituendas esse censeret. quaspraeter '130, 24 ';huJciam antea praestantia textus Macrobiani confisus ineditionem

'. suam primigeniam anno 1915 17) emissam, in alteramann.i 1929etiam illud huic receperat 18). Zieglero in plerisque accessit

13) Quid de ea re sentiam, videas infra part. II cap.1.14) Cf. K. ZiegIer, Zu Cicero De re pubIica, Hermes 51,1916,264 sq.;

ibid. 66,1931,268 sq.;R.Sommer, T. Pomponius .Atticus und.die Verbrei.tung von Ciceros Werken, Hermes 61,1926,412 sqq.; G. Pasquali, Gnomon5, 1929, 503; Storia della tradizione e critica deI teste 2, FIorentiae 1952,398 sq.; H. Einonds, Zweite Auflage im Altertum, Lip'siae 1941, 275 sqq.332 sq.; idem totam ZiegIeri sententiam de Somnio Scipionis exponit p. 333 ._neque tarnen, quid ipse sentiat, indicat.

15) Hermes 66, 1931,275sq.16) Quaedam Ziegler e superioribus quoque Iibris profen I. c. 270. .

_ 17) Improbante Edmundo Hauler, Kritische und erklärende Bemerkun­gen zuCiceros Somnium SCipionis, Wiener Studien 42, 1920/21, 183sqq.;cuius sententiae obsecutus est Ziegler in editione minore a. 1923, cf. HermesI. c. 272:. --

18) 135,14 se ipsum et 136,6 se ipsa iam pridem Baiter scripserat, item135,17 principii cum Osanno, Müllero, Landgrafio (OreIIi in apparatu: recte,cum in textu habeat principio). 134,3 re ipsa autem' cum codicum Iectionipraetulerat Landgraf (cf. not. 59), ad quae cf. OreIIi, Arial.IV 1 p. 575 (apudOsarinum p. 403): Recte observat Bouherius lectionem 're ipsa (s. reapse)al/tein quum ad idem' pe"titam esse e Macrobio Il 11 nec temere reiciendamvideri. Mai, Moser, Orelli iam ediderant ad idem principium..

270 M. Sicher!

Ludovicus Castiglioni 19), ipse quoque de edenda re publicaTulliana optime meritus, non quo ei persuasum esset scriptu­ram Macrobianam ab ipsius Ciceronis exemplari correctioreprofectarn esse, sed quod Macrobium e fonte puriore hausissecertum esset 20).

Haec erat condicio totius quaestionis, cum in eam incidi 21).quam quo diutius considerabam, eo minus sententia Ziegleriprobanda mihi videbatur. principio, ut a minimis ordiar, mi­raberis lectiones Macrobianas paragraphorum 27 sq., quae cumTusculanis congruant, ab ipso auctore substitutas esse, etiamsiZieglero concesseris commentatorem, cum ad hunc locum ex­planandum se accingeret, ad Tusculanas disputationes minimeaccessisse. innumerabilibus enim lectoribus operum Tullianoruminde ab ipsius auctoris temporibus usque ad Macrobii aetatemTusculanas cum Somnio comparare licuit tot saeculis interutrumque intercedentibus 22). ex eo autem, quod auctor erroresquosdam apertos, qui in unum alterumve volumen vitio me­moriae vel mentis irrepserant, corrigi iussit, nequaquam coniec­tari aut concludi licet eundem multis aliis locis orationem quam­vis elegantem perpolire ad eamque normam omnes libros iamtranscriptos divulgatosque emendare voluisse. qua in re labo­riosa, si modo fieri potuit, profecto librariis Attici sui eiusdem­que comitate haud mediocriter abusus esset. multoque minusveri simile est lectiones unius exempli a Cicerone domi suaeservati vel ante annum 45 vel post eum annum vel etiam postflebilem viri honestissimi obiturn ita pervulgatas esse, ut usquead Macrobii oculos penetrare possent. etenim eo tempore, annodico circiter 45, quo Cicero Tusculanas conscripsit, vel anno 43,quo mortem obiit, quis dubitat quin libri de re publica iam pertotum orbem volitaverint, cum iam anno 51 Caelius familiarisuo in Cilicia proconsuli commoranti scripserit libros eius poli­ticos omnibus vigere (farn. VIII 1, 4)? quam ob rem non est

19) Nisi quod 135,14 C. F. W. Mülleri coniecturam sepse movet am­plexus est et 130,24 scripturam codicum cui intactam reliquit (sed adnotavit'buic' ... Ziegler fort. recte).

20) Cf. praef. eius p. XXXIV sq. - H. Hommel Zieglerum ita comi­tatur, ut et coniecturas eius minus probabiles (131,8 eam iam 131,13 quishic, il1quam, [quisJ est, cf. infra part. II cap. 7 et 10) suscipiat. 129,17tarnen cum, quod in editione a. 1946 retinuerat, a. 1953 e textu eiecit.

21) Tractavi Somnium Seipionis in exereitiis seminarii philologi Mo­guntini semestri aestivo a. 1957. sodalibus seminarii, si quid mihi in singu­lis rebus perpendendis profuerunt, ut C. H. Damm et Sr. Hedwiga Fritzen,gratias debitas hoc loeo agere velim.

22) Cf. Pasquali, Storia 7.260; H. Erbse, Gnomon 31,1959,98.

De Somnii Scipionis textu constituendo 271

mirandum eam lectionem correctiorem Phliasios, quam Ciceroanno fere post (50) in altero de re publica libro (§ 8) pro Phliun­tios in suo posuit quamque etiam Atticum familiarem in volu­men suum ipsum inscribere voluit (Att. VI 2, 3), in palim­psestum Vaticanum iam non pervenisse. nihilo magis nomenCorfidii in codicibus orationis Ligarianae (§ 33) deest, quamvisauctor aliquanto postquam oratio edita erat, ut nomen vitiomemoriae positurn ex omnibus libris tolleretur, ab Atticopetiverit (Att. XIII 44, 3) 23). nomen autem Aristophanis proEupoli in Oratore (§ 29) repositum esse eo minus mirum vide­tur, quod priusquam latius pervulgaretur, peccatum deletumesse facile intellegitur. namque Oratorem Tullius paulo antemedium fere mensem Septembrem anno 46 24) absolvit et iammense Novembri ineunte Atticum, cum is Oratorem legeret,rogavit, ut non modo in libris suis, sed etiam in aliorum perlibrarios suos errorem demeret (Att. XII 6, 3) 25). cum autemCicero amicissimo suo prima libros suos mittere solitus sit 26),pro certo habere possumus omnia exempla illo vitio caruisse.quis vero Zieglero crediderit Cieeronem procul dubio leetionesquas in Tuseulanis posuit, easdem exemplo suo peeuliari libro­rum de re publica inseruisse?

2

Sed quoniam de verisimilibus satis diximus, nunc ad maioratransibimus. namque iam non E~ dxo'twv, sed certis firmisquerationibus apparebit opinionem Ziegleri non modo non proban­dam esse, sed refelli posse ideoque plane reiei ae repudiaridebere. ex eo enim quod Macrobius semper fere eonspirat eumTuseulanis contra codieum eonsensum, effieitur librum qui ipsipraesto erat, et eum codicem archetypum, ex quo omnes mem-

23) Scripta est epist~la ad Att. XIII 44 a. d. XIII aut XII KaI.Sext. a. 45. iam a. d. VI aut V Non. Quint. se iam nihil ad Ligarianamaddere posse profitetur, quod pervulgata sit (Att. XIII 20,2), paulo post­quam ab Attico praeclare vendita erat (Att. XIII 12,2 scripta VIII KaI.Quint. 45; cf. Att. XIII 19,2 pridie KaI. Quint. 45: Ligarianam; ut video,praeclare auctoritas tua commendavit. scripsit enim ad me Balbus et Oppiusmirifice se probare ob eamque causam ad Caesarem eam se oratiunculammisisse. hoc igitur idem tu mihi antea scripseras).

24) Farn. XII 17,2 proxime scripsi de optimo genere dicendi.25) Cf. O. E. Schmidt, Der Briefwechsel des M. Tullius Cicero, Lipsiac

1893,265 sq.26) Cf. Sommer op. cit. 404 sqq. Oratorem tarnen iam circiter medio

mense Septembri a. 46 Cornificio promiserat (farn. XII 17,2 dicam tuis,ut eum, si velint, describant ad teque mittant).

272 M. Sicher!

branae Somn:iipendent, inter se non contaminatos fuisse,- sedutrumque indole.m sinceramet propriani conserv~v.isse. quidautem diffieiliusest ad eredendum quam duas formas orationis

-Tullianae iude ab ipsius auctoris temporibus per dimidiandere ­partem antiquitatis, 'per varios casus, per totdiscrimina rerum'impermixtas usque ad Mactobii tempora permansisse?sciir1l1S ..enirri'volumina'eum eeterorum Scriptorum optimorum turn Cice­fonis a leetoribus, a grammatieis, a magistris, a discipulis deni­que 27)iterumatqueiterum revohita, inter se eollata et permixta,alia ex aliis emendata esse. fae tarnen ita accidisse: quid sequi'­tur? sequitur, quiä utraque memoria ab ipso auctore derivetur'neque uHus admittendus sit communis archetypus, ut menda com- --

, munia inveniri non debeant oisi quae in utraque memoria per se,nataesse putare possis 28). atqui eum utramqtieseripturam Soni­nii, eodicum seilieet et Maerobii, reeensebis; quaedam vitia Ma­erobii ,eum eodieibuseommunia reperies, quae nequaquam inutrisque sua sponte octa esse, sed ex uno eodemque fonte iisdemquasi" sordibus turbato profluxisse liqueat. an quisquamtamaudax erit, ut'ea iam in: exemplum ipsius auetoris irrepsisse 29)

neque ab eüdem postea eorreeta esse eenseat? quae vitia etiainZiegler, ut'par erat, animadvertit,. sed tarnen non vidit viI' aeu-­tissimus se ipsum seeum pugncue; eum Macrobii memoriamabipso Cicerone repetendam esse arbitraretur. inpromptu -sUnthaee fere: -' -_

, 1) 131, 13 unanima est eodieum et Maerobii memoria quidhic inquam quis est, qui conplet aures meas tantus et tam dulcissonus? nam quod in quibusdam libris (GRVL~) quis hic scripturnvidemus, non habet quiequam ponderis: a eonieetura hane lee­tionemoriginem dueere apparet 30). seripturaab omnibus tradita_quo sensu aeeipierlda sit, equidem neseire me eonfiteor.suo-igituriure eam aduherinam esse Ziegler strenue demonstravit 31), etsia plurimis editoribtJset ante et pOSt eum retenta est 32) neque

27) Cf. I-I.-I. Marrou,Geschichte der E~ziehung im -klassischen Alter­tum, hrsg. v. R. Harder, Friburgi-Monachii 1957, 407; Favonil,Js Eulogiusp. 21,30 Holder (= p. 49;16van Weddingen, Collection Latomus 27,1957)'­

28) Cf. ea quae de duabus formis Apologetici Tertulliani disserit Pas-quali, Storia della tradizione 17 sqq.

29) Cicero opera sua librariis dictabat (Att. XIII 25,3), cf. Sommer 404.30) De codd. recc. Macr. vide infra not. 57.31) L.c.299sq. " _32) Ui: a Grutero, Maio, lano et Eyssenhardtio CU1U in Macrobiö' (I1

1,2; 2,21) tum in Somnio, a Baitero, Halmio, C. F. W. Müllero, Landgrafio,Zieglero ipso in editione a. 1915, a Castiglionio, LeonardoFerrero, AntonioMagariiios.

De Somnii Scipionis textu constituendo 273

desunt, qui eam ut genuinam plane defendere ausi sint 33). namabhorret a genere dicendi Tulliano uno pronomine interrogativoquid? totam sententiam significari, cuius sensus sit quid est hoc?immo pronomine quid? per omissionern, quam €AAEt'.jnv Graeeivocant, interrogatur: quid dicis? vel quid dicam? vel quid simile.plerumque uno quid? rhetorice posito ab eo ipso, qui disputatvel argumentatur, oratio ad proximam sententiam vel argumen­turn provehitur 34). atque etiam, si solum pronomen quid? in­terrogationis totius vice fungeretur, ut illis, quos commemoravi,placet, inquam statim subsequeretur 35), non verbis alteriusinterrogationis interponeretur 36).

2) 130, 25 ex quibus (scil. septem globis) unum globumpossidet illa (seil. stella) quam in terris Satumiam nominant.his in verbis omnes codices et Macrobius inter se consentiunt.attamen Franeiseus Bo1l37), cum auctor a summa ad infimumglobum deseenderet, recte suspicatusest legere oportere: ex qui­bus summum possidet illa testemque produxit Firmieum Mater­num, qui floruit annis fere quinquaginta ante Macrobium. Fir­micum in Math. I 10, 14 hoc toto de stellis vagantibus loco (§ 17)ad preces pro imperatore Constantino eiusque liberis conci­piendas usum esse Boll sagaciter perspexit et certissimis argu­mentorum momentis demonstravit 38). quibus in precibus Satur­fiUS in summa caeli vertiee eonstitutus esse perhibetur. rationi­bus autem, quas Boll in medium protulit, superati Ziegler ineditione tertia er Castiglioni summum in textum receperunt,cum eeteri editores recentissimi, quos quidem cognoverim; inlectione vulgata pcrseverent 39). gravior vero et nervosior leetiosummum non solum vocem quasi pallidam et exsanguem unumfacile vincit, sed etiam totius loci sententia, id quod recte monuit

- 33) Hauler 1. c. 94; C. Brakman, Observationes variae in SomniumScipionis, Mnemosyne N. S. 51, 1923, 389.

34) R. KÜhner-C. Stegmann, Ausführliche Grammatik d. lat. Sprache,Satzlehre, ed: tertia ab A. Thierfeldero parata, Leverkusen 1955, I 277. '!-98 sq.

35) Cf. Ziegler I. c. et iam Osann 388: (lectio codicum) non potestferri ob insolitam verbi 'inquam' sedem, quod ad emphasin praecedentiumhic non, ut alibi, apponitur, sed eodem modo quo c. 24. .

36) Leetionem traditam non suffieere sensit ipse librarius eodieis Har­leiani 2633 (= ß), eum seripsit quid hic, inquam, audio? quis est etc., cf.quid inquam, quis est ~.

37) Paralipomena I, Philologus 69 (N. 5.23), 1910, 170-172.38) L. c. et Pauly-Wissowa,. RE VI 2, 1909,2368 sq.39) Praeterquam quod A. Ragazzoni, Marei TuIIi Cieeronis Somnium

Seipionis, Augustae Taur. 1951, alteram Castiglionii editionemtypis ad ver­bum expressit.

274 M. Sicher!

Boll, desideratur. eum enim Saturni globus infimo orbi lunari(131, 7; cf. 131, 24) opponatur, eerte loeus eius globi, a quodeseendit auctor, definiendus erat, ut fere est etiam in alterode natura deorum 40). neque seripturae summum, qua globo Sa­turni eertus assignatur loeus, summus ille caeli/er cursus (131,

. 22) repugnat, eum summus omnium novem globorum idemqueextimus (130, 21) sit, neque summus ipse deus (131, 21), quippequem prineipatum inter eeteros tenere hoc epitheto indieetur.aceedit, quod ex quibus summum perfaeile vitio aurium vel men­tis librarii ad verba sibi dictata 41) scribentis vel etiam oculorum,si seriptionem continuam uneialem eonsideres, in illud ex quibusunum depravari potuit, praesertim eum scriba paulo ante quo­mm unus (130, 20) legisset. abundant etiam alioquin variae lee­tiones similiter sonantes ab oeulis nimium festinantibus vel amente parum in laborem intenta profeetae 42).

3) Quodsi Ziegler 128, 19 validissimis rationibus coniec­turam oportebit, quam iam editio Mantuana a. 1555 protulerat

40) 11 119: quarum (sc. stelIarum) tantus est concentus ex dissimil­limis motibus, ut cum summa Saturni re/rigeret, media Martis incendat,his interiecta [ovis inlustret et temperet, in/raque Martem duae Soli oboe­diant, ipse Sol mundum omnem sua luce compleat, ab eo Luna inluminatagraviditates et partus a//erat maturitatesque gignendi. cf. nato deor. 11 52;div. II 91; Macr. I 19,1. Saturnum plurimum omnium vagantium a terraabesse communiter opinabantur antiqui, cf. Hultsch, RE 11, 1896, 1828 sqq.;Boyance op. cit. 59 sqq.; W. Gundei, RE XX 2, 1950, 2017 sqq.

41) Cf. A. Dain, Les manuscrits, Parisiis 1948,19 sqq. 41 sqq.; Pas­quali, Storia della tradizione 2 470 (= Gnomon 23, 1951,233).

42) E libris de re publica duo alia exempla affero: I 69 (= p. 43,12)quandam-magnam (cf. Ziegler, Hermes 51,1916,267); 134,8 omnibus-homi­nibus (vide not. ad II 9 ex.). magnam partem earum lectionum variantium,quas U. Knoche (Handschriftliche Grundlagen des Juvenaltextes, Lipsiae1940,301 sqq. 318 sq.) editoribus antiquis asCripsit, eiusdem generis esse con­tendo, ut puta 2,80 porrigine-prurigine 3,277 de/undere-diffundere (cf. Som­nium 130,1 de/ugisse-di//ugisse) 5,116 /umat-spltmat 6,46 nimiam-mediam6,248 rudibus-sudibus 6,256 manicae-tunicae 6,347 cohibe-prohibe 7,59 /onti­bus-montibus (Knoche 190, n.l) 9,25 celebrare-scelerare 9,148 vocatur-rogatur(cf. 5,63 rogatus-vocatus, Housman praef. p. XXV) 10,74 nortia-nursia10,152 opposuit-imposuit 12,73 mirabile-miserabile 12,104 /urva-/ulva 13,57/raga-/arra. quod pleraeque variantes vulgariores et tritiores sunt, naturaehumanae sibi indulgenti semperque ad faciliora pronae, quam librarii insciisequuntur, non consilio cuiusdam correctoris, ut Knochio placet, debetur.quam ob rem qui arti criticae student, iure leccionem difficiliorem faciliorianceponere solent. confirmatur sententia nostra a Pasqualio, qui (StoriadelIa tradizione 114 sqq.) similes rationes scripturae varietatum in NonniDionysiacis obviarum reddit ac nos ipsi apud luvenaIern, nisi quod similernvocum sonum neglexit. cf. praeterea Pasquali 116 (de Sophocle et Euripide).257.471.483 sqq.; L. Havet, Manuel de critique verbale appliquee aux texteslatins, Parisiis 1911, §§ 851 sqq. 1009 sqq.; A. Dain op. laud. 40-43.

De Somnii Scipionis textu constituendo 275

quamque Schiche probaverat, fortiter defendit 42a) contra Haule­rum aliosque 42b) plaudente Ricardo Meister 43), eum sibi ipsumofficere apertum est 44). nam qui potest fieri, ut hoc loco etMacrobius et codices universi eodem vitio laborent, si utriquead ipsum auctorem inter se non permixti recta via ascendunt?an Macrobius et librarius archetypi codicum miro quodam casuin eundem errorem incidisse putandi sunt? bene igitur Zieglerfecit, quod quae ipse aliis quibusdam locis nimis temere coniece­rat (128, 16 conferet 45) et 133, 6 constringat vel contineat 46)),in texturn intrare prohibuit 47).

Dixerit fortasse quispiam has lectiones plerasque non essetales, quae indubitate menda accipiantur. nonne 131,13 quid hicinquam quis est a plurimis editoribus signo interrogationis postquid posito 48) in textu retentum est? atque lectio 130,25 unum,antequam Boll eam spuriam esse suspicatus est, nullius umquamsuspicionem movisse videtur. quin etiam ad unum fere omnes,id quod iam diximus, eam postea servaverunt. denique 128,19oportebit auctoritate codicum plane destitutum est neque quis­quam praeter Meisterum et Hommelium in eo ad Ziegleri auc­toritatem se applicavit.

42a) Hermes 66, 1931, 298 sq. addimus terminationes verborum maximedepravationi obnoxias esse, praesertim compendiose scriptas.

42b) Hauler 1. c. p. 93; I. Tolkiehn, Jahresbericht d. Philol. Vereins zuBerlin 45,1919,81; A. Lörcher, Bursians Jahresbericht 208,1926,28; Ano­nymus in: Bulletin de l'Association G. Bude, Suppl. crit. 2,1930,150 not.

43) Zur Rekonstruktion und Textgestaltung von Ciceros De re publicaI, Wiener Studien 58,1940,111. coniecturam Ziegleri amplexi sunt Boyanceet Hommel.

44) Idem evenit, cum de1et 131,14 quis, de quo videas infra part. IIcap.7.

45) Videas apparatum criticum editionum eius. cf. R. Philippson, Berl.Phiiol. Wochenschr. 50,1930,446.

46) Hermes 66,1931,301.47) Etiam 135,20 dixeris Macrobium eandem falsam lectionem nec,

quae in archetypo Somnii erat (cf. part. II cap. 4), habuisse, cum unus Parisinus6370, si modo unus est, veram lectionem ne facile coniectando restituerepotuerit. equidem tarnen a iudicio abstinere malim, cum Parisinus ilIe peran­tiquus optimae notae esse videatur, quoad codices Macrobiani diligentiusconquirerenrur et excuterentur eorumque fides certius constitueretur. e lectio­nibus, quas Willis mecum communicavit, condudi posse videtur Paris. 6370neque ex Somnio neque iterum e Tusculanis correctum esse, sed per se stare.

48) Eyssenhardt, ut est editor neglegentissimus (vid. quid de eius edi­tione iudicaverit G. Wissowa, Wochenschr. f. dass. Philol. 12,1895,689;cf. Schanz-Hosius-Krüger, Gesch. d. röm. Litt. IV 2, Monachii 1920, 191;H. Fuchs in: E. Norden, Die Römische LiteraturS, Lipsiae 1954,193), apudMacrobium II 1,2 post quid omnino non interpunxit, II 2,21 et in continuaSomnii oratione (p. 657 editionis suae) signum interrogationis posuit.

276 M. Sicher!

Attamen tantum abest, Ut quae quisque contra dicat, sen­tentiam nostram labefactent et dissolvant, ut eam confirment etcomprobent. cum enim memoriam Macrobianam diligentiusconsiderabis, magis magisque tibi persuadebitur eam ab exemploarchetypo Somnii simillimo ductarn esse, quod vir quidam lit­teratus temporibus infimae antiquitatis ita correxisset et emen­davisset, ut alterum volumen correctius non inspiceret. innume­rabiles autem auctores antiquis recentioribusque temporibuseodem modo emendatos esse constat, cuius rei nunc quoquecerta vestigia supersunt 49). quid igitur mirum, si homo quidamoptimis litteris institutus librum s:uum a maculis quidem foedis­simis Marte suo depurgavit, eos tarnen locos intactos reliquit,quos inquinatos esse ne suspicatus quidem est? hic emendator,quod 131, 13 quid hie inquam quis est recte se habere ratuspraetermisit, eo minus vituperandus est, quod editores plurimiiique non deterrimi, qui mehercule melius de elocutione Tul,·liana iudieare potuerunt quam quisquam veterum temporibusinfimae antiquitatis, lectione vitiosa orationem turpaverunt.quid dieam de forma 128, 19 oportet, quid de 130,25 unum?quas quodlibrum suum corrigenti ne occurrit quidem suppositi­eias esse, nemo mirabitur. verumtamen eas eliminaturus fuisseputandus est, si forte in alio libro in genuinas sincerasque lec­tiones in'currisset.

3

Nune reeenseamus eos locos, ubi vestigia correctoris cuius­dam deprehendi lieet, primosque eos, quos in suo eorruptos essesine dubio cognovit nec egregie emendavisse videtur.

1) 135, 9 sq. apud Macrobium seriptum videmus: Itt illemundum quadam parte mortalem ipse deus aeternus, sie fragilecorpus animus sempiternus movet idemqueextat in libris EPF 2

50), quas lectionern Maerobii amplexos esse nemo negabit. co­dices ita inter se dissident, ut omnium eorruptelas'ex uno eodem~

que fonte uno solo verbo ipse turbato fluxisse appareat: utipse mundus ex quadam parte mortalem ipse deus aetermts AUW2

(ipse casum insequentis verbi mundum sibi assimilavit) ut ipsemundus .. mortalis .. HLRTY (vitium progrediens iam vocemorttilem potitum est) ut ipse mundum . . mortalis . . G (men­dum praecedens ex parte correctum est) ut mundum ex quadam

49) Cf. Dain 106 sqq.50) Nisi quod codices universi praebent ex quadam parte.

. De Somnii Scipionis textu constitüendo 277

'parte mortalem BCFVZ 51) (ipse praepropereingressum expul­sumest, priusquam vicinis nocere potuit, aut quae devastaverat,restituta sunt). scriptura Macrobii certe a Cicerone non est pro­fecta, quod voce ille importune posita structura verborumsumma arte confecta foede turpatur. haud iniuria igitur omneseditores, qui quidem mihi innotuerint, praeterBoyance lee:"tionem codicum BCFVZ secuti sunt. corruptelas autem Macrobiiet codicum multo maioris panis quodam modo inter se cohaerereconcedemus, scripturam vero librorum BCFVZ, quae labe carerevideatur, ingenio correctoris deberi facile intellegitur, siquidemomnes codices ex uno eodemque archetypo qui hoc loco vitiatuserat, derivati sunt 52). nam si lectio testium BCFVZ ab archetyposanD prodiisset, non esset, cur eodem loco quo Macrobiuscetericodices omnes simili errore laborarent. correctorem illum,quem diximus, iam vitium aperturn ante oculos habuisse procerto habemus.quod tolli necesse erat, sed cum scriberet illemundum 53) loco ternere castigato lectionem codicibus quidemmeliorem, sed minime reetam aut qua verba Tulliana restitueren- 'tur, supposuit. unde efficitur ne hic quidem correctorem alterumlibrum ad suum emendandum ascivisse. .

. 2) 131, 23 in plerisque codicibus, inter quos Parisinus A 54)et Mediceus M uterque antiquissimus optimaeque notae nume­rantur, legitur acute et excitato movetur sono, quod ex acutoet excitato etc. corruptum esse nemo nisi Ludovicus lan nonvidet 55). neque enim acute moveri caelum potest et acuto etexcitatorespondet ad gravissimo eiusdem periodi. quod pecca­turn sine dubio a scriptura unciali vel minuscula repetendumest 56) eoque facilius se insinuare potuit, quod paulo ante acute

51) Deserit nos codex M, qui est inter vetustissimos et optimos. 'negle­genda est lectio manus alterius eodieis L et Mare. \; ut ipHlm mundum,quod ex ipsemrmdum vel .ipse mundus eorrectum esse apparet.

52) CEFZ .falsam eoniecturam amplexi sunt 135,14 (de se movetur),cf. infra part. II e. 2.iidem falso omiserunt 136,1 ipso; de 131,23 acut.o etCEF 2 UVZ videas mox. '

53) Nam ille, quod ex praeeedenti ille printeps deus falso repetitumvidetur, eum .sequentiipse deus aeternus pugnare ei non videbatur.

54) Quod Castiglionius testatur. nam in Ziegleri apparatu non legitur,quid habeat A. '

55) lan seripturam Macrobii amte excitato movetur sano etiam inSomnium introduxit, eum Eyssenhardt in Somnio peecatum eodieum pluri­morum servet.

56) Videas exempla eiusdem eorruptelae a Zieglero e palimpsesteeoUeeta, Hermes 51,1916,27,2. cf. 135,2 vere-vero.. Havet §§ 644.657 taliaad minuseulam refert.· ,

278 M. Sicherl

sonent legerat librarius. texturn sincerum ·servant cum codicesnonnulli (CEFL 2U lVZ) turn Boethius, qui totum hunc locum in1nst. mus. I 27 ad verbum expressit, sive rectam lectionem insuo vidit sive eam coniecit. codices CEFL2U1VZ texturn purumconiecturae debere facilius concedes, si eosdem fere codices loco135, 9 sq. quoque coniectando sanatos esse memineris. apudMacrobium autem (II 1, 3; 4, 1. 4) conspicimus acute excitatomovetur sono 57). unde colligi potest emendatorem idem vitium,quo plerique codices deformantur, vidisse nec coniunctione etsuppressa plane sustulisse, sed tarnen aliquatenus mitigavisse.

Addimus eos, quos iam supra in medium protulimus locos,quibus Ziegler vestigia ipsius auctoris sese emendantis animad­vertere sibi videtur. etsi nobis persuasum est emendatorem longealium fuisse atque Ciceronem, tarnen iis, qui illis locis texturnMacrobianum in suspicionem vocaverunt 58), libenter assentior.nam 134, 3 multo facilius creditur verba cum autem ab hominedocto consulto in illud re ipsa autem cum mutata esse 59), quosententia totius loci dilucidior evaderet, quam primum negligen­tia alicuius librarii re ipsa omissum, deinde verba autem cum,a quibus nova periodus incipere non posset, a correctore inversaesse. quod autem 134, 11 apud Macrobium (II 11,3; cf. 11, 15)legimus ad idem principium, Ziegler errare mihi videtur, cumBrakmannum 60) videlicet secutus contra Haulerum 61) contendit

57) Nam sicubi reperitur acute et vel aeuto et (cf. Iani apparatumcriticum), certe e contaminatione vel coniectura provenit. quae sententianunc confirmatur codicibus a Jacobo Willis comparatis. cum enim praestan­tiores (Paris. 6370 et 6371, Cotton.) praebeant acute exeitato (I1 4,1 et 4),in deterioribus aCl~te et exeitato vel aeuto et exeitato legitur (in '( 11 4,1exeitator, videlicet propter insequens movetur, cf. infr. II 4). deteriores auteme Somnio contaminatos esse iam delectu lectionum Willisiano aut arguituraut certe suggcritur: 131,13 quis hie, inquam quis est (1.'( (= GRVU Somnii,quid Macr.) 132,21 sq. in angustis loeis '( (angustis in loeis Somn. in om. Macr.)133,8 insula est II 5,6 (1. II 9,6 (= p. 615,12 Eyss.) (1.ß'( (= Somn., est insulaMacr.) 134,12 huius '( (= Somn. praeter AE, euius Macr.) 135,9 ex quadam'( (= Somn., ex om. Macr.) 135,26 et eonsistat (1./J Paris. 6370 m. alt., Cotton.et ideo eonsistat ß (et eonsistat Somn., et om. Macr. Tusc., cf. not. 10) 136,1sese moveat (1.'( (= Somn., Je ipsa moveat Macr. se ipsam semper moveat Tusc.).

58) Hauler 183 sq.; Lärcher I. c.; Ziegler, Hermes 66,1931,275 sq.;R. Meister I. c.

59) Qua de re Castiglioni prima (Rendiconti 351) idem senserat atqueHauler, deinde Macrobio accessit (in adnotatione loco, quem modo memoravi.subiecta et in editione), quod res vera hominum opinioni opponeretur, idquod iam Landgraf 29 monuerat.

60) Brakman 382 sq. idem propter anaphorae figuram tuetur. sed verbaCiceronis (134,3 sq.) idem unde semel pro/eeta sunt, idem valent quod prin­eipium (non quod idem prineipium, ut vult Ziegler 276 not.).

De Somnii Scipionis textu constituendo 279

eonsummationem totius expositionis de anno vere vertenti seumagno indigere verbo idem. itaque non eum Hardero 62) princi­pium, sedeum Haulero et. Ricardo Meister idem adieetum esseputo ab homine erudito, quo sensus loei c1arius elueeret et oratioconcinnius elegantiusque proeederet 63). iam pridem ii qui artieritieae studebant, breviorem aliquam leetionem, nisi testiumvetustorum et gravium auctoritate penitus destitueretur, in uni­versum verbosiori praeferendam esse statuerunt 64).

Vidimus librum, quo Maerobius usus est, correetum etlimatum esse nonnullis loeis ab homine non plane rudi. quidimpedit, ne eundem arbitremur, eum Tuseulanas legeret et insyllogismum eeleberrimum Platonis e Graeeo translatum inei­disset, leetionibus, quas meliores esse intellexisset, libros de republica ornavisse? quod ut faeeret, verbis ipsius Cieeronis(Tusc. 153) eommotus esse videtur dicentis rationem Platonis,quae a Soerate in Phaedro explieata esset, a se positam esse insexto de re publiea. aliquanto vero audaeius progrediens haudabsonum esse existimaverim conieetare virum illum litteris beneinstitutum non alium fuisse nisi ipsum Maerobium 65). quemscimus non solum philosophum Platonicum, sed etiam gram­matieum haud segnem fuisse, cuius e traetatu de differentiis etsoeietatibus Graeei Latinique verbi exeerpta satis ampla ad nospervenerunt. nam is, ut erat litterarum Graeearum peritissi­mus 66), inspecto Graeco exemplari, seu ipsum Phaedrum legitseu, quod est veri similius, rationem illam Platonis in quodam

61) Cui auxilio venerat iustis de causis, qui de altera Ziegleri editioneiudicavit in Bulletin G. Bude p. 149.

62) über Ciceros Somnium Scipionis, Schriften der Königsberger Ge­lehrten GeseIlsdlaft, Geisteswiss. KL 6,1929,3, p. 130,1.

63) Cf. iam Osann 404 sq.: Expunxi quod ab omnibus editoribus reee.v/ligo inseritur 'idem', quo minime OPSIS videtur. idem contra supplementoeget, quod e versu 3 sq. 'quoque intellegitur: ad idem unde semel profeetasunt (cf. Censorin. 19,1 eodem unde profeetus est). quod iam recte asseruitZiegler (in nota p.276). si prineipium esset glossema e margine in texturnillapsum, ut Hardero placet, certe non in locum pronominis idem substitu­tum, sed ei additum esset.

64) Cf. Pasquali, Storia della tradizione etc. p. 11.65) Eundem iam Lörcher auctorem lectionum 134,3 re ipsa autem eum

et 134,11 ad idem prineipium esse suspicatus est.66) Cf. K. Mras, Makrobius' Kommentar zu Ciceros Somnium.

Sitzungsber. Preuß. Akad., phil.-hist. KI. 1933, VI, p. 232-286; P. Henry,Plotin et l'Occident, Lovanii 1934, 146-192 (Spicilegium Sacrum Lovaniense15); P. Courcelle, Les lettres grecques en Occident de Macrobe aCassiodore 2,

Parisiis 1948, 3-36; Macrobius, Commentary on the Dream of Scipio, trans!.with introd. and notes by W. H. Stahl, Novi Eboraci 1952,25.

280 M. Sicher!

commmentario neoplatonico nanctus est 67), formam Tuscu­lanarum disputationum accuratiorem esse quamSomnii certeperspexerat 68). quis enim scire potuit omnem hunc .locum (quiest de aeterriitate animi)de Phaedro Platonis a d ver b u ina Cicerone translatum esse (Macr. II 13,6), nisi qui exemplumGraecum cum Latino comparavit? confirmat hanc opinionemipse Macrobius, cum nos docet se ipsum movet dici de cdJ'to­Xtvl)'tCJl (H 15,19.22.32). quam lectionem variaIJ-tem in exem­plis Platonis antiquis loco vocis a€tXLvYj1:0V a Cicerone expressae(= quod semper movetur) fuisse testantur Hermogenes, Her­mias, Simplicius, Stobaeus nec non papyrus Oxyrhynchia1017 69). Macrobius autem quam diligenter scripta Tulliana adphilosophiam spectantia perlegerit, compluribus locis, quosSaturnalibus inserllit, satis demonstratur 70). nemo etiam ex­planatorem utique grammaticum, prillsquam Somnium Scipionisillustrandllm susciperet, exempillm suum vitiis manifestis libera­visse infitiabitur.

At compertum habemus Q~ Aurelium Memmium Symma­chum 71), consulem ordinarium anni 485, supplicio affecttlm a

67) Porphyrius quidem, quem fontem Macrobii praecipuum esse voluntplerique investigatores eius rei, Phaedrum non explanavit, sed Macrobiusin rationem Platonis de aeternirate animi in Porphyrii libro de anima adBoethum incurrere potuit. quem librum Macrobium in Phaedriloco iIIu­srrando secutum esse sibi persuaserunt Mras -276-78 (praeter Plotinum) erCourcelle 31. in enarrando loco de morte voluntaria (I 13) Franciscus CumontMacrobium neque Phaedonem neque Plotini Enneadas ad manum habuisseaffirmat, sed unum opus Porphyrii de regressu animae (Comment Plotindetourna Porphyre du suicide, Rev. er. gr. 32, 1919, 113-120) assentienteCourcelle 25 sqq. (contra P. Henry et K. Mras 257 sq. 281); cf. Stahl 26.i pse Macrobius confitetur (II 15,2) se, quae Platonici ad Aristotelem confu­tandum Platonemque adiuvandum scripsissent, collecta in unum continuaedefensionis corpus coacervavisse, quaedam et ipsum adiecisse. in enumerando ­Platonico ordine stellarum vagantium CI 21,27) non plane cum Platone(Tim. 38 D; Rep. X p. 616 E) congruir, unde eum Platonem ipsum nonadhibuisse efficitur (cf. Stahl 36).

68) Tarnen vitium Tusculanarum 135,26 (cf. supra not'. 10) in Somniumtranstulisse videtur, nisi forte et posterius culpa alicuius librarii e Macrobioexcidit. non animadvertisse videtur faciliore scriptura Tusculanarum sensumexemplaris'Graeci hoc loco non accurate exprimi. a quo errore nescio an ipseCicero in conscribendis Tusculanis non caverit, cum locum Plaronicum a seLatine versum neglecro exemplo Graeco hic illic leviter perpoliret (cf.infra part. II cap. 2): -

69) Cf. Pasquali, Sroria 258; P. Maas, Textkritik 3, Lipsiae 1957, § 37. --70) Cf. locos in indicem Eyssenhardtii coactos (p. 670).71) De quo videas H. Usener, Anecdoton -Holderi, Bonnae 1877, 17-36

(Festschrift zur Begrüßung der -XXXII. Vers. deutscher Philol. u. Schul­männer zu Wiesbaden);M. Schanz-C. Hosius-G. Krüger, Gesch. d. rörn.

De SOrnnii SC,ipionis text~. constituendo 281

Theodorieo rege anno 525, et ipsum litteris eum Latinis turnGraeeis institutum 72), exemplum suum Commentariorum Ma­erobii in Somnium eollato altero codice Ravennae emendavisseet distinxisse 73). a tanto viro, in litteris summa laude florenti 74),

cui maximus illius temporis grammatieus Priseianus tria opus­cula dedieavit 75), certe non alienum erat munere illius, quemmemoravimus, eorreetoris fungi. eui opinioni tarnen. obstat,quodmiro quodam modo, quotiescumque dilueidatio Macrobiiad orationem Tullianam expressius refertur, verba Ciceronisformam Tuseulanarum servare eognoscimus: eum sescenties semovere dieat explanator 76), se ipsum movere seribit, ubicumquead ipsa verba Cieeronis recedit 77). inde efficitur, ut Maerobiustexturn a Tusculanis propositum ante oculos habuisse existi­mandus sit. licet enim Symmachus rationem Platonis a Macro­bio in alterius libri eapite 13 (§ 1-5) exscriptam ad normamTuseulanarum retractaverit, quis audebit contendere eundemcetera quoque frustula eapitis 15 quamvis inter verba interpretisabscondita attigisse? praeterea subscriptione Symmachi in calceprioris libri posita indicari videtur eum in posteriore libro emen­dando iam non elaboravisse. areeta igitur via non aberrabimusopinantes eum ne eetera quidem, de quibus egimus, eorrexisse,

Litt. IV 2, Monachii 1920, 83 sq.; W. Kroll-F. Skutsch, W. S. TeuffelsGesch. d. röm. Literatur IIIS, Lipsiae-Berolini 1913, p. 473, § 477,4; O. Seeck,RE IV 1, 1931,1160; Courcelle passim (vid.indicem).

72) Cf. Boeth. de inst. arithm. p. 4,25 Friedlein. de IitterisGraecisSymmachi instinctl1 apud Romanos reviviscentibus cf. Courcelle 304 sqq.

73) Extat subscriptio in calce prioris libri in quibusdam codicibus (cf.lani editionem p. 130, praef. p. XLVII) haec: Altr. Memm. Symmachus v. c.emendabam 'Oel disting(uebam) meum Ra'Oennae cum Macrobio PlotinoEudoxio v. c. cf. Schanz-Hosius 84; Teuffel~Kroll-Skutsch III e p. 385,§ 444,8. ex exemplo Symmachiano omnes codices procreatos esse suspicaturlan (p. LXXIX). in eadem opinione est Dain 107 (sed cf. Pasquali, Storia 478).

74) Ennodius paraenesin didascalicam ei misit, ut, quod in ea emenda­tiane dignum esset, carrigeret (ep. 405,2 p. 285 Vogel). gener eius Boethiusad eum arithmeticam misit optavitque, ut supervacanea resecaret, hiantiasuppleret; errata reprehenderet (arithm.p. 5,14 sq.Friedlein). tractatum quoquede trinitate Boethius socero suo dedicavit. Cf. Priscian. Gramm. Lat. IIIp. 405 K.

75)SciIicet De figuris numeromm, quem libellum iussu Symmadlicomposuerat, De metris fabularum Terentii, Praeexercitamin(l (Priscian. I. c.).cf. Courcelle 309.

76) II 14,25 (bis). 28.30 (quater). 31 (bis). 32.33.35 (quater); 15,21 (bis).25; 16,4 (motum se moventem). 5.7.12.20(bis).-se ipsum movere in locoAristotelico 'e Graeco converso bis obviam est, II 14,16.18, in eodemanimaipsa se mo'veat II 14,28. ."

77) 1I 15,18;19.21 (bis), 22; cf. 26.

282 M. Sicherl

sed erroribus manifestis demptis eontentum fuisse 78). sequitur,quae nune inveniantur in Maerobii explanatione peeeata aperta,postea librariorum negligentia orta esse 79).

4

Quodsi Ziegler (p. 274 sq.) negat Maerobium Tusculanisusum esse, quod certe nos de ea re docuisset, quaerimus, cur nosadmoneret se e Tuseulanis interpretationem Latinam Platonicaerationis de aeternitate animi correxisse, cum id plane nihil adrem interpretandam et explanandam attineret? etiam alioquintexturn Tullianum hic illic leviter perpolire Macrobius nonreformidavisse videtur, etsi verba Ciceronis aeque ae Vergiliitamquam ex oraculo edita esse putat 80), neque tarnen nos deea re certiores fecit. nam non solum emendationes, quas supratractavimus, ei tribuemus, sed etiam alia quaedam, quae apudMacrobium consulto alterata videntur, praeterquam quod verbagenuina compluries neglegentia transcribentis mutata esse ani-

78) In quo nobis Ianum assentiri gaudemus dicentem (praef. p.XLVIII) non cogitandum esse de recensione, quam nos dicamus, operisMacrobiani, sed constitisse eius operam in corrigendis librariorum mendis.

79) Utrum talia vitia omnibus codieibus communia inveniantur, quibusuniversam memoriam ad archetypum exemplo Symmachi posteriorem redireprobetur, necne, re parum investigata diiudicare non audeo. in testimoniisMacrobii duo eius modi errores mihi inesse videbantur, dum solae editionesIani et Eyssenhardtii suppetebant. alter est 129,4 tamen pro tam, quod pec­catum ortum est propter praecedens etsi, cui respondet quaesivi tamen. esilentio editorum concIusi huic errori omnes libros parere. nunc autem videoe septem codicibus a WiIJisio colJatis unum solum Cottonianum ei obnoxiumt:Sse, alios rectam lectionem sequi. credideris quidem iustis de causis HarIei­anos 2633,2652,5204,5433 et Paris. P (de quo vid. mox) si non e coniectura,tamen e Somnio correctos esse. manet tamen testis gravissimus Parisinus6370 (de quo vid. supra). altero loco, 130,1, quo omnes fere codices Macrobiidiffugisse praebent, in Salisburgensi nunc Monacensi S (s, XV) et in Cotto­niano, quibus accedunt editiones veteres complures, recte legitur defugisse.sed haud scio an rectam lectionem aut e colJatione aut e coniecturaarripuerint: nam idem codex P in Somnio cum ceteris defugisse exhibetet codex S, recentissimae aetatis, cum quo consentire solet P, Iano exexemplari, quod homo quidam doctus ad suum arbitrium correxerit,fluxisse videtul' (praef. LXXIX). summa est: exspectamus editorem, quicodices Macrobii accurate excutiat eorumque necessitudinem vicissitudinem­que quam diligenrissime investiget. confidimus tamen ea, quae Castiglioni(praef. XXXIV) de Somnii textu Macrobio adiecto statuerat, etiam adMacrobium ipsum pertinere. centum enim, ait, quamvis novos libros con­tltleris, novos quidem errores, germana scriptoris verba aut traditis melioravel probabiliora vix invenies.

80) I 6, 44; II 5,7; 7,1.7; 8,1.

De Somnii Scipionis textu constituendo 283

madvertimus. de ea re paulo fusius disputare liceat, quo indolesmemoriae Macrobianae accuratius percipiatur.

Ordine verborum permutato codices Somnii et Macrobiushis fere locis inter se dissentiunt: 129,21 hoc templo codd.praeter V templo hoc V Macr. - 131,25 sq. medium locummundi HLMWY medium mundi locum cett. mundi mediumlocum Macr. - 133,8 insula est codd. est insula Macr. (II 5,3.6;9,6) - 133,20 sq. a patrib14S acceptas codd. acceptas a patribusMacr.

Verborum auctoris in singulis Somnii codicibus persaepeinversorum iam pridem rationem viri docti G. Pasquali eiusquediscipulus A. Ronconi 81) reddiderunt. suo quidem iure Pasqualiverba plerumque a librariis, quippe qui collocationem verborumprosae orationis parum curaverint, inversa esse docet. Ronconiautem demonstrat c1ausulas ad leges cursus rhythmiei a librariisaceommodari solere. paulo post Castiglioni 82) sibi persuasitreversiones alias negligentia librariorum irrepsisse, alias consultoab ipsis illatas esse. maximam autem partem eo emersisse, quodverba in exemplis arehetypis quae voeantur hic illie omissa etposterius in codicum marginibus apposita non suo quodque locoin texturn penetravissent. insolitam autem inversionum multitu­dinem eo explieari, quod Somnium ex integro opere de re publi­ca exeerptum et seorsum per mediam quae vocatur aetatem ite­rum atque iterum studiose lectitatum ingenti aeervo notarumcriticarum ve1 grammaticarum quasi obrutum et involutumesset. Macrobii vero reversione5 eum neque Pasquali nequeRonconi neque Castiglioni respexerit, quaerendum est, quid deiis sentiamus.

Ac primum quidem miramur eum ceteros editores tumZieglerum et Castiglionium omnibus, quos modo enumeravimus,locis non a Macrobio stare, sed codicum Somnii auetoritatemsegui. guod haud iniuria eos fecisse existimaverim. nam 129, 21non est, cur pronomen demonstrativum soliturn loeum, qui antenomen substantivum ei assignatus est, deseruerit. 131, 25 sg.verborum conc1usio apud Maerobium eertis numeris eget, eumcodices HLMWY c1ausulam vel'am, eeteri c1ausulam lieitam,ut ait Thaddaeus Zielinski, c1ausularum investigator aeerri-

81) Pasquali, Storia 116 sqq.; A. Ronconi, Il ncursus" medievale e iltesto di Cicerone, Studi ital. di filol. dass. N. S. 11,1934,108 sqq.

82) Rendiconti 349 sq.

284 . M. Sicher!

mus 83), exhibeant. (lectio plurimorum codicum 84) mediummundi [ocum traiectione pulcherrima, quae eadem estin primaTusculanarum (§ 68) 85) tarn strenue defendituf, ut GuilelmusKroll 86) eam argumento a clausularum numeris petito ex­pugnare non valeat). 133, 8 codicum scriptura numero dicreticoacatalecto, quem Cicero post dicreticum catalectum maxime dili­git 87), commendatur 88).133, 20 sq. autem traiectio arte confectalaudes unius cuiusque nostrum a patribus acceptas, qua verbainteriora exterioribus circumclausa et involuta altera alterisopponuntur, ut perpulchra chiasmi figura efficiatur, a Macrobioita frangitur, ut cursus tardus exsistat 89). accedit, quod 136,1non Macrobii scriptura ipsum se moveat, sed Tusculanarum seipsum moveat ad auctorem redire satis arguitur his locis:135,14se ipsum movet 136,6 se ipsa moveat 136,1 in codicibus a se.ipso moveatur 90).

Atque hactenus de reversionibus. videamus nunc, quibus locisMacrobius certe orationem Tullianam non satis diligenter tran­scripserit. ac primum inloco 129,2 laudando sibi non constat:lectionem codicum Somnii harum profert I 9,1, earum autemposuit I 8,1. simili modo verba Ciceronis 130,9 praeclara cetera,in quibus omnes codices consentiunt, integra praestat I 16,1,cum I 4,5 cetera omittat deceptus vide1icet simili terminatione,quam ÖP,OtD'tHEU1:0V Graeci appellant. 129,9 autem codicesveram et genuinam scripturam vestra vero quae diciturvita

83) Das Clauselgesetz in Ciceros Reden, Lipsiae 1904,15 erpassim. dedausulis Tullianis uberrime egit etiam L. Laurand, Etudes sur le style desdiscours de Ciceron s, Parisiis 1928-1931, II 156-201 (iudicium de Zielinskio 'p. 197-201).

84) E codicibus, qui habent medium locum mundi, MLW certo neces­situdinis vinculo inter se eonciliati sunt, cf. Castiglioni 334 sq:

85) Sed nat, deor. II 84 mrdium locum mundi; II 91 in media p.1rte mundi.86) Gnomon 12,1936,620, quid argumenta cIausulis nisa valeanc,

dOWlt Zielinski 187 sqq., Laurand .II 215-219, Pasquali I. e,87) Zielinski 63 sqq. et tabula in calce voluminis eitls;88) Collocationem copulae conferas cum 129,26 retinendus animus est,

quod est in plerisque libris Macrobianis (I 13,4 et 14,4). magna pars codi­eum hunc ordinem invertit (retinendus est animus), congruunt tarnen CUn1

Macrobio eodicespraestanriores ABMP (hie Ziegleri apparatus deficit, utlector dubius haereat, quid tradiderinr AGHLZ), cum cursus q, d, vetet struc­turam finiri voce monosyllaba (Ronconi 106), Ciceronis liquet esse animlHest et imula est (cf. Ronconi 117,119).

89) De origine cursus eiusque propagatione videas praeter RonconiumM. G. Nicolau, L'origine du "cursus" rhythmique et les debuts de I'accentd'intensite en latin, Parisiis 1930, 100 sqq.; Laurand HP 353-361.

90) 135,24. contra legitur quod ipmm a se moveturMacrobio cumcodicibus conspirante.

De Somnii Scipionis textu constituendo 285

servant, quibus verbis apud Macrobium inseritur esse, ut legaturvestra vero quae dicitur esse vita. perfecta porro tertiae pluralisin -ere desinentia a Ciceronis genere dicendi aliena sunt 91)ideoque haud immerito forma Macrobii 130,5 vixere ab omnibuseditoribus repulsa est. aliae quoque lectiones Macrobianae,quamquam sensu non plane eassae sunt, codieum memoria infe­riores sunt, velut 129,3 servatores (I 8,1 et 9,1) pro conserva­tores 135,20 non (II 13,3) pro numquam. eiusdem generis est,quod 133,7 proangustata apud Macrobium (II 5,3; er 9,8)angusta videmus. lectio enim codicum cum ab Osanno tummaxime ab Haulero 92), nuperrime etiam a Ronconio 9?) egregi~

defensa ut lectio difficilior Macrobio praeferenda est.Neque tamen hosce errores omnes ipsi Maerobio imputa­

bimus. cur enim verba auctoris e melioribus deteriora efficerer,ubi ea sine labe esse intellegeret? neque unum Macrobium tamnegligentem fuisse arbitrabimur, ut totiens in trariscribendoinscius lapsus sir. immo magis consentaneum esse videtur vitia,quibus singuli librarii deinceps orarionem inquinaverunt, ut ferefit, in archetypum omnium codicum 'sicuti in sentinam confluxisse'neque Symmacho contigisse, ut omnia e textu extermiriaret.verumtamen quaedam imprimisque reversiones verborum ipsieommentatorivitio vertenda esse videntur. mirum enim est me­moriam Maerobianam ubique ordini verborum eodicibus servatoinferiorem esse. neque id eo fieri potuit, quod commentariisaepius quam ipsa fabula descripti sunt. cur enim idem nonaccidir in eeteris peecatis, quibus codices Macrobium fereaequare videntur? accedit quod Maerobius ipse verba Ciceronisinvertisse arguitur. nam locum 133,8 est insula quater profertneque fieri poruit, utlibrarii insciiidentidem eodem modopeccarent. quid? lectio vixere (130,5), quae poeticam redoleat,nonne consulto substituta esse videtur, eum talia saepius apudMacrobium, non in Somnio tradita esse doeeat Castiglioni 94)?

91) Cf. F. Sommer, Handbuch der lat. Laut- u. Formenlehre, Heidel­bergae 1948 (nova impressio editionis a. 1914), p. 578 sqq.; Leumann-Hofmannp. 338. in Somnio octies tertia pluralis perfecti occurrit semper in -erunt desinens.

92) Osann 398; Hauler 182, eui plaudunt Brakman 383 et Anonymusin Bulletin Bude 148 sq. quae Landgraf 31 sq. ad lectionem Macrobianamdefendendam affen, nihili existimanda sunt. Ziegler iam in altera editionese rationibus Hauleri vietum esse coneessit, eum angustata de exsilio in suamsedem revoeavit. angusta apud Maium, Moserum, Halmium, Baiterum etin Ziegleri editione prima legi.

93) Osservazioni sulla lingua deI "Somnium Seipionis", Studi in onoredi G. Funaioli, Romae 1955,400 sq.

94) Rendiconti 344.

286 M. Sie he rl: De Somnii Scipionis textu constituendo

Ex his, quae exposui, argumentorum momentis satis do­cuisse mihi videor pr i m um Zieglel'um errare cum contendatet probare conetur ipsum Ciceronem Somnium Scipionis, post­quam libri de re publica divulgati essent, perpolivisse formam­que correctiorem a Macrobio servari, dei n d e memoriamMacrobianam .ab homine quodam Graeca lingua litterisqueerudito ex exemplo archetypi codicum Somnii simillimo nulloquidem alio codice Rei publicae, sed certe Tusculanis disputa­tionibus adhibitis antiquitate iam vergente confectam esse,den i q u e veri simile esse emendatorem illum neminem aliumnisi ipsum Macrobium fuisse. novissimi igitur .editores Ziegleret Castiglioni qui Macrobium puriorem quam codices Somniifontem orationis Tullianae esse arbitrantur, falluntur hauddissimiliter iis, qui exemplaria veterum scriptorum temporibuslitterarum renascentium a viris doctis temere correcta et emen­data specie honestatis, quam prae se ferunt, decepti pro optimisquaeque verba auctorum sineera plerumque servaverint, habe­ant. ergo iustas ac debitas laudes tribuamus iis eritieis, quiveram indolem textus Macrobiani ingenio praecipientes eodici­bus quasi praerogativam extorqueri noluerunt 95), inter eosqueipsum Castiglionium statuentem (p. 351) auctoritatem codicumpotiorum prae Maerobio contemnendam non esse nisi in errori­bus manifestis aut lectionibus plane inferioribus. utinam virdoctus hane tarn sanam legern ipse semper seclltus esset!

Moguntiae M. Sie her 1

MISZELLEN

Nochmals zu Platon, Pol. 514 B.Die schwierige Stelle, auf die ich nochmals die Aufmerksamkeit

lenken möchte, lautet:öpoc 'to!vuv 1tcxpck 'to 'tELX!OV cpEPOV'tCXI; civ{l-pW1tOUI; OXEU'Y} 'tE 1tcxv'to15cx1ta

U1tEpEX0Y'tCX 'tou 'tELX!OU xcxt civ15pLdv'tCXI; xcxt äAAa. t;;cjla. AUhvd 'tE xa.t ~UALVa.

xat 1ta.v'to'a. Elpya.OI!Eva..

O. Bed,er hat in dieser Zeitschrift, 99, 1956, 201 auf die Schwierig­keit hingewiesen, die das Nebeneinander der an der Mauer"vorbeigetragenenGegenstände bereitet und in leichter Knderung statt OXEU'Y} 'tE OXEU'Y} yE ge-

95) Post absoll1tam totam disputationem bis tantum me ab Haulerisententia recessisse animadverti, scilicet 131,14 (quid hic inquam quis est)et 128,19 (oportet), Zieglerum identidem seeuturn esse (128,19 oportebit130,25 summt/rn).