simon fauti da sxvebi ekonomika da socialuri...
Transcript of simon fauti da sxvebi ekonomika da socialuri...
ekonomika da
socialuri demokratia
simon fauti da sxvebi
socialuri demokratiis kursi 2
Sinaarsi
winasityvaoba me-3 gamocemisaTvis 4
1. Sesavali 6
2. fuZemdebluri ekonomikuri Teoriebi 9
2.1.adamsmiti_ekonomikuriliberalizmis
fuZemdebeli 12
2.2.karlmarqsiskapitalizmiskritika 17
2.3.jonmeinardkeinsi:kapitalizmismarTva 23
2.4.ekonomikuriTeoriisidealuritipebi 28
2.5.ekonomikadRes 30
3. sxvadasxva ekonomikuri sistema da wyoba 42
3.1.kapitalizmidademokratia 42
3.2.koordinirebulidaarakoordinirebuli
kapitalizmi 46
3.3.axalizogadigaremoglobalizaciispirobebSi 51
4. socialuri demokratiis ekonomikuri
politikis orientirebi 55
4.1.sabazisoRirebulebebi 55
4.2.ZiriTadiuflebebi 58
4.3.ekonomikuripolitikisprincipebi 64
4.4.eqskursi:xarisxobrivizrdisgansazRvra 73
5. partiebis ekonomikuri programebis Sedareba 76
5.1.hamburgisprograma_germaniissocial-
demokratiulipartiisZiriTadiprincipebis
programa 77
5.2.ZiriTadiprincipebigermaniisTvis_
qristian-demokratiulikavSiris(qdk)programa 81
5.3.`momavalimwvanea~_ `kavSiri90/mwvaneebis~
ZiriTadiprincipebisprograma 83
5.4.TavisufaldemokratTapartiis(Tdp)
`visbadenisZiriTadiprincipebi~ 86
5.5.partia`memarcxeneebis~`saprogramoTezisebi~ 88
5.6.programebisSefasebasocialuridemokratiis
miznebisSesabamisad 91
6. sxvadasxva qveynis ekonomikuri modelebi 94
6.1.aSS 94
6.2.didibritaneTi 99
6.3.germania 104
6.4.iaponia 112
6.5.SvedeTi 118
7. ekonomikuri politika: praqtikuli magaliTebi 124
7.1.ekologiurisamrewvelopolitika:zrdis
politikamdgradimomavlisTvis 125
7.2.sabiujetopolitika:ramdenigvaqvs
germaniisvali 129
7.3.privatizaciisriskebidaSansebi 134
7.4.RirseuliSromadaerToblivimarTva:
RirseuliSromispolitika 140
7.5.debatebiminimalurixelfasebisSesaxeb 147
8. Semdgomi gansja 154
bibliografia 155
avtorebis Sesaxeb 158
4
winasityvaoba me-3 gamocemisaTvis
finansuri bazrisa da ekonomikuri krizisebi gardamtexi momenti aRmoCnda. saWiro gaxda ara marto krizisis konkretuli Sedegebis daZleva, is Cveni sazogadoebis safuZvlebsac Seexo. dRes Cven unda gadavwyvitoT, rogor gvinda momaval wlebsa Tu aTwleulebSi cxovreba da Sroma. rogor SeiZleba gamoiyurebodes samarTliani da solidaruli ekonomikuri wyoba? ra balansi unda moiZebnos saxelmwifosa da bazars Soris? rogor SeuZlia socialuri demokratiis Tanamedrove, Rirebulebebze dafuZnebul ekonomikur politikas warmatebis miRweva?
maTTvis, visac surs sakuTari politikuri mosazrebebi gamoxatos da politikuri cxovrebis Tanamonawile gaxdes, es sakiTxebi gadamwyvetia. arakontrolirebadi bazris rwmenam saval gzas CamogvaSora. axla mogveca Sansi, axali kursi avirCioT. magram mxolod is, vinc icis, saiT midis es gza, SeZlebs Tavisi ideebis mxardaWeris mopovebas da dasaxuli miznebis miRwevas. miT umetes mniSvnelovania, darwmunebuli iyo sakuTari gezis sisworeSi.
am konteqstSi mocemul wigns Tavisi wvlilis Setana surs. masSi ganxilulia mniSvnelovani ekonomikuri Teoriebi, aRwerilia sxva dasxva ekonomikuri wyoba, gansazRvrulia ZiriTadi Rirebulebebi da orientirebi da dasmulia SekiTxva, Tu ra mniSvneloba aqvs am Rirebulebebs socialuri demokratiis konkretuli ekonomikuri politikisTvis. amasTanave, cxadia, rom aq ver naxavT saboloo pasuxebs. kiTxva, Tu rogor SeiZleba Sedges socialuri demokratiis ekonomikuri politika, mudmiv gansjas da axal argumentacias moiTxovs. amitom am gamocemaSi dasrulebul pasuxebs ki ar gTavazobT, aramed gacnobisa da Semdgom msjelobisTvis giwvevT.
es wigni `socialuri demokratiis kursebis~ seriis meore tomia da efuZneba naSroms `socialuri demokratiis safuZvlebi~. masSi ganxilulia socialuri demokratiis ZiriTadi Rirebulebebi, moyvanilia liberaluri, konservatiuli da socialuri demokratiis sazogadoebrivi modelebis, aseve libertaruli demokratiisa da socialuri demokratiis Sedarebebi. am seriis mesame tomis saTauria `socialuri saxelmwifo da socialuri demokratia~.
5
rodesac msjeloba 21e saukunis ekonomikas Seexeba, uyuradRebod ar unda dagvrCes is gardamtexi procesebi, romlebmac globalizacia mogvitana. wignebis seriis erTerTi momdevno tomis Tema swored globalizacia da socialuri demokratia iqneba. am tomSi globalizacia ganixileba im kuTxiT, Tu ra gavlenas axdens is ekonomikuri wyobis formirebaze da mis garemoze. globalizaciisadmi miZRvnili wigni globalizaciis winapirobebis da misi politikuri organizebis SesaZleblobebis analizs SemogTavazebT.
gvinda guliTadi madloba gadavuxadoT simon fautsa da tobias gomberts. simon fauti naSromis ZiriTadi nawilis avtoria. tobias gombertma Seasrula saredaqcio da didaqtikuri samuSaoebi, raSic man gansakuTrebuli kompetencia da didi mondomeba gamoiCina. gvinda aseve madloba vuTxraT Tomas maiersa da mihael dauderStedts wignis koncefciis SemuSavebisas mocemuli rCevebisTvis, vilhelm niolings misi sayuradRebo SeniSvnebisTvis da yvela avtors SesaniSnavi TanamSromlobisTvis. maTi wvli lis gareSe wigni ver Seiqmneboda. zogierTi xarvezisaTvis pasuxismgeblobas Cvens Tavze viRebT.
socialuri demokratiis akademiis simbolo kompasia. akademiis bazaze fridrix ebertis fondi iZleva SesaZleblobas, ganxilul iqnes sxvadasxva Tvalsazrisi da gairkves orientirebi. moxaruli viqnebiT, Tu Cveni naSromi xels SegiwyobT sakuTari politikuri gzis gansazRvraSi. socialuri demokratiis sicocxlisunarianobas swored is ganapirobebs, rom igi moqalaqeTa mudmivi interesisa da miswrafebis sagania.
boni, 2009 wlis dekemberi
dri kristian krelidireqtori
socialuri demokratiis akademia
iohen damiproeqtis xelmZRvaneli
`socialuri demokratiis kursebi~
romeli
ekonomikuri
politika
Seesabameba
socialur
demokratias?
riTi izomeba
ekonomikuri
politikis
warmateba?
ekonomikuri
zrdis,
socialuri
Tanasworobisa
da ekologiuri
mdgradobis
balansi
1. Sesavali
1998 wels yofilma federalurma kanclerma gerhard Srederma Tavis samTavrobo gancxadebaSi brZana, rom misi koalicia emxroba ara memarjveneebsa Tu memarcxeneebs, aramed Tanamedrove ekonomikur politikas.
maSasadame, aRar arsebobs politikis am sferoSi gansxvavebebi liberalebs, konservatorebsa da socialdemokratebs Soris? arsebobs ki socialuri demokratiis ekonomikuri Teoria, romelic sxva mimdinareobebisgan gansxvavdeba?
Tu namdvilad arsebobs kidev ̀ Tanamedrove~ da ̀ araTanamedrove~? da vin ityoda Tavis Tavze, rom araTanamedrove politikas eweva, da, saerTod, ras niSnavs am SemTxvevaSi `Tanamedrove~? fexburTis mwvrTnelma oto rehagelma erTxel Tqva: `Tanamedroved TamaSobs is, vinc warmatebulia~. Tu amas politikaze gadavitanT, Tanamedrove ekonomikuri politika is aris, romelsac warmateba moaqvs.
magram riTi izomeba es warmateba? erTni amboben, rom is maqsimalur SesaZlo keTildReobasa da zrdaSia. sxvebi gansakuTrebulad Tanasworobasa da samarTlianobas gamoyofen: Sesabamisad, ekonomikuri wyoba ar unda iwvevdes uTanasworobas, Cagvrasa da usamarTlobas. da yovelTvis ufro met mniSvnelobas iZens maTi azri, visac mdgradoba, resursebis dazogva da ekologia ekonomikis warmatebis sazomad miaCnia: zrda ar unda gaxdes zeeqspluataciis mizezi.
socialuri demokratiis ZiriTadi Rirebulebebia Tavisufleba, samarTlianoba da solidaroba. amdenad, programuli TvalsazrisiT socialur demokratias mxolod erTi pasuxi SeiZleba hqondes. samive principi, anu, pirveli, zrda, meore, socia lu ri Tanasworoba, da, mesame, mdgradoba, erTmaneTs unda exmia nebodes.
magram es gza ar aris winaswar moniSnuli. Tanamedrove, Rirebulebebze dafuZnebuli ekonomikuri politika, gerhard Srederis citatis interpretaciiT, ar iyenebs refleqsurad mxolod klasikur memarcxene Tu memarjvene ekonomikurpolitikur instrumentebs. socialuri demokratiis Tanamedrove, Rirebulebebze
6
7
wignis mizani da
struqtura
Tavi 2:
ekonomikuri
Teoria
Tavi 3:
sxvadasxva
ekonomikuri
sistema da wyoba
dafuZnebuli ekonomikuri politika, pirvel rigSi, Sedegebzea orientirebuli. misi mizania iseTi sazogadoebis Seqmna, sadac Tavisuflebis, samarTlianobis, solidarobis Rirebulebebi da yovlismomcveli ZiriTadi politikuri, socialuri, ekonomikuri da kulturuli uflebebi yvela adamianisTvisaa ganxorcielebuli.
es wigni gTavazobT safuZvlian orientirebs im kiTxvebze pasuxebis gasacemad, Tu romeli Teoriuli safuZvlebis gamoyeneba SeuZlia aq socialur demokratias, romeli ekonomikuri sistema da wyoba Seuwyobs xels misi miznebis ganxorcielebas, rogor ganisazRvreba ekonomikuri wyoba sxva qveynebSi da ras niSnavs es Teoriuli problemebi konkretuli politikis warmoebisTvis.
Tavdapirvelad ekonomikuri Teoriis doneze ganimarteba, ra kvle vebsa da daskvnebs gvTavazoben istoriaSi yvelaze gavleniani ekonomistebi _ adam smiti, karl marqsi da jon meinard keinsi. aqedan gamomdinare, ekonomikuri liberalizmis, antikapitalizmisa da marTvadi kapitalizmis idealuri tipebi dRevandeli gadasaxedidan da socialuri demokratiis miznebis konteqstSi ganixileba (Tavi 2).
sxvadasxva ekonomikuri sistemisa da wyobis doneze ganixileba kapitalizmsa da demokratias Soris arsebuli damokidebuleba da aisaxeba dasavleTis ganviTarebul saxelmwifoebSi gabatonebuli koordinirebuli da arakoordinirebuli kapitalizmis ekonomikuri wyobis orive forma (Tavi 3).
wignis „socialuri demokra tiis safuZvlebi“ sagani
socialuri demokratiis ekonomikuri politikis orientacia (Tavi 4)
wignis „socialuri demokra tiis safuZvlebi“ sagani
Tavi 2
Tavi 3.1
Tavi 3.2
Tavi 6
Teoria
sistema
wyoba
qveynebi
marqsi keinsi smiti
SvedeTi iaponia gfr didibritaneTi aSS
avtoritaruli koordinirebuli arakoordinirebuli
kapitalizmi
Tavi 5
Tavi 7
partiebis programebis Sedareba
praqtikuli magaliTebi
liberaluri demokratia
socialuri demokratia libertaruli demokratia
8
Tavi 4:
socialuri
demokratiis
ekonomikuri
politikis orientacia
Tavi 5:
partiebis
ekonomikuri
politikis
programebi
Tavebi 6 da 7:
sxvadasxva
qveynis
modelebi da
praqtikuli
magaliTebi
erTi mxriv, ekonomikuri politikis programebis doneze, aseve sabaziso Rirebulebebis, ZiriTadi uflebebisa da ekonomikurpolitikuri principebis urTierTkavSiris safuZvelze SemuSavdeba socialuri demokratiis ekonomikuri politikis orien-tacia (Tavi 4).
meore mxriv, koordinirebuli da arakoordinirebuli ekonomikuri wyobisa da socialuri demokratiis aRwerili ekonomikuri politikis orientaciis safuZvelze bundestagSi warmodgenili partiebis ekonomikuri politikis programebi Sedarebuli iqneba maT ZiriTad programebTan (Tavi 5).
gamocemis dasasruls gTavazobT aSS-is, didi britaneTis, germani-is, iaponiisa da SvedeTis sxvadasxva ekonomikuri wyobis Sedarebas (Tavi 6) da iseTi ekonomikuri politikis sferoebis konkretul magaliTebs, rogorebicaa privatizacia, ekologiuri samrewvelo politika, Rirseuli Sroma da sawarmoo procesSi Tanamonawileo-ba, aseve minimaluri xelfasi (Tavi 7).
amgvarad, socialuri demokratiis ekonomikuri politikis sakiTxi ganixileba sxvadasxva doneze, romlebic am naSromSi aisaxeba, gansakuTrebiT sakiTxi, Tu riTi gamoirCeva uSualod socialuri demokratia.
am SekiTxvaze pirvel pasuxs gsdp Tavis ZiriTad programaSi iZleva:
`socialuri demokratia uzrunvelyofs yvela adamianis ara marto ZiriTad samoqalaqo, politikur da kulturul ufle-bebs, aramed, aseTive mniSvnelobiT, ZiriTad socialur da eko-nomikur uflebebs. sazogadoebis demokratizaciis saSualebiT is uzrunvelyofs yvelasTvis Tanaswor socialur monawileo-bas, pirvel rigSi, erTobliv marTvas, samoqalaqo uflebebze dafuZnebuli, winaswari socialuri dacvis mqone socialuri saxelmwifos da koordinirebuli sabazro ekonomikis saSuale-biT, romelSic garantirebulia demokratiis upiratesoba ba-zarTan mimarTebiT.~ (hamburgis programa 2007: 19)
9
sami didi
ekonomisti:
smiti, marqsi
da keinsi
arian Tu ara
klasikosebi
kvlav
aqtualuri?
„ideologiuri
karieri“
socialuri
demokratia:
samive Teoriis
moSvelieba
2. fuZemdebluri ekonomikuri Teoriebi
am TavSi: • warmodgenilia istoriulad yvelaze gavleniani ekonomikuri Teoriebi;• asaxulia maTi dRevandeli mniSvneloba;• ganxilulia, Tu ra mniSvneloba eniWeba maT socialuri demokratiisTvis.
„praqtikosebi, romlebsac miaCniaT, rom aranair inteleqtualur gavlenas ar ganicdian, Cveulebriv, romelime warsulSi CarCenili ekonomistis monebi arian“ (keinsi, 1966: 323), _ werda jon meinard keinsi, Tavad erTerTi umniSvnelovanesi ekonomisti istoriaSi. am TavSi warmodgenili da Sedarebuli iqneba misi da masTan erTad udidesi da yvelaze gavleniani ekonomistebis, adam smitisa da karl marqsis, Teoriebis ZiriTadi maxasiaTeblebi. amdenad, ikveTeba istoriulad umniSvnelovanesi ekonomikuri Teoriebis sami polusi.
magram Rirs ki ganvixiloT im ekonomistebis ideebi, romelTa naSromebi mravali wlis win Seiqmna? Seesabameba ki maTi warmodgenebi mudmivad cvalebad globalizebul msoflios Tu maT ukve didi xania mtveri daedoT, gaugebari gaxdnen da istoriis mier uaryofili arian?
ratom da rogor aris es Teoriebi mniSvnelovani socialuri demokratiisTvis? isini ori TvalsazrisiTaa sagulisxmo:
jer erTi, bevr SemTxvevaSi isini „ideologiuri karieria“, romelsac politika TavisTvis iyenebs. maTi codna SeiZleba ekonomikuri politikis argumentaciis WeSmaritebis dadgenaSi da, Sesabamisad, ideologiuri „sibecis“ Tavidan acilebaSi dagexmaroT.
meorec, socialuri demokratia am sami ekonomikuri Teoriidan srulad arcerTs ar iziarebs; igi mxolod zogad normatiul CarCos qmnis. is samive Teorias iSveliebs, magram aSkara upiratesobas marTvad kapitalizms aniWebs, rogorc igi keinsma aRwera.
10
istoriuli
konteqsti: smiti:
me-18 saukunis
Sua wlebi
marqsi: me-19
saukunis Sua
wlebi
keinsi: 1930-iani
wlebi
ekonomikuri
cnebebi da
modelebi dros
uZlebs
amasTanave, samive Teorias kritikis qarcecxlSi atarebdnen. uamravia maTi uaryofis cda. maT mniSvnelobas vadagasulad miiCnevdnen, Tumca mudmivad Cndeboda maTi aqtualobis mtkicebuleba. veravin, vinc safuZvlianad aris dakavebuli ekonomikiT, ver ugulebelyofs smitis, marqsisa Tu keinsis ide ebs.
am klasikosebis ganxilvisas gaTvaliswinebuli unda iqnes Sesabamisi epoqis konteqsti. adam smitma Tavisi ideebi Camoayaliba me18 saukunis Sua wlebSi, merkantilizmis, anu im Teoriis xanaSi, romlis swavlebiT, monarqebs unda ekontrolebinaT vaWroba da emarTaT ekonomika, raTa TavianTi karis uzomo fufuneba daefinansebinaT. Sesabamisad, saxelmwifos mimarT misi skepticizmi mflangveli, TviTgamdidrebaze orientirebuli monarqiebis gamocdilebidan ganviTarda da ara Tanamedrove sayovelTao keTildReobis saxelmwifos magaliTze.
kapitalizmis mWevrmetyvelur kritikas me19 saukunis Sua wlebSi marqsi upirispirebda masebis gaRatakebas adreuli industrializaciisa da globalizaciis pirveli talRis periodSi. dReisaTvis misi warmodgenebi me20 saukunis saxelmwifo socializmis fonze aRiqmeba, rac am mosazrebebis damaxinjebul suraTs iZleva.
da bolos, keinsi 1930ian wlebSi swavlobda ekonomikur liberalizms, romelic msoflio ekonomikuri krizisis gamo veranair kritikas ver uZlebda. misi „dasaqmebis, sargeblisa da fulis zogadi Teoria“ iyo, rogorc minimumi, cda, SeemuSavebina rCevebi ekonomikuri sistemis stabilizaciisTvis, raTa momavali demokratiebi radikalur diqtaturad ar gardaqmniliyo. 2007 wels dawyebuli msoflio finansuri krizisis fonze keinsis ideebi isev aRorZinda. misi Sexedulebebi finansuri bazris globaluri regulirebis, aseve saxelmwifo sainvesticio programebis Sesaxeb kvlav farTo diskusiebis Temaa.
sami didi ekonomistis, smitis, marqsisa da keinsis, Sexedulebebis Seswavla ara marto zogad orientacias gvaZlevs, aramed didi praqtikuli sargebelic moaqvs. mravali ekonomikuri modeli da ganmarteba, romlebic dRes CvenTvis kargadaa cnobili da romlebsac xSirad viyenebT, ise, rom maTi warmomavloba ar viciT, swored am samma pirovnebam Camoayaliba.
11
smiti:
„bazris uxilavi
xeli“
marqsi: „Rirseuli
Sroma“
keinsi: „Soreul
perspeqtivaSi Cven,
yvelani, garda c-
vlilebi varT“
damatebiTi
literatura:
Nikolaus Piper (Hg.)
(1996), Die großen
Ökonomen: Leben
und Werk der
wirtschaftswissen-
schaftlichen
Vordenker, Stuttgart.
`bazris uxilavi xelis~ cneba adam smitma daamkvidra. amiT unda axsniliyo bazris efeqtianoba. zogjer es gamonaTqvami gamoiyeneba im SemTxvevaSi, rodesac saubaria bazris miTur yovlisSemZleobaze.
vinc „Rirseuli Sromisken“ mimarTuli politikis winaaRmdegia, marqss gverds ver auvlis. swored mas ekuTvnis „Sromis gaucxoebis“ cneba.
da bolos, keinss ekuTvnis xSirad citirebuli gamoTqma „Soreul perspeqtivaSi Cven, yvelani, gardacvlilebi varT“. amiT is sabazro krizisis gamo saxelmwifosgan sapasuxo zomebis miRebas moiTxovda. misi „miniSneba“ mimarTuli iyo, pirvel rigSi, maT winaaRmdeg, vinc grZelvadian perspeqtivaSi imeds swored bazris TviTgankurnebis unarze amyarebda da ara saxelmwifos pasuxismgeblobaze ekonomikuri politikis mimarT.
smiti marqsi keinsi
rodisme18 sis Sua wlebi me19 sis Sua wlebi 1930iani wlebi
sababi
merkantilizmi, absolutizmi
industrializacia da mSromelTa gaRatakeba
msoflio ekonomikuri krizisi da diqtaturebis warmoqmna
mTavari mizani
Tavisufleba merkantilisturi saxelmwifosgan
mSromelTa mdgomareobis gaumjobeseba da maTi gaTavisufleba Cagvrisgan
demokratiis uzrunvelyofa ekonomikisa da Sromis bazris stabilizaciiT
kavSirisocialurdemokratiasTan
Tavisufleba da kooperaciis modeli
`Rirseuli Sromis~ modeli da Sromisa da kapitalis dabalansebis sakiTxi
koordinirebuli ekonomikis da aqtiuri ekonomikuri politikis modeli
12
smiti:Ö`erTa
keTildReoba~
istoriuli
konteqsti:
merkantilizmi
me-18 saukunis
Sua wlebSi
smitis mizani:
merkantilizmis
daZleva
2.1. adam smiti _ ekonomikuri liberalizmis fuZemdebeli
ekonomikuri liberalizmis mimdevarTa fundamenturi naSromia 1776 wels adam smitis mier gamoqveynebuli wigni „erTa keTildReoba“.
im periodSi didi britaneTi merkantilizmidan kapitalizmze gardamaval etapze imyofeboda (Sdr. Gerstenberger 2006: 40, 5765; da Conert 2002: 64).
merkantilizmis epoqaSi, ro melic me16dan me18 saukunemde grZeldeboda, Tavadebi da mefeebi TavianTi ekonomikuri politi kis warmatebas dagrovebuli oqrovercxlis odeno biT zomavdnen. vaWroba aRiqmeboda, rogorc TamaSi nulovani angariSiT: rasac erTi qveyana igebda, meore kargavda. urTierTsargeblianobis faqtori aRiarebuli ar iyo. amitom saqonlis imports did sabaJo gadasaxadebs uwesebdnen, nedleulis Semotanas ki xels uwyobdnen. samefo kari ekonomikis marTvas cdilobda. gildiebi detalurad gansazRvravdnen, Tu vis ra saqmianoba unda ganexorcielebina da ramdeni saqoneli unda ewarmoebina.
smitma „kapitalisturi manifesti“ imisTvis dawera, rom bolo moeRo am xisti ekonomikuri wyobisTvis. misma ideebma fexi moikida. amiT man Tavisi wvlili Seitana ekonomikisa da vaWrobis liberalizaciis saqmeSi.
smitma Zireulad Secvala Teoria qveynis ekonomikis simdidris Sesaxeb. is simdidres mxolod Sesrulebuli samuSaos mixedviT zomavda da ara, merkantilistebis msgavsad, oqros rezervebis odenobiT.
adam smiti (17231790) ekonomikuri liberalizmis mamamTavradaa miCneuli. is iyo moralisti filosofosi da sabaJo moxele SotlandiaSi.
misi Tezisis mixedviT, ZalTa Tavisufali sabazro urTierTqmedebisas yvelaze meti keTildReoba maSin warmoiSoba, roca yvela Tavis sargebels eZebs. 1776 wels smitma gamoaqveyna wigni `erTa keTildReobis arsisa da mizezebis kvleva~ (mas metwilad „erTa keTildReobad“ moixsenieben), romelic Tanamedrove eko nomikis safuZvladaa miCneuli. misi fuZemdebluri ideebi dRemde asaxulia ekonomikis saxelmZRvaneloebSi.
naklebadaa cnobili, rom moralist filosofos smits „eTikuri grZnobebis TeoriaSi“ miaCnia, rom samarTlianoba, ndoba da gulaxdiloba aucilebelia ekonomikuri saqmianobisTvis da rom urTierTTanagrZnoba sazogadoebrivi Tanaarsebobis umniSvnelovanesi mamoZravebeli Zalaa.
13
keTildReobis
sami wyaro
Ö
swrafva
sargeblisken
produqtiuloba
Sromis
gadanawilebis
gziT
keTildReoba
Tavisufali
vaWrobisa da
konkurenciis
gziT
sayovelTao keTildReobis misaRwevad smiti sam wyaros asaxelebs:
• swrafva sargeblisa da sakuTrebisken;• Sromis gadanawileba da specializacia;• Tavisufali vaWroba da konkurencia.
erTerT magaliTze is ganmartavs, Tu rogor SeiZleba iyos warmatebuli swrafva sargeblisa da sakuTrebisken da sabolood emsaxuros sazogado keTildReobis saqmes.
`Cven veliT Cvens sadils ara yasbis, ludis mxarSvelisa Tu xaba-zis keTilganwyobis, aramed maT mier sakuTari interesebis dac-vis safuZvelze. Cven mivmarTavT ara maT kacTmoyvareobas, aramed maT egoizms, da vsaubrobT ara sakuTar saWiroebebze, aramed maT sargebelze.~ (smiti, 1974: 17)
Tavisi naSromis `erTa keTildReoba~ pirvelive winadadebaSi smiti gansazRvravs Sromis gadanawilebas, rogorc ekonomikuri ganviTarebis mniSvnelovan mamoZravebel Zalas:
`Sromis gadanawileba xels uwyobs da aumjobesebs Sromis produqtiulobas ise, rogorc sxva araferi.~ (smiti, 1974: 9)
man Sromis gadanawilebis upiratesoba qinZisTavis mwarmoebe li fabrikis magaliTze ganixila: calke aRebul muSas damou kideblad dReSi mxolod ramdenime qinZisTavis damzadeba SeuZ lia. Tu sawarmoo procesi ramdenime safexurad daiyofa da TiToeuls Seasrulebs specializebuli muSa, romelic pasu xis mgebelia warmoebis konkretul safexurze, am SemTxvevaSi yo vel dRiurad ramdenime aTasi qinZisTavis damzadebaa SesaZlebeli.
sabolood smiti Tavisufali vaWrobisa da Tavisufali konkurenciis mxardasaWerad gamodis. muSebs Soris Sromis gadanawilebis msgavsad, partiebsac, romlebsac erTmaneTTan Tavisufali urTierToba aqvT, SeeZloT is specializacia aerCiaT, romelsac isini yvelaze ukeT floben. amgvarad, produqtiuloba mTlianobaSi gaizrdeboda. `bazris uxilavi xelis~ saSualebiT gadanawileba, smitis Tanaxmad, met efeqts moitanda, vidre ekonomikis centralizebuli dagegmvis romelime forma. magaliTad smiti Sotlandiasa da portugalias Soris arsebul vaWrobas iSveliebs.
14
vaWrobis
saSualebiT
„SedarebiTi“
upiratesobis
gamoyeneba
ra aris
„Laisser-faire“?
sawarmoo Zalebis
gamoTavisufleba
Sromis
gadanawilebis
problema
smiti: `eTikuri
grZnobebis
Teoria~
Tu Sotlandia gansakuTrebulad maRalxarisxiani SaliT gamoirCeoda, portugalia karg Rvinos awarmoebda. amas uwodebda smiti SedarebiT sargebels. Tu orive qveyana koncentrirebas sakuTar produqciaze moaxdens da misiT ivaWrebs, nacvlad imisa, rom didi Zalisxmeva moaxmaros rogorc Rvinis, ise Salis warmoebas, maSin orive sargebels naxavs.
es idea ewinaaRmdegeboda imdroindel Sexedulebas, rom vaWroba iyo TamaSi nulovani angariSiT. ironiaa, rom smiti, rogorc mebaJe, aT welze met xans icavda merkantilistur savaWro wesebs.
imisaTvis, rom keTildReobis wyaroebma _ mogebisken swrafvam, Sro mis gadanawilebam, vaWrobam da konkurenciam _ imoqmedos, saxelmwifo, smitis azriT, mxolod iribad unda zemoqmedebdes bazarze da mas rac SeiZleba met Tavisuflebas unda aZlevdes. aqedan warmoiSva egreT wodebuli `Laisser-faire“ _ doqtrina1, rom lis mixedviTac, saxelmwifo sazogadoebis usafrTxoebis, qveynis Tavdacvis, marTlwesrigis dacvis, infrastruqturisa da ganaTlebis sferoebiT unda Semoifarglos da bazarSi ar unda Caerios. amis safuZvelze maqsimalurad izrdeba produqtiuloba.
smitma Seqmna ekonomikis liberalizaciis Teoriuli safuZvlebi, romlebmac, pirvel rigSi, me19 saukunis industrializaciasTan erTad manamde ucnobi sawarmoo Zalebi gamoaTavisufla. Tumca smiti iqidan gamodioda, rom Tavisufali sabazro ekonomika avtomaturad dabalansdeboda, da man winaswar ver ganWvrita SesaZlo krizisebi da recesiebi.
iseve, rogorc marqsi, romelic Tavis TeoriebSi mSromelTa Cagvrasa da Sromis gaucxoebas ikvlevda, smitic xedavda kapitalizmis mankier mxareebs. is SiSobda, rom Sromis mudmivi daqucmaceba adamianebis daClungebas gamoiwvevda, da amis sapirwoned maTTvis ganaTlebis miRebis Sanss iTxovda.
Tavis meore, naklebad cnobil did naSromSi, ̀ eTikuri grZnobebis Teoria~ (1759), smiti aRwers adamianebis moTxovnilebas, imoqmedon wesierad da samarTlianad da gadalaxon sakuTari egoizmi, rogorc koleqtiuri moTxovnilebebis mqone arsebebma. amdenad, is uaryofs azrs, romlis mixedviTac igi kaciobriobas maqsimaluri mogebisken mimarTul homo oeconomicusad warmoaCens.
1 Laisser faire (frang.) _ niSnavs ̀ akeTon, rac surT~.
15
smitis gavlena
smits sakuTari Tavi, pirvel rigSi, ara ekonomistad, aramed moralist filosofosad miaCnda da xazgasmiT aRniSnavda samarTlianobis, ndobisa da gulaxdilobis mniSvnelobas biznesis saqmeSi.
sur. 1: smiti: sazogado keTildReoba sargeblis meSveobiT
klasikuri ekonomikuri liberalizmis Teoria, romelic smitis ideebs efuZneba, dominirebda 1929 wlis msoflio ekonomikur krizisamde. mxolod am ukanasknelis Semdeg gaCnda sayovelTao eWvebi, namdvilad xdeba Tu ara uxilavi xeliT marTuli bazris mudmivi dabalanseba. Rrma krizisi da misi Tanmdevi umuSevrobis maRali done Laisser-faire principiT ver aixsneboda. klasikuri ekonomikuri liberalizmis safuZvlebi Seirya. rogorc nobelis premiis laureatma iozef e. stiglicma warsulis Sefasebisas aRniSna, uxilavi xeli mxolod imitom iyo uxilavi, rom xSirad is iq saerTod ar arsebobda (stiglici, 2002).
16
Cikagos skola
axleburi
interpretacia
tetCerisa
da reiganis
mmarTvelobis
dros
vaSingtonis
konsensusi
damatebiTi literatura:
Helen Winter und Thomas Rommel
(1999), Adam Smith für Anfänger. Der
Wohlstand der Nationen: eine
Leseeinführung, München.
momdevno aTwleulebSi keinsianizmi gavrcelda. garkveul xans CrdilSi yofnis Semdeg, 1980iani wlebidan, neoliberalebis meSveobiT ekonomikuri liberalizmis ideebi aRmavlobas ganicdis.
im ekonomistTa Soris, romlebmac smitis ideebi aitaces, ganaviTares da gaavrceles, yvelaze cnobilad fridrix avgust fon haieki da milton fridmani arian miCneuli. am ukanasknelma daafuZna ekonomikuri liberalizmis ideologia, romelsac `Cikagos skoladac~ moixsenieben (profesori fridmani CikagoSi aswavlida). Tumca neoliberalebma mxolod smitiseuli saxelmwifos kritika da Tavisufali bazrisadmi midrekileba gaiTavises. misi `eTikuri grZnobebis Teoria~ haiekma da fridmanma uyuradRebod datoves.
smitis naSromebis axleburma interpretaciam gansakuTrebuli zegavlena aSSSi prezident ronald reiganisa da did britaneTSi premierministr margaret tetCeris mmarTvelobis dros moaxdina. maTi politikis laitmotivi iyo lozungi `saxelmwifo ar aris problemis gadaWris nawili, saxelmwifo Tavadaa problema~. es niSnavda deregulacias, privatizacias da saxelmwifos mxridan momsaxurebis Semcirebas.
bazris apologetebi did gavlenas axdendnen aseve msoflio bankisa da saerTaSoriso savaluto fondis politikaze. egreT wodebuli vaSingtonis konsensusis farglebSi am institutebma gaavrceles ekonomikuri liberalizmis ideologia, maT Soris, laTinur amerikaSi, postkomunistur saxelmwifoebSi da 1997 wlis aziis krizisis Semdeg samxreTaRmosavleT aziaSi. finansuri baz rebis deregulaciac metwilad am ideologiis damsaxureba iyo. amis Sedegad miviReT bolo aTwleulebis ganmavlobaSi yvelaze mZime globaluri finansuri krizisi da 2008 wlidan _ sayovelTao recesia. krizisis masStabma da moculobam ekonomikuri da politikuri azrovnebis gadafaseba moitana. ekonomikuri liberalizmis ideologiis nacvlad, romelic brmad endoba bazars, upiratesoba maT eniWeba, vinc saxelmwifosa da bazars Soris axal balanss eZebs da aRiarebs politikis primats ekonomikaze.
17
marqsi:Ö
damokidebuleba
smitTan
istoriuli
konteqsti:
adreuli
industria-
lizacia
me-19 saukunis
Sua wlebSi
2.2. karl marqsis kapitalizmis kritika
kapitalizmis kritikosi karl marqsi xSirad smitis ideebis Teoriul mowinaaRmdeged ganixileba. es mxolod nawilobrivaa swori: marqsma detalurad Seiswavla smitis nawerebi da msgavs daskvnamde mivida. kapitalizmis sawarmoo Zala da inovaciis unari marqsis mier smitTan SedarebiT bevrad ufro metadaa xazgasmuli. Tumca aqedan marqsi sxva daskvnebs akeTebs. smitisgan gansxvavebiT, marqsis azriT, kapitalizmi ZiriTadad
arastabilurobiTa da destruqciulobiT xasiaTdeba, rasac ara `erTa keTildReobisken~, aramed mSromelTa didi umravlesobis gaRatakebisken mivyavarT.
imisaTvis, rom marqsis ideebis gageba SevZloT, me19 saukunis adreuli industrializaciis xanaSi, mSromelTa cxovrebis umZimesi pirobebis arsebobis periodSi unda gadavinacvloT. duisburgis industriuli kulturis muzeumis dokumenti mkafiod gamoxatavs am STabeWdilebas (baieri da sxvebi, 2002: 18):
`maSin, rodesac SeZlebulebi qalaqgareT aristokratiul ubans iSenebdnen, mSromelTaTvis gaukacrielebuli quCebis rigebSi Seuxedavi, gadatvirTuli, arahigienuri da gadametebulad Zviri saxlebi wamoiWimeboda xolme. [...] magaliTisTvis, aq erT oTaxSi xSirad mTel ojaxs vinme ucnobTan erTad eZina, Tanac bevri ada-miani rigrigobiT iyofda sawols: Zilis ritmi samuSao ganrigs Seesabameboda: fabrikebSi Sromis pirobebi manqana-danadgarebis moTxovnebze iyo damokidebuli da maT Seesabameboda maTze mo-muSave adamianebis Sromis pirobebi. 70-saaTiani samuSao kvira wesi iyo, teqstilis warmoebaSi ki es dro 80 saaTsac aRwevda. metad gavrcelebuli iyo bavSvTa Sroma, TiTqmis ar arsebobda socia-luri usafrTxoeba, mwiri iyo janmrTelobis dacva.~
karl hainrix marqsi (18181883) iyo germaneli filosofosi da politikuri Jurnalisti.
imas, rac liberal ekonomistebs Tavisufali bazris ganviTarebiT ganpirobebul stabilurobad da zrdad miaCndaT, marqsi uwodebda klasobriv brZolas, Cagvras, gaRatakebas da krizisebisadmi midrekil sistemas, romelsac SeeZlo proletaruli revolucia gamoewvia.
marqsis umniSvnelovanesi ekonomikurTeoriuli naSromia nawilobriv misi sikvdilis Semdeg gamoqveynebuli `kapitali~, romlis sami tomi 1867 da 1894 wlebs Soris gamoica. didi politikuri rezonansi hqonda 1848 wels gamoqveynebul `komunistur manifests~.
18
Cagvra, rogorc
kapitalizmis
Sedegi
`damatebuli
Rirebulebis~
cneba
damatebiTi
literatura:
Volker Happe,
Gustav Horn, Kim
Otto (2009), Das
Wirtschaftslexikon.
Begriffe. Zahlen.
Zusammenhänge,
Bonn.2
es aRweriloba dResac aqtualuria mravali Raribi qveynis cxovrebisa da Sromis pirobebisTvis.
am arahumanuri Sromisa da cxovrebis pirobebs marqsi ganixilavda ara rogorc ubedur SemTxvevas, aramed rogorc kapitalizmis gardauval Sedegs. misi analizis mixedviT, Tavisufal bazars aucileblad mohyveba gaWirveba da Cagvra, vinaidan kapitalistebis sargebeli swored mSromelTa Cagvridan gamomdinareobs.
marqsis TeoriaSi centraluri adgili uWiravs „damatebuli Rirebulebis“ cne bas, romelic man pirvelad Tavisi naSromis, „kapitalis“, 1867 wels gamoqveynebul pirvel tomSi da misi sikvdilis Semdeg gamocemul momdevno tomebSi ganmarta. damatebuli Rirebuleba aris mogebis saxiT miRebuli Rirebuleba, romelic aRemateba mewarmis mier investirebul kapitals _ magaliTad, Tu man mxolod 100 evro Cado warmoebaSi (rogorc saqonlisa da yvela sawarmoo saSualebis proporciuli anazRaureba), magram bazarze misi mogeba 110 evros udris. marqsis mixedviT, damatebuli Rirebulebis sistematuri miReba SesaZlebelia adamianTa Sromis safuZvelze; sxvagvarad rom vTqvaT, rodesac muSa qmnis Rirebulebas, romelic aRemateba mis xelfass. 2
marqsis ganmartebiT, muSebi swored im odenobis xelfass iReben, romelic maT saarsebod esaWiroebaT. rac Seexeba kapitalistebs, isini mdidrdebian xelfasebsa da warmoebul damatebul Rirebulebas Soris warmoqmnili gansxvavebiT.
is iqidan gamodioda, rom kapitalisti _ sul ufro mzardi konkurenciis iZulebiT _ am damatebuli Rirebulebis gazrdas Seecdeba. xelfasebi kvlav Semcirdeba, samuSao drois xan
2 madlobas vuxdiT gamomcemlobas J.H.W. Dietz Nachf. (boni), imisTvis, rom am tomSi ekonomikuri leqsikonis sxvadasxva cnebis gamoyenebis SesaZlebloba mogvca.
marqsis Sromis Rirebulebis Teoriis mixedviT, damatebuli Rirebuleba iwarmoeba mogebisgan, romelsac mewarme iRebs muSis Sromisgan xelfasisa da sawarmoo saSualebebis xarjebis gamoqviTvis Semdeg. amdenad, damatebuli Rirebuleba muSis Cagvras utoldeba. amasTanave, marqsi asxvavebs absolutur damatebul Rirebulebas, romelic martivi damatebiTi Sromisgan (gaxangrZlivebuli samuSao dro) miiReba, da fardobiT damatebul Rirebulebas, romelic produqtiulobis zrdis Sedegad warmoiSoba. (Das Wirtschaftslexikon 2009)
19
„gaucxoebis“
cneba
grZlivoba moimatebs da avtomatizacia gaZlierdeba. amis Sedegad gaizrdeba umuSevroba. amasTanave, konkurentebi sul ufro metad ganidevnebian bazridan. sabolood sazogadoeba gaiyofa uqonlebad da im adamianebis mcire jgufad, romelTa xelSic koncentrirebulia kapitali.
„damatebuli Rirebulebis“ cnebis gverdiT Tavis 1844 wels Seqmnil „filosofiurekonomikur manuskriptebSi“ marqsma „Sromis gaucxoebis“ cnebac gansazRvra. smitis msgavsad, marqsma masSi produqtiuli Sromis gadanawilebis Crdilovani mxareebi asaxa. masobrivi produqciis warmoebisas muSa mxolod mciregabaritian da monotonur sawarmoo procesSi monawileobs. mas ar aqvs kontaqti mza produqtTan da amasTan dakavSirebuli kmayofilebis grZnoba misTvis ucxoa. smitisTvis konkurencia da Sromis gadanawileba progresis wyaro iyo. marqss, amis sapirispirod, konkurencia da Sromis gadanawileba kapitalizmis udides mankierebad, aseve Cagvrisa da gaucxoebis mizezad miaCnda. is xedavda, rom mis droSi sawarmoo progress sikeTe mxolod kapitalis mesakuTreTaTvis mohqonda, mSromelebisTvis ki es mxolod met gaRatakebas niSnavda.
bazari
distribucia(saqonlis gacvla)
• qmnis Rirebulebebs
• samuSao Zala iyideba
• muSa iRebs Sromis anazRaurebas
Tavisi samuSao ZalisTvis
konkurentuli
brZola
solidarizacia
saerTo
interesebis mqone
muSaTa klasi
sol
idar
izac
ia
klas
ebis
Seq
mna
• muSaTa klasis gaRatakeba Ö • kapitalizmis krizisebi, mag., Warbi pro- duqciis krizisebi, finansuri krizisebi, gasaRebis krizisebi da a. S.
• brZola sawarmoo saSualebaTa flobisTvis
• damatebuli Rirebulebis miTviseba
• warmoebis procesSi damatebuli
Rirebulebis Seqmna da am gziT
gamdidreba
kapitalistebis urTierT-konkurencia:• konkurenciisken iZuleba • Sejibreba investorTa mosazidad• Sejibreba iafi produq- ciisa da gasaRebis bazrebisTvis
warmoeba
Sroma:
SesaZlo efeqti:
kapitali:
sur. 2: marqsis argumentaciis sabaziso struqtura
20
kapitalizmis
arastabiluroba
sawarmoo
saSualebaTa
kerZo
mflobeloba,
rogorc
klasobrivi
sazogadoebis
maxasiaTebeli
politikuri
moTxovnebi
komunistur
manifestSi
marqsis mixedviT, mogebaze orientirebuli ekonomikuri wyoba arastabiluri da krizisebisadmi midrekili iyo. misi azriT, sabo lood amas CagrulTa revoluciis gamowveva SeeZlo.3
„sawarmoo saSualebaTa centralizacia da Sromis gansazoga-
doeba im wertils miaRweven, sadac SeuTavsebeli gaxdebian maT
kapitalistur garsTan. is afeTqdeba. kapitalisturi kerZo sa-
kuTrebis aRsasrulis dro dgeba.“ (marqsi, 1991: 684685)
karl marqsis Teoriis ukanaskneli sakvanZo cneba, romelsac is, upirveles yovlisa, 1848 wlis komunisturi partiis manifestSi aRwers, aris „sakuTrebis“ cneba, romelic sawarmoo saSualebaTa kerZo mflobelobas gulisxmobs.
marqsisTvis sawarmoo saSualebaTa kerZo mflobeloba kapitalisturi klasobrivi sazogadoebis mniSvnelovani maxasiaTebelia. Tavis adreul naSromebSi prognozirebuli proletaruli revoluciis Semdeg is kerZo sakuTrebis gauqmebas varaudobda. dabali anazRaurebis gamo, romelic mxolod arsebobaze iyo gaTvlili, muSaTa klass ar eZleoda sakuTrebis dagrovebis SesaZlebloba. kapitalistebi ki sakuTrebas Cagvris safuZvelze euflebodnen.
sxva sakiTxebTan erTad marqsi komunisturi partiis manifestSi Semdeg moTxovnebs ayenebda:
• kreditis centralizacia saxelmwifos xelSi saxelmwifo kre-ditisa da yovlismomcveli monopoliis mqone erovnuli bankis meSveobiT;
• transportis centralizacia saxelmwifos xelSi;• saxelmwifo fabrikebisa da sawarmoo saSualebebis gafarToe
ba, yvela miwis kultivacia da gajansaReba erToblivi gegmis Sesabamisad (Sdr. marqsi/engelsi, 1987: 54).
3 marqsis mkvlevrebis azri iyofa imasTan dakavSirebiT, Tu rad miaCnda marqss revolucia _ aucilebel Tu mxolod savaraudo istoriul faqtad. am SemTxvevaSi gadamwyveti mniSvnelobisaa, vimsjelebT amaze misi moRvaweobis calkeuli etapebis Tu misi mTliani Semoqmedebis mixedviT. damatebiTi literatura: hainrihi (2004: 169178).
21
nacionalizaciis
problemebi
istoria, rogorc
klasobrivi
brZolis Sedegi
gaRatakeba
gardauvali ar
aris
Sumpeteri:
„SemoqmedebiTi
ngreva“
marqsis umniSvnelovanesi interpretatori, fridrix engelsi, mogvianebiT amgvari nacionalizaciis uaryofiT mxareebsac aRniSnavda: `rac ufro met sawarmoo Zalas daepatroneba igi [saxelmwifo], miT ufro metad iqceva is sazogado kapitalistad, miT ufro met moqalaqes daCagravs. [...] kapitalisturi urTierTobebi ki ar gauqmdeba, aramed kidev ufro maRal safexurze iqneba ayvanili~ (engelsi, 1988: 553554).
ekonomist jon kenet gelbreits amasTan dakavSirebiT Semdeg cita tas miaweren: „kapitalizmis dros adamiani adamianebs Cagravs. komunizmis dros ki piriqiTaa.“ iseTma saxelmwifom, rogoric iyo sabWoTa kavSiri an gdr, romlebmac gaiziares komunisturi manifestis moTxovnebi bankebis, transportisa da sawarmoo saSualebaTa centralizaciisa da gansazogadoebis Sesaxeb, marcxi ganicada.
marqsi miuTiTebda istoriaze, rogorc klasobrivi brZolis Sedegze, romelic Tavis piks burJuaziasa da proletariats Soris dapirispirebisas aRwevda da romelic sabolood SeiZleboda proletaruli revoluciiT dagvirgvinebuliyo. is aviTarebda utopias uklaso sazogadoebis Sesaxeb, romelic konkurenciisa da sawarmoo saSualebaTa kerZo mflobelobis gareSe arsebobs.
magram istoriam dagvanaxva, rom marqsis mier aRwerili gaRatakeba da sakuTrebis sul ufro metad koncentrireba kapitalistebis xelSi gardauvali ar aris. mogebis ufro samarTliani gadanawileba mSromelTa profkavSirebSi organizebisa da solidarizaciis, aseve socialuri saxelmwifos Seqmnisa da dafuZnebis gziT iqneboda SesaZlebeli.
kapitalis koncentracia avstrieli ekonomistis, iozef Sumpeteris, mier aRwerili `SemoqmedebiTi ngrevis~ saSualebiT iqna daZleuli. is aR wers, rogor xdeba ekonomikuri warmoebebis axleburi reorganizacia inovaciebis, konkurenciis, kri zisebisa Tu axali savaWro bazrebis saSualebiT.
marqsis mier xSirad gamoyenebuli cnebebi „burJuazia“ da `proleta-riati~ urTierTsapirispiro klasebs asaxavs. cneba `proletari~ warmoqmnilia laTinuri sityvisgan `proletarius~ (`yvelaze dabali fenisTvis mikuTvnebuli~). cneba `burJuazia~ franguli warmomavlobisaa da „ekonomikuri sakuTrebis mqone fenas“ niSnavs.
22
saxelmwifo
socializmis
warumatebloba
kvlevis arsi
rogor unda davaxasiaToT
marqsi? vili brandti:
„Tavisuflebisken swrafva“
damatebiTi
literatura:
Francis Wheen (2008),Über Karl Marx. Das
Kapital, München.
„axali, gare Tu Siga bazrebis gaxsna da saxelosnoebisa da fab-rikebis organizaciuli ganviTareba iseTi koncernebis sa-xiT, rogoricaa [...], asaxavs msgavs process [...], romelic uwyve-tad gardaqmnis ekonomikur struqturas Signidan gareT, ganuwyvetliv anadgurebs Zvel struqturas da mudmivad qmnis axals. es `SemoqmedebiTi ngrevis~ procesi kapitalizmis arse-
biTi faqtoria.~ (Sumpeteri, 1942: 137138)
saavtomobilo mrewvelobam meetleebis, mWedlebisa da mejinibeebis adgili daikava. sabeWdi manqanebis damamzadeblebma gza kompiuterebis mwarmoeblebs dauTmes. es gaxlavT SemoqmedebiTi ngrevis magaliTebi, romelic, erTi mxriv, xels uwyobs inovacias, magram, meore mxriv, axal arasaimedoobas qmnis da adamianebis gansakuTrebul moqnilobas moiTxovs.
saxelmwifo socializmis eqsperimenti, romelic marqss efuZneboda, warumatebeli aRmoCnda da Tavisi Teoretikosis diskreditacia moaxdina. gamodis, rom Teoria daZleulia? faqtia, rom jer ar Seqmnila bazris efeqtianobasa da kerZo sakuTrebaze dafuZnebuli ekonomikuri modelis qmediTi alternativa, romelmac praqtikuli gamocdac gaiara.
marqsi ukeTesi analitikosi iyo, vidre mrCeveli. misi swavlebidan praqtikuli rekomendaciebis gamotana Znelia; arc misma prognozebma gaamarTla. Tumca misi kvlevebi kvlav yuradRebis centrSia. marqsi, rogorc sxva aravin, mianiSnebs Tavisufali kapitalizmis riskebsa da krizisebze.
rogor SeiZleba davaxasiaToT marqsi? iqneb ise, rogorc es vili brandtma 1977 wels trirSi karl marqsis saxlis monaxulebisas gaakeTa: „yvelaze metad marqss pativs maSin davdebT, Tu mas, pozitiuradac da negatiuradac, xelSeuxeblobis piedestalidan CamoviyvanT. miuxedavad imisa, Tu ra Seqmnes anda risi Seqmna surdaT marqsisgan, misi azrovnebisa da moqmedebis motivi iyo Tavisuflebisken swrafva, adamianTa ganTavisufleba monobisa da uuflebo damokidebulebisgan.“
23
keinsi:
Sualeduri
gza?
neoklasikuri
azrovnebis
skolis
keinsiseuli
kritika
eWvebi
„uxilavi xelis“
gamo
ekonomikuri
„damavali
spiralis“ riski
2.3. jon meinard keinsi: kapitalizmis marTva
amdenad, problemuria rogorc adam smitis swavleba rac SeiZleba naklebi saxelmwifo gavlenis mqone Tavisufal kapitalizmze, ise marqsis mier konkurenciisa da sawarmoo saSualebaTa kerZo mflobelobis uaryofa. arsebobs ki koordinirebuli kapitalizmis Sualeduri gza, romelic iyenebs bazris sawarmoo Zalebs, magram, amasTanave, abalansebs da arbilebs mis gamanadgurebel Zalebs?
britaneli ekonomisti jon meinard keinsi ganixilavda kapitalizmis orsaxovnebas (romelic ianusis Tvisebaa), ris gamoc igi, marTalia, efeqtiani da produqtiuli iyo, magram struqturulad arastabiluri gaxldaT. is aRiarebda sakuTrebasa da konkurenciaze dafuZnebul bazris models, Tumca upirispirdeboda smitis swavlebasTan dakavSirebul neoklasikuri azrovnebis skolas.
magaliTad, igi akritikebs klasikur ekonomikur Teorias, radgan „misi varaudebi iSviaTad anda arasdros ar gamarTlebula da mas ar SeuZlia realuri ekonomikuri problemebis gadawyveta“ (keinsi, 1966: 319).
1929 wlis mZime msoflio ekonomikuri krizisis gamo keinsi eWvqveS ayenebda „uxilavi xelis“ arsebobasac. bazari, rogorc amas smiti varaudobda, ver axdenda sakuTari Tavis normalizebas, xolo umuSevroba maRal doneze rCeboda da ekonomika xangrZliv stagnacias ganicdida.
keinsma SemoiRo „damavali spiralis“ gageba: rodesac naklebi saqoneli iwarmoeba da adamianebs samsaxuridan aTavisufleben, es momxmarebelTa da mwarmoebelTa undoblobas iwvevs da kidev ufro cota fuli ixarjeba („panikuri dazogva“). moTxovna mcirdeba, mewarmeebi naklebs awarmoeben da kidev ufro amcireben samuSao adgilebs, kidev ufro meti izogeba da a. S. krizisi sul ufro mwvavde
jon meinard keinsi (18831946) _ britaneli ekonomisti, romelmac arsebiTi gavlena moaxdina me20 saukunis ekonomikur Teoriaze.
Tavis gavlenian naSromSi „dasaqmebis, sargeblisa da fulis zogadi Teo ria“ (1936) man eWvqveS daayena bazrebis TviTgankurnebis Zala da daafuZna keinsianizmi, romlis mizani kapitalizmis marTvaa.
keinsi muSaobda aseve bretonvudsis sistemis koncefciaze, romelic omisSemdgomi periodis msoflio ekonomikasa da finansur bazrebs gansazRvravda.
24
saWiroa
saxelmwifos
aqtiuri Careva
koniunqturis
saxelmwifoebrivi
daregulireba
„Soreul
perspeqtivaSi
Cven, yvelani,
gardacvlilebi
varT“
ba da ekonomika SeiZleba xangrZliv depresiaSi Cavardes. msoflio ekonomikuri krizisis Semdeg, romlis drosac yovelive es axda, am ganmartebam xorci Seisxa. keinsma ara marto gamoicno is situaciebi, rodesac Tavisufali bazari ver funqcionirebs, aramed SeimuSava amis sawinaaRmdego koncefciac anticikluri marTvis saxiT.
ekonomikuri vardnis periodSi saxelmwifo unda Caerios bazarSi da unda Caenacvlos kerZo moTxovnas, ris Sedegadac mas davalianeba warmoeSoba da met fuls daxarjavs; anda mas SeuZlia pirdapir gasces fuli moqalaqeebze, magaliTad, gadasaxadebis Semcirebis gziT. Tumca aris imis saSiSroeba, rom es RonisZieba ar gaamarTlebs, Tu adamianebi kvlav ganagrZoben dazogvas undoblobis gamo. ufro qmediTi iqneboda, saxelmwifos uSualod daexarja saxsrebi, magaliTad, quCebi an skolebi aeSenebina. damatebiTi xarjebiT dasaqmdeboda meti adamiani, romlebic isev mets moixmardnen, gaizrdeboda moTxovna da, Sesabamisad, procesi `aRmavali spiralis~ principiT ganviTardeboda. keinsi amas Semdegnairad gamoxatavda:
„Tu Cven as ormocdaaT milion funtze mets gavcemT, maSin yve-la adamians maRali Semosavali eqneba; da maT, vinc umuSevaria, aRar dasWirdebaT umuSevrobis Semweoba. amas garda, es xarjebi garkveuli raodenobis adamianebs daasaqmebs. fuli ekonomikaSi itrialebs, sxvadasxva saqonlisTvis gaicema da mxolod mcire-oden warmoebebSi ar iqneba koncentrirebuli.“ (keinsi, 1939, citirebulia vainertis (2008) mixedviT)
amiT man uaryo rwmena bazris TviTdabalansebis Sesaxeb, rogorc amas smiti uSvebda. cnobilia misi zeviT moyvanili gamonaTqvami „Soreul perspeqtivaSi Cven, yvelani, gardacvlilebi varT“. amiT is politikuri pasuxismgeblobisken mouwodebda, vinaidan ufro mniSvnelovnad miaCnda dRevandeli dasaqmebisa da ekonomikuri zrdis uzrunvelyofa, vidre ukeTesi momavlisa da TviTregulirebad bazarze saTuo imedebis damyareba.
Tumca keinsi eTanxmeboda im azrs, rom bazarSi Careva sariskoa, vinaidan am Carevis swori droisa da swori moculobis gansazRvra rTulia. amasTan dakavSirebiT is werda:
„aSkaraa is faqti, rom metad saeWvoa Cveni Zireuli codna, rom-lis safuZvelzedac savaraudo Sedegebi unda SevafasoT. faq-torebis Cveneuli gageba, romlebiTac ramdenime wlis Semdeg unda ganisazRvros investiciis Sedegi, Cveulebriv, mwiria da xSirad umniSvnelo.“ (keinsi, 1966: 126)
25
egreT wodebuli
keinsiseuli
revolucia
sur. 3: keinsis argumentaciis sqematuri struqtura
misma kvlevebma da misma rekomendaciebma, rom saxelmwifo bazarSi unda Caerios, maSin imdenad didi gavlena moaxdina, rom xSirad saubroben „keinsiseul revoluciaze“, romliTac is daupirispirda rogorc smits, ise marqss. reaqciac Sesabamisi iyo: liberalebi da konservatorebi keinss Sefarul socialists uwodebdnen. marqsistebi ki mas bazris qomags eZaxdnen. faqtia, rom keinsi im droisTvis ara marto germaniaSi moaxloebul diqtaturebs SeewinaaRmdega da Tavisi rCevebiT demokratiis SenarCuneba surda.
ekonomikuri zrda
msoflio ekonomikuri
krizisi,mudmivi
stagnacia
breton-vudsi:
• fiqsirebuli gacvliTi kursebi
• finansuri kontroli +•saprocento ganakveTebis
politika • fuladi masis zrda
funqcionirebadi ekonomi-kuri wonasworoba:
• miwodebisa da moTxovnis dabalanseba (Sroma, kapitali)
• daculi dasaqmebuli mosaxleobis farTo masebis
msyidvelobiTi unari warmoeba da saqonelbrunva
funqcionirebs
• xelfasebi produqtiulobis Sesabamisad izrdeba
• fuladi masis zrda
wonasworobadakarguli ekonomika:
• gaTavisuflebebi da cota naRdi fuli
• dasaqmebulis mier panikuri dazogva da Semcirebuli moTxovna saqonelze
• dabali warmoeba
• Semdgomi gaTavisuflebebi da Semcirebuli investiciebi moTxovnis axal
klebas iwvevs
saxelmwifo...
• krizisebis dros gvevlineba, rogorc moTxovnis subieqti da mamoZravebeli Zala, riTac xels uwyobs koniunqturasØ amiT zrdis moTxovnas
• ekonomikuri zrdis periodSi axdens dazogvas Savi dRisTvis
• warmoSobs ndobas da upiris-pirdeba panikur dazogvas
• safrTxis Semcveli finansuri bazrebi
• politikuri krizisebi ekonomikuri SedegebiT
aRma
val
i sp
iral
i
kein
sis
argu
ment
acii
s am
osa
val
i we
rtil
i
kein
sis
argu
ment
acii
s am
osa
val
i we
rtil
i
dam
aval
i sp
iral
i
ekonomikuri krizisi
finansuri politikis menejmenti
mizezebi:
26
„fsiqologiuri
kanoni“
keinsis gavlena
me-20 saukuneze
„rogorc Cans, dRevandeli avtoritaruli saxelmwifo siste-mebi umuSevrobis problemis gadawyvetas Sromisunarianobisa da Tavisuflebis xarjze cdiloben. aSkaraa, rom msoflio aRar iqneba momTmeni umuSevrobis mimarT, romelic, Cemi azriT, xan-mokle perioduli gamococxlebis miuxedavad, dRevandel kapi-talistur individualizmTanaa dakavSirebuli. Tumca proble-mis swori analizi am daavadebis gankurnebis da, imavdroulad, Sromisunarianobisa da Tavisuflebis SenarCunebis SesaZle-blobas iZleva.“ (keinsi, 1966: 321)
amas garda, keinsma „fsiqologiuri kanoniT“ daasabuTa, ratom aris gadanawileba ara marto socialurad sasurveli, aramed ekonomikurad racionaluric. dinamikur ekonomikas sakmarisi moTxovna esaWiroeba. da vinaidan mzardi Semosavlebis fonze dazogvis koeficienti matulobs, moxmarebisadmi midrekileba ki iklebs, mizanSewonilia, dabali anazRaurebis mqone adamianebi, romelTa dazogvis koeficienti ufro mcirea, met Semosavals iRebdnen.
sabolood, keinsma gadamwyveti roli Seasrula egreT wo debuli bretonvudsis sistemis CamoyalibebaSi.
keinsma me20 saukuneze iseTi gavlena moaxdina, rogoric arcerTma sxva ekonomistma. misi rekomendaciebis mizanmimarTuli ganxorcieleba pirvelad aSSSi 1933 wels demokrati prezidentis, franklin d. ruzveltis, mier iniciirebuli `axa li kursiT~ („New Deal“) moxda: jer erTi, sagrZnoblad imata saxelmwifo investiciebma, magaliTad, infrastruqturis sferoSi. meorec, socialuri momsaxurebis zrdam moxmarebis gamyareba gamoiwvia, vinaidan dabali Semosavlis mqone anda Semosavlis armqone adamianebs dazogvis mcire koeficienti axasiaTebT. 1970ian wlebamde keinsis swavleba qrestomaTiad iyo aRiarebuli. germaniaSi misi gansakuTrebuli mimdevari gaxldaT ekonomisti karl Sileri, socialdemokrati,
breton-vudsis sistema: 1944 wels amerikul kurortze, bretonvudsSi, gaimarTa kon ferencia, romelmac omisSemdgomi msoflios safinanso arqiteqtura gansazRvra. misi arsi iyo saerTaSoriso savaluto sistema, romlis Tanaxmad, gacvliTi kursis ryevebi amerikul dolarTan mimarTebiT aisaxeboda. daarsda saerTaSoriso savaluto fondi (ssf) da msoflio banki, rogorc saerTaSoriso kreditebis gamcemi da finansuri bazris maregulirebeli institutebi. bretonvudsis sistemam 1973 wlamde iarseba. savaluto bazarze warmoqmnili ryevebis fonze uari eTqva gacvliTi kursis dolarze mibmis princips. amiT daingra finansuri bazris stabiluroba.
27
1966_1972 wlebSi finansebisa da ekonomikis federaluri ministri. im periodSi aSSis konservatorma prezidentma riCard niqsonma brZana: „axla Cven, yvelani, keinsianelebi varT“.
miuxedavad amisa, 1970iani wlebis Sua xanebidan keinsianizmi krizisSi moeqca. erTi mxriv, anticiklurma sabiujeto politikam ver imuSava keinsis koncefciis Tanaxmad. marTalia, krizisis dros xarjebma imata, magram sabiujeto davalianebis dafarva ekonomikurad ukeTes wlebSic ver moxerxda. amis gamo gaizarda saxelmwifos valebi da deficituri xarjebis dafarvis SesaZleblobebi krizisidan krizisamde mcirdeboda. amas daemata navTobis ori krizisi. navTobis fasebis aranormalurma zrdam warmoSva `mankieri wre~: xelfasebi gaizarda, magram momatebulma energofasebma gaabaTila damatebiTi Semosavali; xelfasebi kvlav gaizarda, ramac gamoiwvia inflaciis mateba. aman ki isev Seamcira xelfasebi. saxelmwifo ekonomikurma programam qmediToba dakarga. ekonomika imavdrouli maRali inflaciis fonze stagnacias ganicdida (stagflacia). asparezze neoliberalebi da neoklasikosebi gamovidnen da warmoebaze orientirebuli miwodebis politika wamoswies: dRis
wesrigSi dadga adgilobrivi mewarmeebis mxardaWera xarjebis Semcirebis gziT, biujetis konsolidireba da eko nomiuri xarjva.
mravalwliani liberaluri ekonomikuri politikis Semdeg, maT Soris, 2007 wels dawyebuli finansuri bazris krizisis gamo, sul ufro xmamaRla gaismis moTxovna farTod deregulirebul bazarSi saxelmwifos Carevis Taobaze. igrZnoba keinsis xelaxali gaazrebis tendencia. es namdvilad ar aris gasakviri, radgan is, rasac keinsi saerTaSoriso finansur bazrebze werda, dRes ise aqtualuria, rogorc arasdros:
„spekulantebi sapnis buStebiviT uvnebeli arian warmoebis uwyvet nakadSi. magram saqme seriozuladaa, Tu warmoeba speku-laciis qarcecxlSi sapnis buStad iqca. rodesac qveynis kapi-talis ganviTareba kazinos saqmianobis gverdiTi produqtia, sa-
muSao, savaraudod, cudad aris Sesrulebuli.~ (keinsi, 1966: 134)
stagflacia: stagnaciisa da infla
ciis droSi Tanxvedra.
(Das Wirtschaftslexikon 2009)
keinsianizmis
problemebi
damatebiTi
literatura:
Reinhard Blomert(2007), John MaynardKeynes,Reinbek.
Heinz-J. Bontrup(2006), Keyneswollte den Kapitalismusretten. Zum60. Todestag vonSir John MaynardKeynes, Bonn.
28
1. sufTa
kapitalizmi
2. antikapitalizmi
3. marTvadi
kapitalizmi
2.4. ekonomikuri Teoriis idealuri tipebi
yoveldRiur politikur diskusiaSi smitis, marqsisa da keinsis ideebi yovlismomcvelia. Tu liberali politikosi cdilobs, saxelmwifos mxolod misi ZiriTadi amocanebi daukavSiros da miaCnia, rom saxelmwifo ar aris problemis gadaWris nawili, saxelmwifo Tavadaa problema, maSin is adam smitis Sexe dulebas izia rebs. SeuzRudavi msoflio kapitalizmis epoqaSi, rodesac bazrebi sul ufro xSirad kargaven wonasworobas, keinsis midgoma sabazro ekonomikis marTvis Sesaxeb kvlav aqtualuri xdeba. da rodesac vuyurebT ganviTarebad qveynebSi arsebuli fabrikebis suraTebs, sadac dasaqmebulebi 14 saaTis ganmavlobaSi keraven tansacmels eqspluatatoruli anazRaurebisTvis, uneb lieT marqsis ideebi mogdis TavSi.
es gasakviri ar aris, vinaidan idealuri tipis konteqstSi4 smiti, marqsi da keinsi warmoadgenen sam gansxvavebul ekonomikur msoflmxedvelobas, romelTac calkeuli politikuri banakebi maSin iSvelieben, rodesac saqme gadanawilebas, bazrisa da saxelmwifos urTierTobas da ekonomikuri politikis sxva sakiTxebs exeba. sami idealuri tipis aRwera Semdegnairadaa SesaZlebeli:
1. saxelmwifo ekonomikuri procesebisgan ganze unda dadges. sakuTrebisken swrafva ekonomikuri moqmedebis mamoZravebeli Zalaa da amitom is xelSeuxebelia (smitiseuli libertarianuli Sexeduleba).
2. kapitalistur ekonomikur sistemas, romelic sawarmoo saSualebaTa kerZo mflobelobas da konkurencias efuZneba, masebis Cagvrisa da gaRatakebisken mivyavarT. amdenad, is gauqmdeba (marqsiseuli komunisturi Sexeduleba).
3. ekonomikuri wesrigi sakuTrebasa da sabazro ekonomikas efuZneba, Tumca saxelmwifo ereva ekonomikaSi regulirebis, gadanawilebisa da makroekonomikuri menejmentis, anu moTxovnis gamiznuli marTvis gziT. kerZo sakuTreba garantirebulia, Tumca imavdroulad dakavSirebulia socialur valdebulebebTan da pasuxismgebelia sazogadoebis winaSe (keinsiseuli socialuri demokratia).
4 aq „idealuri tipi“, sociolog maqs veberis gagebiT, aris realobis gamiznuli gadaWarbeba, raTa SesaZlebeli gaxdes socialuri sinamdvilis segmentebis azrobrivi warmosaxva da gansazRvra. „idealuri tipi“ niSnavs aseve imas, rom, savaraudod, am Sesaval nawilSi saubaria mxolod cali TvaliT danaxul gamartivebul xedvaze.
29
„imdeni bazari,
ramdenic
SesaZlebelia,
imdeni dagegmva,
ramdenic
saWiroa“
ra pasuxs
gvTavazoben
am SekiTxvebze
social-
demokrati
politikosebi?
ekonomikuri Teoriebis am diskursidan ikveTeba: Tavisufali bazari warumatebelia, iseve, rogorc sabazro wesrigis sruli uaryofis cda. istoria gvaswavlis, rom damangrevelia rogorc bazris radikalizmi, ise bazris sruli gauqmeba. kapitalizmi unda imarTebodes, Tu miznad socialuri demokratiis miRwevaa dasaxuli. imdroindeli gavleniani ekonomistis, karl Sileris, mondomebiT, yovelive es 1959 wlis gsdpis godesbergis programaSi Semdegnairad aisaxa: „imdeni bazari, ramdenic SesaZlebelia, imdeni dagegmva, ramdenic saWiroa“.
rogorc ukve aRiniSna, warmodgenili Teoriebi istoriul konteqstSi unda ganvixiloT. istoriam dagvanaxva, rom kapitalizmi ar dangreula Tavisi Siga dapirispirebebis gamo, rogorc amas karl marqsi winaswarmetyvelebda. Tumca kapitalizms arc harmoniuli wonasworobisTvis miuRwevia, rogorc amas adam smiti moeloda. me20 saukunem moitana mosaxleobis farTo masebisTvis manamde ucnobi keTildReoba, aseve socialuri mRelvarebebi da uTvalavi krizisi. rogor unda Sefasdes yovelive es socialuri demokratiis TvalsazrisiT? maTias platceki, peer Stainbruki da frankvalter Stainmaieri 2007 wels dabeWdil wignSi „drois simaRleze“ erTerT savaraudo pasuxs gvTavazoben:
„erTi mxriv, orTodoqs marqsistTa da, meore mxriv, liberalTa viwro ekonomikur azrovnebas Teoretikos eduard bernStainis garemocvaSi myofi „revizionisti“ social-demokratebi politi-kis upiratesobas, aseve reformebisa da progresis, kompromisisa da klasobrivi zRvris miRma arsebul interesTa dabalansebis principebs upirispirebdnen. iq, sadac sxvebi ekonomikuri da is-toriuli Zalebis TviTdinebas endobodnen, social-demokratebi transformaciuli procesebis aqtiur da pragmatul marTvaze amyarebdnen imedebs. maT surdaT, bazrebis dinamika aqtiurad dae-kavSirebinaT socialur reformasa da sazogadoebriv ganaxle-basTan, raTa amiT sistematurad xelmisawvdomi gaexadaT eko-nomikuri zrda da keTildReoba mosaxleobis yvela jgufisTvis; ara marto hqonodaT SeTanxmebuli midgoma sabazro ekonomikis, demokratiisa da socialuri Tanadgomis mimarT, aramed mieRwiaT politikuri saSualebebis gamoyenebiT am principebis pozitiu ri urTierTqmedebisTvis _ swored amaSi mdgomareobda me-20 sauku-nis dasawyisSi progresis istoriulad sruliad axali da uprece-dento social-demokratiuli xedva. praqtikulad pirvelad da
30
sad imyofeba dRes
ekonomikuri mecniereba?
rTuli SekiTxva:
magaliTi
arcerTi
gabatonebuli
azri: ori mizezi
uprecedento warmatebiT moxerxda imis SeTavseba, rac istori-ulad Seusabamod da erTmaneTis sawinaaRmdegod iyo miCneuli: dinamikuri sabazro ekonomika, arsebuli demokratia da socia-luri Tanadgoma. sruliad damsaxurebulad uwoda amas sociolog-ma ralf darendorfma „social-demokratiuli me-20 saukune“. [...] dRes xelaxla da mkafiod unda gavixsenoT, ra mZimed mosapovebeli iyo socialuri demokratiis gamarjveba sakuTar oponentebze da rogori mowyvladia am warmatebis nayofi 21-e saukuneSi. […] amde-nad, uaRresad saWiroa, TviTdajerebulma social-demokratiam gaiazros, ramdenad mniSvnelovani da samagaliToa kvlav 21-e sau-kunis msofliosTvis misi warmatebis idea, romelic marqsistuli orTodoqsulobisa da liberaluri Laisser-faire-s dapirispirebis konteqstSi ganviTarda. es imitom, rom globalizaciis epoqaSi bazrebs, demokratiasa da sazogadoebas Soris arsebul fundamen-tur Siga daZabul urTierTobebSi araferi ar Secvlila.“(platceki/Stainbruki/Stainmaieri, 2007: 1921)
2.5. ekonomika dRes
istoriulad umniSvnelovanesi ekonomistebis wardgenis Semdeg ismeba kiTxva, Tu sad imyofeba dRes ekonomikuri mecniereba. imas, rom am SekiTxvaze pasuxis gacema rTulia, Semdegi ambavi cxadyofs:
evropul TanamegobrobaSi didi britaneTis gawevrebasTan dakavSirebiT 1973 wels yoveldRiur gazeTSi „London Times“ daibeWda 154 ekonomistis mier xelmowerili werili im varaudis Sesaxeb, rom did britaneTs evropuli Tanamegobrobis wevroba ekonomikurad ufro met zarals moutanda, vidre sargebels. meore dRes gamoqveynda (sxva) 142 ekonomistis Tvalsazrisi imis Taobaze, rom es wevroba didi britaneTisTvis, savaraudod, ufro sasargeblo iqneboda, vidre zianis momtani. mogvianebiT daibeWda mkiTxvelis werili, romelSic gamoiTqva eWvi, rom ekonomistebs didi britaneTis ekonomikisTvis ufro meti zarali moaqvT, vidre sargebeli (citirebulia vagneri/vigardis (2002: 773) mixedviT).
es anekdoturi SemTxveva gviCvenebs, rom ekonomikur mecnierebaSi gabatonebuli azri albaT ar arsebobs. amas ZiriTadad ori mizezi aqvs:
31
pirveli: arcerTi
mecniereba ar
aris agebuli
`kldeze~
meore:
ekonomikuri
gamonaTqvamebi
Rirebulebeb-
Tanaa
dakavSirebuli
pirvel rigSi, ekonomika, iseve, rogorc nebismieri mecniereba, filosofos karl poperis sityvebi rom moviSvelioT, ara kldeze, aramed Waobzea agebuli. es imas niSnavs, rom monacemebi, faqtebi da dakvirvebebi, romlebidanac ekonomistebi TavianT daskvnebs akeTeben, arazusti da, SesaZloa, ubralod mcdaria.
meorec, ekonomikuri mecniereba gansakuTrebuladaa dakavSirebuli RirebulebebTan. sabunebismetyvelo mecnierebebisgan gansxvavebiT, misi varaudebi da Teoriebi adamianebisa da sazogadoebis warmodgenebiT ganisazRvreba. ekonomisti, romelsac sjera, rom adamiani aris maqsimaluri mogebisken mimarTuli homo oeconomicus, miva sxva Sefasebamde, vidre ekonomisti, romelic adamians socialur da kompleqsur arsebad aRiqvams.
ekonomistma Jurnalistma andreas hofmanma Tavis publikaciaSi Segvaxsena, rom sarwmuno faqtebze dafuZnebuli ekonomika, savaraudod, didi odenobiT Seicavs ideologias da, amdenad, Cven ekonomistTa rCevebs kritikulad unda SevxvdeT.
„me ar SemiZlia avide TviTmfrinavSi ise, rom subsidiebze ar vi-fiqro. ekonomistebs sZulT subsidiebi. subsidiebi borotebis im-periidan warmoiSoba; isini ekonomikis paralizebas iwveven. Tumca subsidiebis gareSe vercerTi aerobusi ver ifrenda. Cven mxolod imitom davfrinavT aerobusebiT, rom zogierT saxelmwifo meTaurs TviTmfrinavebis ageba surda. sxva SemTxvevaSi boingi iseve ibatonebda haerSi, rogorc bil geitsi kompiuterebze. [...] anda aviRoT profkavSirebis Zalaufleba. amboben, rom profkav-Sirebi abrkoleben firmebis warmatebebs. magram maSin ratom arian mTel msoflioSi swored germaneli avtomwarmoeblebi, manqanaTm-Seneblebi, liTonisa da eleqtrowarmoebebi ase warmatebuli? maT ar unda umarTlebdeT, vinaidan swored maT sawarmoebSia yvelaze Zlieri profkavSirebi. [...] praqtikul magaliTebs namdvili eko-nomisti eqspertebi Zalze iSviaTad iyeneben. Tu realobas moiSve-liebT, daimsaxurebT ekonomistis gamkicxav mzeras, romelsac mohyveba ganmarteba, rom saubaria ara realobaze, aramed „struq-turul-politikur midgomaze“. [...] maSin ratom ar iZleva xSirad es ruka swor mimarTulebas? pirveli msoflio omi ar unda dawye-buliyo, vinaidan is ekonomistebs ararentabelurad miaCndaT. „Sav xuTSabaTamde“ rva dRiT adre, 1929 wlis oqtomberSi ekonomikis varskvlavma irving fiSerma brZana, rom sabirJo kraxi arasdros ar moxdeboda. germaniis xuTi recesiidan arcerTi ar yofila winaswar gamocnobili romelime mecnieris mier, iseve, rogorc
32
ekonomika ar
aris zusti
sabunebismet yve-
lo mecniereba
daskvna: sakuTari
midgomebis
gacnoba
ori banaki: miwodebisa
da moTxovnis politikebi
miwodebis
politika:
adam smiti,
devid rikardo,
jon stiuart
mili
oTxmocdaaTiani wlebis internetis bumi. 2002 wlis Semodgomaze institutebi 2003 wlisTvis 1,4%-ian zrdas moelodnen, Tumca re-alurad ekonomika 0,2%-iT Semcirda da dRemde yvela mkiTxaobs, ratom iqmneba germaniaSi samuSao adgilebi da kvlav izrdeba eko-nomika. navTobi Zalian gaZvirda da angela merkeli aflavebs re-formebs.“ (gamoqveynda gazeTSi „Süddeutsche Zeitung“ 2006 wlis 16 seqtembers)
faqtia, rom ekonomika ar aris zusti sabunebismetyvelo mecniereba, romelsac zusti prognozebis gakeTeba SeuZlia, aramed is varaudebze dafuZnebul, metnaklebad damajerebel, empiriulad gamarTlebul Tezisebs gvTavazobs.
ra daskvna unda gamovitanoT am msjelobidan? cxadia, ara is, rom ekonomikuri mecniereba naklebad mecnierulia da misi gamonaTqvamebis interpretireba sruliad Tavisuflad SeiZleba. aq mniSvnelovania, rom ekonomistebi gvacnobdnen TavianT sawyis Sexedulebebsa da mosazrebebs, raTa mkiTxvels SeeZlos maTi daskvnebis klasificireba da interpretireba.
ekonomikuri mecnierebebi dRes SeiZleba uxeSad daiyos or banakad _ miwodebis politikad da moTxovnis politikad, romelTa Soris, cxadia, kavSirebi da damTxvevebi arsebobs.
miwodebis politikamiwodebaze orientirebuli ekonomikuri politika warmodgenilia adam smitis neoklasikuri Teoriis tradiciebSi, romlis gamgrZeleblebi arian ekonomistebi devid rikardo, jon stiuart mili da sxvebi. politikuri moTxovna, romelic saxelmwifos kritikisa da bazris liberaluri Teoriidan ikveTeba, gulisxmobs mewarmeebisTvis SeZlebisdagvarad xelsayreli pirobebis Seqmnas, rodesac isini kargi mogebis miRebas SeZleben. aqedan warmoiSva termini `miwodebis politika~: unda moxdes saqonlisa da momsaxurebis miwodebis optimizacia. Teoriis Tanaxmad, aqedan avtomaturad warmoiSoba moTxovna. saxelmwifo rac SeiZleba naklebad unda Caerios bazarSi. subsidiebi, saxelmwifo sakuTreba da regulirebebi minimumamde unda Semcirdes, unda SenarCundes SeZlebisdagvarad dabali gadasaxadebi da mosakreblebi. centraluri banki uzrunvelyofs valutis stabilurobas, Tumca ar ereva koniunqturul ryevebSi.
33
moTxovnis
politika: jon
meinard keinsi
xelfasis
gansxvavebuli
ganmartebebi
damatebiTi
literatura:
Eine gute Übersicht über die Hintergründe dieserDebatte befindetsich im lesenswertenund gut verständlichenBuch von PeterBofinger „Grundzügeder Volks-wirtschaftsle-hre“ (2007).
moTxovnis politikamoTxovnaze orientirebuli ekonomikuri politika jon meinard keinsis dafuZnebulia da dasaqmebisa da koniunqturis marTvaSi saxelmwifos aqtiur monawileobas moiTxovs. aq ZiriTadi mniSvnelobisaa qveynis ekonomikaSi uwyveti moTxovnis uzrunvelyofa. amasTanave, xelfasebi produqtiulobis Sesabamisad mainc unda gaizardos. henri fordi, romelmac Tavis qarxnebSi masobriv warmoebas misca dasabami da amiT produqtiulobis stimulirebas axdenda, mxars uWer da ufro maRal xelfasebs moTxovnis interesebidan gamomdinare. mas miaweren citatas `manqanebs manqanebi ar yiduloben~.
rodesac kerZo moxmareba da investiciebi klebulobs, saxelmwifom sainvesticio programebi da dasaqmebis intensiuri RonisZiebebi unda daiwyos. am damatebiTi moTxovnis gziT mewarmeebi kvlav aZliereben investirebas, matulobs dasaqmeba da izrdeba kerZo moTxovna. krizisis dros centralurma bankma mxari unda dauWiros koniunqturas saprocento ganakveTebis SemcirebiTa da fuladi masis gazrdiT.
ganmasxvavebeli niSnebimiwodebaze orientirebuli da moTxovnaze orientirebuli ekonomikuri politikebis mTavari ganmasxvavebeli niSani xelfasis mniSvnelobis Sefasebaa. pirveli xelfass ganixilavs xarjis damamZimebel faqtorad, romelic gansakuTrebiT krizisis dros unda Semcirdes. meore xelfass ganmartavs, rogorc qveynis ekonomikaSi moTxovnis gadamwyvet faqtors, romelic ekonomikuri vardnis periodSi unda gamyardes, raTa ar warmoiSvas `damavali spirali~, rogorc es 1920iani wlebis msoflio ekonomikuri krizisis dros moxda. moTxovnis deficits zogierTi ekonomisti germaniis 20012005 wlebis stagnaciis mizezad moixseniebs. xelfasebis mravalwliani gayinvisa da Semcirebuli saxelmwifo investiciebis kombinaciiT daeca Siga moTxovna, ramac germaniis ekonomikaze uaryofiTi gavlena moaxdina. rogorc krizisidan gamosavali, moTxovnil iqna xelfasis gazrda da saxelmwifo ekonomikuri programebi (horni, 2005). Tumca moTxovnis politikasTan mimarTebiT ori problema warmoiSoba: pirvel rigSi, praqtikulad rTulia, miaRwio saxelmwifo biujetis davalianebis realur dafarvas ekonomikurad xelsayrel periodSi. sxvasTan erTad esec gaxldaT saxel mwifo biujetis davalianebis Semdgomi zrdis mizezi. sabolood sul ufro mcirdeba SesaZleblobebi ekonomikuri programebisa da politikuri aqtivobebisTvis. meorec, stimulirebulma moTxovnam da centraluri bankis politikam, romelic bazarze fulis mozRvavebas gulisxmobda, zog Sem
34
1970-iani wlebis
keinsianizmidan
1990-iani wlebis
vaSingtonis
konsensusamde
germaneli
ekonomistebi:
maTi umravlesoba
miwodebazea
orientirebuli
TxvevaSi gamoiwvia xelfasebis mudmivi zrda, rasac, Tavis mxriv, inflaciamde mivyavarT. amas ki, kvlav maRali xelfasebis swraf gaufasurebasTan mivyavarT. imavdroulad inflaciam ganapiroba `panikuri dazogva~, romelmac moxmarebis stagnacia moaxdina. am ganviTarebis logikuri Sedegi iyo 1970iani wlebis stagnaciisa da inflaciis fataluri kombinacia _ egreT wodebuli stagflacia.
romelia am ori Teoriidan ufro gavleniani? rogorc ukve iqna aRwerili, ekonomikuri krizisebis dros 1920iani wlebidan 1970ian wlebamde keinsiseuli moTxovnis politika mTel msoflioSi dominirebda. msoflio ekonomikis stagnaciasa da mzard inflaciaze (stagflacia) sapasuxod, 1970ian wlebSi neoklasikuri miwodebis politika renesanss ganicdida. miwodebis politikis warmarTva 1980iani wlebidan aSSSi ronald reiganma, did britaneTSi margaret tetCerma da germaniaSi Semsubuqebuli formiT helmut kolma daiwyes. 1990ian wlebSi es ekonomikuri politikis mimarTuleba vaSingtonis konsensusis doqtrinaSi aisaxa da Semdgom mTel msoflioSi gavrcelda. upirveles yovlisa, msoflio bankisa da saerTaSoriso savaluto fondis saSualebiT xdeboda propagandireba liberalizaciis politikisa, romelic gadasaxadebis Semcirebas, privatizacias, deregulacias, Tavisufal vaWrobas da subsidiebis gauqmebas gulisxmobda: bazari unda ganmtkicebuliyo, xolo saxelmwifos ukan unda daexia. amasobaSi msoflio bankis yofili xelmZRvaneli da nobelis premiis laureati, ekonomisti iozef e. stiglici vaSingtonis konsensusis cnobili kritikosi gaxda. mas brma ndoba miaCnia ideologiad, romelsac ar aqvs empiriuli safuZveli. arseboben saxelmwifoebi, romlebmac bazris liberalizaciis receptebi gaiziares da ekonomikis stagnacias ganicdian, maSin, rodesac sxvebma bazrebis ufro Zlieri koordinirebisa da marTvis wyalobiT socialur da ekonomikur warmatebas miaRwies (stiglici, 2002).
germaneli ekonomistebis umravlesoba, rogorc Cans, amJamad miwodebis politikas emxroba. rodesac 2005 wels, wiTelmwvane koaliciis CanafiqriT, moTxovnis deficiti saxelmwifo xarjebiT unda daZleuliyo, anu klasikuri keinsiseuli politikis Sesabamisad, 250ze metma ekonomikis profesorma `hamburgis mimarTvaSi~ miwodebaze orientirebuli ekonomikuri politika moiTxova. moTxovnaze orientirebuli politikis momxre ekonomistebs gasul wlebSi Tavis dacva uwevdaT, axla ki maTi Tvalsazrisi met yuradRebas imsaxurebs.
35
keinsiseuli
pasuxebi
2008 wlis
finansuri
bazris
krizisze
keinsis moTxovnis TeoriiT, magaliTad, SegviZlia avxsnaT, ratom moaxdina gavlena 2008 wlis finansuri bazris krizisma realur ekonomikaze ase swrafad da Rrmad da ratom gamoiwvia recesia mTel msoflioSi. mocemul situacias bevrma qveyanam moTxovnis stimulirebis klasikuri keinsiseuli politikiT upasuxa, rac saxelmwifo xarjebis zrdasa da mosaxleobis farTo masebis msyidvelobiTi unaris gaZlierebas gulisxmobda.
2008 wlidan finansuri bazrisa da ekonomikurma krizisma masobrivi gadaazreba gamoiwvia. Tavad „doiCe bankis“ gamgeobis Tavmjdomare iozef akermani ambobs: „me aRar mjera bazris TviTgankurnebis Zalebis“ (akermani, 2008) da globalur finansur meTvalyureobas iTxovs. bazris radikalebs Tavis dacva uwevT da xdeba keinsis moZRvrebis xelmeored aRmoCena, vinaidan misi Teoriebi am mZime kriziss ganmartavs da misi daZlevis SesaZlo gzebs gvTavazobs.
keinsis aqtualoba araa SemTxveviTi. bolos da bolos, misi mTavari naSromi „dasaqmebis, sargeblisa da fulis zogadi Teoria“ aris pirmSo 1930iani wlebis msoflio ekonomikuri krizisisa, romelic nawilobriv dRevandel mdgomareobas hgavs. maSinac da axlac, finansuri bazris kraxis Semdeg, mTel msoflioSi koniunqtura erTdroulad Semcirda, ramac negatiuri `damavali spirali~ warmoSva. krizisis kidev ufro gaRrmavebis SiSiT da Semcirebuli msyidvelobiTi unaris fonze Sinameurneobebi ufro naklebs moixmaren, mewarmeebi investiciebis gadavadebas axdenen da bankebi TiTqmis aRar gascemen kreditebs. kidev ufro mcirdeba warmoeba, ris gamoc adamianebi samuSao adgilebs kargaven da isev klebulobs moxmareba. 1930iani wlebis kriziss bolo mxolod mas Semdeg moeRo, rac gafarTovda bazris regulirebis masStabebi da saxelmwifo sainvesticio programebi, rasac swored keinsi qadagebda.
rogor aixsneba amerikuli uZravi qonebis bazarze krizisis warmoSoba? iq gaCnda giganturi spekulaciuri buSti, romelmac saerTaSoriso sabanko sistema kolafsis piras miiyvana. keinsis moswavle haiman minski amis ganmartebisas damajereblad iSveliebs sakuTar maswavlebels (minski, 1986). xangrZlivi ekonomikuri zrdis periodSi matulobs sixarbe da riskisadmi midrekileba. ufro meti mogebis Ziebis fonze izrdeba riskiani qmedebebis raodenoba. bankebs Soris mimdinare konkurenciis gamo isini Tavs arideben regulirebas axali finansuri produqtebis saSualebiT, raTa sarisko investiciebi daafinanson. rodesac uamravi riski grovdeba, xuxula ingreva, rac Semdgom moxda kidec. rogorc gamosavals, minski
36
damatebiTi
literatura:
Michael Dauderstädt(2009), Krisenzeiten:
Was Schuldenvermögen undwas Vermögen
schulden, Friedrich-Ebert-Stiftung
(Hg.), Bonn.
germaniis ekonomikis
kvlevis institutebis klasifikacia
iTxovs saxelmwifos meSveobiT regulirebas, raTa bazari sakuTari Tavisgan iqnes daculi da gadailaxos finansuri krizisi. araregulirebad msoflio finansur bazrebTan gamoTxovebas keinsi jer kidev Tavis 1926 wlis eseSi „Laisser-faires dasasruli“ iTxovda. man praqtikuladac Seitana wvlili msoflio bazris wesebis SeqmnaSi. sxvaTa Soris, is monawileobda bretonvudsSi gamarTul konferenciaSi, sadac SemuSavda msoflio finansuri bazrebis wesrigis proeqti, romelic mravali aTwleulis ganmavlobaSi stabilurobas uzrunvelyofda. da axla es sakiTxi kvlav msoflio dRis wesrigSia. londonis 2009 wlis aprilis ekonomikurad umniSvnelovanesi 20 qveynis (G20) Sexvedra meore bretonvudsad ganixileboda. am mimarTulebiT iq mcire, magram mniSvnelovani nabijebi gadaidga: gadawyda hejfondebisa da sareitingo saagentoebis msoflio regulireba da saerTaSoriso savaluto fondTan finansuri stabilurobis forumi Seiqmna. ra gzas gvTavazobs keinsi krizisidan Tavis dasaRwevad? koniunqturuli ryevebi, rogorc wesi, saprocento ganakveTebis politikis saSualebiT unda imarTebodes. Sesabamisad, 2008 wlis krizisis sapasuxod, mTeli msoflios centralur bankebSi daiwia procentebma. krizisis simZimis gamo am RonisZiebas Cveuli zemoqmedeba ki ar hqonia, aramed daiwyo fulis dagroveba, rogorc amas keinsi gansakuTrebulad mZime krizisebis dros winaswarmetyvelebda. imisaTvis, rom kerZo investiciebisa da moxmarebis deficitis Sedegebi daiZlios, davalianebis dasafaravad keinsi saxelmwifo investiciebs ixmobs. bevrma qveyanam 2008 da 2009 wlebSi reagireba swored moTxovnis stimulirebis keinsiseuli klasikuri politikiT moaxdina, rac saxelmwifo xarjebis arnaxul zrdasa da mosaxleobis farTo masebis msyidvelobiTi unaris uzomo gaZlierebas gulisxmobda. mas Semdeg, rac aSSSi, CineTsa da evropul saxelmwifoebSi nawilobriv ukve gadawyda koniunqturuli paketebis sakiTxi, ekonomikurad uZlieresi qveynebis (G20) umaRlesi donis Sexvedraze 2009 wlis aprilSi miRweul iqna SeTanxmeba, msoflio ekonomikaSi Cadebuliyo 1,1 miliardi aSS dolari misi stimulirebis mizniT. didi britaneTis socialdemokratma finansTa ministrma alster darlingma Tavisi mTavrobis ekonomikuri paketis prezentaciis dros mkafiod mianiSna keinsis Teoriaze. ekonomikis kvlevis institutebi xSirad warmoadgenen ekonomikuri mecnierebis konkretul fundamentur mimarTulebas (orientirebuls miwodebaze an moTxovnaze) da maTi orientacia erTerT aRniSnul Teorias esadageba. germaniis ekonomikis kvlevis
37
xuTi didi institutis klasifikaciac am principiTaa SesaZlebeli _ „miwodebaze orientirebuli“ an „moTxovnaze orientirebuli“. rTulia maTi kvlevebis ekonomikuri politikis gansjis procesze gavlenis ugulebelyofa. amdenad, saWiroa maTi ekonomikuri safuZvlebis codna da amis gaTvaliswineba maT mier warmodgenili analizisa da rekomendaciebis ganxilvisas. amasTanave, xuTives erTad muSaobac uwevs, pirvel rigSi, rodesac saWiroa ekonomikuri prognozebis SemuSaveba, romlebic saxelmwifo biujetis safuZvelia da mravali warmoebis dagegmvaze axdens gavlenas. • ekonomikis kvlevis germanuli instituti (DIW) berlinSi,
xelmZRvaneli _ prof. klaus cimermani, www.diw.de, ufro metad moTxovnaze orientirebuli;
• hales ekonomikis kvlevis instituti (IWH) haleSi, xelmZRvaneli _ prof. ulrih blumi, www.iwh-halle.de, ufro metad miwodebaze orientirebuli;
• msoflio ekonomikis instituti (IfW) kilSi, xelmZRvaneli _ prof. denis i. snoueri, www.ifw.de, miwodebaze orientirebuli;
• ekonomikis kvlevis rain-vestfaliis instituti (RWI) esenSi, xelmZRvaneli _ prof. kristof m. Smidti, www.rwi-essen.de, miwodebaze orientirebuli;
• ekonomikis kvlevis instituti (ifo) miunxenSi, xelmZRvaneli _ prof. hansverner zini, www.ifo.de, miwodebaze orientirebuli da am xuTi institutidan bazarTan mimarTebiT yvelaze liberaluri.
aqve unda aRiniSnos miwodebaze orientirebuli „kiolnis germanuli ekonomikis kvlevis instituti“ (IW, xelmZRvaneli: prof. doq. mihael hiuteri, www.iwkoeln.de), romelic axlos dgas damsaqmeblebTan, aseve daaxloebulia profkavSirebTan, moTxovnaze orientirebuli instituti „WSI“ (ekonomikur da socialur mecnierebaTa instituti, xelmZRvaneli: prof. doq. haide pfari, www.wsi.de) da masTan arsebuli „IMK“ (makroekonomikisa da ekonomikuri kvlevebis instituti, xelmZRvaneli: doq. gustav horni).
38
miwodebis politika moTxovnis politika
ZiriTadi idea mewarmeebisTvis SeZlebi
sdagvarad xelsayreli
pirobebis Seqmna, rode
sac isini kargi mogebis
miRebas SeZleben
dasaqmebisa da koniunq
turis saxelmwifos mier
marTviT qveynis ekonomi
kaSi uwyveti moTxovnis
uzrunvelyofa
azrovnebis tradicia
adam smiti, devid rikar
do, jon stiuart mili
jon meinard keinsi
saxelmwifos aRqma
pasiuri saxelmwifo aqtiuri saxelmwifo
xelfasebisa-dmi midgoma
xelfasebi gadamwyveti
faqtoria.
xelfasebi moTxovnis
faqtoria da produqti
ulobasTan erTad unda
izrdebodes.
centraluri bankis roli
unda uzrunvelyos
valutis stabiluroba.
unda uzrunvelyos
valutis stabiluroba
da wvlili unda Seitanos
dasaqmebisa da ekonomikis
mudmivi zrdis saqmeSi.
damaxasiaTe-belia periodisTvis
1980iani wlebidan 1930iani wlebidan 1970
ian wlebamde, xelmeored
momZlavrda 2008 wlidan.
institutebi hales ekonomikis kvlevis
instituti (IWH)
msoflio ekonomikis
instituti (IfW)
ekonomikis kvlevis rain
vestfaliis instituti
(RWI) ekonomikis kvlevis in
stituti (ifo) kiolnis germanuli eko
nomikis kvlevis insti
tuti (IW)
ekonomikis kvlevis ger
manuli instituti (DIW)
ekonomikur da socialur
mecnierebaTa instituti
(WSI)makroekonomikisa da
ekonomikuri kvlevebis
instituti (IMK)
39
bazris,
demokratiisa
da socialuri
Tanadgomis
balansi
zrda da
samarTlianoba
moqniloba da
usafrTxoeba
daZabuloba bazars, xmis uflebas, regulirebasa da politikur marTvas Soris
fuZemdebluri ekonomikuri politikis Teoriebis ganxilvis Semdeg ismeba kiTxva, Tu rogor SeuZlia maTze dayrdnobiT Tanamedrove Rirebulebebze dafuZnebul ekonomikur politikas socialuri demokratiis mSenebloba. pasuxis misaRebad momdevno or TavSi warmodgenilia erTgvari gzamkvlevi socialuri demokratiis orientirebis Sesaxeb. am adgilas saWiroa miniSneba daZabul urTierTobebze, romlebic socialuri demokratiis Tvalsazrisis Sesabamisad unda dabalansdes (Sdr. maieri, 2005b: 67).
1. produqtiuloba da zrda versus socialuri samarTlianoba da usafrTxoeba
smitisa da marqsis aRweris Tanaxmad, sakuTari interesebisa da sakuTrebisken swrafva didi raodenobis Zalebs aTavisuflebs. bazrisa da konkurenciis wyalobiT SezRuduli resursebi iqiT miedineba, sadac maTi gamoyeneba yvelaze produqtiuli iqneba. es procesi ufro efeqtiani aRmoCnda, vidre odesme gegmur ekonomikas SeeZlo.
meore mxriv, bazari araTanabar gadanawilebas warmoSobs da Tavisi cikluri meryeobiTa da krizisebisadmi midrekilebiT, keinsis aRweris Tanaxmad, struqturulad arastabiluria. amdenad, bazrebi imgvar politikur CarCoSi unda moeqces, romelic xels Seuwyobs krizisebis SezRudvas. socialurma saxelmwifom bazris riskebisgan adamianebis dacva unda uzrunvelyos. progresuli (anu SemosavalTan erTad mzardi) saSemosavlo gadasaxadebis, agreTve memkvidreobisa da qonebis gadasaxadebis saSualebiT unda damyardes samarTliani gadanawileba. xarjebis, sagadasaxado da saprocento politikis meSveobiT unda marTos saxelmwifom koniunqturuli ryevebi. es imas niSnavs, rom ekonomikuri krizisebis dros unda imatos saxelmwifo xarjebma, raTa moxmarebis stabiluroba SenarCundes da xelsayreli kreditebis saSualebiT mosaxleobaSi sainvesticio mzaoba gaRvivdes.
2. moqniloba da inovacia versus daqiravebiT dasaqmebulTa dacva da farTo socialuri usafrTxoeba
40
sakuTreba da
socialuri
Tanamonawileoba
mewarmis
gadawyvetilebebi
da xmis ufleba
ekonomikuri
politikis oTxi
ganzomileba
konkurenciasa da Sejibrebas, erTi mxriv, inovaciasTan mivyavarT. amasTanave, vardnebi da krizisebi, romlebic, meore mxriv, maT Tan sdevs, dasaqmebulTa ganTavisuflebisgan dacvisa da socialuri momsaxurebis saSualebiT unda Semsubuqdes. Rrma struqturuli cvlilebebis ganxorcieleba, magaliTad, ruris olqis krizisSi myofi samTomompovebeli mrewvelobis SemTxvevaSi, mxolod axali samuSao adgilebis SeqmnisTvis gamiznuli struqturuli politikiTaa SesaZlebeli.
3. sakuTreba da konkurencia versus socialuri Tanamonawileoba da regulireba
yvela ekonomikurma wyobam, romlebic Zirfesvianad uaryofda sawarmoo saSualebebze sakuTrebis uflebasa da konkurencias, kraxi ganicada. yoveli warmatebuli ekonomikuri wyoba sakuTrebasa da konkurencias efuZneba. Tumca es ar aTavisuflebs sakuTrebas socialuri pasuxismgeblobisgan. ZiriTadi kanonis me14 muxli ambobs: `sakuTreba da memkvidreobis ufleba garantirebulia. [...] sakuTreba avaldebulebs. imavdroulad, misi gamoyeneba sazogadoebis keTildReobas unda emsaxurebodes.~ imisTvis, rom bazarze uzrunvelyofili iyos samarTlianoba da Tavidan iqnes acilebuli calkeuli moTamaSeebis upiratesoba, saWiroa konkurenciis regulireba.
4. warmoebis avtonomiuri funqcia versus xmis ufleba da politikuri struqturireba
sakuTrebis samarTlidan gamomdinareobs piris ufleba, hqondes warmoeba. sawarmoebSi gadawyvetilebas mxolod kapitalis mesakuTreebi ki ar unda iRebdnen, aramed isinic, vinc Tavisi SromiT Rirebulebis Seqmnis procesSi monawileobs. amitom mewarmis gadawyvetileba xmis uflebis gaTvaliswinebiT izRudeba.
aqedan gamomdinareobs oTxi ganzomileba:• politikuri struqturireba• bazris logikis dacva • Tanamonawileobisa da xmis uflebebi • makroekonomikuri regulireba.
41
mTlianobaSi, es imas niSnavs, rom socialuri demokratiis Rirebulebebze damyarebul ekonomikur wyobaSi bazris logikis dacva garkveuli politikuri CarCos farglebSi SeiZleba. sakuTreba avaldebulebs; imavdroulad, is sazogadoebis keTildReobas unda emsaxurebodes. amis uzrunvelyofa sawarmoo gadawyvetilebebis miRebis procesSi ara marto kapitalis mesakuTreebis, aramed damsaqmeblebis TanamonawileobiT aris SesaZlebeli. zogadi ekonomikuri stabilurobis uzrunvelyofa xdeba makroekonomikuri regulirebis saSualebiT, rac imas niSnavs, rom saxelmwifo Tavisi sabiujeto da saprocento politikiT gavlenas axdens stabilur zrdasa da maRal dasaqmebaze.
ras niSnavs es socialuri demokratiisTvis?• is, vinc ekonomikuri sakiTxebiT interesdeba, unda gaecnos
sxvadasxva Teoriul safuZvels da mas unda SeeZlos ideolo
giebis identificireba.
• socialuri demokratia ara erT, aramed ramdenime Teoriul
midgomas iyenebs.
• Tumca centrSi marTvadi kapitalizmi dgas, rogorc amas kein
si iTxovda.
• socialuri demokratia iziarebs aseve kapitalizmis marqsi
seul kritikas da smitis mier aRweril bazris efeqtianobasa
da produqtiulobas.
• ase rom, ekonomikuri wesrigi konkurenciasa da sakuTre
bas unda efuZnebodes. Tumca saWiroa bazrebis regulireba,
saxelmwifos mxridan krizisebis aqtiurad daZleva da xmis
uflebisa da Tanamonawileobis uzrunvelyofa.
42
gaanadgurebs
Tu ara
`superkapi-
talizmi~
demokratias?
3. sxvadasxva ekonomikuri sistema
da wyoba
am TavSi: • saubaria kapitalizmsa da demokratias Soris arsebul urT
ierTobebze, romlebic, erTi mxriv, daZabulia da, meore mxriv, _ urTierTmxardamWeri;
• aRwerilia kapitalizmis sxvadasxva tipi, romlebic koordinirebis doniT gansxvavdeba;
• ganmartebulia cneba „socialuri sabazro ekonomika“;• ganxilulia, Tu ra dadebiT gavlenas axdens da ra Crdilovani
mxareebi aqvs globalizacias socialuri demokratiis TvalsazrisiT.
3.1. kapitalizmi da demokratia
gaanadgurebs Tu ara `superkapitalizmi~ demokratias? _ es SekiTxvaa dasmuli ekonomikuri Jurnalis, `Manager magazin~is, 2008 wlis martis nomris ydaze. iqve kaliaa gamosaxuli. mowinave statiaSi aRniSnulia, rom globalizebuli sabaz ro ekonomika5 demokratiis damajereblobas kiTxvis niSnis qveS ayenebs. Semdeg modis msjeloba imis Sesaxeb, Tu rogor aRar sjera bevr moqalaqes, rom maT globalizebul ekonomikaSi mogebis naxva SeuZliaT, amis Sedegad ki ekonomikisa da politikisadmi ndoba klebulobs.
amgvarad, `Manager magazin~is statiaSi demokratiasa da kapitalizms Soris arsebul daZabul urTierTobazea msjeloba.
5 sabazro ekonomika Tu kapitalizmi _ arsebobs ki azrobrivi gansxvaveba? Sinaarsobrivad orive cneba sakuTrebasa da konkurenciaze dafuZnebul ekonomikur sistemas gulisxmobs. zepir leqsikaSi ki xSirad ikveTeba, rom ̀ sabazro ekonomikas~ ufro liberaluri ekonomikuri sistemis mxardamWerebi iyeneben, ̀ ka pitalizmiT~ ki ufro bazris kritikosebi sargebloben. am wignSi orive cnebas gamoviyenebT, rac ar unda iqnes gagebuli, rogorc romelime konkretuli ideologiisadmi midrekileba.
43
istoriulad
gadajaWvulebi:
demokratia da
kapitalizmi
arian ki
demokratiuli
saxelmwifoebi
ekonomikurad
ufro
warmatebuli?
kapitalizmsa
da demokratias
Soris daZabuli
urTierToba
istoriulad demokratiisa da kapitalizmis warmoqmnis procesebi mWidrodaa urTierTdakavSirebuli. demokratiebi xSirad Tavisufali bazrebis gaCenasTan erTad warmoiSoboda. me18 da me19 saukuneebis evropaSi Tavdapirvelad gaisma mowodeba pirovnebis Tavisuflebisa da iseTi ekonomikuri wyobisken, romelic konkurenciasa da kerZo sakuTrebas daefuZneboda (Sdr. Tavi 2, adam smitis Tezisebis Taobaze). am moTxovnasTan erTad gaCnda miswrafeba samarTlebrivi garantiebisa da savaldebulo ZiriTadi uflebebis ken, agreTve politikuri Tanamonawileobisa da xelisuflebaSi moqalaqeTa warmomadgenlobis moTxovna. axali drois pirveli demokratia warmoiqmna amerikis SeerTebuli Statebis damoukideblobis gamocxadebiT. es moxda deviziT `No taxation without representation~ (araviTari dabegvra xelisuflebaSi warmomadgenlobis gareSe), rac ekonomikuri CarTulobisa da politikuri Tanamonawileobis erTobliobas gulisxmobda. 1989 wlis Semdeg postkomunistur saxelmwifoebSic ekonomikuri liberalizmi da demokratizacia xelixelCakidebulebi miabijebdnen.
didi xnis ganmavlobaSi erTmniSvnelovnad miaCndaT, rom demokratiuli saxelmwifoebi, principSi, ekonomikurad ufro warmatebuli iyvnen, vidre arademokratiuli reJimebi. dasavleTis ayvaveba da aRmosavleT blokis ekonomikuri kraxi viTomda amyarebda am mosazrebas. amasobaSi warmoiSvnen arademokratiuli saxelmwifoebic, romlebmac gamoavlines maRali ekonomikuri zrda kapitalisturi ekonomikuri sistemis farglebSi. amis yvelaze cnobili magaliTia CineTi, romelic ekonomikurad mas Semdeg viTardeba, rac 1970iani wlebis bolodan kapitalistur qveynad iqca, Tumca am procesis paralelurad ar xdeba misi demokratizacia. zogierTi sxva saxelmwifos magaliTzedac ver vxedavT (jer?) ekonomikuri da politikuri liberalizaciis sinqronul svlas. amas adasturebs `msoflios ekonomikuri Tavisuflebis~ indeqsi, romelic yovelwliurad qveyndeba da ekonomikuri da politikuri Tavisuflebis klasifikacias axdens. aq ekonomikuri Tavisuflebis kuTxiT pirvel adgilebze honkongi da singapuri imyofebian.
unda aRiniSnos, rom (kvlav?) arseboben avtoritaruli kapitalisturi sistemis mqone saxelmwifoebi. Tumca yvela Tanamedrove demokratiuli saxelmwifo sabazro ekonomikas efuZneba.
amasTanave, demokratiasa da kapitalizms Soris arsebuli urTierToba sulac ar aris Tavisufali daZabulobisgan. demokratiis safuZveli Tanasworobaa: „one man, one vote“ _ yvela xmas Tanabari wona aqvs. sabazro ekonomika ki uTanasworobas efuZneba. kapitalistur ekonomikur sistemaSi gamomcxvari ̀ orcxobila~ sxvadasxva
44
uTanasworobas
SeuZlia
`defeqturi
demokratia~
warmoSvas
demokratiis
xelis SemSleli
faqtorebi
demokratiisa da sabazro
kapitalizmis urTierTdamo-
kidebuleba T. maieris Teoriis
mixedviT
demokratiis
paradoqsi
milton fridmani:
sabazro
ekonomikas
demokratiasTan
mivyavarT
sididis naWrebad iyofa. marTalia, saxelmwifos SeuZlia Caerios mis gadanawilebaSi, magram am SemTxvevaSi yvela Tanabari sididis naWers miiRebda, rac yvelanair stimuls mospobda.
uTanasworobas SeuZlia migviyvanos aseve situaciamde, rodesac ekonomikurad Zlier moTamaSeebs iseTi myari pozicia ukaviaT, rom ZaluZT gamoiyenon vetos ufleba, rac `defeqtur demokratias~ warmoSobs. politologi volfgang merkeli am cnebis ganmartebas gvTavazobs: `defeqturi demokratiebi im sistemebis batonobaa, romelTac, principSi, axasiaTebT qmediTi demokratiuli arCevnebis reJimi, romliTac regulirdeba batonobis xelmi sawvdomoba, magram romlebic erTi an ramdenime danarCeni qvesistemis moqmedebis logikis xarvezebis gamo kargaven damatebiT sayrdens, romelic Semdgar demokratiaSi Tavisuflebas, Tanasworobasa da kontrols uzrunvelyofs~ (merkeli da sxvebi, 2003: 66).
es imas niSnavs, rom imarTeba arCevnebi da arsebobs demokratiis sxva elementebi, Tumca maT xelis SemSleli faqtorebi auvneblebs. es xdeba, magaliTad, maSin, rodesac sazogadoebaSi erTerTi moTamaSe ekonomikurad imdenad Zlieria, rom mas ZaluZs koleqtiur gadawyvetilebebze vetos dadeba. warmoidgineT investori, romelsac SeuZlia daaSantaJos sazogadoeba warmoebis ganTavsebis adgilis gamo, daemuqros mas kapitalis gataniT, raTa miaRwios politikur SeRavaTebs, rogoricaa garemosdacviTi Tu SromiTi standartebis Sesusteba. es demokratiuli principebis darRveva iqneboda.
am seriis pirvel gamocemaSi 62e_66e gverdebze da 89e gverdidan ganixileba demokratiasa da sabazro kapitalizms Soris arsebuli daZabuli urTierToba Tomas maieris socialuri demokratiis Teoriis safuZvelze.
45e gverdze mocemuli suraTi demokratiis paradoqss asaxavs: erTi mxriv, kapitalizmi demokratiis winapirobaa, meore mxriv ki, arasakmarisad regulirebul bazars SeuZlia iseTi pirobebi Seqmnas, romlebic Tanamonawileobis princips ewinaaRmdegeba, da, amdenad, defeqturi demokratia warmoSvas.
am diferenciaciasa da riskebSi, romlebic kapitalizms demokratiisTvis moaqvs, mdgomareobs socialur demokratiasa da libertarul demokratias Soris gansxvaveba. libertarianeli ekonomistebis TvalsazrisiT, rogoricaa milton fridmani, sabaz ro ekonomikas politikur Tavisuflebasa da demokratiasTanac mivyavarT.
45
sawinaaRmdego
magaliTi: Cile
Temis
`demokratia da
kapitalizmi~
aqtualoba
sur. 4: demokratiis Teoriis paradoqsi
amasTanave, man Tavad warmoadgina empiriuli sawinaaRmdego magaliTi. bevri Tavisi kolegis gaognebis miuxedavad, 1970ian wlebSi fridmani Ciles sastiki samxedro xuntis mrCeveli gaxda. fridmanis rekomendaciebis gaTvaliswinebiT, diqtatorma augusto pinoCetma ekonomikis ukiduresi liberalizacia moaxdina. Tumca, libertarianeli ekonomistebis molodinis miuxedavad, amas sulac ar moutania ufro meti politikuri Tavisufleba, rom araferi vTqvaT demokratizaciaze. piriqiT, ekonomikurma aRmavlobam diqtaturis stabilizeba moaxdina. Cile, laTinuri amerikis sxva sa xelmwifoebTan SedarebiT, yvelaze gvian daubrunda demokratias. rogor xdeba, rom kapitalizmsa da demokratias Soris arsebuli daZabuli urTierToba kvlav imsaxurebs yuradRebas da mis Sesaxeb ekonomikur JurnalebSic ki msjeloben? amaze pasuxs amerikeli ekonomisti da klintonis mTavrobis Sromis yofili ministri robert raihi Tavis 2008 wels gamocemul wignSi `superkapitalizmi _ rogor asamarebs ekonomika Cvens demokratias~ gvTavazobs. omisSemdgomi droidan 1980ian wlebamde periods is aRwers, rogorc zomieri kapitalizmis TiTqmis oqros xanas
demokratiis Teoriis paradoqsi
sabazro kapitalizmi,
rogorc demokratiis
warmoqmnisa da stabili
zaciis winapiroba
uTanasworobisa da arastabilurobis mxardaWeriT sabazro kapitalizmi Zirs uTxris demokratiuli legitimurobisa da stabilurobis safuZvlebs.
demokratiis Teoriis sakvanZo
kiTxva
sad mdebareobs resur sebis araTanabari gadanawilebis zRvari, Tu arse bobs politikuri Tanasworoba, demokratiis mdgradoba da Tavisuf le bebis uzrunvelyofa?
am sakvanZo kiTxvas libertaruli Teoria da socialuri demokratiis Teoria sxvadasxvagvarad upasuxebs.
46
superkapita -
lizmi da misi
Sedegebi
arakoordi-
nirebuli da
koordini-
rebuli
kapitalizmi
(TiTqmis, vinaidan es periodic imsaxurebs garkveul kritikas; am konteqstSi robert raihi ekonomikaSi qalebisa da umciresobebis Tanamonawileobis arasakma ris Sansebs ixsenebs). omisSemdgomi drois dasavleT sazogadoebebSi SesaZlebeli gaxda mzardi cxovrebis donisa da minimaluri socialuri standartebis miRweva profkavSirebs, damsaqmeblebsa da mTavrobas Soris damyarebuli konsensusis safuZvelze. `Laisser-faire“ ekonomikis drois wina wlebTan SedarebiT es udidesi winsvla iyo. globalizebuli ekonomikis `superkapitalizmSi~ Semosavlebis mxriv gansxvaveba kvlav izrdeba. dasaqmebulTa uflebebi da socialuri standartebi isev safrTxis winaSea da damsaqmebelTa socialuri pasuxismgebloba klebulobs. robert raihi midis iseTive daskvnamde, rogoramdec dasawyisSi citirebuli „Manager magazin“ da Tomas maieri, da ambobs: bazris centridanul Zalebs demokratiis dasamareba SeuZliaT. aqedan gamomdinare, robert raihi regulirebis saSualebiT bazris SezRudvas da dasaqmebulTa uflebebis gaZlierebas emxroba.
3.2. koordinirebuli da arakoordinirebuli kapitalizmi
am wignis me2 TavSi warmodgenilia ekonomistebis _ smitis, marqsisa da keinsis _ ekonomikuri sistemebis idealuri tipebi. realur samyaroSi ekonomikuri modelebis sxvadasxva Sereuli tipi arsebobs. piter a. holi da devid soskisi (2001) gamoyofen dasavleTis ganviTarebuli qveynebis or models, romlebsac isini TavianT wignSi „kapitalizmis variaciebi“ aRweren, rogorc arakoordinirebul da koordinirebul kapitalizms. es midgoma ekonomikuri sistemebis gaanalizebisa da Sefasebis did SesaZleblobas gvaZlevs.
amasTanave, ekonomikuri sistemebi erTmaneTisgan Semdegi ganzomilebebiT gansxvavdeba:• finansuri sistema• SromiTi urTierTobebi• ganaTlebisa da treningis sistema• sawarmoTa Soris urTierTobebi.
superkapitalizmi _ robert rai
his mier Seqmnili termini, romelic
globalizaciis pirobebSi ganviTare
bul kapitalizms aRwers.
47
finansuri
sistema
SromiTi
urTierTobebi
ganaTlebisa
da treningis
sistema
sawarmoTa
Soris
urTierTobebi
arakoordinirebuli kapitalizmiaRniSnuli ganzomilebebiT liberaluri, arakoordinirebuli kapitalizmi Semdegnairad xasiaTdeba:
• finansuri sistema: warmoeba metwilad kapitalis (aqciebis) baz ris saSualebiT finansdeba. es imas niSnavs, rom warmoebebi moqmedeben aqcionerTaTvis Rirebulebis Seqmnis principiT (Shareholder-Value-Principle). amasTanave, kapitalis mesakuTreebi mzad arian, moaxdinon investireba riskis mqone warmoebebSi da SeZlebisdagvarad swrafi da maRali mogebis miRebas imedovneben.
• SromiTi urTierTobebi: SromiTi urTierTobebi metwilad moklevadiania („hire and fire“) da ganTavisuflebisgan dacva sustia. xelfasebis Taobaze molaparakebebi individualurad an sawarmos doneze mimdinareobs. damsaqmebelTa asociaciebi da profkavSirebi sakmaod sustadaa ganviTarebuli.
• ganaTlebisa da treningis sistema: ZiriTadad zogadi profilis specialistebis momzadeba xdeba. es imas niSnavs, rom ganaTleba iZleva metwilad zogad kvalifikaciebs, romlebic ar aris dakavSirebuli konkretul profesiebTan. es aadvilebs Sromis bazris mobilurobas sxvadasxva profesiul sferos Soris, Tumca imavdroulad specialuri profesiuli codnis deficitze miuTiTebs.
• sawarmoTa Soris urTierTobebi: cotaa erTmaneTze gadajaWvuli firma (magaliTad, rodesac sawarmoebi erToblivad arian warmodgenili sameTvalyureo sabWoebSi) da mcirea sawarmoTaSorisi TanamSromloba (magaliTad, kvlevis sferoSi). dargobrivi kavSirebi ufro sakuTar kompaniebs lobireben da naklebad xelmZRvaneloben mTeli sazogadoebis interesebiT.
am sistemas SeuZlia moqnilad da swrafad moergos bazris cvlilebebs, rac imas niSnavs, rom warmoebis es modeli xels uwyobs inovaciur mrewvelobas, Tumca dasaqmebulisTvis naklebad stabiluri da usafrTxoa.
koordinirebuli kapitalizmikoordinirebuli kapitalizmi Semdegnairad xasiaTdeba:
48
finansuri
sistema
SromiTi
urTierTobebi
ganaTlebisa
da treningis
sistema
sawarmoTa
Soris
urTierTobebi
gamijvnis azri
analitikuri
done
• finansuri sistema: dafinanseba ZiriTadad sabanko kreditebis saSualebiT xorcieldeba. es ufro „momTmeni“ kapitalia, vidre Shareholder-Value modelSi iyo, da SesaZlebels xdis grZelvadian investiciebs. Tumca warmoebis dafinansebis es forma arTulebs kapitalis mozidvas im moTamaSeebisTvis, romlebic bazarze jer ar damkvidrebulan, magaliTad, sawarmoebis damfuZneblebisTvis. menejmentis kontrolsa da Sefasebas, bazris garda, sxva moTamaSeebic axdenen, kerZod, bankebi, dasaqmebulebi da saxelmwifos warmomadgenlebi (Stakeholder-Model).
• SromiTi urTierTobebi: xelfasebis Taobaze molaparakebebi mimdinareobs koordinirebulad ara calkeuli firmebis, ara med dargebis doneze (saerTo satarifo xelSekrulebebi). SromiTi urTierTobebi metwilad grZelvadiania. stabiluroba da socialuri Tanasworoba urTierTdakavSirebulia. arsebobs kargad organizebuli damsaqmebelTa kavSirebi da profkavSirebi, aseve gaTvaliswinebulia sawarmos marTvaSi dasaqmebulTa monawileoba.
• ganaTlebisa da treningis sistema: ganaTlebis modeli firmebisTvis damaxasiaTebel da dargobriv kvalifikaciebs aerTianebs da mas mxars uWeren damsaqmebelTa da dasaqmebulTa saTavo organizaciebi (ganaTlebis dualuri sistema). amdenad, xdeba firmebisa da dargebisTvis damaxasiaTebeli profesiuli codnis gavrceleba.
• sawarmoTa Soris urTierTobebi: xSirad sawarmoebi erTmaneTTan urTierTgadajaWvuli kapitalis saSualebiT arian dakavSirebuli. dargobrivi kavSirebi politikur sistemaSi mniSvnelovan rols asruleben.
koordinirebuli kapitalizmisaTvis damaxasiaTebelia maRali stabiluroba da naklebi dinamika da moqniloba, vidre arakoordinirebuli kapitalizmisaTvis. am sistemaSi arsebuli sawarmoo xazebi da procesebi uwyvetad da TandaTanobiT icvleba. inovaciebi patara nabijebiT mkvidrdeba. sistema axal garemoebebs nela egueba.
orive sistemas aqvs specifikuri Rirsebebi da naklovanebebi. produqtiulobisa da konkurentunarianobis kuTxiT arcerT models ar aqvs gansakuTrebuli upiratesoba. gamijvna xels uwyobs modelebis ukeT gagebas ori mizezis gamo:
1. analitikuri TvalsazrisiT: am sqemiT SesaZlebelia ganimartos, Tu ratom warmoiSoba warmoebis gansxvavebuli modelebi.
49
normatiuli
done
anglosaqsuri qveynebi TavianTi moqnili Sromis bazriTa da venCuruli kapitalis martivi xelmisawvdomobiT xels uwyoben inovaciur mrewvelobas, magaliTad, sainformacio teqnologiebSi. amdenad, SemTxveviTi ar aris, rom sainformacio teqnologiebis firmebi, kerZod, Google, Microsoft da zogierTi `startapkompania~, aSSSi warmoiSvnen. koordinirebuli kapitalizmis qveynebs, rogorebic arian SvedeTi da germania, aqvT maRalkonkurentunariani mrewveloba, magaliTad, saavtomobilo dargSi an manqanaTmSeneblobaSi. iq iwarmoeba saqoneli, romelic did kapitaldabandebebs da sakmaod grZelvadian dagegmvas moiTxovs. warmoebis am sferoebSi saWiroa ara Zireuli inovaciebi, aramed mudmivi gaumjobeseba. am pirobebSi upiratesoba im regionebs eniWebaT, sadac aris kvalificiuri samuSao Zala, romelic didxans rCeba sawarmoSi, da sadac xelmisawvdomia „momTmeni“ kapitali.
2. normatiuli TvalsazrisiT es modelebi erTmaneTisgan gansxvavdeba. socialuri demokratiis Rirebulebebi metwilad koordinirebuli kapitalizmis qveynebSi xorcieldeba. grZelvadiani SromiTi urTierTobebi dasaqmebulebs met daculobas sTavazobs, vidre „hire-and-fire“ (daasaqme da daiTxove) sabazro urTierTobebi. sawarmoebi, romlebic grZelvadian investiciebs axorcieleben da ar aqvT gaTvla moklevadian mogebaze, aseve xels uwyoben stabiluri SromiTi garemos Seqmnas.
socialuri sabazro ekonomika.Ökoordinirebuli kapitalizmis germanuli variantis aRsaniSnavad omisSemdgomi droidan damkvidrda cneba `socialuri sabazro ekonomika~, an „rainis kapitalizmi“, germaniis federaciuli respublikis mTavrobis yofili rezidenciis adgilsamyoflis mixedviT. socialuri sabazro ekonomika iyo reaqcia industrializaciis socialur gadaxrebze, erTi mxriv, da nacisturi diqtaturis saSinelebebze, meore mxriv. es aris cda, moiZebnos mesame gza daumorCilebel kapitalizmsa da socialistur ekonomikur wyobas Soris. am ukanasknels omisSemdgom droSi hqonda sakmao momxibvleloba, romlis ignorireba ar Rirs. im dros miRebuli ZiriTadi kanoni ar gansazRvravda konkretul ekonomikur wyobas. me15 muxliT daSvebulia sawarmoo saSualebaTa nacionalizacia. partiebic nawilobriv kritikulad iyvnen ganwyobili kapitalizmis mimarT: qdkis CrdiloeT vestfaliis ganyofileba 1947 wels miRebul alenis programaSi „qristianul socializms“ emxroboda, xolo gsdp mompovebeli mrewvelobis nacionalizacias moiTxovda. amdenad, socialuri sabazro ekonomika iyo cda, sabazro ekonomika da demokratia germaneli mosaxleobis TvalSi momxiblavi gamxdariyo.
50
ekonomisti alfred miuleriarmaki, romelmac mniSvnelovanwilad Camoayaliba koncefcia da aRniSnuli cneba, Tavis 1947 wels gamocemul wignSi „ekonomikis marTva da sabazro ekonomika“ Semdeg ganmartebas gvTavazobs: „Cven vsaubrobT „socialur sabazro ekonomikaze“, raTa ganisazRvros es mesame ekonomikurpolitikuri forma. es imas niSnavs, [...] rom sabazro ekonomika gvesaxeba, rogorc momavali ekonomikuri wyobis mzidi karkasi, oRond igulisxmeba ara TviTdinebaze miSvebuli liberaluri sabazro ekonomika, aramed gacnobierebulad regulirebuli, da kerZod, socialuri kuTxiT regulirebuli sabazro ekonomika.“ (miuleriarmaki, 1947: 88)
konkretulad praqtikaSi es niSnavs konkurencias, Tavisufal faswarmoqmnas da sawarmoo saSualebebis kerZo mflobelobas, erTi mxriv, da socialur Tanasworobas socialuri dazRvevisa da progresirebadi dabegvris saSualebiT, meore mxriv. amasTanave, saxelmwifos roli zustad ar ganisazRvreboda. germaniis federaciuli respublikis arsebobis pirvel wlebSi sabazro ekonomikaSi saxelmwifo SezRudulad ereoda, magaliTad, im SemTxvevaSi, Tu saWiro iyo monopoliebis warmoqmnis Tavidan acileba. 1970iani wlebidan saxelmwifos gavlena ekonomikaze, maT Soris, koniunqturul politikaze, gaizarda.
rainis kapitalizmma saerTaSoriso mowoneba daimsaxura, vinaidan man SeZlo ekonomikisa da dasaqmebis zrdis Serwyma mzard socialur saxelmwifosTan. sxva evropuli qveynebic eswrafvian am models. lisabonis xelSekruleba socialur sabazro ekonomikas evrokavSiris miznad gansazRvravs.
ludvig erhartis dapireba „keTildReoba yvelasTvis“ ver Seexo yvela moqalaqes, vinaidan iseTma faqtorebma, rogorebicaa 1970iani wlebis navTobis krizisebi da germaniis gaerTianeba, axali socialuri problemebi warmoSva, gansakuTrebiT Sromis bazarze. miuxedavad amisa, moxerxda farTo saSualo fenis Seqmna, romelmac mniSvnelovanwilad moaxdina axalgazrda demokratiis stabilizeba.
amasobaSi cnebis popularobam misi garkveulad Tavisufali interpretireba gamoiwvia. rorSaxis testis msgavsad, is sruliad gansxvavebuli koncefciebis saSualebiT ganimarteba.
germaniis gaerTianebuli profkavSirebis ZiriTad programaSi socialuri sabazro ekonomika daxasiaTebulia, rogorc „didi istoriuli progresi“. metalurgiuli dargis damsaqmebelTa kavSiris mier daarsebul erTerT organizacias ki „iniciativa _ axali socialuri sabazro ekonomika“ hqvia. amdenad, amasobaSi TiTqmis yvela politikuri mimdinareoba iSveliebs socialur sabazro ekonomikas, Tumca, amasTanave, sruliad sxva dasxvagvarad ganmartavs socialur politikas, regulirebasa da sabazro ekonomikas Soris arsebul balanss.
51
globalizacia
_ `brtyeli
samyaro~
globalizaciis
mamoZravebeli
Zala
1. savaWro
SezRudvebis
gauqmeba
2. gardamavali
ekonomikis
mqone qveynebis
aRmasvla
3. teqnikuri
inovaciebi
3.3. axali zogadi garemo globalizaciis pirobebSi
2006 wels gamoica wigni „brtyeli samyaro“. ra igulisxmeba am metaforaSi? avtori Tomas fridmani gvTavazobs mosazrebas, rom globalizaciis dawyebasTan erTad msoflio ekonomika Sevida axal epoqaSi, romelSic uzomod gaizarda globaluri konkurencia. qveynebis ekonomikebs mxolod SezRudulad aqvT Tavis dacvis SesaZlebloba. globaluri konkurenciis saTamaSo mindori gasworebulia _ is brtyelia. fridmani globalizaciis ramdenime mamoZravebel Zalas gamoyofs:
• 1950-iani wlebidan savaWro SezRudvebi etapobrivad uqmdeba saerTaSoriso SeTanxmebebis safuZvelze. msoflio savaWro organizaciis (WTO) (da misi winamorbedis _ tarifebisa da vaWrobis generaluri SeTanxmebis (GATT)) xelSekrulebebma Seamcires sabaJo gadasaxadebi da gaauqmes SezRudvebi importze. 1970iani wlebidan erovnuli valutebis gacvliTi kursebi sakmaod Tavisufali gaxda. evrokavSiris Tavisufali vaWrobis regionuli zonebisa da Tavisufali vaWrobis Crdiloamerikuli SeTanxmebis (NAFTA) (aSS, kanada da meqsika) SigniT praqtikulad yvela savaWro SezRudva moxsnilia. iseT gaerTianebebs, rogorebic arian merkosuri laTinur amerikaSi da aseani samxreTaRmosavleT aziaSi, msgavsi ganzraxva aqvT.
• Tu warsulSi msoflio bazrebze evropa, aSS da iaponia iyvnen gabatonebuli, dRes konkurenciaSi sul ufro meti qveyana erTveba. mas Semdeg, rac 1970iani wlebidan CineTi TandaTan axorcielebs Tavisi Caketili gegmuri ekonomikis sabazro ekonomikad gardaqmnas da msoflio bazarze gadis, SeiniSneba misi ekonomikis maRali tempiT zrda da is msoflios erTerTi udidesi eqsportiori xdeba. 1989 wlis gardaqmnis Semdeg sabWoTa kavSiris yofili respublikebi da aRmosavleTi evropac gadavidnen sabazro ekonomikaze da konkurencias uweven erTmaneTs msoflio vaWrobaSi. cota xanSi indoeTmac daiwyo Tavisi proteqcionistuli da sakmaod regulirebuli ekonomikis liberalizacia da is amJamad ekonomikuri zrdis kuTxiT CineTis monacemebs uaxlovdeba. amdenad, globalur konkurenciaSi or miliardze meti adamiania CarTuli.
• am orive politikurad motivirebul process teqnikuri inovaciebi aCqarebs. saerTaSoriso satelefono saubrebis xarjebi boWkovani teqnikis saSualebiT sagrZnoblad Semcirda, risi wyalobiTac aSSdan warmoebuli satelefono zarebis momsaxureba dRes ukve indoeTSia SesaZlebeli. internetis meSveobiT wamebSi
52
globaliza-
ciisgan
mogebulebi
codnaze
damyarebuli
ekonomikis
mqone qveynebi
arian
Sedegebi
maRalxarisxiani
samrewvelo
saqonlisaTvis
Sedegebi
masobrivi
warmoebis
saqonlisaTvis
gadaicema SekveTebi hamburgidan SanxaiSi. parizSi arsebuli firmis programuli uzrunvelyofa indoeTis qalaq bangalorSi xdeba. SeiZleba buRalteriis londonidan praRaSi gadatana. Tanamedrove logistika SesaZlebels xdis rTuli sawarmoo jaWvis Seqmnas, rodesac calkeuli nawilebis warmoeba da awyoba msoflios sxvadasxva adgilas xdeba, saboloo produqti ki dedamiwis nebismier wertilSi iyideba. sazRvao gadazidvebis xarjebi Semcirda da TviTmfrinaviT mgzavrobac aRar aris fufuneba.
vin aris globalizaciisgan mogebuli? yvelaze maRali mogeba codnaze damyarebuli ekonomikis mqone qveynebma naxes. aq ganviTarebulia mecnierebaze dafuZnebuli ekonomikis dargebi, romlebsac msoflio bazarze udidesi gasavali aqvT. ratom xdeba ase? aipodis SemuSaveba did xarjebTanaa dakavSirebuli, magram sakmaod mcire sacalo xarjis wyalobiT SesaZlebeli xdeba misi milionobiT egzemplaris gayidva msoflio bazarze. adgilobriv, SezRudul bazarze am produqtis SemuSaveba, savaraudod, ver aanazRaurebda gaweul xarjebs. warmoebu li programuli uzrunvelyofidan, simReridan Tu kinofilmidan miRebuli mogeba miT ufro maRalia, rac ufro didia misi gasaRebis bazari.
igive exeba maRalxarisxian samrewvelo saqonelsac. axali avtomobilis modelis SemuSaveba did dros (xuTi wlidan aT wlamde periods) da xarjebs moiTxovs. axali teqnologiebi, magaliTad, hibriduli Zrava, mogebiani mxolod mas Semdeg xdeba, rac warmoebuli avtomanqanebis gasaRebis didi bazari iqmneba. saavtomobilo mrewvelobam iaponiasa da germaniaSi, romlebic ganviTarebaSi udides investiciebs deben, globalizaciis pirobebSi warmoudgeneli mogeba naxa. mTlianobaSi, globalizaciiT mogebuli is qveynebi darCnen, romlebsac ganaTlebis maRali done aqvT da mkvlevrebisa da Semoqmedi mecnierebisTvis momxiblavebi arian.
gansxvavebuli mdgomareobaa masobrivi warmoebis saqonelTan mimarTebiT. Tu, magaliTad, fabrika maisurebs uSvebs, xarjebis zrda TiTqmis pirdapirproporciulia produqciis moculobis zrdisa. maRali donis ganaTlebidan da infrastruqturidan gamomdinare konkurenciis upiratesobas ar eniWeba didi mniSvneloba, Tu saubaria martivad warmoebul saqonelze, romlis SemTxvevaSi kvleva da SemuSaveba did rols ar asrulebs. amitom masobrivi produqciis warmoeba TandaTan gadis maRali anazRaurebis mqone qveynebidan. igi im qveynebSi inacvlebs, sadac warmoebis xarji minimaluria. teqstilis mrewveloba evropaSi ekonomikis erTerTi udidesi dargi iyo. dReisaTvis is mxolod zogierT segmentSi SemorCa, magaliTad, dizaineruli tansacmlis sferoSi. masobrivma warmoebebma indoeTSi, bangladeSsa Tu CineTSi gadainacvla.
53
globalizaciis
upiratesobebi
globalizaciis
Crdilovani
mxareebi
Semosavlebis
doneebs Soris
gansxvavebis zrda
saerTaSoriso
socialuri
standartebis
ararseboba
es imas niSnavs, rom globalizaciisgan mogebis naxva SeuZliaT rogorc codnaze damyarebuli ekonomikis mqone qveynebs, romlebic gvTavazoben produqcias, romlis SemuSaveba did xarjebs an SemoqmedebiT midgomas moiTxovs, ise im qveynebs, romlebic iafad awarmoeben masobriv produqcias. asec moxda: germania, rogorc eqsportis msoflio lideri, axdens Zvirad Rirebuli avtomanqanebisa da ZiriTadi sawarmoo saSualebebis eqsports mTel msoflioSi. italieli da frangi dizainerebi amzadeben Zvirfas tansacmels mTeli msofliosTvis. amerikuli sainformacio teqnologiebis firmebi Google da Microsoft CineTsa da ruseTSi iseve cnobili arian, rogorc Tavis samSobloSi. meore mxriv, codnaze damyarebuli ekonomikis mqone qveynebisTvis mogebiania iafi masobrivi produqciis importi: tosterebi, windebi, IKEAs aveji, e. i. yvelaferi, rac CineTSi, aRmosavleT evropaSi da dabali anazRaurebis mqone sxva qveynebSi iwarmoeba, bolo ori aTwleulis ganmavlobaSi gaiafda msyidvelobiTi unaris gaTvaliswinebiT. am process, cxadia, Crdilovani mxareebic aqvs: 1. globalizaciisgan sazogadoebis yvela wevri erTnair mogebas ar
naxulobs, zogierTi sargebels saerTod ar iRebs, zogi ki mxolod zaraldeba. evropis teqstilis fabrikis TanamSromlebisTvis mcire nugeSia is faqti, rom mezobeli sainformacio teqnologiebis firma SekveTebs ver audis, Tu misi fabrika ixureba, raTa samomavlod dabali anazRaurebis mqone qveyanaSi gadainacvlos. mTlianobaSi, keTildReobam imata rogorc mdidar, ise ganviTarebad qveynebSi. 1990 wlis Semdeg momdevno or aTwleulSi SeiniSneba uprecedento ekonomikuri zrda mTel msoflioSi. mxolod CineTSi 1970iani wlebidan gaeros klasifikaciiT dadgenili siRaribis zRvari 400ma milionma adamianma gadalaxa, Tumca maT xSirad miuRebel SromiT pirobebSi uwevT muSaoba. amave dros, keTildReobis gadanawileba ise usamarTlod xdeba, rogorc arasdros. sul ufro izrdeba Semosavlebis doneebs Soris gansxvaveba, gansakuTrebiT ganviTarebad qveynebSi, Tumca es mdidar saxelmwifoebSic xdeba.
2. msoflio vaWrobis liberalizacia, romelmac ramdenime aTwleuls
gastana, rTuli procesi iyo. amasTanave, es egreT wodebuli ̀ negatiuri~ globalizacia, romlis drosac regulirebebi uqmdeboda, bevrad swrafad mimdinareobda, vidre `pozitiuri~ globalizaciis, anu axali, aucilebeli standartebis SemoRebis procesi. magaliTad, ukve 15 welia, ver xerxdeba klimatis cvli lebis Sesaxeb kiotos oqmis ratificireba yvela saxelmwifos mier da is qveynebic, romlebmac Sesabamisi valdebulebebi aiRes, xSirad ar asruleben maT. saerTaSoriso socialuri standartebi, rogoricaa
54
moiTxovs Tu ara
konkurenciis
gamZafreba
socialuri da
garemosdacviTi
standartebis
dadablebas?
sawinaaRmdego
magaliTi:
skandinavia
Sromis saerTaSoriso organizaciis mier dadgenili dasaqmebulTa dacvis normebi, ar aris savaldebulo. saerTaSoriso samarTlis Tanaxmad, ZiriTadi socialuri da ekonomikuri uflebebis Sesaxeb gaeros paqtebi savaldebulod aris miCneuli, Tumca realurad maTi uzrunvelyofa ar xdeba. am ZiriTadi uflebebis ganxorcielebamde didi gzaa gasavleli.
mravaljer gamoiTqva wuxili, rom globalizacia aris „race to the bottom“ (rbola fskerisken), anu Sejibreba udablesi socialuri da garemosdacviTi standartebisTvis. am Teziss ewinaaRmdegeba is faqti, rom umaRlesi socialuri da garemosdacviTi standartebis mqone qveynebs imavdroulad yvelaze konkurentunariani ekonomikebi aqvT. maT ricxvs miekuTvnebian, pirvel rigSi, skandinaviuri qveynebi TavianTi samagaliTo ekologiuri normebiT da yvelaze farTo socialu ri sistemebiT, romlebic maRali gadasaxadebiT finansdeba. amdenad, didi xarjebi ar unda iqnes aRqmuli konkurenciis dabrkolebad, Tu maT mivyavarT iseT saucxoo ganaTlebis sistemasTan da kvleviT miRwevebTan, SesaniSnav infrastruqturasTan, korufciisgan Tavisufal da efeqtian mmarTvelobasTan, agreTve socialur mSvidobasTan, rogoric fineTSi, SvedeTSi, norvegiasa da daniaSia. maRalganviTarebul, sayovelTao keTildReobis saxelmwifos SeuZlia mxari dauWiros konkurentunarianobasa da keTildReobas Ria bazrebis pirobebSic. Tumca es garkveul garemoebebzea damokidebuli: Tu qveynebSi maRali xarisxiT miRebuli mogeba ver faravs xarjebs, maSin isini globalizaciiT wagebuli rCebian. da bolos, is faqti, rom umaRlesi standartebis mqone qveynebi globalizaciis procesisgan yvelaze maRal mogebas naxuloben, ar niSnavs imas, rom es standartebi avtomaturad sxva saxelmwifoebzedac vrceldeba. ras niSnavs es socialuri demokratiisTvis?• kapitalizmisa da demokratiis sawyisebi mWidrodaa urTierTgada
jaWvuli.• kapitalizms SeuZlia warmoSvas uTanasworoba, rac demokratias
Zirs uTxris. socialurma demokratiam am gamowvevebis Sesabamisi pasuxebi unda moZebnos.
• socialuri demokratiis TvalsazrisiT koordinirebuli kapita-lizmi yvelaze misaRebi modelia. arakoordinirebuli kapitalizmisgan gansxvavebiT, is uzrunvelyofs stabilur ekonomikur wyobas umaRlesi donis socialuri TanasworobiT da ufro grZelvadian SromiT urTierTobebs.
• globalizaciam xeli Seuwyo msoflio ekonomikur progress da ekonomikis maRal dinamikas. Tumca man msoflio axali socialuri
gamowvevebis winaSe daayena.
55
Tavisufleba,
samarTlianoba
da solidaroba
4. socialuri demokratiis
ekonomikuri politikis
orientirebi avtorebi: kristian kreli, simon fauti
am TavSi:• naCvenebia socialuri demokratiis ekonomikuri politikis ori
entirebi;• gansazRvrulia socialuri demokratiis sabaziso Rirebulebebi:
Tavisufleba, samarTlianoba da solidaroba;• aRwerilia ZiriTadi uflebebi, romelTa sruli damkvidrebisa
da ganxorcielebiskenac iswrafvis socialuri demokratia; • da bolos, ganxilulia mdgradi ganviTarebis, socialuri Tanas
worobisa da ekonomikuri zrdis principebi, romlebmac unda gansazRvros socialuri demokratiis ekonomikuri politika, Tu is sabaziso Rirebulebebisa da ZiriTadi uflebebisken aris mimarTuli.
imisaTvis, rom socialuri demokratiis ekonomikurpolitikuri orientacia gavarkvioT, Cven Tavdapirvelad Segnebulad gavalT ekonomikuri politikis viwro CarCoebidan da SevecdebiT principulad gavceT pasuxi SekiTxvas, Tu ra Rirebulebebisken apirebs socialuri demokratia sazogadoebis warmarTvas. politikis TvalTaxedvis areSi mudam unda rCebodes mTeli sazogadoeba, maSinac ki, Tu saubaria iseT calkeul sferoebze, rogoricaa ekonomikuri anda socialuri politika.
4.1. sabaziso Rirebulebebi
Tavisufleba, samarTlianoba da solidaroba socialuri demokratiis umTavresi sabaziso Rirebulebebia. is miiswrafvis sazogadoebisken, romelSic es Rirebulebebi ganxorcielebulia. socialuri demokratiis sabaziso Rirebulebebi TanabarmniSvnelovani da urTierTdamokidebulia da erTdroulad icavs da zRudavs erTmaneTs.
socialuri demokratiis sabaziso Rirebulebebi detalurad aris aRwerili, dasabuTebuli da ilustrirebuli wignSi „socialuri demokratiis safuZvlebi~. amitom am gamocemaSi maTze mxolod mokled SevCerdebiT.
56
Tavisufleba:
damoukidebeli
arseboba
samarTlianoba:
Tanamonawileoba
da usafrTxoeba
solidaroba:
erTmaneTisTvis
mxarSi amodgoma
istoriuli
fesvebi
damatebiTi
literatura:
Tobias Gombert (2008), Grundlagen
der Sozialen Demokratie,
Lesebücher der Sozialen Demokratie,
tomi 1, Bonn, gv. 943.
• Tavisufleba damoukidebel arsebobas niSnavs. aq, pirvel rigSi, saxelmwifos an sazogadoebis TviTneburi Carevisgan Tavisufleba igulisxmeba. Tumca WeSmariti Tavisufleba mxolod maSin miiRweva, Tu Tavisuflebis gamoyenebis ekonomikuri da socialuri winapirobebia Seqmnili.
• samarTlianoba yvela adamianis Tanabar Rirsebas efuZneba da moiTxovs ara marto kanonis winaSe Tanasworobas, aramed aseve Tanamonawileobisa da socialuri usafrTxoebis Tanabar Sansebs, miuxedavad ojaxuri mdgomareobisa, socialuri kuTvnilebisa, qonebisa Tu sqesisa.
• solidaroba aris adamianebis mzadyofna, mxarSi amoudgnen da daxmarebis xeli gauwodon erTmaneTs. socialdemokratma ioha nes raum solidarobas uwoda duRabi, romelic sazogadoebas kravs.
sainteresoa am sami sabaziso Rirebulebis istoria. maTi istoriuli fesvebi ganmanaTleblobis epoqaSia, rodesac es Rirebulebebi revoluciur lozungad Camoyalibda. „Tavisuflebis, Tanasworobis, Zmobis“ moTxovna Tan sdevda 1789 wlis safrangeTis revolucias. me18 saukunis Sua wlebidan muSaTa moZraoba kvlav da kvlav ixmobda am moTxovnebs. rodesac 1863 wels ferdinand lasalis mecadineobiT gsdpis Seqmna daiwyo, muSebma mowodeba „Tavisufleba, Tanasworoba da Zmoba“ TavianT droSaze amoqarges.
sabolood, gsdp gaxda pirveli partia, romelmac sabaziso Rirebulebebi _ Tavisufleba, Tanasworoba da solidaroba _ 1959 wels Tavis ZiriTadi principebis programaSi, `godesbergis programaSi~, daafiqsira. zustad ori aTwleulis Semdeg (1978 wels) qdkmac mimarTa Tavis pirvel ZiriTadi principebis programaSi am sam sabaziso Rirebulebas, Tumca sxvagvari gagebiT.
dRes sabaziso Rirebulebebi aRar aris revoluciuri moZraobis moTxovna; maT yvela mniSvnelovani politikuri mimdinareoba aRiarebs. Tumca araswori iqneboda gvefiqra, rom sabaziso RirebulebebTan `Tavisufleba, samarTlianoba da solidaroba~ mimarTebiT yvela partiam konsensuss miaRwia.
57
sabaziso
Rirebulebebis
gansxvavebuli
interpretacia
politikur mimdinareobebs Soris kvlav arsebobs ori donis mniSvnelovani gansxvavebebi sabaziso RirebulebebTan mimarTebiT.
1. calkeuli Rirebulebebis gagebaSesaZlebelia calkeuli Rirebulebebis gansxvavebuli interpretacia. magaliTad, Tavisufleba yvelas erTnairad ar esmis. liberaluri mimdinareobebi gansakuTrebiT gamoyofen egreT wodebul negatiur Tavisuflebebs, anu saxelmwifos TviTnebobisgan Tavis dacvis uflebas da kerZo sakuTrebis dacvas. socialuri demokratia ufro Sors midis da xazgasmiT aRniSnavs, rom WeSmariti TavisuflebisTvis gadamwyvetia ara marto damcavi uflebebis, aramed aseve SesaZleblobebis, pozitiuri uflebebis arseboba. socialuri demokratiis TvalTaxedviT, WeSmariti Tavisufleba, magaliTad, sityvis Tavisuflebis konteqstSi, gulisxmobs ara marto gamoxatvis Tavisuflebis kanonmdeblobaSi dafiqsirebas, aramed mniSvnelovania, yvelas mieces SesaZlebloba, magaliTad, ganaTlebisa da sxva saSualebebiT, efeqtianad gamoiyenon TavianTi ufleba sityvis Tavisuflebaze.
sur. 5: negatiuri da pozitiuri Tavisuflebebi
negatiuri da pozitiuri Tavisuflebebi
ZiriTadi SekiTxva:ra wesebi da garemoebebi
upirispirdeba pirovnebis
Tavisuflebas?
socialuri demokratiis Tezisi:negatiuri da pozitiuri Tavisuflebebi Tanabrad unda iqnes gaTvaliswinebuli, Tu formalurad maTi moqmedeba da gan-xorcieleba yvelasTvisaa gansazRvruli.
negatiuri da pozitiuri Tavisuflebebis urTierTkavSiri argumentirebuli unda iqnes
ZiriTadi SekiTxva: ra unda gaakeTos sazogadoebam, rom yvela adamians SeeZlos, iyos
anda gaxdes Tavisufali?
libertarizmis Tezisi:pozitiuri Tavisuflebebis miniWeba zRudavs (da anadgurebs) negatiur Tavisuflebebs. negatiur Tavisuf le-bebs absoluturi upiratesoba aqvs.
negatiuri Tavisuflebebi:• formaluri, ̀ damcavi~
uflebebi
• uflebebi, romlebic pirovnebas sazogadoe-
bis mxridan Carevisgan icavs
• Tavisufleba arsebobs, Tu is aranairad (arse-
biTad) ar izRudeba
• sakmarisi formaluri moqmedeba kanonebis saSualebiT
pozitiuri Tavisuflebebi:• uflebebi, romlebic
materialur SesaZleb-lobebs iZleva
• uflebebi, romlebic pirovnebas aZlevs SesaZleblobas,
aqtiurad gamoiyenos Tavisi Tavisuflebebi• socialuri uflebebi
57
58
sabaziso
Rirebulebebis
gansxvavebuli
wona
sabaziso Rirebulebebi,
rogorc ekono-mikur-politikuri
orientaciis ganmsazRvreli:
ori problema
1. sabaziso
Rirebulebebi
sadavoa
2. sabaziso
Rirebulebebi
Zalian
abstraqtulia
2. sabaziso Rirebulebebis urTierTdamokidebulebadidi mniSvneloba aqvs ara marto calkeuli sabaziso Rirebulebebis interpretacias, aramed aseve maT urTierTdamokidebulebas. sagulisxmoa, Tu ramdenad Tanabari mniSvnelobisaa sabaziso Rirebulebebi anda aRemateba Tu ara romelime maTgani danarCenebs. amis demonstrireba politikuri liberalizmis magaliTze SeiZleba: liberaluri TvalsazrisiT, Tavisufleba umTavresi Rirebulebaa. amitom Tavisufleba, magaliTad, konkurenciis Tavisufleba an sakuTrebis Tavisufleba, Cveulebriv, ufro mniSvnelovan Rirebulebad miiCneva, vidre samarTlianoba, romelsac sakuTrebis Tavisuflebis SezRudva ZaluZs. socialuri demokratia sabaziso Rirebulebebs erTmaneTisgan ar asxvavebs. is aRiarebs, rom sabaziso Rirebulebebi Tanabari mniSvnelobisaa.
amdenad, maSinac ki, rodesac germaniaSi arsebuli yvela mniSvnelovani politikuri mimdinareoba sabaziso Rirebulebebs _ Tavisuflebas, samarTlianobasa da solidarobas _ mimarTavs, xSirad maT isini sakmaod sxvadasxvagvarad esmiT.
4.2. ZiriTadi uflebebi
rodesac vcdilobT, pasuxi gavceT kiTxvas, Tu ra mniSvneloba eniWeba CamoTvlil sabaziso Rirebulebebs socialuri demokratiis ekonomikurpolitikuri orientaciisTvis, ormagi problemis winaSe vdgebiT:
pirvel rigSi, sabaziso Rirebulebebi sadavoa. maT ara marto gansxvavebuli politikuri mimdinareobebi, aramed gansxvavebuli kulturebic araerTgvarovan mniSvnelobas aniWeben. amdenad, isini ar aris farTo da sayovelTaod aRiarebuli safuZveli ekonomikurpolitikuri orientaciisTvis.
meore mxriv, sabaziso Rirebulebebi sakmaod abstraqtulia, arada ekonomikurpolitikuri orientirebis ganmartebisTvis konkretikaa saWiro. ekonomikuri politikis zusti da konkretuli gezis gansazRvrisTvis mxolod sabaziso Rirebulebebi ar kmara.
amdenad, socialuri demokratiis sabaziso Rirebulebebi socialuri demokratiis ekonomikuri politikis aRweris mniS
59
amosavali
wertili:
gaerTianebuli
erebis
organizaciis
adamianis
uflebaTa
paqtebi
moicavs
sxvadasxva
kulturas da
qveyanas
konkretika da
sizuste
1966 weli: gaeros
ori paqti
1. gaeros
samoqalaqo
paqti
vnelovani parametrebia, Tumca isini saWiroeben ufro farTo da sayovelTaod aRiarebul safuZvlebs, aseve zust da konkretul moTxovnebs.
am sakiTxze socialuri demokratiis mamebs araerTxel umsjeliaT. ase, politolog Tomas maieris winadadebiT, socialuri demokratia ara marto sabaziso Rirebulebebs, aramed aseve ZiriTad uflebebs unda eyrdnobodes. aqedan gamomdinare, maiers socialuri demokratiis Teoriis umTavres amosaval wertilad gaerTianebuli erebis organizaciis (gaero) adamianis uflebaTa paqtebSi deklarirebuli ZiriTadi uflebebi miaCnia. es sakiTxi detalurad iqna aRwerili wignSi „socialuri demokratiis safuZvlebi“.
ramdenime argumenti metyvelebs imis sasargeblod, rom socialuri demokratiis ekonomikurpolitikuri orientirebis gansazRvrisas gaeros paqtebze dayrdnobac saWiroa:
• gaeros paqtebi aris yvelaze universaluri, sayovelTaod aRiarebuli da sxvadasxva kulturul garemoSi da qveyanaSi moqmedi dokumentebi, romlebic gansazRvravs ZiriTad uflebebs da, Sesabamisad, aregulirebs adamianTa Tanacxovrebas.
• gaeros paqtebSi Zalian konkretulad da zustad ganimarteba TiToeuli adamianis ekonomikuri uflebebi.
aqedan gamomdinare, Cven detalurad unda aRvweroT gaeros paqtebSi asaxuli ZiriTadi uflebebi da davadginoT, Tu ra mniSvneloba aqvT maT socialuri demokratiis ekonomikuri politikisTvis da riTi gansxvavdeba am kuTxiT socialuri demokratia sxva politikuri mimdinareobebisgan.
1966 wels gaerTianebuli erebis organizaciam adamianis uflebaTa Sesaxeb ori paqti SeimuSava.
paqti samoqalaqo da politikuri uflebebis Sesaxeb (samoqalaqo paqti) moicavs, pirvel rigSi, egreT wodebul negatiur Tavisuflebebs, anu pirovnul TavisuflebaSi saxelmwifos an sazogadoebis TviTneburi Carevisgan Tavis dacvis uflebas. aq igulisxmeba, magaliTad, pirovnuli Tavisuflebisa da xelSeuxeblobis ufleba (muxli 9) an SeuzRudavi sityvis Tavisufleba (muxli 19) da Tavisufali da faruli arCevnebis ufleba (muxli 29).
60
2. gaeros
socialuri
paqti
xSirad gaeros
paqtebSi
gancxadebuli
uflebebi da
maTi realizeba
sruliad
gansxvavebulia
socialuri
demokratia:
gaeros paqtebis
ganxorcieleba
ramdenadaa SesaZlebeli
samoqalaqo uflebebisa da
Tavisuflebebis mniSvnelobis
mixedviT
dalageba?
paqti ekonomikuri, socialuri da kulturuli uflebebis Sesaxeb (socialuri paqti) moicavs, upirveles yovlisa, egreT wodebul pozitiur Tavisuflebebs, anu SesaZleblobebis uflebebs, romlebmac unda uzrunvelyos da xeli unda Seuwyos pirovnebis Tavisuflebas saxelmwifo da sazogadoebrivi RonisZiebebis saSualebiT. aq igulisxmeba, magaliTad, Sromis ufleba (muxli 6), agreTve Sromis samarTliani, usafrTxo da jansaRi pirobebi (muxli 7), Tavisufal profkavSirebSi gaerTianebis ufleba (muxli 8), socialuri usafrTxoebis ufleba (muxli 9) da Tavisufali zogadi da umaRlesi ganaTlebis ufleba (muxli 13).
dReisaTvis samoqalaqo paqtis ratificireba msoflios 151ma s axelmwifom moaxdina, xolo socialuri paqtisa _ 148m. Tumca sa yuradReboa, rom paqtebs xeli im saxelmwifoebmac moaweres, romlebic sistematurad arRveven fundamentur Tavisuflebebs. aSkaraa, rom gaeros paqtebis formaluri moqmedeba ar aris sakmarisi imisTvis, rom miRweul iqnes paqtebSi aRwerili „Tavisufali adamianis ideali, romelic Tavisufalia SiSisa da gaWirvebisagan“. xSirad gancxadebuli uflebebi da maTi realizeba sruliad gansxvavebulia.
garda amisa, socialuri paqtiT dadgenili uflebebi saxelmwifoebs avaldebulebs ara ZiriTadi uflebebis dauyovnebel ganxorcielebas, aramed maTi TandaTanobiTi ganxorcielebisken swrafvas. paqti aRwers saxelmwifoTa valdebulebas, imoqmedon imgvarad, rom uzrunvelyofil iqnes formalurad garantirebuli uflebebis ganxorcieleba da ganmtkiceba.
socialuri demokratiis mizania gaeros paqtebSi Camoyalibebuli ZiriTadi politikuri, socialuri, ekonomikuri da kulturuli uflebebis ganxorcieleba yvela sferoSi, imgvarad, rom isini moqmedebdnen ara mxolod Teoriulad, aramed praqtikaSic. socialuri demokratia Tavisi arsiT aris mTel msoflioSi pozitiuri da negatiuri Tavisuflebebis Tanamimdevruli ganxorcielebis programa.
magram ramdenadaa SesaZlebeli uflebebisa da Tavisuflebebis mniSvnelobis mixedviT dalageba? aqvT ki maT Tanabari mniSv neloba? am sakiTxze debatebi oskar lafontenma daiwyo, rodesac interviuSi afrikaSi SidsiT daavadebulTaTvis sityvis Tavisuflebis mniSvnelobis sakiTxi wamoWra (gazeTi `Der Tagesspiegel~, 2008 wlis 15 agvisto). niSnavs ki es imas, rom Tavisuflebebi exmareba SeZlebul adamianebs, romlebsac sakuTari azris gamoxatva masmediis saSualebebiT SeuZliaT? isargeblebs ki sityvis TavisuflebiT Raribi,
61
negatiuri da
pozitiuri
Tavisuflebebi
urTierTda-
mokidebulia
vili brandti:
`agreTve
gaWirvebisa
da SiSisagan
Tavisufleba~
demokratiis
sxvadasxva
modeli...
... saerTo fesvebiT
romelsac gazeTis yidvis SesaZleblobac ara aqvs? nobelis premiis mflobelma, indoelma ekonomistma amartia senma, ganacxada, rom `demokratiul qveyanaSi, sadac Tavisufali masme diaa, masobrivi SimSiloba jer ar yofila~ (seni, 1999). sxva sityvebiT rom vTqvaT, masobriv SimSilobas, Cveulebriv, arsebu li sursaTis araTanabari xelmisawvdomoba ganapirobebs. mTavro ba, romelic angariSvaldebulia Tavisi moqalaqeebis winaSe da romelsac surs, kvlav iqnes arCeuli, didxans ver gabedavs socia luri problemebis ignorirebas, gansakuTrebiT im SemTxvevaSi, rodesac maT Sesaxeb Tavisufali masmedia sajarod saubrobs. amrigad, sens miaCnia, rom Tavisuflebas socialuri Tanasworobisaken mivyavarT. igi darwmunebulia, rom saxelmwifom da sazogadoebam unda Seqmnan damoukidebeli moqmedebisa da TavisuflebisTvis saWiro safuZveli. es imas niSnavs, rom Tavisufleba mxolod iq arsebobs, sadac aris minimaluri socialuri uzrunvelyofa da egreT wodebuli saerTo interesebis sferoebis momsaxureba (mag., jandacva da ganaTleba).
amrigad, ZiriTadi samoqalaqo da socialuri uflebebi, pozitiuri da negatiuri Tavisuflebebi urTierTdamokidebulia da maTi erTmaneTTan dapirispireba ar SeiZleba. amasTan dakavSirebiT partiis Tavmjdomareobidan gadadgomisas azri gamoTqva vili brandtma: `Tu mkiTxaven, garda mSvidobisa, ra aris CemTvis yvelafer danarCenze mniSvnelovani, me yovelgvari yoymanis gareSe vityvi: Tavisufleba; Tavisufleba yvelasTvis da ara zogierTebis Tvis; sindisisa da sityvis Tavisufleba; agreTve gaWirvebisa da SiSisagan Tavisufleba~ (brandti, 1987: 32). maSasadame, brandtis Tvis mniSvnelovani iyo, erTi mxriv, Tavisufleba TviTnebobisa da Cagvrisagan da, meore mxriv, materialurad uzrunvelyofili cxovrebis Tavisufleba, anu pozitiuri Tavisuflebebi. ZiriTadi uflebebis globaluri ganxorcielebis moTxovna mkafiod ganasxvavebs socialur demokratias libertaruli demokratiisagan.
socialuri demokratia da libertaruli demokratia
socialuri demokratia da libertaruli demokratia aris, upirveles yovlisa, Teoriulad formulirebuli idealuri tipebi, romlebic praqtikaSi iSviaTad gvxvdeba. Tumca sakuTari poziciis CamoyalibebisTvis ganxiluli unda iqnes demokratiis es sxva dasxva modeli.
rogorc libertaruli, ise socialuri demokratia liberalur demokratias efuZneba da maT saerTo fesvebi aqvT:
62
samoqalaqo
uflebebisa da
Tavisuflebe-
bis ubralo
formaluri
aRiareba
sakmarisi
ar aris
magaliTi:
sityvis
Tavisufleba
socialuri demokratiis da
libertaruli demokratiis
gansxvavebuli amocanebi
• pluralisturi demokratia samarTlis uzenaesobis principis dacviT xorcieldeba;
• politikuri Zalaufleba konstitucias emorCileba;• xalxis suvereniteti demokratiuli umravlesobis principis
safuZvelze xorcieldeba.
Tumca isini mkafiod gansxvavdebian pozitiuri da negatiuri Tavisuflebebis urTierTobebis xedvis TvalsazrisiT. libertarul demokratias miaCnia, rom pozitiuri Tavisuflebis miniWeba zRudavs negatiur Tavisuflebebs da maTi ganadgurebac ki SeuZlia. socialuri demokratiis TvalTaxedviT ki, negatiuri da pozitiuri Tavisuflebebis Tanasworoba ganapirobebs maT formalur gamoyenebas yvelas mimarT da uzrunvelyofs realur gansxvavebas.
Tavisuflebebis ubralo formaluri aRiareba, rasac libertaruli demokratia gvTavazobs, sakmarisi ar aris, vinaidan ekonomikurma uTanasworobam SeiZleba gamoiwvios:
• iseTi urTierTobebi, rogorebicaa damokidebuleba da daqvemdebareba;
• Sromis arahumanuri pirobebi;• araTanabari SesaZleblobebi politikuri moqalaqeobrivi
uflebebis ganxorcielebisTvis (Sdr. maieri 2005b: 15).
ganvixiloT azris gamoTqmis magaliTi. libertaruli TvalsazrisiT, es sakmarisia, Tuki saxelmwifo arafers akeTebs sityvis Tavisuflebis SesazRudavad, magaliTad, Tu igi presaze cenzuras ar axorcielebs. socialuri demokratiis TvalTaxedviT,saxelmwifom kidev ufro gadamwyveti nabijebi unda gadadgas da aqtiurad unda Seuwyos xeli azris gamoxatvis realur Tanabar SesaZleblobebs. es moicavs informaciisa da ganaTlebis miRebis Tanabar xelmisawvdomobas, raTa, upirveles yovlisa, arsebobdes azris Camoyalibebis unari. garda amisa, masmediis saSualebebis sakuTrebis ufleba imgvarad unda Camoyalibdes, rom am uflebis mqone pirebma ver SeZlon masmediis Zalis gamoyeneba yvela danarCenisTvis sakuTari Sexedulebebis Tavze mosaxvevad. aseTi arasaTanado gamo yeneba arRvevs kerZo mesakuTris socialur pasuxismgeblobas, romelic socialuri demokratiis mniSvnelovani principia. libe rtaruli demokratiis TvalsazrisiT, sakuTrebis TavisuflebaSi amgvari Careva sruliad miuRebelia.
saerTo fesvebis miuxedavad, socialuri demokratia da libertaruli demokratia sxvadasxva mosazrebas efuZneba, rac, ekonomikuri sistemis TvalsazrisiT, gansxvavebul amocanebs ayenebs.
63
aucilebelia
socialurad
CarTuli
bazrebi
magaliTad, Tvisebrivad gansxvavdeba maT mier bazris rolis aRqma. libertaruli demokratiisTvis bazari Tavisuflebis gamoxatulebaa da amitom igi TviTregulirebadi bazrisken iltvis. misgan gansxvavebiT, socialur demokratias mtkiced swams, rom absoluturad Tavisufali bazari sazogadoebisTvis arasasurvel Sedegebs gamoiwvevs. amis erTerTi magaliTia 2008 wlis finansuri bazris krizisi. maSasadame, socialuri demokratia aRiarebs socialurad CarTul bazrebs, romlebic politikur CarCosa da saxelmwifo regulirebas eqvemdebareba.
sur. 6: liberaluri, libertaruli da socialuri demokratiebis
Sedareba (ekonomikuri mosazrebebis CaTvliT)
libertaruli versus
socialuri demokratia
libertaruli demokratia
ekonomikis sferoSi es niSnavs Semdegs:
liberaluri demokratia socialuri demokratia
libertaruli demokratia efuZneba Semdegs:• sakuTreba yovelgvari
socialuri valdebulebis gareSe
• TviTregulirebadi bazari
• demokratiis politikis sferoTi SezRudva
• adamianis uflebaTa formaluri dacva
• negatiuri Tavisuflebebis miniWeba
• sakuTreba yovelgvari socialuri valdebu lebis gareSe/sakuTrebis absoluturi ufleba
• TviTregulirebadi bazari
• bazris aRqma sruluf-lebian institutad, romelic Tavisuflebas uzrunvelyofs
• ekonomikur demokratizaciaze uaris Tqma
• sakuTreba socialuri pasuxismgeblobiT
• socialurad CarTuli bazrebi
• bazarsa da demokratias Soris winaaRmdegoba
• ekonomikuri demokratizacia
liberaluri demokratiisTvis damaxasiaTebelia Semdegi:• pluralisturi demok-
ratia da samarTlis uzenaesoba
• adamianis uflebebze dafuZnebuli
demokratia• evropuli liberaluri
tradiciebi
socialuri demokratia efuZneba Semdegs:• adamianis ZiriTadi socialuri da ekonomi
kuri uflebebi• konstitucia, romelic
ZiriTad uflebebs (regulirebuli monaw
ileoba, socialuri uzrunvelyofis samarTlebrivi ufleba, samarTliani ganawileba) uzrunvelyofs
• formalurad da realu-rad ganxorciele buli negatiuri da pozi
tiuri Tavisuflebebi
64
sami principi
zrda,
socialuri
Tanasworoba,
mdgradi
ganviTareba
cxadia, rom socialuri demokratia da libertaruli demokratia, miuxedavad imisa, rom istoriulad msgavsi perspeqtivebiT xasiaTdeba, radgan saTaves orive liberaluri demokratiidan iRebs, erTmaneTisagan mniSvnelovnad gansxvavdeba, gansakuTrebiT ekonomikuri politikis TvalsazrisiT.
bazris socialdemokratiuli aRqma agreTve gamoxatulia gsdpis hamburgis programaSi:
`Cven migvaCnia, rom bazari aris ekonomikuri koordinaciis aucilebeli forma da igi sxva alternativebze maRla dgas. magram sakuTar Tavs mindobili bazari brmaa rogorc socialuri, ise ekologiuri TvalsazrisiT. mas ar SeuZlia, damoukideblad uz-runvelyos sakmarisi raodenobis sazogadoebrivi sikeTe. Tavisi potencialis gamosavlenad bazars sWirdeba regulireba saxelm-wifos mxridan, romelsac SeuZlia gamoiyenos sanqciebi, efeqtiani kanonebi da uzrunvelyos samarTliani faswarmoqmna.~ (hamburgis programa 2007: 17)
4.3. ekonomikuri politikis principebi
ras niSnavs konkretulad socialuri demokratiis sabaziso Rirebulebebi da ZiriTadi uflebebi socialuri demokratiis ekonomikuri politikisTvis?
aq gamoxatuli Sexedulebis Sesabamisad, socialuri demokratiis politika, romelic cdilobs, realur samyaroSi ganaxorcielos Tavisi sabaziso Rirebulebebi da ZiriTadi uflebebi, sam princips unda efuZnebodes:
• zrda;• socialuri Tanasworoba;• mdgradi ganviTareba.
socialuri demokratiis TvalsazrisiT, ekonomikuri politika samive princips Tanabrad unda iTvaliswinebdes. es ganasxvavebs socialur demokratias konservatiuli, libertarianuli da memarcxene populisturi Sexedulebebisagan, romelTagan TiToeuli erT romelime principzea orientirebuli. mxolod maSin, rodesac samive princips Tanabari mniSvneloba eniWeba, SeiZleba
65
gaeros
socialuri
paqti: `SiSisa
da gaWirvebisagan
Tavisufleba~
ekonomikuri zrda: mTliani Sida produqtis (mSp) zrda; sxva sityvebiT rom vTqvaT, qveyanaSi warmoebuli yvela saqonlisa da momsaxurebis jamuri Rirebulebis zrda. zogadad gavrcelebuli SexedulebiT, yovelTvis xdeba romelime saxeobis zrda. magaliTad, stagnacia `nulovan zrdad~ aris miCneuli, xolo warmoebis Semcireba _ uaryofiT zrdad. Tumca, Tu fasebi izrdeba, es pozitiurad miiCneva, sul mcire, nominaluri ekonomikuri zrdis SemTxvevaSi. misgan gansxvavebiT, realuri zrdis SemTxvevaSi fasebis zrda ar gaiTvaliswineba (Das Wirtschaftslexikon 2009)
iqnes miRweuli xarisxobrivi zrda da saerTo sikeTeze orientirebuli mdgradi progresi.
ekonomikuri politikis yvela RonisZieba unda Sefasdes imis mixedviT, Tu ramdenad Tanabrad ganixilaven isini am principebs. maSasadame, es sami principi socialuri demokratiis ekonomikuri politikis Sefasebis kriteriumia.
sur. 7: socialuri demokratiis ekonomikuri politikis principebis samkuTxedi
zrda
gaeros paqtebis Sesabamisad, adamianebis cxovreba `SiSisa da gaWirvebisagan Tavisufali~ unda iyos. es konkretulad niSnavs `mdgrad ekonomikas, socialur da kulturul ganviTarebas da srul da nayofier dasaqmebas~. gaWirvebisagan Tavisufleba sabaziso materialur mxardaWeras iTvaliswinebs. amisTvis qveyanas iseTi mTliani erovnuli produqti (mep) sWirdeba, romelic keTildReobis minimalur dones uzrunvelyofs da TiToeul adamians Tavisi ZiriTadi
uflebebis ganxorcielebis saSualebas miscems. aq saqme exeba, erTi mxriv, individualur keTildReobas, magram, meore mxriv, _ mTeli sazogadoebis keTildReobasac, vinaidan mas unda hqondes sakmarisi re sursi sazogadoebrivi amocanebis gadasaWrelad.
zrda
socialuri demokratia
socialuri Tanasworoba mdgradi ganviTareba
66
zrdis minimaluri
raodenoba aris Tavisufali da
samarTliani sazogadoebis
winapiroba, romelic
solidarobas efuZneba
ras niSnavs
`zrda~?
1967, kanoni
stabilurobisa
da zrdis Sesaxeb:
`mudmivi da
saTanado zrda~
amrigad, solidarobaze dafuZnebuli Tavisufali da samarTliani sazogadoebisTvis saWiroa keTildReoba. es keTildReoba, upirveles yovlisa, miRweuli da uzrunvelyofili unda iqnes ekonomikuri zrdiT. mxolod maRalnayofieri warmoebiT da Rirebulebis SeqmniT SeiZleba Seiqmnas sivrce individualuri da sazogadoebrivi keTildReobisTvis. istoria adasturebs, rom ekonomikis mdgradi zrdis SemTxvevaSi erovnuli produqti ufro samarTlianad nawildeba, vidre ekonomikuri recesiis dros. maSasadame, zrda aris socialuri demokratiis Rirebulebebisa da miznebis ganxorcielebis winapiroba, rogorc es am tomSia warmodgenili.
magram ras niSnavs `zrda~? bolo aTwleulebis ganmavlobaSi `swori zrdis~ Sesaxeb socialuri demokratiis koncefcia sakmaod Seicvala.
1967 wels socialdemokratiuli partiis wevris, karl Sileris (romelic im dros ekonomikur sakiTxTa ministri iyo, xolo mogvianebiT _ finansTa), iniciativiT, ekonomikis stabilurobisa da zrdis Sesa xeb kanonSi ZiriTad po litikur miznad `mudmivi da saTanado ekonomikuri zrda~ iqna aRiarebuli. ekonomikuri politikis miznebad agreTve daisaxa umuSevrobis dabali done, inflaciis dabali done da sagareo vaWrobis dabalanseba. es oTxi mizani egreT wodebul jadosnur kvadrats qmnida. Sesabamisad, saxelmwifos amocanaa ekonomikuri ryevebis dabalanseba da recesiebis Tavidan acileba, keinsis Teoriis Sesabamisad.
`zrda~ hamburgis programaSi `socialuri demokratiis ekonomikur politikaSi keTildReobasa da cxovrebis maRal xarisxs yovelTvis priorite-tuli adgili ekava. warsulSi progresi ZiriTadad raodenobrivi zrdis mixedviT aRiqmeboda. dRes klimatis swrafi cvli-leba, daZabuli ekosistemebi da msoflio mosaxleobis zrda moiTxovs ganviTarebis axal mimarTulebas, romelic momavalze iqneba orientirebuli. amazea damokide-buli, iqneba Tu ara ganviTareba progresu-li. Cven gvWirdeba mdgradi progresi, romelic dinamikur ekonomikas, socia-lur samarTlianobasa da ekologiur pa-suxismgeblobas gaaerTianebs. amisTvis saWiroa xarisxobrivi zrda, resursebis moxmarebis SezRudva. adamianebs unda hqondeT SesaZlebloba, cxovrebisTvis saWiro saSualebebi gamoimuSaon Rirseu-li SromiT, romelic Tavisufali iqneba eqspluataciisagan; TiToeulma adamianma Seqmnili simdidridan Tavisi samarTliani wili unda miiRos.~ (hamburgis programa 2007: 42)
67
1972, `zrdis
sazRvrebi~:
zrdaze
fokusirebis
kritika
2000, lisabonis
strategia:
zrdis
kompleqsuri
koncefcia
raodenobrivi
zrdis
koncefcia
iTvaliswinebs
resursebis
moxmarebas da
socialur
progress
gaeros
socialuri
paqti:
`cxovrebis
saTanado
pirobebi”
popularulma kvlevam `zrdis sazRvrebi~, romelic 1972 wels gamoqveynda, sxva aspeqtebTan erTad ganamtkica warmodgena imis Sesaxeb, rom zrdas agreTve Tan sdevs bunebrivi resursebis moxmareba da garemos dazianeba. amitom kidev ufro intensiuri gaxda diskusia didi xnis ganmavlobaSi zrdis mizanSewonilobis Tu SesaZleblobis Taobaze.
imavdroulad SemuSavda zrdis ufro rTuli koncefcia, romelic cdilobs, Seajeros teqnologiuri inovacia, ekologiuri ganaxleba da sazogadoebis konsolidireba. am konteqstSi 2000 wels socialdemokratiuli mTavrobis liderTa xelmZRvanelobiT miRebul iqna egreT wodebuli lisabonis strategia, romelic aTi wlis ganmavlobaSi evropis mTel msoflioSi yvelaze konkurentunariani da dinamikuri ekonomikis mqone sivrced gardaqmnas isaxavda miznad.
maSasadame, `zrdis~ ganmarteba mudmivad icvleboda. zrdisadmi eiforiuli damokidebuleba, romelic 1960iani wlebisTvis iyo damaxasiaTebeli, 1970ian wlebSi kritikuli damokidebulebiT Seicvala. imavdroulad Camoyalibda zrdis xarisxobriv koncefciaze dafuZnebuli ufro gonivruli xedva, romelic mxars uWers socialur progress resursebis SezRuduli gamoyenebiT. es ufro rTuli xedvaa, romelic zrdis, mdgradi ganviTarebisa da socialuri Tanasworobis dabalansebis saSualebas iZleva.
socialuri Tanasworoba
socialuri Tanasworoba, rogorc ekonomikuri politikis principi, socialuri demokratiis poziciidan gamomdinareobs. mas ekonomikuri mniSvnelobac aqvs.
Tuki socialuri demokratiis mier aRiarebuli sabaziso Rirebulebebi da ZiriTadi uflebebi seriozulad aRiqmeba, maSin unda ganxorcieldes ekonomikuri politika, romlisTvisac damaxasiaTebelia socialuri Tanasworoba. es gamomdinareobs ara mxolod iseTi sabaziso Rirebulebebidan, rogorebicaa samarTlianoba, Tavisufleba da solidaroba, aramed ZiriTadi uflebebidanac, romlebic gaeros paqtebSia Camoyalibebuli. magaliTad, moiTxoveba `cxovrebis saTanado pirobebi~, magram qalebisTvis agreTve uzrunvelyofili unda iqnes `Sromis iseTi pirobebi, ... romlebic mamakacebis Sromis pirobebze uaresi ar iqneba, da Tanabari SromisTvis Tanabari anazRaurebis SesaZleb
68
socialuri
Tanasworoba
germaniis
konstituciaSia
gancxadebuli
kerZo sakuTrebis
socialuri
valdebulebebi:
magaliTebi
arsebobs raime
winaaRmdegoba
socialur
Tanasworobasa da
damsaxurebis
princips Soris?
loba~; agreTve moiTxoveba, rom adamians hqondes `cxovrebis saTanado done, Sesaferisi sakvebis, tanisamosis da binis CaTvliT~, ganaTlebis ufleba da, aqedan gamomdinare, uzrunvelyofili unda iqnes `adamianis pirovnebis sruli ganviTareba~.
socialuri demokratia iswrafvis socialur moqalaqeobaze dafuZnebuli sazogadoebisken, romelSic TiToeuli adamiani Rirseulad icxovrebs da materialurad uzrunvelyofili iqneba, raTa maT, bazarze warmatebis miuxedavad, garantirebuli hqondeT rogorc socialur, ise demokratiul cxovrebaSi monawileoba. aqedan gamomdinare, socialuri demokratiis TvalsazrisiT, ekonomikuri zrda aucilebeli pirobaa, magram TviTmizani ar aris, da aucileblad unda iqnes gaTvaliswinebuli socia luri Tanasworoba da samarTlianoba. dinamikuri da produqtiuli ekonomikidan miRebuli Semosavali Tanabrad unda ganawildes. amis meSveobiT adamianebi SeZleben, Rirseuli SromiT moipovon saarsebo saSualebebi da erovnuli produqtis zrdisagan samarTliani wili miiRon.
germaniis ekonomikur sistemaSi socialuri Tanasworoba agreTve gancxadebulia ZiriTadi kanonis me19 muxlSi, romelic germaniis federaciul respublikas gansazRvravs, rogorc `federalur socialur saxelmwifos~. garda amisa, me14 muxli awesebs kerZo mesakuTris socialur valdebulebebs: `sakuTreba warmoSobs valdebulebebs; misi gamoyeneba imavdroulad sazogadoebriv sikeTes emsaxureba~.
magaliTad, sacxovrebeli saxlebis mepatroneebs ar SeuZliaT, borotad gamoiyenon isini spekulaciuri miznebisTvis. isini valdebuli arian, mouaron maT da gascen ijariT. menejerebi pasuxismgebeli arian ara mxolod aqcionerebis winaSe, aramed mTeli sazogadoebis winaSe. magaliTad, maT evalebaT, uzrunvelyon samuSao adgilebis SenarCuneba da garemos dacva. yvela, vinc iRebs sazogadoebrivi keTildReobis gansakuTrebiT mozrdil wils, Tavis mxriv, valdebulia bevri ram gaakeTos sazogadoebisTvis. sakuTrebasTan dakavSirebuli socialuri valdebulebebi socialuri demokratiis umTavresi maxasiaTebelia.
magram gana socialuri Tanasworoba ar ewinaaRmdegeba sabazro ekonomikisTvis damaxasiaTebel anazRaurebis princips? gana socialuri Tanasworoba ar abrkolebs nayofieri Sromis stimuls, rac ase mniSvnelovania dinamikuri ekonomikisa da zrdisTvis? es kiTxvebi pirdapir miuTiTebs im realur winaaRmdegobriv urTierTobaze, romelic zrdaze orientaciasa da socialur Tanasworobas Soris arsebobs.
69
rordriki:
Rirebulebis
SeqmnisTvis
socialuri
Tanasworobaa
saWiro!
kritikosebic ki
acxadeben, rom
keTildReobaze
orientirebuli
saxelmwifo xels
uwyobs
nayofierebas
zrdaze orientaciasa da socialur TanasworobasSoris balansis miRwevisaken
swrafva
Tumca arsebobs ukukavSiric: produqtiulobis amaRleba da zrda yovelTvis moiTxovs socialur baziss. Rirebulebis SeqmnisTvis aucilebelia socialuri Tanasworobis minimaluri donis arseboba. magaliTad, amerikelma ekonomistma rodrikma daamtkica, rom saxelmwifoebi, romlebic maRali donis socialuri uzrunvelyofiT gamoirCevian, imavdroulad warmatebuli ekonomikis mqone qveynebi arian. sxva aspeqtebTan erTad amis mizezi is aris, rom socialuri dacva aZlierebs individualur motivacias.
socialurad daculi adamianebi ukeT arian mzad cvlilebebisTvis, riskebisTvis da inovaciebisTvis (Sdr. rodriki, 1997: 178 da a. S.).
am kavSirs TiTqmis aravin uaryofs. TviT hansverner zinma, romelic dRes biznesisadmi keTilganwyobil dawesebulebas _ ekonomikuri kvlevebis instituts _ xelmZRvanelobs miunxenSi, 1985 wels ludvigmaqsimilianis sax. universitetSi Tavis pirvel leqciaze aRniSna: ̀ [solidaroba] axalgazrdebs aZlevs daculobas da sakuTari Tavis rwmenas, rac aucilebelia sarisko, magram imedismomcemi SesaZleblobebis gamoyenebisTvis. am TvalsazrisiT, me ar
var darwmunebuli, rom marTebulia farTod gav rcelebuli mosazreba imis Sesaxeb, rom sayo velTao keTildReobis saxelmwifo Cven Zviri gvijdeba. piriqiT, me savsebiT dasaSvebad mimaCnia, rom mxolod sayo velTao keTildReobis saxelmwifoSi gaxda SesaZlebeli garkveuli donis mwarmoebeli Zalebis gamoTavisufleba, romelmac uzrunvelyo ekonomikis swrafi zrda omisSemdgom periodSi~ (zini, 1986: 566577).
aqedan gamomdinare, socialuri demokratia zrdaze orientaciasa da socialur Tanasworobas Soris balansis miRwevisaken iswrafvis. amis konkretuli magaliTia Sveduri modeli. me6 TavSi, romelSic SvedeTia ganxiluli, naCvenebia, rom swored socialuri Tanasworobis maRali done ganapirobebs am qveynis ekonomikur warmatebebs.
`socialuri Tanasworoba~ hamburgis programaSi: `germaniaSi Semosavali da sakuTreba samarTlianad ar aris ganawilebuli. social-demokratiuli sagadasaxado po-litikis mizania uTanasworobis SezRud-va da Tanabari SesaZleblobebis xelSewy-oba. Cven mxars vuWerT xelfasebis zrdas, Tuki igi dakavSirebulia produqti-ulobis zrdasTan da inflaciis dones-Tan. Cven gvsurs, meti qoneba iyos muSak-Ta xelSi. muSakTa monawileoba sawarmos kapitalSi, rogorc Semosavlis damate-biTi wyaro, uzrunvelyofs dasaqmeb-ulTa ufro samarTlian monawileobas firmis warmatebaSi. garda amisa, igi xels uwyobs inovaciebsa da produqtiulo-bas.~ (hamburgis programa 2007: 4344)
70
`mdgradobis~
koncefcia tyes
ukavSirdeba
1983,
brutlandtis
komisia
mdgradi ganviTareba
mdgradi ganviTareba socialuri demokratiis ekonomikuri politikis mesame sakvanZo principia. mdgradi ganviTareba ekologiur, ekonomikur da socialur ganzomilebebs moicavs.
garemosdacviTi sakiTxebi xSirad mdgradobasTanaa dakavSirebuli. mdgradobis Sesaxeb pirveli mosazrebebi faqtobrivad swored ekologiur sakiTxebze msjelobidan warmoiSva. `mdgradobis~ koncefcia tyes ukavSirdeba: tyidan aRar unda iqnes gamotanili arcerTi xe, Tuki mis nacvlad axlis gazrda ar SeiZleba, _ ganacxada jorj ludvig hartingma, romelic me18 saukuneSi soflis meurneobis qomagi iyo da tyis sakiTxebze werda. dRes ekologiuri mdgradoba imas niSnavs, rom garemo, romelic sicocxlisunarianobis safuZvelia, maqsimalurad xeluxlebeli gadaeces momaval Taobebs. amitom ZiriTadi aspeqtebia resursebis konservacia, klimatis dacva, jiSebis dacva da garemos dabinZurebis SezRudva. gaeros socialuri paqtiT dadgenili ZiriTadi uflebebi agreTve xazgasmiT miuTiTebs `garemos higienis yvela aspeqtis~ gaumjobesebaze (muxli 13) da, upirveles yovlisa, moiTxovs yoveli adamianis sicocxlisunarianobisTvis saWiro bunebrivi safuZvlebis dacvas; ara mxolod imitom, rom momaval Taobebs aRar eqnebaT arsebobisTvis aucilebeli pirobebi, aramed imitomac, rom aq da axla sWirdebaT adamianebs sufTa sasmeli wyali da jansaRi haeri.
socialdemokratebi mdgradobis mniSvnelobaze jer kidev adreul etapze saubrobdnen.
1983 wels mdgradobis idea aitaca brutlandtis komisiam (es saxe li komisias norvegiis yofili premierministris pativsacemad mieniWa), romelic gaeros iniciativiT Seiqmna. komisiam ganacxada, rom
`mdgradia ganviTareba, romelic akmayofilebs amJamindel moTxovnilebebs ise, rom zians ar ayenebs momavali Taobebis Ses-aZleblobas, daikmayofilon TavianTi moTxovnilebebi.~ (citirebulia Hauffis (1987: 46) mixedviT)
71
ekonomikuri
ganzomileba
gamafrTxi-
lebeli
magaliTi
hamburgis
programa:
`mdgradoba
niSnavs:
fiqrs
momavalze
orientirebiT~
magram `mdgradobis~ koncefcias ekologiurTan erTad ekonomikuri ganzomilebac aqvs. 1998 wels germaniis bundestagis specialurma komitetma warmoadgina saboloo moxseneba saTauriT `mdgradobis koncefcia _ modelidan ganxorcielebisken~, romelSic aRniSnuli iyo, rom ekonomikuri mdgradoba niSnavs imas, rom keTildReobis Seqmna momavalma Taobebmac SeZlon, raTa maTac icxovron socialuri sabazro ekonomikis pirobebSi. am mizniT saxelmwifo xarjebi _ gansakuTrebiT socialur keTildReobaze orientirebul qveynebSi _ intensiurad unda dafinansdes da uzrunvelyofili unda iqnes grZelvadiani investiciebi ganaTlebis, kvlevebisa da infrastruqturis sferoebSi.
ekonomikuri mdgradobis mniSvneloba gansakuTrebiT cxadad gamoCnda globaluri finansuri krizisis dros. swraf mogebaze orientireba ar iTvaliswinebs mdgrad ganviTarebas, rac saxifaToa rogorc calkeuli kompaniebisTvis, ise mTeli ekonomikisTvis, radgan mis destabilizacias iwvevs.
magram mdgradobas socialuri ganzomilebac aqvs: socialuri mdgradoba niSnavs sazogadoebis yvela wevris mudmiv monawileobas da socialuri daZabulobebis saimedo daregulirebas; anu es aris ZiriTadi saWiroebebis da sazogadoebis monawileobis saimedo uzrunvelyofa.
mdgradi ganviTareba gsdp-is hamburgis programaSi:
„mdgradi ganviTarebis principi niSnavs: fiqrs momavalze orientirebiT; winaaRmdegobis ga-wevas rogorc moklevadiani orientirebis-Tvis, ise ekonomikuri sawyisis dominirebis-Tvis da biz nesis marTvis logikisTvis. es niSnavs, rom social-demokratiuli politi-kis saxelmZRvanelo principebad dasaxulia sazogadoebaze dafuZnebuli politikis gan-viTareba da demokratiuli mravalferovnebis aRiareba, gamZle ekologiuri sistema, social-uri integ racia da kulturuli monawileoba.“ (hamburgis programa 2007: 1718)
72
aris es sami
principi
urTierTsawi-
naaRmdego?
vili brandti
zrdisa da
mdgradi
ganviTarebis
urTierT-
damokidebu-
lebis Sesaxeb
mTavari
kiTxvebi:
zrda sad,
rogor da
risTvis?
mdgrad
ganviTarebas
SeuZlia xeli
Seuwyos zrdas.
xarisxobrivi zrda −sami principis Tanabari ganxorcieleba
zrda, socialuri Tanasworoba da mdgradi ganviTareba: socialdemokratiuli ekonomikuri politikis mizania am sami amocanis Tanabar sawyisebze ganxorcieleba. magram SesaZlebelia ki es? gana socialuri Tanasworoba ar zRudavs sazogadoebis ganviTarebis SesaZleblobebs? gana zrdas usaTuod sWirdeba nedleuli da amitom ar iwvevs mdgradi ganviTarebis Sesustebas? rogorc Cans, es sami principi urTierTsawinaaRmdegoa. rogor SeiZleba maTi Tanabrad ganxorcieleba?
am sakiTxs vili brandti jer kidev 1973 wels gamoexmaura zrdisa da mdgradi ganviTarebis principebTan mimarTebiT:
„verc pirovneba da verc sazogadoeba ver icxovrebs bunebis xar-jze. Cveni garemos ganviTarebis aseTi gza ewinaaRmdegeba ada-mianis keTildReobas. ... xmauri, haerisa da wylis dabinZureba marTlac saeWvos xdis ekonomikuri zrdiT miRebul sargebels. miuxedavad amisa, me winaaRmdegi var, naCqarevad iqnes miRebuli gadawyvetileba gamosavali gzebis Sesaxeb, magaliTad, zrdis da produqtiulobis sayovelTao Semcirebis Taobaze. sakiTxi exeba imas, Tu sad, rogor da ra mizniT xdeba ekonomikuri zrda; saWiroa gvesmodes, rom zrda da ekonomikuri principebi adamians unda em-saxurebodes. Tu gvinda, Cven vmarToT „garemoebebi“ da ara „gare-moebebma“ gvmarTos Cven, maSin meti yuradReba unda mivaqcioT am sakiTxs da drodadro cota ufro muyaiTad unda vimuSaoT.“ (vili brandti, inauguraciaze warmoTqmuli sityva, 1973 wlis 18 ianvari)
brandti ambobs, rom zrdis principis upirobo mxardaWera SeuZlebelia. Cven mudam frTxilad unda ganvixiloT, Tu sad, rogor da ra mizniT iqmneba ekonomikuri zrda, vis interesebs moemsaxureba igi da vin miiRebs misgan sargebels. amrigad, socialurma demokratiam uari unda Tqvas „brma zrdis“ cnebaze da mxari unda dauWiros xarisxobriv zrdas, romelic Tanabrad iTvaliswinebs socialur Tanasworobasa da mdgrad ganviTarebas.
Tu vili brandtis suliskveTebas gaviziarebT da sakiTxs ufro CavuRrmavdebiT, naTeli gaxdeba, rom sami principi yovelTvis ar ewinaaRmdegeba erTmaneTs da rom isini urTierTdamokidebuli arian da erTmaneTs aZliereben. ukve naTlad iTqva, rom socialuri Tanas
73
magaliTad:
ekologiuri
samrewvelo
politika (Tavi 7)
zrdis,
socialuri
Tanasworobisa da
mdgradi
ganviTarebis
erTobliobidan
warmoiSoba
xarisxobrivi
zrda
ekonomikuri
progresi = mSp?
woroba dinamikuri ekonomikis winapirobaa, xolo zrdas agreTve SeiZleba daexmaros ekologiuri mdgradoba. germaniaSi ganaxlebadi energiebis warmoebasTan dakavSirebuli ekonomikis dargebi ekonomikuri zrdis tempebiT gamoirCeva da mravali samuSao adgilis Seqmnas uzrunvelyofs. ekologiuri samrewvelo politikis msgavsi urTierTkavSirebi praqtikul magaliTze me7 TavSia naCvenebi.
maSasadame, zrdis, socialuri Tanasworobisa da mdgradi ganviTarebis principebis erTdroulad ganxorcielebisaken swrafva
seriozuli gamow ve vaa, magram igi imavdroulad did SesaZleblobas iZ leva. saWiroa mudmivad gadamowmdes da xelaxla iqnes ganxiluli is Sedegebi, romlebsac am sami principis moqmedeba warmoSobs. aq raime saboloo WeSmariteba ar arsebobs. magram am principebisadmi Tanabari midgomis SemTxvevaSi moxdeba xarisxobrivi zrda, romelic sargeb lo bas moutans mTel sazogadoebas.
4.4. eqskursi: xarisxobrivi zrdis gansazRvra
rogor SeiZleba ricxobrivad gamovsaxoT ekonomikuri progresi? ekonomikuri ganviTarebis gamosaxvisTvis yvelaze gavrcelebuli indikatoria mTliani Sida produqti (mSp). mSp aris mocemuli wlis ganmavlobaSi qveyanaSi warmoebuli yvela saqonlisa da momsaxurebis jamuri Rirebuleba. Tu mSp izrdeba, adamianebi ekonomikur winsvlaze saubroben; rodesac misi stagnacia xdeba an roca is iklebs, recesiaze iwyeba saubari. mSpis mniSvnelobaze aravin davobs: saxelmwifo biujeti, umuSevrobis Semcireba da
„xarisxobrivi zrda“ gsdp-is hamburgis programaSi:
„Cven vmuSaobT mdgradi progresis-Tvis, romelic aerTianebs ekonomikur dinamizms, socialur samarTlianobas da ekologiur gonivrulobas. xarisxo-brivi zrdis meSveobiT Cven gvsurs dav-ZlioT siRaribe da eqspluatacia, uz-runvelvyoT keTildReoba da Rirseuli Sroma yvelasTvis da raRac viRonoT klimatis saSiSi cvlilebis winaaRmdeg. agreTve mniSvnelovania SenarCundes ar-sebobis bunebrivi safuZvlebi moma va li TaobebisTvis da gaumjobesdes cxovrebis xarisxi. amisTvis Cven gvsurs xalxis sam-saxurSi CavayenoT samecniero da teqni-kuri progresis SesaZleblobebi.“ (hamburgis programa 2007: 5)
74
mSp-is uxilavi wertilebi
1. ganawileba
2. ekologia
3. mdgradoba
4. arafuladi
saqmianobebi
zrdis
sxvadasxva
koncefcia...
zrdis tradiciuli koncefcia zrdis ganvrcobili koncefcia
• ekonomikis sruli mwarmoebloba • ekonomikis sruli mwarmoebloba
• socialuri Tanasworoba
• mdgradi ganviTareba
sazogadoebis keTildReoba ekonomikur zrdazea damokidebuli.
Tumca mSps garkveuli uxilavi wertilebic aqvs ekonomikuri progresis gansazRvris TvalsazrisiT. kerZod, socialdemokratiuli TvalTaxedviT, suraTi, romelsac mxolod mSpze fokusirebiT viRebT, srulyofili ar aris, radgan es maCvenebeli miuTiTebs mxolod warmoebis saerTo moculobaze, Semdegi sakiTxebis gaTvaliswinebis gareSe:
• rogor aris ganawilebuli mSp? samarTlianadaa igi ganawilebuli? ZiriTadi resursebi umciresobis xelSi xom ar aris? ra kriteriumebiT xdeba ganawileba? saWiroebis, Sromis Tu socialuri warmoSobis Sesabamisad?
• ramdenad iTvaliswinebs warmoeba ekologiur mdgradobas? resursebis investireba garemos dacvis mizniT xdeba? Tu zrda bunebrivi garemos borotad gamoyenebis xarjze miiRweva?
• rogor miiRweva zrda da sad midis zrdis Sedegad miRebuli Semosavlebi? isini samomxmareblo da saxelmwifo davalianebis xarjze xom ar aris dagrovebuli? an xdeba ki investireba infrastruqturis, ganaTlebisa da kvlevebis sferoebSi, ramac SesaZlebeli unda gaxados grZelvadiani zrda?
• gaTvaliswinebulia Tu ara arafuladi saqmianobebi? mSp mxo-lod gazrdili Sromis xarjze izrdeba? ratom izrdeba mSp, rodesac sazogadoebriv sawyisebze Sroma an ojaxSi Sroma anazRaurebadi saqmianobis formas iRebs, Tumca praqtikulad warmoeba ar izrdeba?
am kiTxvebze pasuxebis gasacemad saWiroa SemuSavdes ekonomikuri progresisa da diferencirebuli zrdis ufro rTuli koncefciebi, romlebic ekonomikis mTliani produqciis garda sxva maCveneblebsac moicavs.
75
progresis
WeSmariti
maCvenebeli...
damatebiTi
literatura:
Michael Dauder-städt (2007), SozialeProduktivität oderUmverteilung?Herausforderungenfür eine Politik der neuen Wertschöpfung,Berliner Republik3/2007. HagenKrämer (2009), Wen beglückt das BIP?,Wiso direkt,Friedrich-Ebert-Stiftung (Hg.), Bonn.
arsebobs ramdenime midgoma, romlebic zrdis ufro detalur gamosaxvas cdilobs. erTerTi aseTi meTodi SeimuSava msoflio bankis ekonomistma da alternatiuli nobelis premiis laureatma, herman e. deilim (Daly/Cobb 1989, Daly 1996). man monawileoba miiRo realuri progresis donis gaangariSebis meTodis SeqmnaSi, romelsac progresis WeSmarit maCvenebels [Genuine Progress Indica-tor (GPI)] uwodeben. es meTodi mTlian Sida produqtTan erTad sxva faqtorebsac iTvaliswinebs, romlebic realuri danaxarjebisa da ekonomikuri saqmianobis Sedegad miRebuli realuri mogebis gaangariSebis saSualebas iZleva (Lawn 2003). faqtorebi, romlebic am indikators qmnis, mTlian Sida produqtTan erTad moicavs: Semosavlebis socialur ganawilebas, aunazRaurebel Sromas da nebayoflobiT Sromas, ganaTlebis zrdas, danaSaulis zrdas, dasvenebas, resursebis gamoyenebas, garemosTvis miyenebul zians da sazogadoebrivi infrastruqturisTvis gaweul investiciebs. ra Tqma unda, mSpis da sxva, msgavsi indikatorebis gaangariSeba Zalze rTulia, xolo calkeuli faqtorebis konkretuli struqtura da Sefaseba _ winaaRmdegobrivi. Tumca, safuZvliani kritikis miuxedavad, aseTi gaangariSeba mniSvnelovnad uwyobs xels gaangariSebis Cveulebrivi meTodebis sisusteebis gamovlenas, mSpis gaangariSebis CaTvliT.
arasamTavrobo organizacia „Redefining Progress“ (vebgverdis misamarTi: www.rprogress.org) regularulad aqveynebs monacemebs ekonomikuri TanamSromlobisa da ganviTarebis organizaciis wevri qveynebis mSpis Sesaxeb. es monacemebi naTlad uCvenebs, rom progresis WeSmariti maCveneblis mixedviT gaangariSebuli progresis done SeiZleba ufro dabali iyos, vidre amas mSpis zrda uCvenebs. rac mTavaria, garemosTvis miyenebuli zianisa da socialuri usamarTlobis gauTvaliswineblobis gamo progresis WeSmariti maCvenebeli zogierT qveyanaSi iklebs kidec.
mSpis alternativis Zieba kvlav grZeldeba: safrangeTis prezidentma, nikola sarkozim, Seqmna komisia, romelSic wamyvani eqspertebi Sevidnen. komisiis mizania im indikatorebis SemuSaveba, romlebiTac gaTvaliswinebuli iqneba cxovrebis xarisxi, socialuri progresi da ekologiuri maCveneblebi. am komisiis muSaobis Sedegebs mTavroba Tavis momaval saqmianobaSi gaiTvaliswinebs.
76
5. partiebis ekonomikuri
programebis Sedareba
avtori: tobias gomberti
am TavSi:• Sedarebulia bundestagSi warmodgenili xuTi politikuri
partiis programebi;• gaanalizebulia maTi miznebi koordinirebuli da arakoor
dinirebuli modelebis safuZvelze; • partiebi klasificirebulia xarisxobrivi zrdis mimarT maTi
poziciebis mixedviT, romelzedac orientirebuli arian socialdemokratebi.
romeli partiaa ufro kompetenturi ekonomikuri politikis sakiTxebSi? romel partias SeuZlia Sromis bazarze arsebuli problemebis ukeT gadaWra? romel partias aqvs yvelaze kargi ideebi socialuri politikis sferoSi? sayovelTao arCevnebis wina periodSi masmediis yvela analizSi es kiTxvebia yuradRebis centrSi. zogadad, ekonomikur sakiTxebSi yvelaze kompetenturad memarjvene centristuli partiebi arian miCneuli, xolo socialuri politikis sakiTxebSi didi ndobiT memarcxeneebi sargebloben. partiaTa aseTi gansazRvra sakmaod mdgradia da politikuri partiebis zogad ideologiaze miuTiTebs. magram aris ki es Sefaseba zusti? pasuxi aseTia: aris kidec da arc aris.
es klasifikacia garkveulwilad Seesabameba partiaTa saxelmZRvanelo principebs da ZiriTad orientirebs. ra Tqma unda, SekiTxvebi garkveul gaugebrobas warmoSobs: isini ar ganmartaven ekonomikuri da socialuri politikis kompetenciebs da ar iTvaliswineben am kompetenciaTa urTierTdamokidebulebas. Tumca ekonomikuri politikis modeli ekonomikuri politikis warmarTviT ar Semoifargleba. usaTuod unda iqnes gaTvaliswinebuli misi urTierToba socialur politikasTan da sxva sferoebTan. ekonomikuri politika _ esaa imavdroulad sazogadoebrivi politika, ramdenadac jerovnad funqcionirebadi ekonomika yovelTvis CarTulia sazogadoebriv sistemaSi. es aucileblad unda iqnes gaTvaliswinebuli. amitom partiis ekonomikuri programis Seswavlisas yuradRebiT unda ganvixiloT mTliani programa. mxo lod amis Semdeg iqneba SesaZlebeli ekonomikis rolis aRwera partiis
77
mier warmodgenili ekonomikuri sistemis farglebSi.
aq kvlav gamogvadgeba kompasis magaliTi: mimarTulebis gansazRvrisTvis unda aRvweroT ara mxolod miznad dasaxuli ekonomikuri modeli, aramed konkretuli orientaciis sawyisi wertilic (rac ukve gavakeTeT wina TavSi).
ra Tqma unda, partiebi realur mdgomareobas gansxvavebulad afa seben da movlenaTa ganviTarebis sxvadasxva koncefcias aviTareben, rac kargad Cans maTi programebidan. qvemoT ganvixilavT partiuli programebis elementebs, romlebic ekonomikur politikas exeba. es elementebi koordinirebuli da arakoordinirebuli ekonomikis kategoriebis safuZvelze iqneba aRwerili.6
5.1. hamburgis programa _ germaniis socialdemokratiuli partiis ZiriTadi principebis programa
2007 wels germaniis socialdemokratiulma partiam egreT wodebuli hamburgis programa miiRo. es aris misi adrindeli programebis uaxlesi mimarTuleba. masSi mciredi cvlilebebiT SenarCunebulia ekono mi kuri politikis sakvanZo sakiTxebi, romlebic miRebul iqna jer kidev 1959 wels, godesbergis programis farglebSi, romelSic naTqvamia: `Cveni devizia: imdeni konkurencia, ramdenic SesaZlebelia, da imdeni saxelmwifo regulireba, ramdenic aucilebelia~ (gv. 43).
amrigad, ZiriTadi idea aris koordinirebuli sabazro ekonomikis Seqmna, Tumca igi saxelmwifosa da bazars erT sibrtyeSi ar ganixilavs: politika yovelTvis maRla dgas. ekonomikur politikasTan dakavSirebiT programaSi naTladaa gamokveTili, rom `saxelmwifo regulireba~ unda iyos imdeni, ramdenic `aucilebelia~: es imas niSnavs, rom politikuri Careva unda iyos ̀ mTavari~. magram risTvis aris saWiro `saxelmwifo regulireba~?
saxelmwifo regulirebis aucileblobac da SezRudvac or ZiriTad mosazrebas efuZneba: pirveli, cnobilia araregulirebuli
6 adre warmodgenili kategoriebi am konteqstSi Semoklebuli iqneba: kategoria `sawarmoTa Soris urTierTobebi~ partiul programebSi Znelad moipoveba da amitom aq ganxiluli ar iqneba.
78
an arasakmarisad regulirebuli saxelmwifo modelis xarvezebi; meore, dasaxulia demokratiuli socializmis (gv. 1617) miznebi, romelTa miRwevac SesaZlebelia mxolod aqtiuri da demokratiuli sazogadoebis meSveobiT, saxelmwifo regulirebis pirobebSi. mTlianobaSi, defeqtebi da miznebi gansazRvravs xarvezebs da socialuri politikis amocanebs, romelTa ganxorcielebasac cdilobs socialdemokratiuli partia Tavisi programis daxmarebiT.
hamburgis programaSi Sejamebulia bazris rogorc xelsayreli, ise araxelsayreli mxareebi: `Cven migvaCnia, rom bazari aris ekonomikuri koordinaciis aucilebeli forma da igi sxva alternativebze maRla dgas. magram sakuTar Tavs mindobili bazari brmaa rogorc socialuri, ise ekologiuri TvalsazrisiT. mas ar SeuZlia, damoukideblad uzrunvelyos sakmarisi raodenobis sazogadoebrivi sikeTe~ (gv. 17). maSasadame, socialuri, ekonomikuri da ekologiuri pasuxismgebloba ara bazris meSveobiT, aramed sazogadoebrivi da politikuri orientaciiT miiRweva. kerZod, sabazro meqanizmebi ki ar wyvets, aramed kidev ufro amwvavebs bazris globalizaciiT gamowveul problemebs, rac siRaribesa da simdidres Soris ufskrulis zrdiT da ekologiuri krizisiT gamoixateba. imisaTvis, rom ekonomikuri Rirebulebis Seqmna yvelasTvis sasargeblo iyos, aucilebelia regulireba, sazogadoebrivi diskusiebi da kontroli.
`demokratiuli socializmi CvenTvis kvlav rCeba solidarobaze dafuZnebuli Tavisufali da samarTliani sazogadoebis xedvad, romlis ganxorcielebac Cveni ucvleli amocanaa. Cveni moqmedebis principia socialuri demokratia~ (gv. 1617). maSasadame, dRevandel situacias upirispirdeba proeqti, romelic orientirebulia ZiriTad Rirebulebebze da yvela adamianisTvis maT ganuxrel dacvaze ara mxolod germaniaSi, aramed mTel msoflioSi. amitom am mizans ganamtkicebs gan viTarebis ideebi: miznis saxelmwifo gankargulebebiT miRweva SeuZlebelia;
mizani: `Tanasworoba~`Cven gvsurs qalTa da mamakacTa Tana-bari da samarTliani monawileoba mdgrad dasaqmebaSi, romelic saTanadod daakmayo-filebs maT moTxovnebs. samuSao, romelsac ZiriTadad qalebi asruleben, xSirad da-balanazRaurebadia. uzrunvelyofili un da iqnes Tanabari SromisTvis Tanabari anaz-Raureba. ... amis misaRwevad saWiroa samarT-lebrivi RonisZiebebi, raTa qalebi wamyvan Tanamdebobebze dainiSnon sawarmoebSi, administraciebSi, samecniero da kvleviT procesebSi da sameTvalyureo sabWoebSi.~ (hamburgis programa 2007: 41)
79
igi SeiZleba miRweul iqnes mxolod saxelmwifosa da sazogadoebis erToblivi SromiT: `vinaidan Cven am miznis erTguli varT, Cven demokratiul politikas yvelaferze maRla vayenebT da politikuri subordinaciis wi naaRmdegi varT. poli tikuri sawyisi ar unda davides mxolod saxel mwifomde _ man unda moicvas samoqalaqo sazogadoebis kav Sirebi da qselebi, ag reTve adamianTa Ta
visufali da damoukidebeli moqmedebebi~ (gv. 17).
kerZod, Tanamedrove ekonomikuri politikis gamowvevebad globalizacia, genderuli Tanasworoba da evrokavSiris mzardi roli saxeldeba. ukve naxsenebi bazris xarvezebisa da partiis miznebis fonze kidev ufro unda ganviTardes bazris koordinirebuli formebi.
finansuri sistema: hamburgis programaSi calke Tavi eTmoba kapitalisa da finansuri bazrebis gavlenas. es asaxavs maT mzard sazogadoebriv mniSvnelobas sawarmoTa dafinansebasa da kontrolSi (maT Soris, germaniaSi): `Cven gvsurs gamoviyenoT kapitalis bazris potenciali xarisxobrivi zrdisTvis~ (gv. 4647). Tumca, imavdroulad, gaTvaliswinebulia araxelsayreli garemoebebi da krizisebTan dakavSirebuli mzardi riskebi: `iq, sadac finansuri bazari mxolod moklevadiani mogebisken iswrafvis, igi safrTxes uqmnis sawarmoTa zrdis grZelvadian strategias, riTac anadgurebs samuSao adgilebs. saaqcio sazogadoebebis meSveobiT Cven gvsurs davexmaroT investorebs, romlebic ufro grZelvadian kapitaldabandebebze arian orientirebuli, da ara swraf mogebaze. Cven investorebisTvis gvWirdeba wesebi da fondebi, romlebic ar dauSveben calmxriv mogebaze orientirebas sawarmoTa grZelvadiani ganviTarebis xarjze. sasaqonlo da finansuri bazrebis saerTaSoriso integraciis zrdis gamo maTi saerTaSoriso regulireba sul ufro met mniSvnelobas iZens~ (gv. 47). garda amisa, mdgrado
mizani: `erToblivi marTva~:`iq, sadac erovnuli saxelmwifo bazars veRar uzrunvelyofs socialuri da eko-logiuri CarCoebiT, mis nacvlad es evro-kavSirma unda gaakeTos. ... iq, sadac ekonomi-kuri saqmianoba scildeba saxelmwifos sazRvrebs, muSakTa uflebebis moqmedeba sazRvarTan ar unda Sewydes. amitom Cven gv-surs davicvaT da gavaZlieroT erToblivi marTva evropul kompaniebSi. Tavisufali koleqtiuri molaparakebebis ganmtkicebi-sa da gaZlierebis mizniT Cven mxars vuWerT transsasazRvro koleqtiuri molapara-kebebisa da koleqtiuri xelSekrulebebis evropul samarTlebriv safuZvels.~ (hamburgis programa 2007: 26, 2829)
80
baze maTi grZelvadiani orientaciis gamo unda SenarCundes Semnaxveli da kooperatiuli bankebi: isini gadamwyvet rols asruleben mcire da saSualo zomis kompaniebis ganviTarebaSi da SeuZliaT sakvanZo mniSvneloba SeiZinon adgilobriv ekonomikaSi.
SromiTi urTierTobebi: socialdemokratiuli partia muSaTa moZraobis tradiciebis matarebelia. Sesabamisad, misi amocanaa muSakTa uflebebis ganxorcieleba da gaumjobeseba. am mizniT ZiriTadi ekonomikuri sistemis farglebSi unda SenarCundes arsebuli maregulirebeli berketebi: satarifo avtonomia da saerTo satarifo xelSekrulebebi. ZiriTadi gadawyvetilebebis miRebis procesma molaparakebebis partniorebidan sawarmos doneze ar unda gadainacvlos. minimaluri xelfasis dadgena satarifo avtonomiis dasayrdeni unda gaxdes. sawarmoebma `kompaniis Siga demokratiis~ principi unda daicvan: unda ganmtkicdes erToblivi marTva (romelsac sawarmoo sabWo axorcielebs) da sameTval yureo sabWoebSi monawileoba. hamburgis programas daemata ori axali aspeqti, romlebmac SromiT urTierTobebze pirdapiri an arapirdapiri gziT gavlena unda moaxdinos dasaqmebulTa sasargeb lod: muSakTa finansuri monawileoba mrewvelobis dargobrivi fondebis meSveobiT unda gaizardos. amasTanave, umuSevrobis dazRveva unda gardaiqmnas muSakTa dazRvevis sistemad, romelic dafaravs treningis/ganaTlebis xarjebsa da ojaxuri mdgomareobiT gamowveul gacdenebs, riTac ganamtkicebs muSakTa mdgomareobas damsaqmeblebTan SromiT urTierTobebSi.
profesiuli ganaTlebisa da Semdgomi treningis sistema: unda SenarCundes ganaTlebis dualuri sistema, sadac CarTulia, erTi mxriv, saskolo komponenti, romelzedac saxelmwifoa pasuxismgebeli, da, meore mxriv, sawarmos komponenti. Tumca profesiuli swavlebisTvis saWiroa solidarobaze dafuZnebuli dafinansebis sistema. es udavod scildeba TanamSromlobis arsebul farglebs, romelic meti sawarmoo swavlebis uzrunvelyofazea orientirebuli. umaRlesi ganaTlebis pirveli safexuri unda darCes an kvlav unda gaxdes ufaso. prioriteti unda mieniWos Semdgom swavlebasa da treningebs, romlebic profesiuli ganaTlebis mesame sayrdenia.
samrewvelo politika: saxelmwifom da sazogadoebam prioriteti unda mianiWos im seqtorebs, romlebic axal wamyvan bazrebs miekuTvneba (magaliTad, ganaxlebadi energiis wyaroebi, momsaxurebisa da jandacvis sfero, adgilobrivi saxelobo dargebi da sxva). sazogadoebrivi infrastruqturis investireba umniSvnelovanes amocanebs ganekuTvneba.
81
mTlianobaSi, hamburgis programa mxars uWers xarisxobriv zrdaze orientirebul ekonomikas: Tanabrad unda ganmtkicdes socialuri Tanasworoba, ekologiuri mdgradoba da ekonomikuri zrda.
5.2. ZiriTadi principebi germaniisTvis _ qristiandemokratiuli kavSiris (qdk) programa7
2007 wels axali platforma warmoadgina agreTve qristiandemokratiulma kavSirma (qdk). warmatebul samomavlo modelad mas ZiriTadad socialuri sabazro ekonomika miaCnia: `qristiandemokratiuli kavSiri socialuri sabazro ekonomikis partiaa. ... qdk uaryofs koleqtivizmis socialistur da sxva formebs. es exeba aRviraxsnil kapitalizmsac, romelic mxolod bazars eyrdnoba da Tanamedrove socialuri problemebis gadaWra ar SeuZlia. gaerTianebul germaniaSi da globalizaciis epoqaSi Cven kvlav socialuri sabazro ekonomikis erTguli vrCebiT~ (ZiriTadi principebis programa 2007: 4647).
`koleqtivizmis~ uaryofa agreTve aisaxeba `mewarmeobis~ modelSi, romelic socialuri sabazro ekonomikis guli da safuZvelia: ̀ qristiandemokratiuli kavSiri mxars uWers Tavisufal, socialurad pasuxismgebel mewarmeobas. swored mewarmeebsa da kompaniis menejerebs ZaluZT Seqmnan grZelvadiani samuSao adgilebi, romelTa reputacia da kulturuli identuroba xels uwyobs msoflioSi germaniis saxis Camoyalibebas. mewarmeebs warmatebisTvis Tavisufleba, saTanado pirobebi da stimulebi sWirdebaT~ (gv. 49).
ukve cxadia, rom ZiriTadi idea mniSvnelovnad gansxvavdeba socialdemokratebis poziciisagan rogorc miznebis, ise meTodebis TvalsazrisiT: Tavisufali da socialurad pasuxismgebeli mewarmeoba da moraluri da socialuri pasuxismgeblobisken mowodeba qristiandemokratiuli kavSiris platformaa, xolo regulireba da demokratiuli TanamSromloba yoveli adamianis uflebaTa ganxorcielebis mizniT _ socialdemokratiuli partiisa. qdk sazogadoebisa da muSakTa mimarT socialur pasuxismgeblobas calkeul mewarmeebs akisrebs.
7 Christlich Demokratische Union Deutschlands – germaniis qristiandemokratiuli kavSiri
82
amrigad, qristiandemokratiuli kavSirisaTvis politikis roli aSkarad ufro naklebia: `socialuri sabazro ekonomika konkurentuli sistemaa. socialuri sabazro ekonomikis pirobebSi unda Camoyalibdes politikuri sistema, romelmac ekonomikis ganviTareba unda uzrunvelyos (Ordnungspolitik)~ (gv. 49).8 maSasadame, saxel mwifos winaSe dgas Semdegi amocanebi: komerciuli saqmianobisa da xelSekrulebaTa gaformebis Tavisuflebis uzrunvelyofa; sabazro barierebisagan dacva; bazarze gabatonebuli kompaniebis mier Zalauflebis borotad gamoyenebisagan dacva; bazris gamWvirvalobis uzrunvelyofa; patiosani konkurenciis pirobebSi saerTaSoriso doneze bazrebis gaxsna (Sdr. gv. 49 da 52).
maSasadame, sabazro ekonomikasTan mimarTebiT saxelmwifos roli liberaluri xedvis ZiriTad maxasiaTeblebzea orientirebuli, Tumca igi regulirebis garkveul elementebsac Seicavs.
finansuri sistema: germaniaSi saerTaSoriso kapitalisa da finansuri bazrebis mniSvnelobis zrdas dadebiTad afaseben, xolo investiciebis SesaZleblobebze xazgasmiT miuTiTeben: `fondebi, romlebic kapitaldabandebaTa SesaZleblobebs eZeben, magaliTad, kerZo aqciaTa fondebi, germaniaSic SeZleben kompaniebis konkurentunarianobisa da inovaciurobis gazrdas~ (gv. 52). qdks miaCnia, rom kerZo sainvesticio jgufebis Zalaufleba bazarze saSiSia, Tumca aq saTanadod iRvwian arsebuli saerTaSoriso organizaciebi, romlebmac unda uzrunvelyon `saimedo CarCo~ da gamWvirvaloba (Sdr. gv. 52).
SromiTi urTierTobebi: SromiTi urTierTobebisadmi qdkis midgoma qristianobis socialuri eTikidan momdinareobs (gv. 50). igi ganviTarebis individualur potencialze miuTiTebs: `sawarmoebs warmatebisTvis kargad ganaTlebuli, SemoqmedebiTi da motivirebuli TanamSromlebi sWirdebaT. TanamSromlebs monawileobisTvis esaWiroebaT SesaZleblobebi, pasuxismgebloba da Tavisufleba, romelTa farglebSic srulad da warmatebulad unda ganaviTaron TavianTi unarebi. ganaTleba da treningi maTi dasaqmebis potencialisa da Sromis mwarmoeblobis zrdas uzrunvelyofs. dasaqmebulebs TavianTi cxovrebis dasagegmad sabaziso dasaqmebisa da socialuri uzrunvelyofis dacvis meqanizmebi sWirdebaT. maT aqvT ufleba, miiRon sazogadoebrivi keTildReo bis Sesabamisi wili~ (gv. 50). SromiT urTierTobebSi koleqtiuri dacvisa da koleqtiuri organizebis mimarT qdks
8 `Ordnungspolitik~is ZiriTadi principia iseTi sistemis Seqmna, romelSic sabazro Zalebi urTierTqmedeben da aviTareben TavianT dinamizms konkurenciis pirobebSi (hans titmeieri, specialuri jildos gadacemisas warmoTqmuli sityva, 1997 weli, germanulbritanuli forumi londonSi, 15.12.97).
83
kritikuli damokidebuleba aqvs. magaliTad, igi mxars uWers satarifo avtonomiis SenarCunebas, magram molaparakebis mxareebs mouwodebs, daiviwyon xisti dargobrivi satarifo SeTanxmebebi da `meti pasuxismgebloba daakisron individualur kompaniebs~ (gv. 58). kanonis safuZvelze Seqmnili `muSakTa sawarmoo kavSirebis~ meSveobiT unda gaZlierdes sawarmoTa doneze miRebuli regulaciebi da ara CarCo satarifo xelSekrulebebi. es Sromis kanonmdeblobaSi revoluciis tolfasi iqneboda. am sakiTxze ukve mimdinareobs cxare kamaTi Sromis kanonmdeblobis eqspertebs Soris. qristiandemokratebi mxars uWeren muSakTa monawileobas sawarmos marTvaSi,magram es ufro exeba sawarmos rolis gazrdas CarCo satarifo xelSekrulebebTan SedarebiT.
profesiuli ganaTlebisa da Semdgomi treningis sistema: qdk mxars uWers profesiuli ganaTlebis dualur sistemas, radgan igi aris `qveynis upiratesoba saerTaSoriso konkurenciaSi da axalgazrdebs Soris umuSevrobis profilaqtikis saukeTeso saSualeba~ (gv. 38). programa kerZo da saxelmwifo damsaqmeblebs mouwodebs, Seqmnan sawarmoo swavlebis meti saSualebebi, romlebic dafuZnebuli iqneba `pasuxismgeblobasa da miznobriv stimulebze~ da ara saxelmwifos mier ganxorcielebul iZulebis zomebze (gv. 39). saxelmwifo umaRles saswavleblebSi unda dawesdes `swavlis gadasaxadi, romelic socialurad pasuxismgebeli saxelmwifos principebis Sesabamisi iqneba~.
saboloo jamSi, qdk sakuTar Tavs warmoaCens socialuri sabazro ekonomikis damcvelad, romelsac safuZvlad udevs socialurad pasuxismgebeli mewarmis modeli. ekonomikuri politikis sferoSi qdks bevri ram liberaluri ideebisgan aqvs nasesxebi, magaliTad, deregulaciasTan dakavSirebuli mravali winadadeba.
5.3. `momavali mwvanea~ _ `kavSiri 90/mwvaneebis~ ZiriTadi principebis programa9
partiam ̀ kavSiri 90/mwvaneebi~ Tavisi programa jer kidev 2002 wels warmoadgina. aq ganxilul partiul programebs Soris mas yvelaze didi moculoba aqvs. igi sazogadoebis socialuri da ekologiuri sabazro ekonomikis principebis Sesabamisad gardaqmnasa da mzis
9 ̀ kavSiri 90/mwvaneebi~
84
energetikis danergvazea orientirebuli. momavlis umTavres problemad bunebrivi resursebis drakonuli eqspluataciaa aRiarebuli. Tumca saWiro gardaqmnebi warmodgenilia proeqtis saxiT, romelic garemos dacvis sakiTxebTan erTad socialuri moTxovnebis farTo speqtrsac moicavs. sazogadoebriv politikasTan dakavSirebiT partia `kavSiri 90/mwvaneebi~ sxva partiebisagan liberaluri, magram ara sabazro liberaluri ideebiT gamoirCeva: ̀ arsebuli socialuri sabazro ekonomika, romelic zedmetadaa orientirebuli sawarmoTa mogebaze, molodinebs ar amarTlebs da misi saswrafod gardaqmnaa saWiro. ar SeiZleba socialuri politika saxelmwifos administraciuli funqciiT Semoifarglos. yvela socialuri jgufis Tavisuflebis gareSe, moqalaqeTa TviTgamorkvevis gareSe da subsidiurobis principis dacvis gareSe socialuri solidaroba Seuval biurokratiad gadaiqceva. Cven mxars vuWerT samoqalaqo sazogadoebis saxelmwifo resursebis gamoyenebiT ganmtkicebas, magram, imavdroulad, unda SeizRudos saxelmwifos zegavlena. amiT ganvsxvavdebiT Cven saxelmwifo socialisturi, konservatiuli da sabazro liberaluri politikuri modelebisagan~ (gv. 43). amrigad, `kavSiri 90/mwvaneebi~ moiTxovs ̀ mmarTvelobis CarCos~ SemuSavebas, romelmac ekologiuri, socialuri da kulturuli interesebis dacva unda uzrunvelyos (gv. 46).
finansuri sistema: partia `kavSiri 90/mwvaneebi~ mwvaved akritikebs finansuri sistemis arsebul formas. partias miaCnia, rom saWiroa `bazarze gabatonebuli globaluri moTamaSeebis~ welSi gatexva: ̀ es moiTxovs, erTi mxriv, demokratiul CarCos da, meore mxriv, ekologiur informaciasa da ganaTlebas, ekologiurad pasuxismgebeli teqnologiebisa da produqciis ganviTarebisTvis saWiro ekonomikur stimulebs da samrewvelo seqtorTan SeTanxmebas~ (gv. 2728). amitom is gansakuTrebul mniSvnelobas aniWebs bazris integrirebas: `aucilebelia Seivsos ufskruli ekonomikis globalizaciasa da arasaTanado politikur kontrols Soris da dasruldes am procesis integrireba. dReisaTvis evropis kavSiri im saxelmwifoTa Soris erToblivi pasuxismgeblobis ganviTarebis yvelaze masStaburi magaliTia, romlebmac am mizniT nawilobriv daTmes TavianTi suvereniteti. evropis kavSirma unda Sewyvitos ekonomikuri politikis mkacri neoliberaluri kursi da ufro meti saerTaSoriso roli unda Seasrulos globalizaciis socialuri da ekologiuri aspeqtebis formirebaSi~ (gv. 17). es exeba globalur ekonomikasac: saWiroa ganviTardes saerTaSoriso institutebi da SemoRebul iqnes finansuri urTierTqmedebis savaldebulo regulaciebi da minimaluri standartebi (gv. 59). germaniis socialdemokratiuli
85
partiisagan gansxvavebiT, partia `kavSiri 90/mwvaneebi~ arafers ambobs `safirmo bankebisa~ da Semnaxveli bankebis rolze, rac ase mniSvnelovania mcire da saSualo zomis kompaniebisTvis, miuxedavad imisa, rom regionuli ekonomikis xelSewyoba maTi politikis erTerTi mniSvnelovani mimarTulebaa (Sdr. gv. 5455).
SromiTi urTierTobebi: partia `kavSiri 90/mwvaneebi~ iswrafvis, daamyaros iseTi SromiTi urTierTobebi, rodesac `rac SeiZleba meti adamiani miiRebs Segnebul monawileobas ekonomikur cxovrebaSi~ (gv. 47). am miznis misaRwevad saWiroa rogorc gavleniani socialuri partniorebis, ise Zlieri sawarmoo sabWoebis satarifo avtonomiis SenarCuneba. imavdroulad, `ekonomikur ganviTarebasa da dasaqmebis struqturebs Soris mzardi diferenciacia satarifo gadawyvetilebebis formebis regionebisa da dargebis mixedviT diferencirebas moiTxovs~ (gv. 48), Tumca saTanado mniSvneloba eniWeba saerTo satarifo xelSekrulebebs. cxadia, rom igulis xmeba CarCo satarifo xelSekrulebebi da maTi ufro moqnili da individualuri dargobrivi da regionuli satarifo xelSekrulebebiT Sevseba. ̀ kavSiri 90/mwvaneebi~ agreTve mxars uWers ̀ sawarmoo saSualebaTa flobaSi xalxis monawileobas~ (gv. 131). is specia lurad ar azustebs, es exeba sawarmos Tu sawarmoTaSoris fondebs. imavdroulad, is Tanamflobelobisa da erToblivi marTvis sakiTxis erTad ganxilvas da qarxnebisa da kompaniebis erToblivi marTvis `cvalebadi sazogadoebrivi moTxovnebisa da saWiroebebis Sesabamisad adaptacias~ moiTxovs (gv. 131). teqstSi araferia naTqvami imis Sesaxeb, Tu ra moTxovnebi da saWiroebebia aq nagulisxmebi.
profesiuli ganaTlebisa da Semdgomi treningis sistema: partias `kavSiri 90/mwvaneebi~ miaCnia, rom profesiuli ganaTlebis sistema yovel adamians unda aZlevdes saSualebas, Camoayalibos ganaTlebis/treningis individualuri gza uwyveti swavlis sazogadoebis pirobebSi (gv. 99). aq fokusireba, upirveles yovlisa, pirveladi ganaTlebis ufro mokle periodze da Semdgom profesiul treningze xdeba: es aris garkveuli moduluri sistema (gv. 99). amasTanave, pirveladi ganaTleba (mdgradobis uzrunvelyofis mizniT) [profesiul da mravaldisciplinur] `sakvanZo unarebze~ unda iqnes koncentrirebuli (gv. 100). firmaSi yoveldRiur praqtikasTan dakavSirebuli ufro specifikuri treningis uzrunvelyofisTvis kompaniebi unda iyvnen pasuxismgebeli. socialdemokratiuli partiisa da qdkis platformebTan SedarebiT es ideebi moklebulia konkretul formulirebas: naTeli ar aris, unda SenarCundes Tu ara profesiuli ganaTlebis dualuri sistema da unda iyvnen Tu ara firmebi pasuxismgebeli finansuri
86
uzrunvelyofisaTvis da, profesiul skolebTan erTad _ swavlebis SinaarsisaTvis. aseve araferia naTqvami imis Sesaxeb, Tu rogor unda iqnes uzrunvelyofili uwyveti swavleba finansurad da organizaciulad: programaSi naxsenebia mxolod satarifo xelSekrulebis mxareTa roli da is faqti, rom unda arsebobdes `balansi kerZo da saxelmwifo dafinansebas Soris~ (gv. 103).
mTlianobaSi, partiis `kavSiri 90/mwvaneebi~ mier warmodgenili programa mdgrad ganviTarebazea orientirebuli. rac Seexeba saxelmwifosa da ekonomikis urTierTobas _ anu, rogor unda gamoiyurebodes koordinirebuli sabazro ekonomika _ programa liberaluri midgomebis hibrids (magaliTad, maregulirebeli CarCo, magram, imavdroulad, treningis sistemaSi individualuri monawileoba) da socialdemokratiul midgomebs aRwers. jer kidev gasarkvevia, aris Tu ara igi sazogadoebis logikuri modeli.
5.4. Tavisufal demokratTa partiis (Tdp) `visbadenis ZiriTadi principebi~10
bundestagSi warmodgenil partiaTa Soris Tdps yvelaze Zveli programa aqvs _ 1997 wlis `visbadenis principebi~. (ekonomikuri) liberalizmis erTguleba Tdps Tavis ganmasxvavebel niSnad miaCnia: `Tdp, rogorc organizebuli liberalizmis partia, racionalurobisaken, pluralizmisa da konkurenciisaken swrafviT gansxvavdeba sxva partiebisagan, romlebic progresis miRwevas saxelmwifosa da saxelmwifo intervenciebis meSveobiT cdiloben~ (gv. 6). amrigad, saxelmwifos roli TdpsTvis aris rogorc kritikis sagani, ise aTvlis wertili: `biurokratiuli saxelmwifo ekonomika~ (gv. 14) da misi `biurokratiuli struqtura~ xels uSlis ekonomikisa da sazogadoebis Tavisufal da moqnil ganviTarebas: `liberalebi saukeTeso socialuri da ekologiuri miznebis mqone saxelmwifo ekonomikas amjobineben sabazro ekonomikas saukeTeso socialuri da ekologiuri SedegebiT~ (gv. 6). liberalebisTvis WeSmariti gzaa ekonomikuri qmediTobis miRweva _ saxelmwifos Carevisa da Zlieri interesTa jgufebis kartelebis gauqmebis meSveobiT, raTa miRweul iqnes `socialuri qmediToba~ (Sdr. gv. 14). amis magaliTia ZiriTad kanonSi privatizaciis Sesaxeb debulebis CarTvis moTxovna, romlis mixedviTac, kerZo bizness saqmianobis yvela sferoSi unda hqondes upiratesoba, Tuki mas SeuZlia, sul
10 Freie Demokratische Partei _ Tavisufal demokratTa partia
87
mcire, saxelmwifo sawarmoebis tolfasi momsaxureba uzrunvelyos (Sdr. gv. 30). Tdp mxars uWers `socialur da ekologiur sabazro ekonomikas~. Tumca am cnebis miseuli ganmarteba gansxvavdeba rogorc qdkis, ise partiis `kavSiri 90/mwvaneebi~ ganmartebebisagan.
finansuri sistema: finansuri sistema da kapitalis bazari Tavisufali unda iyos. es mokle da kategoriuli formula saukeTesod gamoxatavs Tdpis pozicias. fraza `sabazro ekonomikis principebis Sesabamisad~ aq Zlieri evrokavSiris mier konkurentunarianobis SenarCunebas gulisxmobs. 1997 wels liberalebisTvis es Semdegs niSnavda: `liberalebi mxars uWeren ara xalxis sakuTrebas, aramed xalxs, rogorc mesakuTres. sakuTrebis flobis SesaZlebloba zrdis Sromis motivacias, xels uwyobs socialur uzrunvelyofas da amaRlebs pasuxismgeblobis grZnobas. igi samewarmeo riskisa da piradi pasuxismgeblobis axali kulturis Seqmnis safuZvelia~ (gv. 15). aqedan SeiZleba davaskvnaT, rom sawarmoTa sakuTari kapitalis dafinansebis SesaZleblobebi maqsimalurad unda gaizardos, upirveles yovlisa, kerZo materialuri faseulobebis xarjze, agreTve kapitalis bazrisa da `konkurenciis barierebis~ mospobis meSveobiT. saxelmwifo mxolod maregulireblis rols asrulebs: `germaniisa da evropuli ekonomikuri sistemebis meti konkurentunarianobisTvis aucilebelia saerTo evropuli stabiluri valuta. savaluto kavSiri saboloo saxes miscems erTian Siga bazars~ (gv. 25). Tdpis mTavari amocanaa investorebisaTvis xelsayreli pirobebis Seqmna da xalxSi investirebisTvis mzadyofnis survilis gazrda.
SromiTi urTierTobebi: Tdp mokled ajamebs Tavis Sexedulebebs SromiTi urTierTobebis sferoSi saWiro cvlilebebTan dakavSirebiT: `muSakebi Tanamewarmeni unda gaxdnen~ (gv. 14). am mizniT sawarmoo saSualebebSi mniSvnelovnad unda gaizardos sakuTrebis xvedriTi wili. Tdp kritikulad afasebs `sawarmos marTvaSi funqcionerebis monawileobas~. sawarmoo sabWoebisa da sameTval yureo sabWoebSi muSakTa monawileobis meSveobiT sawarmoTa koleqtiuri marTvis sistemis gauqmebis, SezRudvis an Sevsebis Sesaxeb partiis programaSi araferia naTqvami. amasTanave, sawarmoo sakuTrebaSi muSakTa monawileobis moTxovnis sakiTxTan dakavSirebiT ar aris ganmartebuli, korporaciul da sawarmoo procesebze zemoqmedebis ra saSualebebi eqnebaT dasaqmebulebs. Tumca `damoukidebeli Tanamewarmis~ cneba miuTiTebs, rom saqme exeba ̀ individualur xelSekrulebebs~. meore mxriv, saerTo satarifo xelSekrulebebi (gv. 14) mkafiodaa uaryofili; imavdroulad, satarifo xelSek
88
rulebebSi (kanonis safuZvelze?) Setanili unda iqnes saerTo debu lebebi, romlebic kompanias saSualebas miscems, Tavisi Sexedulebisamebr gansazRvros sawarmos marTvaSi organizebuli monawileobis forma. Tdpis winadadebebis ganxorcielebis SemTxvevaSi (miuxedavad imisa, rom maT Tanamimdevruli saxe ara aqvT) germaniis Sromis kanonmdeblobas namdvili revolucia emuqreba. zogadi (samarTlebrivi) debulebebi safrTxes uqmnis satarifo molaparakebebis safuZvels. garda amisa, Tuki upiratesoba sawarmos doneze dadgenil normebs mieniWeba, maSin Tavdayira dadgeba arsebuli samarTlebrivi piramida, romelic moicavs, erTi mxriv, kanonebisa da satarifo xelSekrulebebis upiratesobas kompaniisa da individualuri xelSekrulebebis mimarT da, meore mxriv, egreT wodebul `xelsayrelobis princips~ (`unda moqmedebdes muSakebisTvis yvelaze ufro xelsayreli normebi~). programaSi Riad aris datovebuli sawarmoTa ase gazrdili Zalauflebis kontrolis sakiTxi.
profesiuli ganaTlebisa da Semdgomi treningis sistema: profesiuli ganaTlebisa da Semdgomi treningis sakiTxs Tdp zogadad exeba. aqac dRis wesrigSi dgas `Riaoba da konkurencia~; `moZvelebuli meqanizmebisa da reJimebis~ aRmofxvra; kerZo saganmanaTleblo programebis ganviTareba an SemoReba (Sdr. gv. 24). yvela sxva SemTxvevaSi xazgasmiTaa miTiTebuli, rom saWiroa `profesiuli ganaTlebis moqnili adaptacia da srulyofa yvela sferoSi~ (gv. 14).
mTlianobaSi, Tdpis programa arakoordinirebuli sabazro ekonomikisken mogviwodebs. yvela problemis saTaved saxelmwifo da daxavsebuli biurokratiaa miCneuli; TiTqmis yvela problemis mogvareba SeiZleba bazrisTvis meti Tavisuflebis miniWebis gziT. `Tavisufleba~ ganmartebulia, rogorc (saxelmwifos mxridan) iZulebisagan Tavisufleba. Tavisi liberaluri radikalizmis gamo es programa momxiblavad veRar gamoiyureba.
5.5. partia `memarcxeneebis~ `saprogramo Tezisebi~
partia `memarcxeneebi~ (Die Linke) ori partiis _ `demokratiuli socializmis partia~ (Partei des Demokratischen Sozialismus - PDS) da `Sroma da socialuri samarTlianoba _ saarCevno alternativa~ (Arbeit & soziale Gerechtigkeit − Die Wahlalternative - WASG) _ gaerTianebis Sedegad Seiqmna. partias jer programa ar warmoudgenia,
89
magram aqvs `saprogramo sadamfuZneblo dokumenti~, romelic gaerTianebul kongresze 2007 wlis martSi iqna miRebuli. igi formalurad (politikuri partiebis Sesaxeb kanonis farglebSi) partiis svaldebulo programis rols asrulebs. unda iTqvas, rom es `saprogramo sadamfuZneblo dokumenti~ srulyofili ar aris; igi mxolod partiis miswrafebebs asaxavs. partiis programis SemmuSavebelma komitetma axali programis pirveli proeqti 2010 wlis martSi warmoadgina.
partia `memarcxeneebs~ upirveles amocanad miaCnia `aboboqrebuli kapitalizmis~ winaaRmdeg alternativis gamoZebna, kerZod, `solidarobisa da demokratiulad struqturirebuli sazogadoebis principebze dafuZnebuli ganaxleba~ (gv. 1): `Cveni fundamenturi Rirebulebebia demokratia, Tavisufleba, Tanasworoba, samarTlianoba, internacionalizmi da solidaroba. ... Tavisufleba da socialuri usafrTxoeba, demokratia da socializmi urTierTdakavSirebuli cnebebia~ (gv. 2). am mizniT gamoyenebuli unda iqnes konstituciuri debulebebi, romlebic saSualebas iZleva, ekonomikis sakvanZo sferoebi xalxis xelSi gadavides, raTa kerZo da sazogadoebrivi sakuTrebis safuZvelze `efeqtiani da demokratiuli ekonomika~ Seiqmnas (gv. 3). partia `memarcxeneebi~ acxadebs, rom politikis sferoSi da samomavlo xedvebSi masStaburi cvlilebebis ganxorcieleba SeuZlia. sadamfuZneblo dokumentis mixedviT Znelia imaze msjeloba, ramdenad masStaburi unda iyos es `cvlilebebi~. dro gviCvenebs, romeli politikuri frTa daimkvidrebs Tavs.
finansuri sistema: partia `memarcxeneebs~ saerTaSoriso finansuri da kapitalis bazrebis saqmianoba krizisebisa da dRevandeli sazogadoebis uTanasworobis mTavar faqtorad miaCnia: `globaluri finansuri bazrebis gamo kapitalis mogebianobis moTxovna SeuzRudavad moqmedebs mTel msoflioSi. ... kapitalis moTxovnebze orientirebuli warmoebis moqnilobis da Sromis bazris zrda angrevs ojaxur da sazogadoebriv cxovrebas. ... neoliberaluri kapitalizmi demokratiis rRvevas iwvevs. uzarmazari Zalauflebaa Tavmoyrili globaluri kapitalizmis saerTaSoriso safinanso fondebis, transnacionaluri koncernebis da arasamTavrobo organizaciebis _ msoflio savaWro organizaciis, saerTaSoriso savaluto fondis, msoflio bankis da sxvaTa _ xelSi. isini aranair demokratiul kontrols ar eqvemdebarebian~ (gv. 5). partia `memarcxeneebs~ saWirod miaCnia finansuri sistemis reorganizacia. amisTvis igi moiTxovs, erTi mxriv, `finansuri bazrebis demokratiul kontrols~ da, meore mxriv,
90
`kerZo ekonomikuri Zalauflebis decentralizacias~, maT Soris, antimonopoliuri kanonmdeblobis ganmtkicebis gziT. garda amisa, finansur sistemas unda daematos ekonomikis solidaruli formebis (magaliTad, kooperativebis) mxardaWera (gv. 11), saxelmwifo seqtoris gafarToeba (gv. 8) da `dasaqmebis xelSemwyobi da momavalze orientirebuli sainvesticio programebi~ (gv. 910).
SromiTi urTierTobebi: partia `memarcxeneebisTvis~ `Sroma~ mxolod xelfasis uzrunvelsayofad ar aris gamiznuli: `Cven viswrafviT sazogadoebisken, sadac yoveli qali da yoveli mamakaci SromiT SeZlebs arsebobisTvis saWiro anazRaurebis gamomuSavebas. yvelas unda hqondes anazRaurebadi Sromis, ojaxSi da partniorebTan muSaobis, sazogadoebisTvis sasargeblo Sromis da kulturul da sazogadoebriv cxovrebaSi monawileobis saSualeba~ (gv. 7). anazRaurebad SromasTan dakavSirebiT partia `memar cxeneebi~ mxars uWers SromiTi urTierTobebis ufro mkacr regulirebas kanonmdeblobisa da satarifo xelSekrulebebis meSveobiT. magaliTad, partia moiTxovs satarifo avtonomiis SenarCunebas, `damakmayofilebeli arsebobisTvis sakmarisi minimaluri xelfasis kanoniT gansazRvras~, `dasaqmebis dacvis ufro maRal dones~, `yvela dasaqmebulisTvis erToblivi marTvis mkacri wesebis SemoRebas~ da `satarifo xelSekrulebebis sayovelTao moqmedebis uzrunvelyofas~. partia kompaniebis erToblivi marTvis paritetis principis dacviT ganxorcielebas moiTxovs (gv. 13). agreTve unda arsebobdes politikuri miznebisTvis gaficvis ufleba, romelic dRemde akrZalulia xelfasebze molaparakebis periodSi samrewvelo moqmedebebisagan Tavis Sekavebis valdebulebiT (gv. 13). es magaliTebi uCvenebs, rom partia `memarcxeneebi~ ekonomikis sazogadoebisa da saxelmwifos mier regulirebis momxrea.
profesiuli ganaTlebisa da Semdgomi treningis sistema: am sferoSi partia ̀ memarcxeneebi~ sazogadoebaSi arsebul uTanasworobaze miuTiTebs da amocanad isaxavs ganaTlebis sistemis imgvarad reorganizacias, rom uzrunvelyofil iqnes sruli CarTuloba. profesiul ganaTlebasTan dakavSirebiT es moicavs `swavlebis ZiriTadi uflebis~ moTxovnas: `bolo unda moeRos damsaqmebelTa mier profesiuli ganaTlebis pasuxismgeblobisTvis Tavis aridebas. Cven mxars vuWerT sawarmoo swavlebisTvis saWiro adgilebis farTo speqtris Seqmnas. amisTvis saWiroa dafinansebis ganawilebis savaldebulo sistema~ (gv. 17). ganaTlebisa da Semdgomi treningis programebs saxelmwifom unda Seuwyos xeli (gv. 17).
91
mTlianobaSi, partia ̀ memarcxeneebi~ saxelmwifos sxva partieb Tan SedarebiT ufro did mniSvnelobas aniWebs. imavdroulad, ramdenadac amis danaxvis saSualebas programa iZleva, partia koordinirebuli sabazro ekonomikis farglebSi rCeba. Tumca programaSi am modelis erTgulebaze mkafiod araferi miuTiTebs. partia `memarcxeneebi~ danarCeni partiebisagan gansakuTrebiT ori aspeqtiT gansxvavdeba: pirveli, igi dRis wesrigSi ayenebs ekonomikis sakvanZo sferoebis nacionalizaciis sakiTxs, magram nacionalizaciis farglebi da misi ganxorcielebis formebi dakonkretebuli ar aris; meore, saxelmwifo finansuri struqturis mSeneblobisa da saxelmwifosaTvis wayenebuli moTxovnebis dasakmayofileblad saWiro sakmarisi simdidris Seqmnis uzrunvelyofis sakiTxebi mokledaa aRwerili. marTalia, programa ar unda Seicavdes dafinansebisa da ganxorcielebis gegmas, magram, rodesac saqme winadadebebis realistur ganxorcielebas exeba, maSin es sakiTxi gadamwyvet mniSvnelobas iZens.
5.6. programebis Sefaseba socialuri demokratiis miznebis Sesabamisad
socialuri demokratia _ am wignSi mocemuli koncefciis mixedviT _ gaeros 1966 wlis paqtebSi Camoyalibebuli ZiriTadi uflebebis kanonier moqmedebasa da praqtikul realizaciazea orientirebuli. es paqtebi qveynebis umravlesobas aqvs ratificirebuli. zemoaRniSnulidan Cans, rom socialuri demokratiis normatiul moTxovnebTan yvelaze axlos dgas koordinirebuli sabazro ekonomikis sistemebi, iseTi, rogoric aris skandinaviaSi.
ekonomikur politikasTan da amocanebTan dakavSirebiT simon fautma da kristian krelma socialuri demokratiisTvis damaxasiaTebeli sami mizani gansazRvres: zrda, socialuri Tanasworoba da mdgradi ganviTareba. Sesabamisad, es warmoSobs kiTxvas _ rogor unda moaxdinos sxvadasxva politikurma partiam koordinirebuli sabazro ekonomikis SenarCuneba an Secvla.
bundestagSi warmodgenili xuTi partiis programebi unda ganvixiloT, rogorc `ganzraxvaTa Sesaxeb~ gancxadeba, romelic gvaZlevs informacias im mimarTulebis Taobaze, romliskenac waiyvans germaniis ekonomikas da germaniis sazogadoebas mocemuli partia xelisuflebaSi mosvlis SemTxvevaSi. aq ver gamovikvlevT, ramdenad erTgulad ganaxorcieleben es partiebi TavianT
92
programebs. Tumca 2008 wels finansuri bazrebis krizisze qdkis da Tdpis reaqciam da strategiulma winadadebebma uCvena, rom programebis zogadi orientacia da konkretuli politikuri qmedebebi yovelTvis ar Seesabameba erTmaneTs. magaliTad, Tdpm axlaxan mxari dauWira Zlieri saxelmwifos ideas, xolo qdkm (Tavisi liberalurekonomikuri frTis sawinaaRmdegod) _ seriozul saxelmwifo garantiebsa da kreditebs.
mTlianobaSi, partiaTa poziciebis Sesaxeb Semdegi daskvnebi (ra Tqma unda, nawilobriv subieqturi) SeiZleba gakeTdes:
• am konteqstSi qdk mxars uWers sabazro ekonomikas, romelic dRevandelTan SedarebiT naklebad iqneba koordinirebuli. ekonomikuri liberalizmis elementebi mewarmeTa individualur moralur valdebulebebTanaa kombinirebuli. erToblivi marTvis da kontrolis koleqtiuri formebi uaryofilia, Sekvecilia an ufro moqnili saxiTaa warmodgenili.
• Tdp Tavis programaSi mxars uWers arakoordinirebul da liberalur sabazro ekonomikas. naTeli ar aris, ratom uwodeben mis mier warmodgenil models `socialur da ekologiur sabazro ekonomikas~.
• `kavSiri 90/mwvaneebi~ Tavis programaSi icavs koordinirebul sabazro ekonomikas, romelic `mzis energiis sazogadoebis~ mimarTulebiT unda gardaiqmnas. am mimarTebiT mas liberaluri ideebi, samoqalaqo sazogadoebis elementebi da koleqtiuri kontrolis aspeqtebi aqvs gamoyenebuli. mTlianobaSi, partiis `kavSiri 90/mwvaneebi~ programa yvelaze didi zomisaa, Tumca masSi koordinirebuli ekonomikis detalebi sakmaod mwiradaa aRwerili.
• partia `memarcxeneebi~ aqtiurad uWers mxars ekonomikis re-gulirebas da saxelmwifosagan moqalaqeebis dacvas moiTxovs. igi danarCeni oTxi partiisagan ori aspeqtiT gansxvavdeba: jer erTi, mas SemuSavebuli aqvs mxolod `saprogramo Tezisebi~ (Tumca partiis programis proeqti ukve warmodgenilia); da meore, naTeli ar aris, marTlac aris igi orientirebuli `sabazro ekonomikis~ modelze Tu ara.
• social-demokratiuli partia Tavis programaSi Tanamimdevrulad uWers mxars koordinirebul sabazro ekonomikas da mis gafarToebas. es gafarToeba gaeros paqtebiT dadgenili samoqalaqo uflebebisa da Tavisuflebebis farTo speqtrzea orientirebuli. imavdroulad, igi mmarTvelobis saTanado adaptaciis saWiroebas iTvaliswinebs. es exeba, upirveles yov
93
lisa, mdgrad ganviTarebas, finansuri bazrebis internacionalizacias, ekonomikuri procesebis moqnilobis gazrdas da socialur dacvas.
ekonomikuri politikis am sami miznis mixedviT partiebi SeiZleba Semdeg kategoriebad daiyos:
qdk da Tdp ekonomikuri zrdis momxreni arian. rogorc Cans, yvela sxva mizans isini swored am mizans uqvemdebareben. es partiebi skeptikurad uyureben `socialuri Tanasworobis~ cnebas.
partiis ̀ kavSiri 90/mwvaneebi~ programa da koncefcia socialuri da ekologiuri sabazro ekonomikis pirobebSi `mzis energetikaze gadasvlis~ Sesaxeb, upirveles yovlisa, mdgradi ganviTarebis mizanzea orientirebuli. is agreTve mxars uWers `socialur Tanasworobas~, `xarisxobriv zrdas~ ki pirveladi yuradReba ar eTmoba. gansakuTrebuli yuradReba eqceva `socialuri Tanasworobis~ mizansac.
partia `memarcxeneebi~ mkafiodaa orientirebuli `socialuri Tanasworobis~ mizanze.
socialdemokratiuli partia samive mizans Tanabrad da gawonasworebulad udgeba.
davubrundeT Tavdapirvel sakiTxs: ekonomikuri da socialuri kompetenciebis erTmaneTisgan mkafiod gamijvna saxifaTod amartivebs suraTs da partiaTa politikis adekvaturad Sefasebis saSualebas ar iZleva. Tumca partiuli programebis analizi agreTve uCvenebs, rom maT sazogadoebriv koordinaciasTan da ekonomikis integraciasTan mimarTebiT gansxvavebuli miznebi aqvT. mxolod am ufro farTo CarCos ganxilvis SemTxvevaSi iqneba SesaZlebeli partiul landSaftSi orientireba da msajulis rolis Sesruleba.
zrda
memarcxeneebi mwvaneebi
Tdpqdk
gsdp
mdgradi ganviTarebasocialuri Tanasworoba
94
tipuri
arakoordinire-
buli sabazro
ekonomika
6. sxvadasxva qveynis ekonomikuri
modelebi
am TavSi:• Sedarebulia gansxvavebuli ekonomikuri modelebi, risi sa
fuZvelicaa kapitalizmis koordinirebuli da arakoordinirebuli modelebis zemoT warmodgenili gamijvna da devid soskisisa da piter holis Teoria;
• ganxilulia finansuri sistemebi, SromiTi urTierTobebi, ganaTlebis/treningis sistemebi da sawarmoTa Soris urTierTobebi.
• yuradRebis centrSia aSS, didi britaneTi, germania, SvedeTi da iaponia;
• aRniSnulia, rom isini ekonomikur modelTa farTo speqtrs moicaven. amasTanave, aSSis sistema yvelaze axlosaa arakoordinirebuli idealuri tipis modelTan, xolo Sveduri _ koordinirebuli idealuri tipis ekonomikur modelTan;
• miTiTebulia, rom es gansxvavebuli ekonomikuri modelebi SeiZleba erTdroulad arsebobdes Ria bazrebis dros. isini garkveuli pirobebis dacvas moiTxoven da, socialuri demokratiis TvalsazrisiT, sxvadasxvagvarad unda Sefasdes.
6.1. aSS11
avtori: simon fauti
aSS arakoordinirebuli sabazro ekonomikis tipuri magaliTia (maieri, 2005a: 279 da a. S.). igi sabazro liberalizmis, individualizmisa da saxelmwifo Carevis mimarT skeptikuri damokidebulebis tradiciebs misdevs. amerikuli ekonomikuri sistema ZiriTadad orientirebulia momxmareblis momsaxurebaze (`mivceT momxmarebels yvelaferi, rac mas surs~) da qonebis gazrdaze _ ZiriTadi socialuri uflebebis xarjze (Gilpin 2001: 150).
aSSis istoriaSi arsebobda periodebi, roca es Sefasebebi arcTu ise Seesabameboda sinamdviles. magaliTad, 1930ian wlebSi prezidentma franklin ruzveltma qveyanas ̀ axali kursi~ _ farTomasStabiani mastimulirebeli programa _ SesTavaza, riTac mxari dauWira koordinirebuli ekonomikis gaZlierebas. 1960ian wlebSi prezi
11 aq aSSis da germaniis prezentacia mniSvnelovanwilad imeorebs maieris (2005a: 279_282) prezentacias. Cven madlobas vuxdiT avtors citirebis nebarTvisTvis.
95
dafinanseba
kapitalis bazris
meSveobiT
mokle droSi
mogebisken
swrafva
dasaqmebulTa da
damsaqmebelTa
organizaciebi
ar arian
orientirebuli
mTel
sazogadoebaze
TiTqmis
daucveli
dasaqmebuli
dent lindon jonsonis politika, egreT wodebuli omi siRaribis winaaRmdeg, imave mimarTulebas misdevda. miuxedavad amisa, TviT am periodSic ki aSSis ekonomika mainc sakmaod arakoordinirebuli rCeboda. ekonomikis koordinaciis maqsimalurad Semcirebis princips misdevdnen prezidentebi ronald reigani (1980ian wlebSi) da jorj buSi (umcrosi).
finansuri sistemaamerikuli sawarmoebi, upirveles yovlisa, kapitalis bazris meSveobiT finansdeba. es zrdis finansuri maCveneblebis gamWvirvalobas, ramdenadac birJaze daregistrirebuli kompaniebi valdebuli arian, TavianTi angariSebi Riad da regularulad gamoaqveynon. kompaniaTa strategia ZiriTadad maRali SesaZlo dividendebisken aqcionerTa swrafvas efuZneba. amas ewodeba aqcionerTaTvis Rirebulebis Seqmnis principi.
kapitalis xelmisawvdomoba imazea damokidebulia, Tu rogor afaseben aqcionerebi kompaniis perspeqtivebs. firmebis SeerTeba da urTierTSTanTqma ufro sustad regulirdeba, vidre sxva qveynebSi. amis gamo sawarmoTa direqtorebi aSSSi xSirad iZulebuli xdebian, mokle droSi maqsimaluri mogebis miRebas Seecadon. arasakmarisma mogebam SesaZloa menejmentis gaTavisufleba, safondo birJis meSveobiT kapitalis gatana anda firmis STanTqma gamoiwvios.
SromiTi urTierTobebiaSSSi kapitalisa da Sromis warmomadgenelTa kavSirebi ufro dargis interesebs lobireben, vidre mTeli sazogadoebis interesebs. damsaqmebelTa organizaciebi da profkavSirebi, romlebsac praqtikulad arc ki moepovebaT zegavlenis mqone saTavo organizaciebi, ufro sustni arian, vidre im qveynebSi, romelTac koordinirebuli sabazro ekonomikuri modelebi aqvT. Tumca zogierT seqtorSi aqac arseboben Zlieri profkavSirebi, romlebic efeqtianad icaven konkretul interesebs. magaliTad, kaliforniaSi arsebobs cixis zedamxedvelTa kargad organizebuli profkavSiri. igi seriozul gavlenas axdens politikaze, sasjelaRsrulebis sistemis CaTvliT. Tumca organizebuli wevrebis individualuri interesebi sazogadoebriv interesze maRla dgas. aSSSi faqtob rivad ar arsebobs samsaxuridan ganTavisuflebisagan dacvis raime sakanonmdeblo meqanizmi. amitom SromiTi urTierTobebisaTvis damaxasiaTebelia moklevadiani kontraqtebi da xelfasis Taobaze molaparakebebi sawarmos doneze. saerTo satarifo xelSekrulebebi, romlebic koordinirebuli sabazro ekonomikis
95
96
susti
profesiuli
kavSirebi anti-
profkavSiruli
politikis
Sedegia
zogadi
kvalifikaciebi
samxedro
mrewvelobis
mer gamoyofili
subsidiebi
models axasiaTebs, aq praqtikulad ar gamoiyeneba, ramdenadac bolo aTwleulebis ganmavlobaSi aSSSi profkavSirebis Zala mniSvnelovnad Sesustda. profkavSirebis amgvar Sesustebasa da Semcirebas 33%dan (1955 weli) 8%mde (2006 weli) robert raixi ori faqtoriT xnis: upirveles yovlisa, profkavSirebis mimarT sawarmoTa politika aSkarad mtruli iyo; meorec, TviT saxelmwifo axorcielebda profkavSirebis sawinaaRmdego politikas. magaliTad: prezidentma ronald reiganma 1981 wels gaficul sahaero mimosvlis kontroliorebs sasjeli dauwesa _ isini TavianTi profesiiT veRarasodes imuSavebdnen (raihi, 2008: 108 da a. S.).
ganaTlebisa da treningis sistemazogadad, ufro metad moqnili Sromis bazari emyareba ganaTlebisa da treningis sistemas, romelmac unda uzrunvelyos zogadi kvalifikacia, romelic gamosadegi iqneba sxvadasxva firmasa da dargSi. ekonomikis mdgomareobidan gamomdinare, muSakebi SeiZleba advilad daiqiraon mokle vadiT da aseve advilad gaaTavisuflon (`hire and fire~). im pirobebSi, rodesac Sromis bazari sustad aris regulirebuli, xolo kadrebis denadoba sagrZnobia, amerikeli muSakebi cdiloben maRali kvalifikacia miiRon, raTa igi axal samuSao adgilze gamoadgeT, xolo damsaqmebelTa kavSirebis susti urTierTqmedebisa da koordinaciis gamo sawarmoebs aRar ZaluZT TanamSromloba gansazRvruli seqtorisaTvis gamiznuli specifikuri swavlebis programebis gansaxorcieleblad. amitomac aSSSi muSakebi im zogad unarebs iTviseben, romlebic yvelaze ukeT morgebulia momsaxurebis seqtorze, romelic Zalze mgrZnobiarea saxelmwifos ekonomikaSi mimdinare cvlilebebis mimarT. amis gamo bevri kompania da seqtori specialistebis naklebobas ganicdis.
mecnierebis saxelmwifo dafinansebis naklovaneba erTgvarad kompensirdeba samxedro mrewvelobis seqtoris mier gamoyofili subsidiebiT. samoqalaqo seqtorSi ganxorcielebuli bevri siaxle samxedro sferoSi iyo SemuSavebuli, magaliTad, saaviacio mrewveloba, Tanamgzavruli da sainformacio teqnologiebi (raihi, 2008).
sawarmoTa Soris urTierTobebiamerikuli kompaniebi gacilebiT mwvave konkurencias uweven erTmaneTs, vidre is firmebi, romlebic sabazro ekonomikis koordinirebuli modelis mqone qveynebSi moqmedeben. magaliTad, aseTi qveynebia SvedeTi da germania. aq yuradReba umTavresad sawarmoTa TanamSromlobas, saxelmwifosa da profkavSirebs Soris urTierTobis mowesrigebas eqceva (Hinchmann 2006: 350). sawarmoTa integ
97
aSS
mSp erT sul mosaxleze 2008 w.
38.800 €
mSp erT sul mosaxleze msyidvelobiTi unaris standartebis (PPS) mixedviT; 1 PPS Seesabameba 1 evros saSualo msyidvelobiT unars (wyaro: Eurostat)
saSualo ekonomikuri zrda 1990_2007 ww.
2,0 %erT sul mosaxleze saSualo wliuri ekonomikuri zrda stabiluri fasebis pirobebSi (wyaro: Human Development Index 2009, gv. 195)
saxelmwifo vali 2008 w. 70,7 %saxelmwifo vali procentobiT mSpis saerTo raodenobasTan (wyaro: Bundesminis-terium für Finanzen, Monatsbericht 12/2009, gv. 99)
mimdinare angariSebis balansi 2008 w.
– 4,9 %saqonlis eqsportimportis balansis saldo procentobiT mSpis saerTo raodenobasTan (wyaro: International Monetary Fund: World Economic Outlook 10/2009, gv. 187)
dasaqmebis done 2008 w.70,9 %
(65,5 %)
15dan 64 wlamde dasaqmebulTa (dasaqmebul qalTa) xvedriTi wili saerTo raodenobasTan (wyaro: Eurostat)
umuSevrobis done 2008 w. 5,8 %umuSevarTa xvedriTi wili Sromisunariani mosaxleobis saerTo raodenobasTan (wyaro: Eurostat)
Semosavlebis uTanabroba, gamoxatuli jinis koefi-cientiT 2009 w.
40,8 %Semosavlebis araTanabari ganawilebis maCvenebeli; 100%=maqsimaluri araTanabroba (wyaro: Human Development Report 2009, gv. 195)
qalTa Semosavlebis done mamakacTa Semosavlebis donesTan SedarebiT
62 %qalTa Semosavlebi procentulad mamakacTa SemosavlebTan SedarebiT (wyaro: Hu-man Development Index 2009, gv. 186)
siRaribis indeqsi 2009 w. 15,2 %
siRaribis indeqsi sxvadasxva indikatoris (sicocxlis mosalodneli xangrZlivoba, wignierebis done, jandacvis sistemis xelmisawvdomoba da a. S.) mixedviT dgindeba; 0=minimaluri siRaribe, 100=maqsimaluri siRaribe (wyaro: Human Develop-ment Report 2009, gv. 180)
profesiul kavSirebSi gaerTianebis
xvedriTi wili 2007 w.11,6 %
profkavSirebSi gaerTianebuli Sromisunariani mosaxleobis procentuli raodenoba (wyaro: OECD)
98
korporaciuli
integrirebis
dabali done
ZiriTadad
arakoordinire-
buli sabazro
ekonomika
mdidari kerZo
seqtorisa
da Raribi
saxelmwifos
Tanaarseboba
barak obamas
arCevis Semdeg
kursi Seicvala?
rirebis done dabalia: arc bankebi da arc sxva kompaniebi ar arian warmodgenili sameTvalyureo sabWoebSi. aSSSi imTaviTve dominirebda ekonomikuri Tavisuflebis koncefcia, rac imas niSnavs, rom saxelmwifo bazarSi ereva mxolod bazris funqcionirebis SenarCunebisaTvis, magaliTad, raTa ar dauSvas kartelTa warmoqmna. Zlieri antitrestuli kanonmdebloba imisTvisaa Seqmnili, rom sawarmoebs xeli SeuSalos, magaliTad, fasebis dawesebaSi.
daskvna: aSSaSSis praqtikulad arakoordinirebuli sabazro ekonomika sawarmoebs saSualebas aZlevs, moqnilad moaxdinon reagireba sabazro procesebze, Tumca aiZulebs maT, swrafad Seeguon bazris cvlilebebs. Sesabamisad, SromiTi urTierTobebis amerikuli sistema naklebad efeqtiania, rodesac SesamuSavebelia warmoebis rTuli strategia, romelic grZelvadian stabilur dasaqmebas moiTxovs. piriqiT, igi xels uwyobs iseT inovaciur seqtorebs, romlebic venCurul kapitalzea damokidebuli. magaliTad, aseTia sainformacio teqnologiebi, agreTve momsaxurebis seqtori, romlisTvisac damaxasiaTebelia farTo profilis specialistebis gamoyeneba da SedarebiT mcire xelfasi.
mTlianad aSSis ekonomikurma sistemam ufro maRal Sedegebs miaRwia, vidre evropis qveynebisam: 1990iani wlebidan moyolebuli, amerikis ekonomika yovelwliurad saSualod 3%iT izrdeboda, evrokavSiris qveynebSi ki zrda 2,2%s Seadgenda. Tumca jer kidev gasarkvevia, ra Sedegebs moitans krizisi grZelvadian perspeqtivaSi. cxadia, rom am ekonomikuri warmatebis nayofi sul ufro araTanabrad nawildeba. im dros, rodesac 1950ian wlebSi mmarTve lobis wevrTa Semosavlebi imave sawarmoebis muSakTa Semosavlebs 25jer aWarbebda, dRes isini saSualod 350jer metia (raihi, 2008: 144). aSSSi biujetis qronikuli deficitis gamo aq kerZo mesakuTreTa simdidre da dovlaTi saxelmwifos siRaribesTanaa Sexa mebuli. amis dadasturebaa sazogadoebrivi infrastruqtura, romelic sxva qveynebTan SedarebiT gaci lebiT cud mdgomareobaSia (hinhmani, 2006: 352).
2009 wlidan, rodesac aSSSi axali mTavroba movida, reiganisa da buSis epoqebisTvis damaxasiaTebeli susti saxelmwifos ideologia, romelic TiTqmis ar axorcielebs regulirebisa da Carevis politikas, warsuls Cahbarda. obamas mmarTvelobisas ganxorcielda jandacvis reforma, SemoRebul iqna ekonomikuri stimulirebis berketebi da gaizarda finansuri zedamxedveloba, riTac aSS meti regulirebis, meti koordinaciisa da sazogadoebrivi xarjvis ufro maRali donis mimarTulebiT midis.
99
kapitalizmis
pioneri...
...da misi bneli
mxarisa
arakoordi-
nirebuli,
liberaluri
sabazro
ekonomika
dafinanseba
finansuri da
kapitalis
bazrebis
meSveobiT
sakuTrebis
struqtura:
finansuri da
kerZo
investorebis
didi xvedriTi
wili
6.2. didi britaneTi avtori: qristian kreli did britaneTs, Cveulebriv, kapitalizmis pionerad moixsenieben. aq industrializacia, Tavisufali vaWroba da liberalizmi ufro adre warmoiSva, vidre bevr sxva saxelmwifoSi. imavdroulad aqve gamovlinda aRviraxsnili kapitalizmis uaryofiTi mxareebic. SemTxveviTi rodi iyo, rom fridrix engelsi xSirad aRwerda daqiravebuli muSebis yofacxovrebisa da Sromis araadamianur pirobebs me19 saukunis Sua xanebSi `inglisSi muSaTa klasis mdgomareobis~ magaliTze.
engelsis naSromis gamoqveynebis Semdeg britaneTis kapitalizmSi bevri cvlileba moxda. Tumca imavdroulad Zveli tendenciebis gagrZelebac SeiniSneba. ekonomikis britanuli modeli dRemde erTerTi yvelaze liberaluri modelia. amitomac sxvadasxva qveynis kapitalizmis SedarebiT gamokvlevebSi didi britaneTi arakoordinirebuli, liberaluri sabazro ekonomikis mqone qveynad moixsenieba.
qvemoT aRwerilia ekonomikis britanuli modelis sakvanZo maxasiaTeblebi.
dafinansebis sistema da sakuTrebis struqturabritanul kapitalizmSi sawarmoTa Semosavlebi dafinansebaSi gadamwyvet rols asrulebs. britanul sawarmoebs sainvesticiod dinamikuri finansuri bazrebisa da aqciaTa bazrebis `swrafi~ fuli sWirdebaT. amrigad, didi mogeba kapitalis xelmisawvdomobis umniSvnelovanesi wanamZRvaria. amiT didi britaneTis ekonomikuri sistema gansxvavdeba, magaliTad, germaniisaTvis mravali wlis ganmavlobaSi damaxasiaTebeli sistemisagan, sadac komerciuli bankebi, romlebic xangrZlivad TanamSromloben erTsa da imave sawarmosTan, Zalian xSirad mSvenivrad erkvevian maT Sida sakiTxebSi, struqturasa da strategiaSi. did britaneTSi investorebi da finansistebi xSirad iReben gadawyvetilebebs, romlebic yvelasTvis xelmisawvdom informaciebs efuZneba. amasTanave, yvelaze win sawarmos mogebianoba dgas.
didi britaneTis sakuTrebis struqturac Taviseburia. igi gansxvavdeba im qveynebis struqturisagan, sadac sabazro ekonomikis koordinirebul models misdeven. Tu am qveynebSi sawarmoTa wili ufro xSirad aris investorTa xelSi, romelTac aqvT xangrZlivi strategiuli interesebi, magaliTad, sxva sawarmoebis, bankebisa Tu saxelmwifo seqtoris warmomadgenelTa mimarT, did britaneTSi situacia sruliad sxvagvaria: britanuli sawarmoebis mesakuTreTa daaxloebiT 80%s finansuri da kerZo investorebi Seadgenen.
100
moklevadian
miRwevebze
orentireba
TiTqos Zlieri
profkavSirebi
profkavSirebis
sabazro
danawileba
muSakTa
warmomadgenloba
aucilebeli ar
aris
isini, upirveles yovlisa, maqsimaluri mogebis miRebas cdiloben.swrafi mogebis mizniT kompaniebis egreT wodebuli mtruli STanTqma bevrad ufro advilia, vidre koordinirebuli sabazro ekonomikis pirobebSi, rac sabazro dafinansebis didi SesaZleblobebisa da finansuri bazrebis struqturis Sedegia.
imis gamo, rom upiratesoba eniWeba mogebianobas _ mtkice Sinagani ierarqiis TanxlebiT _ erTi mxriv, britanuli sawarmoebi axerxeben swrafad gadaewyon, gardaiqmnan da axal sarfian bazrebze gavidnen, Tavi daaRwion naklebad sargebliani saqmianobis mimarTulebebs; meore mxriv, amgvar midgomebs mivyavarT britaneTis ekonomikisaTvis damaxasiaTebeli `SorTtermizmisken~, rac miznis swrafad miRwevas gulisxmobs.
SromiTi urTierTobebidrodadro britanuli profkavSirebi metad Zlierni Candnen. erTerTi aseTi periodi iyo egreT wodebuli `ukmayofilebis zamTari~. 19781979 wlebSi qveynis masStabiT gamocxadda gaficva, romelmac didi britaneTis mTeli sazogadoebrivi cxovrebis paralizeba gamoiwvia: aRar gahqondaT nagavi, umoZraod idga sazogadoebrivi transporti, aRar marxavdnen gardacvlilebs. Tumca intensiur gaficvaTa periodebi profkavSirebis Zlierebasa da Zalaze rodi metyvelebda. Zlieri, kargad organizebuli profkavSirebi, rogorc wesi, axerxeben muSakTa interesebis dacvas molaparakebis gziT, gaficvebis gamoyenebis gareSe. amrigad, `ukmayofilebis zamTari~ ufro imaze miuTiTebda, rom profkavSirebs ar hqondaT saTanado Zala molaparakebisTvis. britaneTSi profkavSirebi ufro sustia, vidre sxva qveynebSi. es, upirveles yovlisa, maTi daqsaqsulobis Sedegia. 1990ian wlebSi 300ze meti profkavSiruli organizacia arsebobda. isini mowyobili iyvnen ara dargobrivi, aramed profesiuli principiT. amis Sedegad erTsa da imave sawarmoSi xSirad bevri sxvadasxva kavSiri iyo warmodgenili. britanuli profkavSirebis sisustis meore mizezia Semdegi faqtori: did britaneTSi, swored ise, rogorc bevr sxva qveyanaSi, sadac sabazro ekonomikis liberalur models misdeven, sawarmoebi ar arian valdebuli, Seqmnan sawarmoo sabWoebi anda uzrunvelyon muSakTa warmomadgenlobis sxva formebi. did britaneTSi praqtikulad araferi ician imis Sesaxeb, rom germaniis samTometalurgiul mrewvelobaSi arsebobs sawarmoTa marTvaSi muSakebis monawileobis modeli. da bolos, mesame, tetCeris konservatiulma mTavrobam (19791990) TandaTan Sekveca da SezRuda britanuli profkavSirebis uflebebi. Sesabamisad, sadReisod aq profkavSiruli organizaciebis xvedriTi wili Zalian dabalia. did britaneTSi Sromisunariani mosaxleobis is nawili, romelic profkavSirebSia gaerTianebuli, 30%ze naklebia. amasTanave, aRsaniSnavia, rom sax
101
mTlianobaSi,
profkavSirebis
xvedriTi wili
dabalia
sawarmoSi
molaparakebebi,
Tumca mxolod
xelfasis qveda
donis Sesaxeb
dasaqmeba
praqtikulad
daculi ar aris
kompaniebis
SigniT Zlieri
ierarqiuli wyoba
zogadi unarebis
aTviseba
elmwifo seqtori kerZo seqtorze ukeT aris organizebuli.
muSakTa msgavsad, SedarebiT cudad arian organizebuli damsaqmeblebi. praqtikulad ar arsebobs Zlieri asociaciebi. damsaqmebelTa kavSirebis mniSvneloba sustdeba.
am pirobebSi, rogorc wesi, saxelfaso ganakveTi sawarmos doneze an damsaqmebelTa da muSakTa individualuri molaparakebebis gziT ganisazRvreba. Tumca 1999 wlidan dawesda xelfasis qveda zRvari, rogorc mTeli qveynis teritoriaze Sromis anazRaurebis minimaluri done.
sawarmoebisa da calkeuli muSakebis urTierTobas mniSvnelovanwilad gansazRvravs sabazro Zalebi, gansxvavebiT im qveynebisgan, sadac sabazro ekonomikis koordinirebul models misdeven. muSakebi, Cveulebisamebr, erTsa da imave kompaniaSi didxans ar Cerdebian da amitomac, rogorc wesi, ar uyalibdebaT am kompaniisadmi gansakuTrebuli erTguleba. muSaxelis raodenobis Semcirebis miRweva sakmaod iolia, vinaidan sust profkavSirebs am procesebTan dapirispirebis unari ara aqvT, xolo dasaqmebulTa dacvis sistema sustia. imavdroulad kvalificiur muSakebs metad moqnil Sromis bazarze axali samuSaos povna sulac ar uZneldebaT.
britanuli kompaniebisTvis zogadad damaxasiaTebelia mtkice ierar qia, riTac isini gansxvavdebian sabazro ekonomikis koordinirebuli modelis mqone qveynebis kompaniebisgan. es gamoixateba ara mxolod mTavari aRmasrulebeli xelmZRvanelis (Chief Executive Officer/CEO) ganmsazRvreli roliT, aramed TviT Sromis organizebiT. amrigad, germaniisTvis Cveulebrivi ram _ maRalkvalificiur muSakTa gunduri saqmianoba _ did britaneTSi sakmaod iSviaTad gvxvdeba; sanacvlod mas Sromis mkacri danawilebis klasikuri formebi axasiaTebs (Wood 2001: 250).
ganaTlebisa da Semdgomi treningis sistemadidi britaneTis metad moqnil Sromis bazarze profesiuli unarCvevebi sakmaod sustadaa ganviTarebuli. damsaqmebelTa TvalsazrisiT es advili gasagebia.
pirveli, dasaqmebulebi erTsa da imave sawarmoSi SedarebiT mcire xniT Cerdebian, ris gamoc mudam aris imis saSiSroeba, rom calkeuli muSakebis dafinansebis amogeba ver moxdes, an, ufro metic, _ man SeiZleba mogeba moutanos konkurent kompanias. meorec, Sromis metismetad moqnili bazrebi saSualebas iZleva, mokle droSi moZebnon kvalificiuri muSakebi, romelTac saWiroebis SemTxvevaSi aseve swrafad gaaTavisufleben.
102
sawarmoTa Soris
susti kavSiri
Zalian
axlosaa aSS-is
ekonomikur
sistemasTan
aseT viTarebaSi arc muSakebs eZlevaT stimuli, daeuflon ama Tu im kompaniaSi muSaobisTvis aucilebel unarCvevebs, ramdenadac kompaniaSi mokle vadiT yofnisas isini cdiloben mxolod im zogadi unarCvevebis SeZenas, romlebic SesaZlebelia sxva firmebsa da dargebSic iqnes gamoyenebuli.
profesiul codnaze susti orientaciis gardauvali Sedegia is, rom britanul kompaniebSi warmoeba naklebad efeqtiania, vidre, magaliTad, germanul kompaniebSi; amasTanave, sabazro ekonomikis modeli fokusirebulia produqciaze, romelic martivad iwarmoeba da romlis sawarmoeblad standartizebuli meTodebi gamoiyeneba.
sawarmoTa Soris urTierTobebisawarmoTa Soris urTierTobebi efuZneba sabazro urTierTobebs da formalur samarTlebriv urTierTobebs, romlebzedac vrceldeba samarTlebrivi dacva. sawarmoTa urTierTintegrireba sustia. teqnologiebis gadacema ZiriTadad maRalkvalificiuri samecniero an teqnologiuri personalis gacvlis xarjze xdeba. mecnierebi da inJinrebi kvleviTi centrebidan kerZo kompaniebSi da piruku ufro xSirad gadadian, vidre im qveynebSi, sadac sabazro ekonomikis klasikurad koordinirebuli modeli moqmedebs. samagierod iSviaTad gvxvdeba ramdenime sawarmos mier erToblivad dafuZnebuli kvleviTi proeqtebi an TanamSromlobis mdgradi qselebi.
Sefaseba da daskvnakapitalizmis britanul models ufro meti aqvs saerTo aSSis ekonomikur sistemasTan, vidre kontinenturi evropis ekonomikur modelebTan. Sesabamisad, britanuli kapitalizmis upiratesobaa dasaqmebis sakmaod maRali done da dabali umuSevroba, xolo nakli da xarvezi _ britanuli sawarmoebis dabali mwarmoebloba Sesabamis amerikul da germanul firmebTan SedarebiT. misTvis agreTve damaxasiaTebelia swrafi mogebisaken swrafva. imavdroulad Tanamedrove ekonomikuri krizisis dros vlindeba metismetad moqnili Sromis bazris xarvezebi: muSakTa gaiolebuli daTxovnis pirobebSi umuSevroba elvis siswrafiT izrdeba. Tumca aRniSnuli klasifikaciis ganxilvisas aucilebelia imis gaTvaliswineba, rom igi saboloo ar aris.
didi britaneTis politikuri sistema, sadac adamianebs aqvT arCevis ufleba, dafuZnebulia ubralo maJoritarul sistemaze; amave dros, saxelmwifos centralizebuli wyoba mTavrobebs saSualebas aZlevs, metismetad swrafad ganaxorcielon Zireuli struqturuli cvlilebebi.
103
didi britaneTi
mSp erT sul mosaxleze 2008 w.
29.200 €
mSp erT sul mosaxleze msyidvelobiTi unaris standartebis (PPS) mixedviT; 1 PPS Seesabameba 1 evros saSualo msyidvelobiT unars (wyaro: Eurostat)
saSualo ekonomikuri zrda 1990_2007 ww.
2,4 %erT sul mosaxleze saSualo wliuri ekonomikuri zrda stabiluri fasebis pirobebSi (wyaro: Human Development Index 2009, gv. 195)
saxelmwifo vali 2008 w. 52,0 %saxelmwifo vali procentobiT mSpis saerTo raodenobasTan (wyaro: Bundesminis-terium für Finanzen, Monatsbericht 12/2009, gv. 99)
mimdinare angariSebis balansi 2008 w.
– 1,7 %saqonlis eqsportimportis balansis saldo procentobiT mSpis saerTo raodenobasTan (wyaro: International Monetary Fund: World Economic Outlook 10/2009, gv. 187)
dasaqmebis done 2008 w.71,5 %
(65,8 %)
15dan 64 wlamde dasaqmebulTa (dasaqmebul qalTa) xvedriTi wili saerTo raodenobasTan (wyaro: Eurostat)
umuSevrobis done 2008 w. 5,6 %umuSevarTa xvedriTi wili Sromisunariani mosaxleobis saerTo raodenobasTan (wyaro: Eurostat)
Semosavlebis uTanabroba, gamoxatuli jinis koefi-cientiT 2009 w.
36 %Semosavlebis araTanabari ganawilebis maCvenebeli; 100%=maqsimaluri araTanabroba (wyaro: Human Development Report 2009, gv. 195)
qalTa Semosavlebis done mamakacTa Semosavlebis donesTan SedarebiT
67 %qalTa Semosavlebi procentulad mamakacTa SemosavlebTan SedarebiT (wyaro: Hu-man Development Index 2009, gv. 186)
siRaribis indeqsi 2009 w. 14,6 %
siRaribis indeqsi sxvadasxva indikatoris (sicocxlis mosalodneli xangrZlivoba, wignierebis done, jandacvis sistemis xelmisawvdomoba da a. S.) mixedviT dgindeba; 0=minimaluri siRaribe, 100=maqsimaluri siRaribe (wyaro: Human Develop-ment Report 2009, gv. 180)
profesiul kavSirebSi gaerTianebis xvedriTi wili 2007 w.
28 %profkavSirebSi gaerTianebuli Sromisunariani mosaxleobis procentuli raodenoba (wyaro: OECD)
104
germaniaSi
koordinirebuli
sabazro
ekonomikaa
sawarmoTa
dafinanseba
bankebis
meSveobiT
`momTmeni~
kapitalis
xelmisawvdomoba
6.3. germania avtori: saimon fauti
germania koordinirebuli sabazro ekonomikis mqone tipuri qveyanaa (maieri, 2005a: 280 da a. S.) da didi xnis ganmavlobaSi ekonomikuri dinamizmis, politikuri stabilurobisa da socialuri Tanasworobis erTianobis samagaliTo modelad iyo miCneuli (egle, 2006: 273326). Tumca 1990ian wlebSi umuSevrobis zrdisa da ekonomikuri stagnaciis dawyebis gamo germanulma modelma garkveulwilad mimzidveloba dakarga da Jurnal `ekonomistSi~ mas `evropis avadmyofi~ uwodes. bolo wlebSi qveynis ekonomikuri ayvaveba am daskvnas TiTqos uaryofda. Tumca finansuri bazrebis amJamindeli krizisi germaniisTvis mwvave gamowveva iqneba.
dafinansebis sistemagermaniaSi kapitalis bazris mier sawarmoTa dafinanseba umniSvneloa. sawarmos marTvis xarisxi fasdeba ara mxolod bazris, aramed bankebisa da sxva kompaniebis mier, romlebic mocemul sawarmosTan arian dakavSirebuli, agreTve dasaqmebulTa warmomadgenlebisa da saxelmwifo subieqtebis mier. aseTi sistema xels uwyobs informaciis individualur gacvlas da ndobis ganmtkicebas. sawarmoebi upiratesad sabanko kreditebis mozidvis meSveobiT finansdeba. am kreditebis mosapoveblad mniSvnelovania rogorc kompaniis saqmianobis finansuri maCveneblebi, ise sawarmoTa kavSirebi da reputacia. investorebi sawarmoTa saqmianobisa da reputaciis Sesaxeb informacias mWidro kavSirebis meSveobiT adgenen. xelmisawvdomoba `momTmeni kapitalisa~, romelic moklevadian mogebaze ar aris damokidebuli, kompaniebs saSualebas aZlevs, kapitali grZelvadian proeqtebSi daabandon da maRalkvalificiuri personali SeinarCunon, TviT ekonomikuri krizisis pirobebSic ki. amis gamo germaniaSi menejmenti aRar aris valdebuli, ase mgrZnobiared reagirebdes uSualo mogebasa Tu kompaniis aqciaTa Rirebulebaze. aq ̀ mtruli STanTqmis~ cdebs kanonmdebloba da sawarmoTa mWidro urTierTqmedeba ewinaaRmdegeba. Tumca sawarmoebisa da bankebis amgvar urTierTobas `sabanko kartelad~ moixsenieben (Bury/Schmidt 1996), vinaidan igi axal kompaniebs urTulebs kapitalTan daSvebas, radgan upiratesobas insaiderebs aniWebs. Tumca bolo periodis movlenebi miuTiTebs, rom germaniis samrewvelo seqtorSi kavSirebi Sesustdeba, xolo saerTaSoriso CarTuloba, rogorc amas momdevno ganyofileba gviCvenebs, gaizrdeba.
eqskursi: koncern germaniis dasasruli? 1990iani wlebis germaniaSi politikur moRvaweTa TvalisTvis SeumCnevlad daiwyo Rrma cvlilebaTa Seuqcevi procesi. mas
105
xdeba ki bankebisa
da sawarmoTa
urTierTkavSi-
rebis rRveva?
arakoordi-
nirebuli
modelisken
swrafvis
tendencia
zogjer `koncern germaniis~ likvidaciasac uwodeben. es termini erTgvari miniSnebaa germanuli bankebisa da mrewvelobis tradiciul mWidro kavSirebze. am urTierTobas SeiZleba davakvirdeT TviT imperiamdel periodSic ki. es kavSirebi emsaxureboda germanul sawarmoTa gare izolacias da Siga stabilurobas. globalizaciis pirobebSi komerciuli bankebis sistema da jvaredini monawileoba xelis SemSleli mizezi gaxda, gansakuTrebiT im SemTxvevebSi, roca germanuli sawarmoebi kapitalis saerTaSoriso bazarze gasvlis survils amJRavnebdnen (egle, 2006: 291).
amrigad, bolo wlebSi bankebsa da mrewvelobas Soris kapitalis gacvla mkveTrad Semcirda. specializaciis gaRrmavebiT germanuli sawarmoebi saerTaSoriso bazarze gavidnen.
sawarmoTa, gansakuTrebiT ki bankebisa da mrewvelobis, mWidro kavSirebi ukanaskneli wlebis ganmavlobaSi praqtikulad gaqra. es procesi uCvenebs, ramdenad cvlis germanul ekonomikur sistemas globalizacia.
yovelive amas naTlad adasturebs maqs plankis saxelobis kiolnis sazogadoebriv kvlevaTa instituti: iq, sadac 1996 wels jer kidev arsebobda mWidro urTierTqmedeba, dRes kapitalTa Sezrda gacilebiT sustad aris gamoxatuli.
amis Sedegad germaniis kompaniebi kapitalis saerTaSoriso baz risTvis ufro gaxsnili gaxdnen. es qveyana koordinirebuli kapi talizmis modelidan garkveulwilad arakoordinirebuli modelisken gadaixara. aq gardamtexi momenti iyo 2001 wels mdidari tradiciebis mqone germanuli sawarmoebis kompania `Mannesmann~is STanTqma mobiluri kavSiris britanuli koncernis, `Vodaphone~s, mier, rac manamde warmoudgenlad miaCndaT. dRes DAXis 30 kompaniidan rvaa ucxoelTa mflobelobaSi, 2000 wels ki mxolod sami iyo. imave periodSi gasammagda pirdapiri ucxouri investiciebis nakadi da imavdroulad gaizarda saerTaSoriso bazrebze germanuli kompaniebis monawileoba.
am kavSirebis gawyvetas xels uwyobda fasiani qaRaldebis realizaciis mogebaze gadasaxadis gauqmeba. es gadasaxadi manamde 53% iyo, rac amcirebda sawarmoTa wilebis gayidvis mimzidvelobas da aadvilebda mrewvelobasa da bankebs Soris myari kavSirebis Camoyalibebas.
internacionalizaciisa da pirdapiri ucxouri investiciebis zrdis tendencia kvlav grZeldeba. amJamad mimdinareobs debatebi imis Sesaxeb, unda SeizRudos Tu ara gamWvirvaloba ̀ qonebis damoukidebeli fondebisa~ da kerZo sainvesticio fondebis mimarT.
106
kapitalis Serwyma germaniaSi 1996 w.
kapitalis Serwyma germaniaSi 2006 w.
© 2008 Lothar Krempel (lotar krempeli), maqs plankis sax. sazogadoebriv
kvlevaTa instituti, www.mpifg.de/people/lk, antimonopoliuri komisiis
monacemebi, http://www.monopolkommission.de
107
saerTaSoriso
kapitalis
Semodinebis
dadebiTi da
uaryofiTi
mxareebi
Tavisufali
koleqtiuri
molaparakebebi
saxelfaso
molaparakebebi
dargebis
mixedviT
koncern germaniis gauqmebis Sedegebi SeiZleba sxvadasxvagvarad Sefasdes. erTi mxriv, ucxouri kapitalisTvis gzis gaxsnam, investiciebisa da siaxleebis xelmisawvdomobam mravali germanuli sawarmo konkurentunariani gaxada. maT SeZles msoflio bazrebze TavianTi poziciebis gamyareba. germaniaSi xelfasis erTeulis Rirebuleba, gansxvavebiT evropis yvela danarCeni qveynisagan, mniSvnelovnad Semcirda. amis Sedegad aTwleulebis ganmavlobaSi eqsporti 50%iT gaizarda _ gacilebiT metad, vidre mezobel qveynebSi (wyaro: Economist Intelligence Unit 2006). meore mxriv, gaizarda mogebisadmi moTxovnebi da gaZlierda swrafi mogebis tendencia, riTac ziani miadga SromiTi urTierTobebis stabilurobas.
intensiurad ganixileba riskebi, romlebic kerZo sainvesticio fondebisa da hejfondebis mier germanuli sawarmoebis STanTqmis gaxSirebas ukavSirdeba. am konteqstSi maT xSirad kaliebis gunds adareben. aRniSnul kompaniebs orientaciis swraf da myi sier warmatebaze aRebis gamo akritikeben.
germaniis mTavrobasTan arsebulma ekonomikis eqspertTa sabWom amis Taobaze 2005 wels Semdegi daskvna gaakeTa: `debatebis ganmavlobaSi germaniaSi yuradRebis centrSi moeqca sawarmoTa riskebi. gamoiTqva SeSfoTeba, rom swraf mogebas daxarbebuli finansuri investorebi iZendnen kompaniis aqtivebs, Tavidan icilebdnen kapitals, xsnidnen rezervebs aqtivebis xelaxali gayidvis mizniT da kidev ufro asustebdnen kompaniebs~. amis sapasuxod 2008 wels miRebul iqna riskis SezRudvis Sesaxeb kanoni, romelic investors avaldebulebs, warmoadginos informacia Tavisi safinanso saSualebebis warmoSobisa da miznebis Sesaxeb (Sachverständigenrat 2005: 35).
SromiTi urTierTobebigermaniaSi muSakTa gaerTianebebis qseli saerTaSoriso donesTan SedarebiT mokrZalebulia (2007 wlis monacemebiT, 20%. Sdr. gv. 111). Tumca Tavisufali koleqtiuri molaparakebebis sistema maT saSualebas aZlevs, mainc moaxdinon gavlena xelfasis raodenobisa da Sromis pirobebis gansazRvraze (egle, 2006: 290). germaniaSi profkavSirebi da damsaqmebelTa asociaciebi dargobriv doneze moqmedeben. magaliTad, metalurgiuli mrewvelobis SemTxvevaSi gvaqvs IG Metall da Gesamtmetall. amrigad, saxelfaso molaparakebebis gan xorcielebisas koordinacia am dargebis CarCoebSi xdeba da aRniSnul dargebSi dasaqmebuli muSakebi Tanabar xelfass iReben. erTiani satarifo badis gamo sawarmoebi aRar cdiloben, gadaibiron maRalkvalificiuri muSakebi ufro maRali anazRaurebis Sepirebis gziT (haseli, 2006: 14).
108
erToblivi
marTva
treningis
dualuri
sistemis
mniSvneloba
treningis
sistemis winaSe
mdgari safrTxe
germaniaSi muSakebi sxva qveynebTan SedarebiT ukeT arian CarTuli gadawyvetilebis miRebis procesSi, rodesac saqme samuSaos organizebas da sakadro sakiTxebs exeba. sawarmoebSi muSakTa warmomadgenlobiTi organoebis Sesaxeb kanoni aregulirebs sawarmoebSi sabWoebis zomasa da uflebamosilebebs, agreTve samuSaodan muSakebis daTxovnasTan dakavSirebul sakiTxebs. sasesxo kapitalis sazogadoebebi valdebuli arian, muSakebi CarTon marTvaSi, Tuki sawarmoSi 500ze meti adamiani muSaobs. saxeldobr, es imas niSnavs, rom sawarmos TanamSromels ufleba aqvs, sameTvalyureo sabWoSi moaxdinos sakuTari warmomadgenlis delegireba.
treningis sistemamravali germanuli sawarmos rTuli sawarmoo sistema xSirad muSakTa maRal kvalifikacias moiTxovs. aq warmatebuli gamodga treningis dualuri sistema, romelic erTmaneTs uTavsebs praqtikasa da Rrma sagnobriv codnas (egle, 2006: 287). mas ̀ germanuli kapitalizmis sakvanZo instituts~ uwodeben (haseli, 2006: 13). Segirdebs SedarebiT mcire xelfass uxdian, sanacvlod ki, rogorc wesi, maT Sromis bazris kvalificiuri xelmisawvdomobis saSualeba eZlevaT. swored amis Sedegad germaniaSi axalgazrdobis umuSevrobis done yvelaze dabalia (zrdasrul mosaxleobasTan SedarebiT) ekonomikuri TanamSromlobisa da ganviTarebis organizaciis wevr saxelmwifoTa Soris.
SedarebiT maRali profesiuli kvalifikaciis gamo aqaur muSakebs molaparakebebSi meti Zalaufleba aqvT, vidre im qveynis muSakebs, sadac swavlebis sistema ufro zogadi ganaTlebis miRebazea orientirebuli da amitom muSakebis Secvla ufro advilia. vinaidan warmoeba xarisxzea orientirebuli, maRalkvalificiuri muSakebisadmi gansakuTrebuli damokidebuleba Cndeba. germanulma firmebma TavianTi muSakebis mxridan kidev ufro Sors mimavali moTxovnebisagan Tavis dacvis da sxva firmebis mier maRalkvalificiuri TanamSromlebis gadabirebis Tavidan acilebis mizniT sawarmoo urTierTobebSi damsaqmeblebsa da dasaqmebulebs Soris saxelfaso molaparakebebis koordinirebuli sistema daafuZnes. amis Sedegad mocemul samrewvelo seqtorSi Sromis Sesabamisi xelfasi Tanabari xdeba. yovelive es ar Tulebs specifikuri kvalifikaciis mqone samuSao Zalis gadabirebas.
Tumca treningis dualur sistemas sami faqtori uqmnis safrTxes. ekonomikuri aRmavlobis dros sawarmoebi didi xalisiT iyvanen Segirdebs, rogorc iaf da mosaxerxebel samuSao Zalas. stagnaciis periodSi ki sawarmoo swavlebisaTvis adgilebi aRar rCebaT. Tu aseTma viTarebam didxans gastana, warmoiqmneba TviTgaZlierebis efeqti, ramdenadac isini, vinc adgilebi ver miiRo, momdevno
109
sawarmoTa
gadawyvetilebis
miRebis procesSi
mravali interesi
ikveTeba
wels cdiloben maT miRebas da amiT konkurencias zrdian. meorec, sawarmoebi yovel Rones xmaroben, raTa Tavidan aicilon saswavlo adgilebis Seqmna. da mesame, miRebuli codna sul ufro swrafad Zveldeba. TiTqmis aRaraa darCenili ganaTlebis iseTi programa, romelsac Rirebuleba mTeli cxovrebis ganmavlobaSi SeunarCundeba. yoveldRiurad da elviseburad cvladi Sromis bazris gamowvevebze pasuxebi jer kidev ara aqvT germaniaSi, qveyanaSi, sadac kvalifikaciis amaRlebis sistema arasakmarisad aris ganviTarebuli.
sawarmoTa Soris urTierTobebimsxvili germanuli kompaniebis menejments iSviaTad eZleva saSualeba, calmxrivad miiRos mniSvnelovani gadawyvetilebebi. man unda miiRos Tanxmoba sameTvalyureo sabWosa da qseluri struqturebisa, romlebSic, garda bankebisa, agreTve warmodgenili arian sxva kompaniebi, muSakebi da saxelmwifo organoebi. aqedan gamomdinare, korporaciul gadawyvetilebebze gavlenas axdens ara imdenad aqcionerTa interesebi, romlebic swrafi mogebis miRebisaTvis ibrZvian, aramed sazogadoebis mravali warmomadgenlis interesebi.
meore msoflio omis Semdeg germaniaSi saxelmwifos ekonomikuri roli SeiZleba aRiweros, rogorc damxmaris an xelSemwyobis. Tumca ekonomikur procesebSi pirdapiri Carevis saSualebebi SezRuduli iyo federaluri struqturebis da iseTi damoukidebeli institutebis mier, rogorebicaa federaluri banki da antimonopoliuri saagento, saxelmwifom SeimuSava meTodebi, romlebic mxars uWers sazogadoebrivi jgufebisa da kvazisaxelmwifoebrivi korporaciuli struqturebis TviTorganizacias da warudgens maT aucilebel, nawilobriv konstituciur saSualebebs imisaTvis, rom damoukideblad daareguliron da administrireba gauwion politikuri ekonomikis srul speqtrs, romelic sxva saxelmwifoebSi saxelmwifos an Tavisufali bazris meSveobiT imarTeba.
centraluri banki, romelic sruliad Tavisufalia fuladi politikis ganxorcielebis TvalsazrisiT, agreTve konkurenciis sakiTxebSi evropis komisris ofisi germaniis federaciul respublikaSi moqmed ekonomikur principebs misdeven da, Sesabamisad, am sistemas zians ar ayeneben. garda amisa, saxelmwifo mSpis mniSvnelovan nawils aZlevs socialuri dacvis sistemas da regionuli gadanawilebis sistemis meSveobiT yvela federalur StatSi icavs konstituciur debulebas `cxovrebis Tanabari pirobebis~ Sesaxeb (Streeck 1995).
110
germania:
skandinaviasa da
aSS-s Soris
Sefasebagermanulma ekonomikurma sistemam amoirCia Sualeduri gza anglosaqsur sabazro ekonomikasa da skandinaviis saxelmwifoTa sayovelTao keTildReobas Soris (Schmidt 2000).
germaniisTvis damaxasiaTebelia sakmaod xangrZlivi SromiTi urTierTobebi: erT damsaqmebelTan muSaki saSualod 10 welze met xans Sromobs, maSin, roca es maCvenebeli did britaneTSi aris 8 weli, aSSSi ki _ 7 weli (Streeck 1995). vinaidan SromiTi urTierTobebi TanamSromlobazea orientirebuli, xolo muSakebs maRali kvalifikacia aqvT, mwarmoebloba izrdeba da damsaqmebels saSualeba eZleva, kvalificiur muSaks meti gadauxados da Tanac samuSao dro Seamciros (Hassel 2006).
amrigad, germaniaSi xelfasebs Soris didi sxvaoba araa, xolo kvalificiuri muSakebi, sxva qveynebisagan gansxvavebiT, mTlianad saSualo klass miekuTvnebian. germaniaSi isini metad farTo fenas qmnian. es fena mosaxleobis 66%s moicavs, maSin, rodesac saSualo klass did britaneTSi mosaxleobis 26% miekuTvneba, xolo aSSSi _ 44% (Rössel 2005).
1990iani wlebis ekonomikuri krizisis Sedegad germanulma modelma kritika daimsaxura. gansakuTrebiT 2005 wlis winasaarCevno kampaniis msvlelobisas konservatori politikosebi amtkicebdnen, rom germaniam msoflio bazarze konkurentunarianoba dakarga da poziciebs Tmobs. Tumca, aseTi pesimisturi winaswarmetyvelebis miuxedavad, es qveyana regularulad adasturebda Tavis konkurentunarianobas da eqsportis mixedviT msoflioSi pirvel adgilze iyo. es ki dakavSirebulia maRalxarisxiani rTuli samrewvelo saqonlis warmoebasTan, upirveles yovlisa, iseT dargebSi, rogorebicaa manqanaTmSenebloba da CarxmSenebloba. germaniaSi samrewvelo seqtorSi dasaqmebulTa xvedriTi wili mudmivad 10%iT ufro maRalia, vidre ekonomikuri TanamSromlobisa da ganviTarebis organizaciis sxva qveynebSi (egle, 2006: 292).
111
germania
mSp erT sul mosaxleze 2008 w.
29.100 €
mSp erT sul mosaxleze msyidvelobiTi unaris standartebis (PPS) mixedviT; 1 PPS Seesabameba 1 evros saSualo msyidvelobiT unars (wyaro: Eurostat)
saSualo ekonomikuri zrda 1990_2007 ww.
1,4 %erT sul mosaxleze saSualo wliuri ekonomikuri zrda stabiluri fasebis pirobebSi (wyaro: Human Development Index 2009, gv. 195)
saxelmwifo vali 2008 w. 65,9 %saxelmwifo vali procentobiT mSpis saerTo raodenobasTan (wyaro: Bundesminis-terium für Finanzen, Monatsbericht 12/2009, gv. 99)
mimdinare angariSebis balansi 2008 w.
6,4 %saqonlis eqsportimportis balansis saldo procentobiT mSpis saerTo raodenobasTan (wyaro: International Monetary Fund: World Economic Outlook 10/2009, gv. 187)
dasaqmebis done 2008 w.70,7 %
(65,4 %)
15dan 64 wlamde dasaqmebulTa (dasaqmebul qalTa) xvedriTi wili saerTo raodenobasTan (wyaro: Eurostat)
umuSevrobis done 2008 w. 7,3 %umuSevarTa xvedriTi wili Sromisunariani mosaxleobis saerTo raodenobasTan (wyaro: Eurostat)
Semosavlebis uTanabroba, gamoxatuli jinis koefi-cientiT 2009 w.
28,3 %Semosavlebis araTanabari ganawilebis maCvenebeli; 100%=maqsimaluri araTanabroba (wyaro: Human Development Report 2009, gv. 195)
qalTa Semosavlebis done mamakacTa Semosavlebis donesTan SedarebiT
59 %qalTa Semosavlebi procentulad mamakacTa SemosavlebTan SedarebiT (wyaro: Hu-man Development Index 2009, gv. 186)
siRaribis indeqsi 2009 w. 10,1 %
siRaribis indeqsi sxvadasxva indikatoris (sicocxlis mosalodneli xangrZlivoba, wignierebis done, jandacvis sistemis xelmisawvdomoba da a. S.) mixedviT dgindeba; 0=minimaluri siRaribe, 100=maqsimaluri siRaribe (wyaro: Human Develop-ment Report 2009, gv. 180)
profesiul kavSirebSi gaerTianebis xvedriTi wili 2007 w.
19,9 %profkavSirebSi gaerTianebuli Sromisunariani mosaxleobis procentuli raodenoba (wyaro: OECD)
112
iaponia: didxans
miiCneoda
ekonomikuri
ayvavebisa da
socialuri
Tanasworobis
magaliTad
sawarmoTa
dafinanseba
bankebis mier
6.4. iaponia avtori: verner faSa
iaponia koordinirebuli sabazro ekonomikis tipur nimuSad aris miCneuli. koordinirebuli sabazro ekonomikis speqtrSi holi da soskisi (2001: 34) iaponias miakuTvneben `jgufuri koordinaciis qveyanas~ (mrewvelobis TvalsazrisiT). es imas niSnavs, rom ekonomikuri saqmianobis koordinacias axorcieleben dargTaSorisi konglomeratebi, romlebsac iaponiaSi keirecus uwodeben.
germaniis msgavsad, iaponia misabaZ magaliTad miiCneoda, radgan aq sanimuSod exameboda erTmaneTs ekonomikuri keTildReoba da socialuri Tanasworoba (Kevenhörster/Pascha/Shire 2003).
Tumca 1990iani wlebis dasawyisis ekonomikuri krizisis Semdeg misi dideba gafermkrTalda. ekonomikuri krizisi gamoiwvia `sapnis buStis ekonomikam~, sxva sityvebiT rom vTqvaT, spekulaciuri buStis gaskdomam. iaponiam bazris liberalizaciisaTvis reformebis ganxorcieleba daiwyo, Tavidan _ gaubedavad. am mxriv Zalian aqtiurobda premierministr koiZumis mTavroba (2001_2006).
dafinansebis sistemaomisSemdgom iaponiaSi dafinansebis sistema bankzea orientirebuli. sawarmoTa dafinansebis ZiriTad instrumentad aTeuli wlebis ganmavlobaSi sabanko kreditebis mozidva gvevlineboda.
TviTon bankebi kapitalis simciris gamo omis damTavrebidan pirvel wlebSi mniSvnelovanwilad iyvnen damokidebuli centralur bankze. centraluri bankis meSveobiT saxelmwifo gavlenas axdenda uSualod bankebze, xolo iribad _ sawarmoebze.
mTlianad sistema xels uwyobda msxvil koncernebs. saxelmwifo maT strategiuli proeqtebis gansaxorcieleblad kreditebs aZlevda da amitom SeRavaTebsac uwesebda. am politikis Sedegi iyo investirebis maRali done da mZlavri ekonomikuri zrda, riTac samuSao Zalamac isargebla (Aoki/Saxonhouse 2000).
Tumca 1970ian wlebSi bevri ram Seicvala. sawarmoebi da bankebi ekonomikis internacionalizaciisa da liberalizaciis viTarebaSi saxelmwifosTan mWidro kavSirebisagan gaTavisufldnen. kerZod, msxvil koncernebs saSualeba miecaT, dafinanseba kapitalis bazris meSveobiT moexdinaT. am cvlilebaTa daugegmavi Sedegi gaxda ukve naxsenebi, 1980iani wlebis bolosTvis damaxasiaTebeli `sapnis buStis ekonomika~ (Amyx 2004). 1997 wels SemuSavda RonisZiebaTa paketi saxelwodebiT ̀ big bengi~, anu ̀ didi afeTqeba~. am reformebs
113
grZelvadiani
dasaqmeba...
... garkveuli
Suq-CrdilebiT
sawarmoTa
profkavSirebi
unda aemaRlebina qveynis prestiJi, ufro mimzidveli unda gaexada igi, raki gaizarda finansuri sistemis Riaoba da gamWvirvaloba. Tumca sabanko sistemaSi gamskdari buStis Sedegebisgan Tavis daRweva mxolod 2003 wlidan moxerxda.
SromiTi urTierTobebiiaponiaSi jer kidev omamde daiwyo Camoyalibeba urTierTobebis sistemam, romelic xangrZliv saqmianobaze iyo orientirebuli. am tendenciam ayvavebas omisSemdgom periodSi miaRwia (Demes 1998). maRalkvalificiur TanamSromlebs sawarmoebi didxans inarCunebdnen Semdegi gziT: regularulad uzrdidnen xelfass, biznesis ganviTarebis Sesabamisad weliwadSi orjer aZlevdnen premiebs, mimzidveli socialuri paketebiT uzrunvelyofdnen da karieruli zrdisa da winsvlisaTvis saukeTeso pirobebs uqmnidnen.
es sistema kompaniebs saSualebas aZlevda, moqnilad gadaenawilebinaT movaleobebi saimedo TanamSromelTa Soris, romlebic dainteresebuli iyvnen sawarmos grZelvadiani warmatebiT da am warmatebisaTvis irjebodnen kidevac. Tumca isic unda aRiniSnos, rom amiT mogebuli rCebodnen, upirveles yovlisa, mamakacebi _ anu msxvil korporaciaTa Statiani TanamSromlebi, maSasadame, jgufi, romelic mTeli dasaqmebuli mosaxleobis mesamedze odnav naklebs Seadgenda.
sistemas sxva xarvezic hqonda _ sawarmoze TviT privilegirebuli muSakebis Zlieri damokidebuleba. samuSao gamocdileba mWidrod iyo gadajaWvuli erT konkretul firmasTan. amis gardauvali Sedegi gaxldaT firmebs Soris dabali mobiloba, didi moculobis zeganakveTuri Sroma da mivlinebebi, romlebic uaryofiTad moqmedebda ojaxur cxovrebaze.
iaponiaSi erT pozitiur aspeqtad rCeboda Semosavlebs Soris gonivruli gansxvaveba _ TviT topmenejerebisa da Cveulebrivi muSakebis Semosavlebs Sorisac ki.
omisSemdgom wlebSi iaponiaSi sawarmoTa profkavSirebis Camoyalibeba Cveulebriv movlenad iqca. perioduli konfliqtebis miuxedavad, sawarmoTa xelmZRvaneloba da profkavSirebi ufro SeTanxmebulad moqmedebdnen. amave dros, mcire sawarmoTa TanamSromlebisa da araregularul TanamSromelTa interesebi praqtikulad ar iyo gaTvaliswinebuli. zogadad, profkavSirebi kvlav sustdeba, rac SromiTi urTierTobebisa da dasaqmebulTa interesebis diversificirebiTaa gamowveuli.
Tavis mniSvnelobas kargavs xangrZlivi dasaqmebis sistemac (Haak 2006). 1990iani wlebis krizisi avad daetyo xanSi Sesul maRalanaz
114
sabaziso
saxelmwifo
ganaTleba...
... da
specializacia
sawarmoebSi
Raurebad muSakebs. arsebiTad gaizarda dasaqmebis iseTi araregularuli formebis mniSvneloba, rogorebicaa arasrul da naxevar ganakveTebze muSaoba an daqiravebulTa saqmianoba. amis Sedegad saSualo xelfasi 2003 wlis Semdeg TiTqmis ar gazrdila, miuxedavad garkveuli ekonomikuri warmatebisa.
ganaTlebisa da treningis sistemame19 saukunis bolodan saxelmwifo uzrunvelyofda sabaziso saxelmwifo ganaTlebas saxelmwifo dawesebulebebSi. dRes TiTqmis yvela axalgazrda agrZelebs swavlas cxrawliani savaldebulo saskolo ganaTlebis Semdeg. didi xnis ganmavlobaSi saskolo ganaTleba imisken iyo mimarTuli, rom waexalisebina Sromismoyvareoba, sibejiTe, sazogadoebaSi CarTuloba da aqtiuri sazogadoebrivi pozicia, umniSvnelovanesi codnis miReba, magram igi ar axalisebda sakiTxebisadmi SemoqmedebiT midgomasa da pirovnebis damoukideblobis formirebas (Münch/Eswein 1998). amrigad, axalgazrdebi mSvenivrad iyvnen momzadebuli kompaniebSi samuSaod, xolo kompaniebi TviTonve kisrulobdnen valdebulebas, rom maT sawarmoSi gamosadeg codnasa da unarCvevebs miscemdnen.
kompaniebSi `samuSaos rotacia~ da `adgilze swavleba~ Zalze in tensiuria, ris Sedegadac SeZenili unarCvevebi mocemuli firmisTvisaa damaxasiaTebeli, ris gamoc sxva kompaniaSi gadasvla praqtikulad SeuZlebelia. treningis sistemis meore niSania axalgazrdebis zemoT aRwerili unarebis mixedviT ̀ daxarisxeba~. amgvari filtraciis Sedegad msxvil koncernebs SeuZliaT maT maRali xelfasebi SesTavazon da iolad SearCion saukeTeso maZieblebi, xolo SedarebiT susti codnisa da unarebis mqone skoladamTavre bulebi naklebad mimzidveli vakansiebiT dakmayofildebian.
bolo periodSi izrdeba imis saSiSroeba, rom teqnikuri da organizaciuli progresis lideris poziciaze mxolod Sromismoyvare, magram naklebad SemoqmedebiTi muSakebis SenarCuneba gaWirdeba. garda amisa, orientaciis axalgazrda kadrebze aReba aRar Seesatyviseba swrafad daberebadi sazogadoebis realobas. amitomac dRevandel skolebsa da umaRles saswavleblebs sWirdebaT, aRsazrdelebSi gaaRvivon individualoba da kreatiuli suli, agreTve damatebiT aswavlon da gadaamzadon ufrosi Taobis adamianebi. amasTanave, firmebi cdiloben gverdi auaron personalis gawvevis tradiciul gzebsa da kvalifikaciis amaRlebis moZvelebul RonisZiebebs. Tumca jer isev gadasawyvetia iseTi sakiTxebi, rogorebicaa, magaliTad, sazRvargareTis umaRlesi saswavleblebis kursdamTavrebulTa samuSaod miReba, maRalkvalificiuri qalebis sazogadoebrivi aRiareba da xelmZRvanel Tanamdebobebze daniSvna da a. S.
115
qseluri
ekonomika
sawarmoTa
zedamxedveloba
bankebis mier
sawarmoTa Soris urTierTobebiiaponuri kompaniebi erTmaneTTan mWidrod arian dakavSirebuli. zogierTi mkvlevari iaponur sistemas qselur ekonomikas uwodebs (Lincoln/Gerlach 2004). horizontalurad integrirebuli konglomeratebi, magaliTad, `micubisi~ da `sumitomo~, sxvadasxva dargis sawarmoebs aerTianeben. maT erTmaneTTan personalis gacvla, kapitali da sxva aranakleb mniSvnelovani meqanizmebi akavSirebs. sxva konglomeratebTan metoqeobaSi maT mniSvnelovan konkurentul upiratesobas miaRwies, magram tradiciuli dargobrivi specializaciiT ar Seferxebulan.
vertikaluri konglomeratebi kavSirebs Rirebulebis jaWvis gaswvriv qmnian. im dros, rodesac deda kompania, magaliTad, `toiota~, uzrunvelyofs xarisxs saboloo awyobisas da strategiul sakiTxebs agvarebs, masalebis mimwodebeli pirveli jgufi sakvanZo sistemur komponentebze agebs pasuxs. ufro wvrili qveda donis mimwodeblebi calkeul detalebze zrunaven. mimwodebelTa msgavsi piramidebi Zalze moqnilebi arian da mravali funqciis Sesrulebis unari aqvT. Tumca unda aRiniSnos, rom krizisis dros yvelaze didi tvirTi swored am dabal doneebs daawvebaT.
kreditze orientirebuli finansuri sistemis Sedegad bankebsa da kompaniebs Soris urTierTobebi kidev ufro Rrmavdeba. omisSemdgom periodSi bankebi zedamxedvelebis rols asrulebdnen, rogorc safirmo bankebi, da amitomac zogjer aqcionerebze met mniSvnelobas iZendnen. korporaciuli mmarTvelobis iaponuri sistema Signidan Camoyalibda menejmentis ierarqiis mier, xolo garedan _ bankebis mier (Dirks/Otto 1998). im SemTxvevaSi, Tu sawarmo rTul situaciaSi aRmoCndeboda, is bankebisagan eloda mxardaWeras, raTa sistemuri krizisi ar momxdariyo. Tavis mxriv, saxelmwifo grZelvadian garantias sabanko sistemis TviT yvelaze sust dawesebulebebsac ki aZlevda. bankebsa da sawarmoTa mmarTvelebs Soris, anda maT uflebamosil Cinovnikebs Soris piradi kontaqtebi myardeboda, rac xels uwyobda iseTi strategiis SemuSavebas, romelic xangrZliv perspeqtivaze iyo orientirebuli. meore mxriv, amas SeiZleboda gamoewvia problemuri garigebebi, romlebic ar gamoricxavda korufcias.
am periodSi sistemam mniSvnelovani zewola ganicada. saerTaSoriso kapitalis bazarze damokidebulebis zrda kompaniebs aiZulebs, TavianTi urTierTobebi da mmarTvelobis formebi ufro gamWvirvale gaxadon. Cndeba saSiSroeba: iaponuri kompaniebic ar gax dnen iZulebuli, moklevadiani interesebiT imoqmedon, rogorc amas dasavleTis kompaniebi akeTeben, da ar dakargon ndobaze dafuZnebuli mravalwliani urTierTobebis upiratesoba.
116
samrewvelo
produqciis
optimizacia...
...magram aseve
socialuri da
politikuri
problemebi
iaponuri
modelis
momavali?
Sefasebaiaponiis `jgufze dafuZnebulma~ koordinirebulma kapitalizmma omisSemdgom periodSi SesaniSnavad gamoavlina misi samrewvelo seqtoris Zlieri mxareebi. am modelis daxmarebiT moxerxda seriuli warmoebis pirobebSi standartuli samrewvelo produqciis TandaTanobiT gaumjobeseba da srulyofa. amasTanave, SesaZlebeli gaxda, rom es produqcia umaRlesi xarisxis yofiliyo, xolo mwarmoebloba gamudmebiT izrdeboda da produqcia msoflio bazarze saRdeboda. sakredito dafinanseba da sabanko zedamxedveloba xels uwyobda iseT strategias, romelic xangrZliv perspeqtivaze iyo orientirebuli. sawarmoTa warmatebuli jgufebi am strategiis gansaxorcieleblad saTanado resursebs poulobdnen. Sromismoyvare muSakebi aRniSnul strategias cxovrebaSic misdevdnen. amgvar muSakebs ganaTlebis sistema mravlad uSvebda.
miuxedavad imisa, rom es meqanizmi warmoSobda garkveul socialur da politikur problemebs, rogorebicaa, magaliTad, msxvil da wvril sawarmoebs Soris dapirispireba, pirovnuli ganviTarebis SesaZleblobaTa deficiti, korufciisadmi erTgvari keTilganwyobis Seqmna, _ zogadad moqalaqeTa umravlesoba saerTo ekonomikuri aRmavlobiT mogebuli darCa.
internacionalizaciisa da teqnikurorganizaciuli progresis dros am sistemam Tavisi SesaZleblobebis zRvars miaRwia. socialuri Tanasworoba ver damyarda, rac seriozul gavlenas axdens xelisuflebaze da sabazro reformatoris, koiZumis, mTavrobidan wasvlis Semdeg mTavrobis arastabilurobis mTavari mizezia.
mkvlevrebi garkveul etapze svamdnen sakiTxs imis Sesaxeb, rom iaponiis ekonomika arakoordinirebul angloamerikul models miuaxlovda (Dore 2000, Pascha 2004, Streeck/Yamamura 2003). Tumca, rogorc Cans, iaponia ar daadgeba arakoordinirebuli kapitalizmis gzas. amaze miuTiTebs, upirveles yovlisa, korporaciuli mmarTvelobis tendenciebi. jerjerobiT ar xdeba kapitalis bazarze orientaciisa da Sromis bazarze sakadro kapitalis mibmis Sexameba. arc mmarTvelobiT struqturebs mihqcevia didi yuradReba, rac ase damaxasiaTebelia arakoordinirebuli modelebisTvis; sxvadasxva firmaSi ufro xSirad gvxvdeba Sereuli formebi, magaliTad, ufro Ria gaxda sakadro politika, oRond SemorCenilia tradiciuli omisSemdgomi modelis danarCeni elementebi (Aoki/Jackson/Miyajima 2007).
axali arawinaaRmdegobrivi da erTiani sistema jerjerobiT ar Cans.
117
iaponia
mSp erT sul mosaxleze 2008 w.
27.800 €
mSp erT sul mosaxleze msyidvelobiTi unaris standartebis (PPS) mixedviT; 1 PPS Seesabameba 1 evros saSualo msyidvelobiT unars (wyaro: Eurostat)
saSualo ekonomikuri zrda 1990_2007 ww.
1,0 %erT sul mosaxleze saSualo wliuri ekonomikuri zrda stabiluri fasebis pirobebSi (wyaro: Human Development Index 2009, gv. 195)
saxelmwifo vali 2008 w. 173,1 %saxelmwifo vali procentobiT mSpis saerTo raodenobasTan (wyaro: Bundesminis-terium für Finanzen, Monatsbericht 12/2009, gv. 99)
mimdinare angariSebis balansi
3,2 %saqonlis eqsportimportis balansis saldo procentobiT mSpis saerTo raodenobasTan (wyaro: International Monetary Fund: World Economic Outlook 10/2009, gv. 187)
dasaqmebis done 2008 w.70,7 %(59,7 %)
15dan 64 wlamde dasaqmebulTa (dasaqmebul qalTa) xvedriTi wili saerTo raodenobasTan (wyaro: Eurostat)
umuSevrobis done 2008 w. 4,0 %umuSevarTa xvedriTi wili Sromisunariani mosaxleobis saerTo raodenobasTan (wyaro: Eurostat)
Semosavlebis uTanabroba, gamoxatuli jinis koefi-cientiT
24,9 %Semosavlebis araTanabari ganawilebis maCvenebeli; 100%=maqsimaluri araTanabroba (wyaro: Human Development Report 2009, gv. 195)
qalTa Semosavlebis done mamakacTa Semosavlebis donesTan SedarebiT
45 %qalTa Semosavlebi procentulad mamakacTa SemosavlebTan SedarebiT (wyaro: Hu-man Development Index 2009, gv. 186)
siRaribis indeqsi 2009 w. 11,6 %
siRaribis indeqsi sxvadasxva indikatoris (sicocxlis mosalodneli xangrZlivoba, wignierebis done, jandacvis sistemis xelmisawvdomoba da a. S.) mixedviT dgindeba; 0=minimaluri siRaribe, 100=maqsimaluri siRaribe (wyaro: Human Develop-ment Report 2009, gv. 180)
profesiul kavSirebSi gaerTianebis xvedriTi wili 2007 w.
18,3 %profkavSirebSi gaerTianebuli Sromisunariani mosaxleobis procentuli raodenoba (wyaro: OECD)
118
sruli dasaqmeba
`Sromis
anazRaurebis
solidaruli
politikiT~
ren-meidneris modelis
dadebiTi da uaryofiTi
mxareebi
6.5. SvedeTi avtori: erik gurgsdisi
ren-meidneris modeliSveduri ekonomikuri politika egreT wodebul renmeidneris models eyrdnoba. es saxeli mas profkavSirebis ori ekonomistis pativsacemad mieniWa. eseni iyvnen gesti reni da rudolf meidneri. am eqspertebma 1951 wels SeimuSaves zogadi ekonomikuri modeli, romelic erTmaneTs uxamebs srul dasaqmebasa da `Sromis anazRaurebis solidarul politikas~ da ar iwvevs inflaciur procesebs.
modelis ZiriTadi debulebebi Semdegia: srul stabilur dasaqmebas ver mivaRwevT, Tundac mTeli ekonomikis masStabiT didi moTxovnileba iyos muSaxelze, da ara aqvs mniSvneloba, es garemoeba globaluri ekonomikis ganviTarebiTaa gamowveuli Tu erovnuli ekonomikis stimulirebis programebiT. vinaidan ekonomikis calkeuli dargebi araTanabrad izrdeba, sazogadoebrivi moTxovnis mudmivad maRali done male gamoiwvevs `viwro~ adgilebis warmoqmnas. is seqtorebi, romlebic samuSao Zalis naklebobas ganicdian, ecdebian, muSaxeli sxva dargebidan gadaibiron. sruli dasaqmebis pirobebSi es mxolod maSinaa SesaZlebeli, Tuki muSaxels SesTavazeben ufro did xelfass, vidre iRebs. es ki am seqtorebSi warmoebuli produqciis fasis gazrdas iwvevs. amis Sedegad msyidvelobiTi unaris kompensirebisaTvis xelfasebi sxva seqtorebSic izrdeba, rac ganapirobebs fasebis matebas da inflacias erovnul ekonomikaSi.
Sromis anazRaurebis solidaruli politikadamatebiT sirTules qmnida egreT wodebuli Sromis anazRaurebis solidaruli politika, romelic SvedeTis profkavSirebma meore msoflio omis Semdeg SemoiRes. am politikas ori mizani hqonda. erTi mxriv, igi cdilobda ganexorcielebina principi `Tanabari anazRaureba Tanabari SromisTvis~, rac Sromis saSualo mwarmoeblobas efuZneboda. meore mxriv, is moiTxovda xelfasebs Soris sxvaobis Semcirebas sxvadasxva saxeobis saqmianobisas. am miznis miRwevis piroba iyo xelfasis sididis dadgenisas upiratesad cent ralizebuli SeTanxmebebi.
imisaTvis, rom `Sromis anazRaurebis solidaruli politikis~ Sedegebi inflaciam ar gaanadguros, renmeidneris modeli awesebs mkacr saxelmwifo finansur politikas, romelic zRudavs sayovelTao moTxovnilebebs biujetis proficitis meSveobiT.
119
dabali
mwarmoeblobis
sawarmoebis
arasaxarbielo
mdgomareoba
maRali
mwarmoeblobis
sawarmoTa
upiratesoba
umuSevroba
saxelmwifosagan
moqmedebas
moiTxovs
Svedur modelze
orientirebis
maRali done
ekonomikuri politikis amgvari koncefcia dabali mwarmoeblobis sawarmoebs arasaxarbielo pirobebs uqmnis. amas ori mizezi aqvs: pirveli, rodesac moTxovna mxolod zomieria, isini gasaRebis problemis winaSe dgebian, rac maTi dabali danaxarjebiT da fasebis struqturiT aris gamowveuli; meore, `Sromis anazRaurebis solidaruli politika~ kidev ufro amwvavebs maT rTul mdgomareobas xarjebTan da konkurentunarianobasTan dakavSirebiT, riTac zrdis xelfasebze moTxovnas yvela seqtorsa da yvela kompaniaSi, saSualo mwarmoeblobis kompaniebis msgavsad.
maTgan gansxvavebiT, is sawarmoebi, romelTac Sromis mwarmoeblobis maRal dones miaRwies, ormag upiratesobas iReben. jer erTi, danaxarjTa moqnili struqtura warmoSobs xelsayrel fasebs da amgvarad ganapirobebs maRal moTxovnas. meorec, saxelfaso sqemebi Segnebuladaa morgebuli saSualo mwarmoeblobaze, riTac iqmneba garkveuli areali manevrirebisTvis, rac maRalproduqtiulobis Sedegia. am gziT es kompaniebi aRweven kapitalis zrdas, rac maRalproduqtiuli samuSao adgilebis SeqmnisTvisaa saWiro.
SemzRudavi finansuri politikisa da `Sromis anazRaurebis solidaruli politikis~ amgvari SexamebiT wagebuli rCebian dabali mwarmoeblobis sawarmoebi da am sawarmoTa muSakebi. Tumca am dros warmoqmnili umuSevroba ganixileba ara rogorc saxelmwifo problema, aramed rogorc sakiTxi, romelic saxelmwifosagan moqmedebas moiTxovs. Sesabamisad, mudmivi ganvrcobisa da daxvewis Sedegad Camo yalibda `SerCeviTi Sromis bazris politika~. iseTi RonisZiebebi, rogorebicaa saganmanaTleblo programebis masStaburi sistema da adgilidan adgilze gadasvlisas finansuri mxardaWera, mimarTuli iyo umuSevrebisken, agreTve damwyebi muSakebisa da im adamianebisken, romlebic garkveuli Sesvenebis Semdeg kvlav ubrundebodnen Sromis bazars produqtiuli da maRalanazRaurebadi samuSaos povnis surviliT.
maSasadame, renmeidneris modelSi SemzRudavi fiskalursabiujeto politika, `Sromis anazRaurebis solidaruli politika~ da `SerCeviTi Sromis bazris politika~ SvedeTis ekonomikis ganuwyveteli ganaxlebisa da mudmivi struqturuli adaptaciiskenaa mimarTuli. es meTodi metnaklebad, 1960iani wlebidan SvedeTis ekonomikuri orientiris rols asrulebda. mTlianobaSi, Sveduri ekonomikuri modelisTvis damaxasiaTebelia `konceptualuri erTianoba da politikuri mxardaWera, rasac msgavsma qveynebma ver miaRwies~, rogorc aRniSna fric v. Sarpfma 1987 wels germaniis, didi britaneTis, avstriisa da SvedeTis socialdemokratiuli
120
kapitalis
bazarze
damokidebuli ar
aris
saganmanaTleblo
Cixebis Tavidan
acileba
ekonomikebis Sedarebis safuZvelze (Sarpfi, 1987: 119). am daskvnas yavli arc dRes gasvlia. amrigad, SvedeTma, romlis Siga bazaric 10 milion kacze naklebs Seadgens, globalizaciiT gamowveuli aRmadaRma svlebis miuxedavad, konkurentunariani ekonomikis wyalobiT moaxerxa ara mxolod SeenarCunebina poziciebi msoflio bazarze, aramed ufro metic _ gaezarda saqonlis brunva, bolo xanebSi ki momsaxurebis sferoc gaefarToebina: dReisaTvis eqsporti Sida erovnuli produqtis naxevars Seadgens.
dafinansebis sistema da sakuTrebis struqturaSvedeTSi sawarmoTa dafinanseba sxvadasxva elementisgan Sedgeba. dafinanseba, upirveles yovlisa, safirmo bankebis gansakuTrebul sistemas eyrdnoba. garda amisa, SeimCneva aqciaTa bazris meSveobiT dafinansebis erTgvari elementebi, magram aq unda gaviTvaliswinoT Sveduri sawarmoebisTvis damaxasiaTebeli aqciebis jvaredini floba. amitomac sawarmoTa dafinanseba ufro metad xangrZliv perspeqtivazea orientirebuli. dafinansebis Sveduri sistema mogvagonebs `rainis kapitalizmis~ sistemas, romelic didi xnis ganmavlobaSi axasiaTebda germanias.
treningis sistemaSvedeTSi adreve mixvdnen, rom globalizebul msoflio ekonomikaSi konkurentuli upiratesobis umniSvnelovanesi resursi ganaTlebaa. Svedi moswavleebi profesiul ganaTlebas skolis bolo klasebSi euflebian. am gakveTilebs nebayoflobiT eswreba TiTqmis yvela Segirdi. qveyanaSi umaRlesi ganaTlebis gverdiT specializebuli profesiuli ganaTlebis 14 erovnuli programa arsebobs.
ganaTlebis Sveduri politikis Zireuli principia ganaTlebis uper speqtivo mimarTulebebis SeZlebisdagvarad Tavidan acileba. amitom specifikur profesiul treningSi garkveuli proporciiT zogadi ganaTlebis elementebia CarTuli, ris gamoc profesiuli kvalifikacia umaRles saswavleblebSi Cabarebis uflebas iZleva. 2006 wels im kursdamTavrebulTa xvedriTi wili, romelTac umaRles saswavleblebSi Cabarebis ufleba miiRes, 94,6% iyo.
garda amisa, gaTvaliswinebulia mravali sxva SesaZlebloba mTeli profesiuli karieris ganmavlobaSi damatebiTi ganaTlebis misaRebad. saqme isaa, rom, rogorc ukve iTqva, Sveduri ekonomikuri politikisa da SromiTi mowyobis politikis mizania ara ukve gansazRvruli, arsebuli samuSao adgilebis dacvaSenarCuneba, ara med adamianTa momzadeba saerTaSoriso konkurenciisTvis, raTa maT yvelaze maRali mwarmoeblobis samuSao adgilebi daikavon. ami
121
profkavSirebi
da damsaqmeblebi
Tanabar
sawyisebze
konfliqtis
Tavidan acileba
tomac ganaTlebis sistema yvela moqalaqes aZlevs rogorc zogad, ise specialur codnas.
SromiTi urTierTobebirodesac naTeli gaxda, rom uaxloes momavalSi ver moxerxdeboda socialdemokratebis samTavrobo poziciebidan gadayeneba, damsaqmeblebma, 1938 wlis `saltsiobadenis SeTanxmebis~ Tanaxmad, profkavSirebi molaparakebebSi Tanasworuflebian partniorebad aRiares.
SeTanxmebis mizani iyo saxelmwifos maqsimalurad CamoSoreba Sromis bazris regulirebis sakiTxebisgan. es gamodioda kidevac daaxloebiT momdevno 30 wlis ganmavlobaSi. Sromis bazari mSvidobianad viTardeboda, xolo Sromis anazRaurebis sakiTxi centralizebulad kontroldeboda saxelfaso SeTanxmebebis meSveobiT. Sromis bazris Sesaxeb kanonmdebloba praqtikulad ar arsebobda.
TanamSromlobis periodis (1970iani wlebidan 1998 wlamde) Semdeg konfrontaciis xana dadga. Sromis anazRaurebis raodenobis Taobaze molaparakebebis arsebuli centralizebuli sistema TandaTanobiT daingra. Tumca Semdgomi stabilurobis aucileblobam, rac evrokavSirSi Sesvlas ukavSirdeboda, saxelfaso SeTanxmebis mxareebi daarwmuna, rom saxelfaso molaparakebebisTvis axali safuZvlis Zieba iyo saWiro. socialdemokratiuli mTavrobis iniciativiT 1998 wels umniSvnelovanesma samrewvelo profkavSirebma da damsaqmeblebma egreT wodebuli samrewvelo satarifo xelSekruleba dades.
mrewvelobis xelSekrulebas safuZvlad udevs sami ZiriTadi principi: pirveli, wesebis erToblioba, romelic cdilobs Seamciros periodebi, rodesac xelSekruleba gaformebuli ar aris da amitom konfliqtebia mosalodneli. am mizniT Semdgomi xelSekrulebis Taobaze molaparakebebi arsebuli xelSekrulebis vadis amowurvamde unda daiwyos. maTSi CarTuli arian oficialurad daniSnuli upartio arbitrebi, romlebic cdiloben, molaparakebebi imgvarad warimarTos, rom miRebuli xelSekruleba evrokavSiris normebs Seesabamebodes. da bolos, ganaxlda warmodgenebi imis Taobaze, rom Sromis anazRaurebis ganmsazRvrelia eqsportze orientirebuli maRalkonkurentunariani kerZo seqtori. mrewvelobis xelSekrulebis mniSvnelovani nawili mogvianebiT saxelmwifo seqtormac gadaiRo.
SvedeTSi profkavSirebs Zalian Zlieri poziciebi ukaviaT da mu
122
sawarmoTa
mWidro
urTierTkavSiri
axlosaa
koordinirebuli
sabazro
ekonomikis
idealur
modelTan
SakTa 70%ze mets moicaven. amitomac bunebrivia, rom muSakebi sawarmoTa marTvaSi profkavSirebis meSveobiT monawileoben. germaniisTvis damaxasiaTebeli TviTmyofadi samrewvelo sabWoebis msgav si struqturebi SvedeTSi ar arsebobs.
sawarmos marTvaSi monawileoba _ SvedeTi germaniisagan amiTac gansxvavdeba _ didi xnis ganmavlobaSi kanonmdeblobiT ar yofila ganmtkicebuli. SvedeTSi aRebuli kursis Sesabamisad, profkavSirebs mieniWaT ufleba, yvela gadamwyvet sakiTxze gamarTul molaparakebebSi mieRoT monawileoba. marTvaSi monawileobasTan dakavSirebuli konfliqtis SemTxvevaSi muSakebs gaficvis ufleba aqvT, maSinac ki, rodesac saxelfaso SeTanxmeba jer kidev ZalaSia.
sawarmoTa Soris urTierTobebiSvedeTis ara mxolod profkavSirebisTvis, aramed damsaqmebelTa kavSirebisTvisac maRali organizebulobaa damaxasiaTebeli. molaparakebis orive mxares Zlieri poziciebi ekava, ramac ganapiroba damsaqmebelTa da profkavSirul organizaciaTa zemoxsenebuli SeTanxmebis warmateba. garda amisa, SvedeTisaTvis tipuria kapitalisa da sawarmoebis Sezrda. da bolos, sabazro urTierTobaTa gverdiT sawarmoebi iyeneben mravalferovan da sxvadasxvagvar sainformacio qselebsac, rogorc sakuTari kapitalis misawodeblad, ise firmebs Soris TanamSromlobisa da teqnologiebis gacvlisaTvis.
Sefasebaam wignSi ganxiluli qveynebidan SvedeTi yvelaze axlosaa koordinirebuli sabazro ekonomikis idealur modelTan. SvedeTis ekonomikisTvis damaxasiaTebelia damsaqmebelTa da dasaqmebulTa mWidro TanamSromloba xelfasebis formirebisas; profesiuli ganaTlebis uzrunvelyofaSi Sromis bazris orive subieqti monawileobs; korporaciul dafinansebaSi monawileoben safirmo bankebi, sawarmoTa aqcionerebi da biznesis sainformacio qselebi, romlebic kompaniis kapitals uzrunvelyofen. es sainformacio qselebi agreTve gamoiyeneba teqnologiaTa gacvlis da kompaniaTa TanamSromlobis miznebisTvis.
SvedeTi gamoirCeva Tavisi koordinirebuli ekonomikis sistemiT da mtkice keTildReobiT, romlebic mas saSualebas aZlevs, erTmaneTs SeuTavsos ekonomikuri zrda, keTildReobis samarTliani ganawileba da umuSevrobis dabali done. amitom, aSSTan, did britaneTTan, germaniasTan da iaponiasTan SedarebiT, igi yvelaze ukeT upasuxebs socialuri demokratiis moTxovnebs.
123
SvedeTi
mSp erT sul mosaxleze 2008 w.
30.100 €
mSp erT sul mosaxleze msyidvelobiTi unaris standartebis (PPS) mixedviT; 1 PPS Seesabameba 1 evros saSualo msyidvelobiT unars (wyaro: Eurostat)
saSualo ekonomikuri zrda 1990_2007 ww.
2,3 %erT sul mosaxleze saSualo wliuri ekonomikuri zrda stabiluri fasebis pirobebSi (wyaro: Human Development Index 2009, gv. 195)
saxelmwifo vali 2008 w. 38,0 %saxelmwifo vali procentobiT mSpis saerTo raodenobasTan (wyaro: Bundesminis-terium für Finanzen, Monatsbericht 12/2009, gv. 99)
mimdinare angariSebis balansi
7,8 %saqonlis eqsportimportis balansis saldo procentobiT mSpis saerTo raodenobasTan (wyaro: International Monetary Fund: World Economic Outlook 10/2009, gv. 187)
dasaqmebis done 2008 w.74,3 %
(71,8 %)
15dan 64 wlamde dasaqmebulTa (dasaqmebul qalTa) xvedriTi wili saerTo raodenobasTan (wyaro: Eurostat)
umuSevrobis done 2008 w. 6,2 %umuSevarTa xvedriTi wili Sromisunariani mosaxleobis saerTo raodenobasTan (wyaro: Eurostat)
Semosavlebis uTanabroba, gamoxatuli jinis koefi-cientiT
25 %Semosavlebis araTanabari ganawilebis maCvenebeli; 100%=maqsimaluri araTanabroba (wyaro: Human Development Report 2009, gv. 195)
qalTa Semosavlebis done mamakacTa Semosavlebis donesTan SedarebiT
67 %qalTa Semosavlebi procentulad mamakacTa SemosavlebTan SedarebiT (wyaro: Hu-man Development Index 2009, gv. 186)
siRaribis indeqsi 2009 w. 6,0 %
siRaribis indeqsi sxvadasxva indikatoris (sicocxlis mosalodneli xangrZlivoba, wignierebis done, jandacvis sistemis xelmisawvdomoba da a. S.) mixedviT dgindeba; 0=minimaluri siRaribe, 100=maqsimaluri siRaribe (wyaro: Human Develop-ment Report 2009, gv. 180)
profesiul kavSirebSi gaerTianebis xvedriTi wili 2007 w.
70,8 %profkavSirebSi gaerTianebuli Sromisunariani mosaxleobis procentuli raodenoba (wyaro: OECD)
124
pr
aqt
ik
ul
i m
ag
al
iT
eb
i7. ekonomikuri politika:
praqtikuli magaliTebi
socialur fsiqolog kurt levins miaweren gamoTqmas: `araferia ise praqtikuli (xelsayrelobis TvalsazrisiT), rogorc kargi Teoria~. momdevno TavebSi warmodgenili Teoriebis ekonomikuri da socialuri demokratiis sakiTxebTan praqtikuli kavSiris demonstrirebis mizniT am TavSi xSirad gamoviyenebT praqtikul magaliTebs. am, daskvniT TavSi moyvanilia praqtikuli magaliTebi politikis ramdenime sadavo sferodan. isini naTlad gviCveneben, rogor aisaxeba ekonomikuri politikis aqtualur proeqtebSi socialuri demokratiis ZiriTadi Rirebulebani da rogor xorcieldeba ekonomikuri politikis principebi.mocemul seriaSi ar arsebobs Sromis bazris politikisadmi miZRvnili calke tomi, radgan es sakiTxi socialuri demokratiis politikis sakvanZo elementia da yvela tomSi figurirebs. socialuri demokratiis es umniSvnelovanesi Tema wiTel zolad gasdevs seriis yvela toms. ueWvelia, am wignSic, romelic `ekonomikisa da socialuri demokratiis~ Temas eZRvneba, Sromis bazris politikas gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeba. Cven SevecadeT, misTvis saTanado pativi migvego, risTvisac wignSi CavrTeT ori praqtikuli magaliTi _ `Rirseuli Sroma~ da `minimaluri xelfasi~. seriaSi metad gansxvavebuli avtorebis statiebia Tavmoyrili. am naSromebSi sxvadasxva Tvalsazrisia warmodgenili. mudmivad cvlad pirobebSi magaliTebi ver mogvcems damajerebel pasuxebs, Tumca isini ideebs gvikarnaxeben da mkiTxvels fiqrisTvis ganawyoben.
am TavSi aRwerili praqtikuli magaliTebi Semdeg sakiTxebs exeba:• ekologiuri samrewvelo politika: rogor SeiZleba, saxelmwi
fos daxmarebiT Seiqmnas mowinave bazrebi, romlebic xels Seuwyobs siaxleebs, ekonomikur zrdas da srul dasaqmebas;
• sabiujeto politikisadmi miZRvnil nawilSi naCvenebia, saxelmwifosaTvis ra pirobebSia mizanSewonili sainvesticio politikis kreditiT dafinanseba;
• privatizacia: misi upiratesobebi; rogor SeiZleba misi organizeba politikuri TvalsazrisiT da rodis jobs privatizaciis sulac Tavidan acileba;
• Rirseuli Sroma da erToblivi marTva: es urTierTdakavSirebuli sferoebia da socialuri demokratiisaTvis sakvanZo mniSvnelobis sakiTxebs miekuTvneba;
• minimaluri xelfasi: is saWiroa dabalanazRaurebadi dasaqmebis Sez-RudvisTvis, imavdroulad, genderul sakiTxebze reagirebisTvis.
125
pr
aqt
ik
ul
i m
ag
al
iT
eb
i7.1. ekologiuri samrewvelo politika: zrdis politika mdgradi momavlisTvis12
avtorebi: peter franci, florian maieri da Stefan tidovi
ekologia 21e saukunis ekonomikis wamyvani Zala xdeba. bolo wlebSi energiasa da nedleulze moTxovnileba swrafad gaizarda da, ueWvelia, kidev ufro gaizrdeba. dedamiwis mosaxleoba Semdgom ormoc weliwadSi gamravldeba _ amJamad arsebuli eqvsi miliardidan daaxloebiT cxra miliardamde. im adamianTa ricxvi, romlebic ganviTarebul qveynebSi cxovroben, am xnis ganmavlobaSi gasammagdeba da oTx miliards miaRwevs. Sesabamisad, kolosalurad moimatebs samrewvelo warmoebis samomxmareblo saqonelze moTxovnileba. SefasebaTa Tanaxmad, mxolod braziliaSi, ruseTSi, indoeTsa da CineTSi uaxloes sam weliwadSi gaormagdeba saSualo klasi, romelsac didi msyidvelobiTi unari aqvs da moxmarebazea orientirebuli. magram Cveni planetis resursebi SezRudulia, iseve, rogorc miwebi, romlebic ase saWiroa mSeneblobisa da soflis meurneobisTvis. haeri da wyali faseuli resursebia. energiis maragic usazRvro rodia. yovel SemTxvevaSi, es iTqmis tradiciul energomatareblebze, romlebic dRes energiis udides nawils iZleva.
mokled rom vTqvaT, ekonomikuri da ekologiuri gamowvevebi ufro da ufro mWidrod ukavSirdeba erTmaneTs. didi xania wavida is dro, rodesac SesaZlebeli iyo garemos da ekonomikis antagonizmze msjeloba.
is, rasac ekologia adgens, sul ufro xSirad xdeba ekonomikuri aucilebloba, amasTanave, ara mxolod mTeli ekonomikis masStabiT, aramed yoveli mewarmisTvisac. magaliTad, msoflio bankis yofili mTavari ekonomisti, ser nikolas sterni, fiqrobs, rom mouTokav globalur daTbobasTan dakavSirebuli ekonomikuri danakargebi msoflios mTliani Sida produqtis 20%s miaRwevs.
ekonomikisa da ekologiis urTierTkavSiris es cvlilebebi uSualod aisaxeba politikaze. ramdenadme gamartivebulad ase SeiZleba iTqvas: ekologiuri politika sul ufro metad gadadis ekonomikur politikaSi. ekologiuri samrewvelo politikis strategia iTvaliswinebs am tendencias da aRiarebs, rom energetikisa da resursebis sakiTxi ekonomikis ekologiuri politikisa da socialuri pirobebis sakvanZo sakiTxad gadaiqca ara mxolod erovnul, aramed msoflio donezedac.
12 ekologiisa da ekonomikis urTierTkavSiris Taobaze damatebiTi informacia ixileT mwvane ekonomikis Sesaxeb 2009 wlis moxsenebaSi. moxseneba SemuSavebulia germaniis garemos dacvis saministros da garemos dacvis federaluri saagentos mier: www.umweltwirtschaftsbericht.de
126
pr
aqt
ik
ul
i m
ag
al
iT
eb
iØ mdgradi ganviTarebis politika inovaciebis, zrdisa da dasaqmebis programis Semadgeneli nawili xdeba ekologiuri samrewvelo politika mdgradi ganviTarebisken mimarTul ekonomikurekologiuri modernizaciis strategias ekonomikurekologiuri specializaciis strategiasTan akavSirebs, rac meti mdgradobis mizniT keTdeba. es aris ara ideologiuri pasuxi Cveni epoqis gamowvevebze, aramed pragmatuli da mizanze orientirebuli gzis gansazRvra.
arsebiTad saubaria or rameze. upirveles yovlisa, es aris Cveni ekonomikis reorganizacia mdgradi ganviTarebis miznebis Sesabamisad. igi gulisxmobs mwarmoeblur struqturebs, romlebic energoefeqtianobasa da resursTa ekonomiur gamoyenebasTanaa dakavSirebuli. reorganizacia gulisxmobs ara mxolod efeqtian gamoyenebas, aramed ganaxlebad resursebze gadasvlasac. dRes SeiZleba vawarmooT ara mxolod sawvavi, aramed plastmasa da sxva nedleuli rogorc navTobisgan, ise biomasisgan. ra Tqma unda, saubaria imazedac, rom umjobesia gamoviyenoT ganaxlebadi energiis wyaroebi, anu mze, qari, wyali, miwis siTbo da biomasa, srulad visargebloT maTi potencialiT. amgvari politika, grZelvadiani perspeqtivis TvalsazrisiT, ualternativoa. mxolod am gziT SeiZleba davaRwioT Tavi SezRuduli resursebis struqturul dilemas da zrdad moTxovnilebas, amave dros, zrdasa da resursebis moxmarebas Soris arsebuli kavSiri gavwyvitoT. Tumca ekologiuri samrewvelo politikis mizani mxolod ekonomikis mdgradi ganviTarebis miRweva ar aris. igi imavdroulad cdilobs, masTan dakavSirebuli nebismieri SesaZlebloba optimalurad iqnes gamoyenebuli. dRevandel pirobebSi, rodesac mTel msoflioSi energia yoveldRiurad Zvirdeba, xolo resursebi mcirdeba, mwvane teqnologiebSi giganturi potenciali imaleba da isini momavlis mowinave bazrad iqcevian. efeqtianobisa da ekologiurobis gazrdaze orientirebuli teqnologiebi TandaTan sakvanZo teqnologiebad gardaiqmneba.
marTvis eqspertTa Sefasebebis Tanaxmad, ekologiur teqnologiaTa bazrebis msoflio moculoba ukve dRes daaxloebiT 1 trilion evros Seadgens. prognozebis mixedviT, 2020 wlamde maTi moculoba orjer da metadac ki gaizrdeba da 2 trilion evros gadaaWarbebs. germania amJamad msoflioSi ekologiuri saqonlis eqsportis mixedviT pirvel adgilzea da msoflio bazarze bevri Tanamedrove teqnologiis gamoSvebiTac liderobs. es aris metad mogebiani da xelSemwyobi mdgomareoba, raTa qveyanam momavalSic naxos sakmao sargebeli mwvane bazrebidan im pirobiT, Tu moaxerxebs, SeinarCunos teqnologiuri lideris pozicia. es ukanaskneli, rogorc gamocdileba gviCvenebs, mniSvnelovanwilad aris damokidebuli garemos dacvis ambiciur politikaze, romelic stimuls aZlevs
127
pr
aqt
ik
ul
i m
ag
al
iT
eb
imodernizacias da maRal moTxovnebs uyenebs warmoebis procesebsa da produqcias.
amrigad, ekologiuri samrewvelo politika am ori ganzomilebis urTierTqmedebis gaZlierebisken iswrafvis. saamisod ki aucilebelia saxelmwifos monawileoba, romelic daisaxavs ambiciur miznebs, Seqmnis saWiro CarCo pirobebs da marTebul gezs uCvenebs, xolo iq, sadac es aucilebelia, TviTonve gaxdeba gzis gamkvalavi. marTalia, bazari sul ufro mzardad upasuxebs cvalebad realobebs, magram xSir SemTxvevaSi misi tempi mainc dabalia. man jerjerobiT ver SeZlo, damakmayofileblad gaeTvaliswinebina rogorc gamowvevebi, ise SesaZleblobebi. xolo Tuki klimatis cvlilebebTan dakavSirebiT mecnierTa daskvnebs vendobiT, maSin mxolod ramdenime weli dagvrCenia kursis Sesacvlelad, rac ase aucilebelia. marTlac ar aris imdeni dro, rom igi regulaciebisa da zogadi principebis Taobaze uSedego debatebisTvis davxarjoT. axla saWiroa sxvadasxva politikuri instrumentisa da midgomis pragmatuli nazavi da ekologiuri da inovaciuri politikis gonivruli Sexameba, ramac unda daZlios saxelmwifos da bazris sisusteebi. amitomac saxelmwifom nairgvari politikuri da ekonomikuri instrumentebi unda gamoiyenos da maTi efeqtiani SexamebiT xeli unda Seuwyos siaxleebis danergvas, ekologiurad efeqtiani teqnologiebis gamoyenebas, ekonomikisa da sazogadoebis energo da resursefeqtian reorganizacias, imavdroulad, unda waaxalisos zrda da dasaqmeba.
ÖØ ekologiuri samrewvelo politikis principebiekologiuri samrewvelo politikis koncefciisTvis damaxasiaTebelia sxvadasxva aspeqtis Sexameba.
1. aucilebelia moTxovnisa da miwodebis instrumentebis gonivruli Serwyma. moTxovnisa da miwodebis politikas imgvarad warmoadgenen, TiTqos isini erTmaneTTan sruliad SeuTavsebeli arian. Tumca uaxlesi gamokvlevebi adasturebs, rom mxolod CarCo pirobaTa saTanado Sexameba, romelic mxars uWers miwodebas da Tan stimuls aZlevs moTxovnas, qmnis optimalur winapirobas inovaciuri teqnologiebis dargSi garRvevis gansaxorcieleblad da ganapirobebs bazarze maT gadasvlas. magram es SesaZlebelia mxolod im SemTxvevaSi, Tuki politika iTvaliswinebs rogorc miwodebis, ise moTxovnis mxares.
2. winaswargansazRvruli CarCo pirobebi iseve mniSvnelovania, rogorc ambiciuri miznebis dasaxva. sawarmoebma Tavidanve unda icodnen, ra moeliT. amitomac politika Tavisuflad ver imoqmedebs. imavdroulad, xvalindel dReSi darwmunebulobis gancdam ar unda gamoiwvios sawarmoTa TviTkmayofileba da miRwevebiT damSvideba. isini mudam mzad unda iyvnen momavlis gamowvevebis misaRebad. konkurencia ar Tvlems. aziis swrafad ganviTarebadi qveynebi baz
128
pr
aqt
ik
ul
i m
ag
al
iT
eb
irebze gasvlas cdiloben. drouli da logikuri formulireba aris ambiciuri miznebis politikis mniSvnelovani elementi, sadac kombinirebulia dinamika da winaswarganWvreta. arsebobs sxva SesaZlebloba _ `Cempionebze sworeba~, e. i. iseTi midgoma, roca etalonad iReben teqnikis mowinave miRwevebs. amrigad, sawarmoebs mxolod iseTi moTxovnebi waeyenebaT, romelTa Sesrulebac ZaluZT, oRondac es moTxovnebi gamudmebiT icvleba da axldeba.
3. fasebma unda `ilaparakon~ simarTle, magram konkurentunarianobisTvis zianis miyenebis gareSe. fasebi resursis deficiturobis mniSvnelovani maCvenebelia da maT ukve aRar SeuZliaT ekologiuri sinamdvilis ignorireba. sagareo danaxarjebis globalizacia da qmedunariani bazrebi ekologiuri samrewvelo politikis sakvanZo elementebis rols asruleben. praqtikulad jer kidev Znelia fasSi `WeSmariti danaxarjebis~ gaTvaliswineba, maT Soris, imitom, rom ar icaven konkurenciis saerTaSoriso pirobebs, amave dros, imis gamo, rom rTulia im danaxarjebis gamoTvla, romlebic momavalSi warmoiqmneba.
4. kvlevebi ar unda iyos mxolod konkretul teqnologiebze orientirebuli; imavdroulad, isini mizanmimarTulad unda uwyobdnen xels progress da orientirebis saSualebas unda iZleodnen. dRes Znelia imis Tqma, ra teqnologiuri gadawyvetilebebi dawinaurdeba momavalSi. amitom politika sxvadasxva teqnologiisaTvis Ria unda iyos da yvelaferi erT fsonze ar unda daidos. Sesabamisad, `teqnologiis forsirebis~ politika ambiciur miznebs isaxavs, magram teqnologiuri gadawyvetis strategiebs ar uzrunvelyofs. meore mxriv, aris iseTi konkretuli teqnologiebi, romelTa damoukideblad SemuSaveba bazars ar SeuZlia, arada maT problemaTa efeqtiani gadawyvetis potenciali aqvT. saxelmwifo politikam, romelic samecniero kvlevebis mxardaWerisa da teqnologiebis ganviTarebiskenaa mimarTuli, unda gaiTvaliswinos isini, man agreTve mxari unda dauWiros simboluri mniSvnelobis mqone eqsperimentuli sapilote da sademonstracio proeqtebis ganxorcielebas.
5. horizontalurma gadawyvetilebebma da dargobrivma politikam erTmaneTi unda Seavson. saWiroa iseTi CarCo pirobebis Seqmna, romlebic mTel ekonomikas inovaciur ekologiur kursze gadaiyvans. es aris ara mxolod ekologiuri politikis sferos regulirebis, aramed konkurentuli garemos Camoyalibebisa da sagadasaxado da ekonomikuri normebis dawesebis sakiTxic. garda amisa, saamisod aucilebelia mZlavri, Tanamedrove ekologiuri infrastruqtura da kvalificiuri samuSao Zala. horizontalur ganzomilebas didi mniSvneloba aqvs. Tumca yovelTvis gamoCndeba sferoebi, sadac garkveul dargebSi damatebiT struqturuli cvlilebebis gaZliereba iqneba saWiro. saubari exeba mrewvelobis sakvanZo teqnologiebisa
129
pr
aqt
ik
ul
i m
ag
al
iT
eb
ida dargebis mizanmimarTul mxardaWeras, radgan Zlieri, gaqvavebuli sabazro struqturebis sxvagvarad damsxvreva warmoudgenelia; teqnologiuri naxtomebis gamowveva mxolod CarCo pirobebis SecvliT SeuZlebelia, saerTaSoriso konkurenciaSi ki gansakuTrebul rols swored grZelvadiani, strategiuli interesebi asrulebs.
industriuli sazogadoebis resursebze orientirebuli restruqturizaciisTvis mxolod siaxlis maZiebeli mewarmeebi da gzis gamkvalavi saxelmwifo sakmarisi ar aris. garda amisa, aucilebelia muSakebi, romlebsac Rirseuli samuSao aqvT da romlebic mas ̀ kargad asruleben~, agreTve aqtiuri momxmareblebi, romlebic TavianTi moTxovniT mniSvnelovan impulss qmnian modernizaciisTvis `qvevidan zemoT~. da bolos, saWiroa sayovelTao `axali kursi~, raTa cvalebadi msoflios gamowvevebs gavumklavdeT da ekonomikurekologiuri modernizaciis strategiis ganxorcieleba daviwyoT.
politikurekonomikuri asparezi arsebiTad Seicvala. cxadia, rom ekonomika da ekologia axla isea gadaxlarTuli, rogorc arasdros. aRniSnuli imasac gviCvenebs, rom germanias konkurentuli upiratesobis SenarCunebisTvis samrewvelo warmoebis iseTi ekologiuri da socialuri standartebi sWirdeba, romlebic Seqmnis ekologiurad sufTa saqonelsa da momsaxurebas, rac maRalkvalificiur muSakebsa da karg ganaTlebas daefuZneba. ekologiuri samrewvelo politikis kursi am mimarTulebiT ganviTardeba.
7.2. sabiujeto politika: ramdeni gvaqvs germaniis valiavtori: mihael dauderStedti13
saxelmwifo vali 1,5 trilion evros aRemateba. am valis momsaxureba saSemosavlo gadasaxadebis mniSvnelovan nawils STanTqavs. es vali, rogorc Cans, mZime tvirTad daawveba momaval Taobebs, romelTac misi dabruneba mouwevT. amitomac sazogadoebrivi msjelobis sagnad aris qceuli koncefciaTa mTeli wyeba, romlebmac saxelmwifo valis zrda unda SeaCeros (sxvagvarad mas `savalo muxruWi~ ewodeba). es koncefciebi WeSmaritad Seesatyviseba stabilurobisa da zrdis evropuli paqtis suliskveTebas, romelic agreTve varaudobs, rom grZelvadian perspeqtivaSi, anu ekonomikuri ciklis miRma, saxelmwifo vali praqtikulad ar unda gaizardos; amisaTvis gonivrulma
13 es teqsti aris 2008 wlis safinanso bankebis krizisis fonze Semoklebuli da gadamuSavebuli varianti statiisa `Was wir Deutschland schulden~, romelic seriiT `WISO direct~ 2007 wlis agvistoSi gamoqveynda.
130
pr
aqt
ik
ul
i m
ag
al
iT
eb
ifinansurma politikam modernizaciis investireba unda moaxdinos, davalianebis Semcirebis Semdeg ki unda SeinarCunos aqtiuri koniunqturuli politikis SesaZlebloba da ar unda Seaferxos igi.
politikuri da ekonomikuri TvalsazrisiT aucilebelia ganvasxvaoT saxelmwifo valis ori saxeoba: ekonomikuri faqtorebiT gamowveuli deficiti da zrdis xelSemwyobi investirebisTvis gamiznuli grZelvadiani sesxebi. ekonomistTa umravlesobas davalianebis orive saxeoba mniSvnelovnad miaCnia, Tumca maT farglebs gansxvavebulad afasebs.
Ø zrda valis xarjze?ekonomikuri recesiis dros saxelmwifo Semosavlebi mcirdeba, xolo xarjebi izrdeba (gansakuTrebiT _ umuSevrobis Semweobebis gamo). deficiti, romelic, rogorc wesi, swored amis Sedegad warmoiqmneba, stabilurs xdis moTxovnas, romelsac sxvagvarad kraxi emuqreba. konsolidaciis Tanamedrove koncefciaTa umravlesobas, stabilurobisa da zrdis evropuli paqtis CaTvliT, es avtomaturi stabilizatorebi mizanSewonil meqanizmad miaCnia. germaniaSi 1967 wels miRebuli stabilurobisa da zrdis xelSemwyobi kanoni iTvaliswinebs kidec anticiklur sabiujeto politikas, Tumca germanel xelisufalTa politika faqtobrivad ciklur midgomas uWers mxars14. recesiis periodSi finansuri politika xSirad reagirebda ekonomikis panikur cdebze, romlebic aRrmavebda da axangrZlivebda recesias. oRondac aRmavlobis xanaSi konsolidacia aRar xdeboda, rac saerTo davalianebis zrdas iwvevda.
aqtiurma ekonomikurma politikam saxelmwifo xarjebi imgvarad unda gansazRvros, rom maT ciklis sapirwone Seqmnan. am ideis mixedviT, recesiis periodebSi, sabiujeto deficitisa da davalianebis miuxedavad, xarjebi unda gaizardos, raTa moxdes kerZo seqtoris Semcirebuli moTxovnis kompensireba. amasTanave, cikluri politikis TvalsazrisiT, mniSvneloba ara aqvs, saqme saxelmwifo investiciebs exeba Tu moxmarebas, miuxedavad imisa, rom zrdis efeqti investiciis SemTxvevaSi ufro mdgradia. mkveTri aRmavlobis periodebSi es xarjebi aucileblad unda Semcirdes, raTa ekonomikuri zrda zedmetad ar daCqardes da SesaZlebeli gaxdes biujetis konsolidireba.
germaniaSi valis danawevrebis SemoRebamde ZiriTadi kanoniT dadginda, rom saxelmwifos mier aRebuli sesxebi mxolod investiciebis dasafinanseblad unda gamoeyenebinaT. es gamoxatavda mosazrebas, rom xarjebis dafinansebis tvirTi, romelic mogebas didi xnis ganmavlobaSi uzrunvelyofs, ar SeiZleba romelime erT sabiujeto wels
14 amgvar unugeSo daskvnamde midian solou da viploSi (Solow/Wyplosz 2007)
131
pr
aqt
ik
ul
i m
ag
al
iT
eb
idaekisros. SesaZlebelia amis ufro farTod formulirebac: is, rac sargebels moutans momaval Taobebs, ar SeiZleba qveynis mxolod amJamindeli mcxovreblebis xarjze finansdebodes. e. i. saxelmwifo biujetis mimarTac gamoiyeneba logika kerZo Sinameurneobisa Tu sawarmosi, romelic kreditiT afinansebs investiciebs, rasac ZaluZs momavalSi moitanos Semosavlebi anda Seamciros xarjebi (magaliTad, mSenebloba an saxlis SeZena, rac samomavlod moitans Semosavlebs binis damqiraveblebisagan an dazogavs ijaris xarjebs).
Tumca saxelmwifos SemTxvevaSi es logika ufro rTulia. ras SeuZlia gazardos saxelmwifo Semosavlebi an Seamciros xarjebi momavalSi? sabolood, yovelgvari RonisZieba, romelic zrdas uwyobs xels, imavdroulad zrdis Semosavlebs. es zomebi gacilebiT mravalferovania, vidre amas termini `kapitaluri investiciebi~ gulisxmobs. magaliTad, momavali xarjebis aRsakveTi RonisZiebebis gansaxorcieleblad gaRebuli xarjebi (magaliTad, imunizaciis programebi) investiciad unda iqnes miCneuli.
magram rodis aqvs azri valis aRebas? zrdis nebismieri procesi kreditebis meSveobiT, e. i. saxelmwifosagan an kerZo seqtorisagan aRebuli valiT, finansdeba. saqme is aris, rom mimdinare Semosavlebi mxolod mimdinare produqciis asanazRaurebladaa sakmarisi. warmoebis gazrdagafarToeba aucilebeli damatebiTi investiciebis dasafinanseblad moiTxovs kreditebs, romelTagan miRebuli mogeba idealur viTarebaSi (e. i. Tu Semosavlebis mimRebni damatebiT momWirneobas ar ewevian) damatebiTi produqciis gasaRebas uzrunvelyofs. Tuki Sinameurneobebi da sawarmoebi zrdis uzrunvelsayofad kreditebs ar iyeneben _ magaliTad, recesiiT gamowveuli pesimizmis gamo _ SesaZloa mizanSewonili iyos saxelmwifo valis gazrda. didi optimizmis periodebSi _ rogoric, magaliTad, aSSSi 2007 wlamde iyo _ piriqiT, kreditebis darigebam SeiZleba ekonomikis zrdis yvela realur SesaZleblobas gadaaWarbos.
am sistemaSi fuladma politikam kreditebis aReba gonivrul moculobamde unda SezRudos. metismetad didi davalianeba (miuxedavad imisa, visi valia es _ saxelmwifosi, sawarmoebis Tu Sinameurneobis) iwvevs aqtivebis Rirebulebis gazrdas da inflaciuri moTxovnis gaZlierebas, rac aris winapiroba ara realuri raodenobrivi zrdisa, aramed fasebis matebisa _ miwodebis stagnaciis pirobebSi.
Ø ra raodenobis valia Zalian didi?sadamde SeiZleba gaizardos vali? xSirad ekonomikuri zrdis periodebi mTavrdeboda valis krizisiT, magaliTad, rogoric iyo msoflio ekonomikis ukanaskneli krizisi, Tumca, Cveulebriv, saqme exeboda ara saxelmwifo vals, aramed metad aqtiurad zrdad finansur bazrebs.
132
pr
aqt
ik
ul
i m
ag
al
iT
eb
iyovelTvis rodia naTeli, aqtivebis (uZravi qonebis, aqciebis da sxv.) Rirebulebis Tanmxvedri zrda mosalodneli mogebis rea listuri SefasebiTaa ganpirobebuli Tu spekulaciis ayvavebiT. sabo loo sazRvrebs ekonomikis realuri seqtori, e. i. mwarmoeblobis zrdis SesaZleblobebi da warmoebis Tavisufali, jer kidev aumoqmedebeli faqtorebi, avlebs. mniSvnelovani maCvenebelia inflacia da savaWro balansi. urmis gadabrunebis (aziis 1997 wlis krizisi, 2000 wlis egreT wodebuli `doTkomebis kraxis~ (dot.com bubble) saxe liT cnobili spekulacia internetis meSveobiT, agreTve 2008 wlis Semodgomis finansuri krizisi) Semdeg gzas yvela dainaxavs, magram vin moindomebda ekonomikis saswaulebrivi aRmasvlis (samuSao ad gilebis Seqmna, Semosavlebis zrda) SeCerebas mxolod imis gamo, rom fasebma odnav moimata, xolo savaWro balansi deficituri gaxda?
davalianebis wminda namatis moculobis, agreTve imis miuxedavad, kreditebs ekonomikuri politikis mosazrebiT iReben Tu saxelmwifo investiciebis dasafinanseblad, bevrs aSfoTebs dagrovebuli valis absoluturi sidide. igi zRudavs saxelmwifos unarianobas, radgan saxelmwifo iZulebuli xdeba, Semosavlebis mniSvnelovani nawili valis momsaxurebisTvis xarjos, xolo procentebis zrdis SemTxvevaSi es xarjebi WeSmaritad SemaSfoTebel masStabebs iZens. garda amisa, saxelmwifo davalianeba iwvevs Semosavlebis gadanawilebas saxelmwifosaTvis kreditebis mimcem kapitalis mesakuTreTa sasargeblod, vinaidan maTi saprocento Semosavlebis gastumreba im gadasaxadebis meSveobiT xdeba, romelTa udidesi nawilic daqiravebul muSakebs eqviTebaT. da bolos, yvelaze xSirad ismis aseTi argumenti _ vali mZime tvirTad daawveba Cvens bavSvebs, momaval Taobebs.
Ø Raribi momavali versus mdidari awmyo? magram vali marTla daazaralebs momdevno Taobebs? miuxedavad imisa, rom es Tezisi xSirad gamoiyeneba, igi Zalze kategoriulia. momavali Taobebi memkvidreobad mxolod valebs ki ara, moTxovnis uflebebsac miiReben. saxelmwifo davalianeba zemoqmedebs ara TaobaTaSorisi savalo tvirTis saerTo moculobaze, aramed momdevno TaobebSi am simZimis ganawilebaze. erT mxareze dganan gadasaxadis gadamxdelni, romelTac vali unda daabrunon, xolo meoreze _ kreditorebi, anu isini, vinc saxelmwifos fuli asesxa.
im tvirTis zoma, romelic mravali wlis ganmavlobaSi awevs saxelmwifos da gadasaxadis gadamxdelebs, upirveles yovlisa, saprocento ganakveTisa da nominaluri zrdis urTierTkavSirzea damokidebuli. Tuki ekonomika saprocento ganakveTze swrafad izrdeba, saxelmwifo valis xvedriTi wili (rogorc mTliani Sida produqtis wili) mcirdeba. amgvari Semsubuqebis periodebi warmoiqmna xangrZlivi ekonomikuri zrdis Sedegad, romelic 1950 wlidan 1975
133
pr
aqt
ik
ul
i m
ag
al
iT
eb
iwlamde grZeldeboda, magram Semdeg aseTi periodebis sixSire Semcirda. Tumca es magaliTi imasac gviCvenebs, rom maRali saprocento ganakveTebis politika, upirveles yovlisa, TviTon kapitalis mesakuTreebs ayenebs zians. maRali procentebi zrdis an, rogorc minimumi, stabilurs xdis maTi savalo moTxovnebis fardobiT Rirebulebas.
Tuki dRevandel Taobas surs, raime gaakeTos momdevno Taobis sakeTildReod, maSin man ar unda daagrovos sakuTrebis uflebebi iseT aqtivebze, romelTa realur mogebasac momdevno Taobebi memkvidreebisaTvis Seqmnian. umjobesia man iseTi RonisZiebebi ganaxorcielos, romlebic momdevno Taobis Sromis mwarmoeblobis gazrdas uzrunvelyofs. am RonisZiebaTa sferos miekuTvneba investiciebi infrastruqturis, ganaTlebis, kvlevebisa da ganviTarebis sferoebSi. Tuki raime saxis moxmarebis SezRudva sazogadod mizanSewonilia, upirveles yovlisa, es aris resursebis dazogva, radgan resursebis xarjvis zrda (magaliTad, wyaldidobebisagan dasacavad) mwarmoeblobas amcirebs. Semosavlebis uTanabro gadanawilebis pirobebSi ufro mdidari Sinameurneobebi fuls agroveben da realur investiciebs ar axorcieleben, aman ki SeiZleba saxifaTo da aramdgradi aqtivebis gaberva gamoiwvios.
germaniis msgavs qveyanas Tavisi ekonomikis farglebSi ar SeuZlia, keTildReoba momavalSi gadaitanos valis moTxovnebis (aqtivebis) dagrovebiT, iseve, rogorc ar SeuZlia, siRaribe samomavlod gadados valebis dagrovebis gziT. es mxolod im SemTxvevaSia SesaZlebeli, roca saxelmwifo ucxo qveynebisgan sesxulobs fuls an sazRvargareTuli valebis moTxovnebs agrovebs.
sazRvargareT aRebulma valma SeiZleba momavalSi qveyana aiZulos, importze meti eqsporti hqondes, raTa kreditorebi uzrunvelyos. sazRvargareTuli valebis moTxovnebi, romlebic germanias bolo wlebSi daugrovda, finansuri bazrebis krizisis dros SesaZloa ararad iqces an Zlier gaufasurdes, rogorc es 2008 wlis krizisis periodSi mtkivneulad gamoscada mravalma investorma. magram germaniaSi eqsportis siWarbe miiCneva ara tvirTad, aramed miznad (igi aqauri ekonomikuri politikis mizanicaa).
Ø ekonomiuri saxelmwifo da mdidari kerZo investorebiamgvar viTarebaSi mniSvneloba ara aqvs, saqme exeba saxelmwifos Tu sawarmoebisa da Sinameurneobebis valebs. marTalia, rom germaniaSi savalo tvirTad (da amitom mankierebad) mxolod saxelmwifo valia miCneuli, kerZo (ZiriTadad kerZo kompaniebis) valis dagroveba ki sikeTed ganixileba. magram momdevno Taoba memkvidreobad miiRebs ara mxolod 1,5trilionevroian saxelmwifo vals, romelic gansa
134
pr
aqt
ik
ul
i m
ag
al
iT
eb
ikuTrebul riskebTan araa dakavSirebuli, aramed agreTve sawarmoTa potenciurad arasaimedo valebs 2,5 trilioni evros odenobiT.didxans gabatonebuli iyo warmodgena, rom kerZo valebi naklebad saxifaToa. es gaxda erTerTi faqtori, romelmac gamoiwvia privatizaciis talRa saxelmwifo seqtorSi, magaliTad, iseT dargebSi, rogorebicaa satelekomunikacio samsaxurebi, sarkinigzo gzebi da avtomagistralebi. amJamad am kompaniaTa kreditebi sagangaSo valad ar miiCneva; piriqiT, kerZo investiciebs gansakuTrebul pativs miageben. gadanawileba am SemTxvevaSic moxdeba, oRond momdevno Taobebis dros. Tumca saxelmwifo valebis procentebs gadasaxadis gadamxdelebi aRar aanazRaureben _ mogebis zrda fasebis gazrdiT (magaliTad, Rirebulebis gadasaxadiT) da xelfasebis gadauxdelobiT anazRaurdeba. e. i. klientebisa da, rogorc xSirad varT amis mowmeni, personalis xarjze ganxorcieldeba. magram kerZo seqtorisTvisac marTebulia wesi: WeSmariti keTildReobis miRweva mxolod mwarmoeblobis realuri zrdis safuZvelze SeuZlebelia.
amrigad, germaniis momavlisTvis gvmarTebs, gavbedoT valebis aReba, romlebic mdgradi, xangrZlivi ganviTarebisTvis aris saWiro. saamisod aucilebelia ZiriTadi sawarmoo fondebis, jandacvis, ganaTlebis, samecniero kvlevebisa da adamianuri kapitalis investireba. xSiri qebiT camde ayvanil zomebs _ sazRvargareTuli valebis moTxovnaTa dagroveba importTan SedarebiT eqsportis siWarbis an momavali Taobebis valebis moTxovnaTa xarjze sapensio dagrovebis investirebis Sedegad _ mxolod is Rirebuleba aqvT, romelsac dRevandeli investiciebis wyalobiT momdevno Taobebi qveyanaSi da sazRvargareT Seqmnian. Tuki yuradRebas ar mivaqcevT `arasocialur~ gadanawilebas investorTa sasargeblod, maSin SeiZleba iTqvas, rom maTi mogeba ar SeiZleba erovnuli ekonomikis zrdis tempebze maRali iyos.
7.3. privatizaciis riskebi da Sansebi avtori: saimon fauti
saxelmwifo sakuTrebis privatizacia Tanamedrove ekonomikuri politikis konfliqturi Temaa. igi saxelmwifos da kerZo seqtoris Tanafardobis principul sakiTxs exeba. is cxare kamaTi, romelic Tan axlavs germaniis rkinigzis privatizacias, gviCvenebs, rom saqme mxolod calkeul politikur gadawyvetilebebSi ar aris: orive mokamaTe mxares argumentad sayovelTao sikeTeze orientirebuli mosazrebebi mohyavs da sayovelTaod gamosayenebel momsaxurebebsa da saxelmwifos amocanebze saubrobs. is, rom germaniis socialde
135
pr
aqt
ik
ul
i m
ag
al
iT
eb
imokratiuli partiis rigebSi ismis xmebi rogorc rkinigzis privatizaciis sasargeblod, ise mis sawinaaRmdegod, adasturebs, rom socialdemokratiisaTvis ar arsebobs am sakiTxis ioli gadawyvetis gza. kerZo da saxelmwifo seqtorebis TanafardobaSi jer kidev bevri gaugebrobaa. cxadia, rom am sakiTxs mravalmxrivi Seswavla sWirdeba.
sxvadasxva qveyanaSi ganxorcielebuli privatizaciis sakiTxebi detalurad aris gaanalizebuli romis klubis15 mier momzadebul gamokvlevaSi. naSromis saerTo xelmZRvanelia ekonomisti da politikosi ernst ulrix fon vaiczekeri. narkvevi gamoqveynda wignSi `privatizaciis sazRvrebi~. qvemoT moyvanili Tezisebi, upirveles yovlisa, aRniSnuli moxsenebidanaa nasesxebi.
romis klubis mecnierebs moxsenebaSi, erTi mxriv, privatizaciis mimarT arakritikuli ideologiis sawinaaRmdego argumentebi mohyavT da, meore mxriv, akritikeben saxelmwifosadmi brma mindobas, rac imis cdiT gamoixateba, rom rac SeiZleba meti qoneba da fondebi moeqces saxelmwifos xelSi da saxelmwifo sakuTrebad iqces. magram diferencirebuli saSualo gza, romelic dargobrivi pirobebis mixedviT akeTebs arCevans kerZo biznesis, saxelmwifokerZo partniorobisa Tu saxelmwifos mier miwodebuli momsaxurebis sasargeblod, garkveul pirobaTa dakmayofilebas moiTxovs. SeiZleba arsebobdes privatizaciis mravali forma da masSi CarTuli subieqtebis mravali jgufi: • saxelmwifo sawarmoebi kerZo kompaniebTan konkurenciaSi erT
vebian. am dros isini saxelmwifo sakuTrebad rCebian. magaliTad, sarkinigzo koncerni `Deutsche Bahn~ 1994 wlidan mis nawilobriv privatizaciamde saaqcio sazogadoeba iyo (federalur sakuTrebaSi imyofeboda) da sul ufro met konkurencias uwevda sxva operatorebs.
• uflebamosilebaTa delegireba: saxelmwifo kerZo firmebs garkveul amocanaTa Sesrulebas avalebs da gaweul Sromas unazRaurebs. amis nimuSia federaluri tipografia, romelic kerZo mflobelobaSi ramdenimewliani yofnis Semdeg usafrTxoebis politikis gansaxorcieleblad isev saxelmwifom gamoisyida.
• saxelmwifo-kerZo partnioroba: problemaTa erToblivi gadawyveta saxelmwifo da kerZo kompaniebis TanamSromlobis gziT.
• sruli privatizacia: saxelmwifo qonebis saboloo gayidva. amis Semdeg saxelmwifos sabazro movlenebze zemoqmedeba mxolod regulirebis meqanizmebis gamoyenebiT SeuZlia.
15 romis klubi _ saerTaSoriso kvleviTi organizacia, romelic sazogadoebriv da ekonomikur sakiTxebs swavlobs. romis klubma saxeli mas Semdeg gaiTqva, rac 1972 wels narkvevi `zrdis sazRvrebi~ gamoaqveyna. am kvlevam msoflio Tanamegobrobis winaSe mosaxleobis matebis, garemos dabinZurebis, nedleulis resursis amowurvis sakiTxebi daayena, ramac ekologiuri moZraobis gaaqtiureba gamoiwvia.
136
pr
aqt
ik
ul
i m
ag
al
iT
eb
isaxelmwifo mmarTvelobasa da ekonomikis Tavisuflebas Soris, agreTve usafrTxoebasa da inovacias Soris arsebuli urTierTobebi mudmivad unda fasdebodes. zogadi pirobebi SeiZleba droTa ganmavlobaSi Seicvalos: telekomunikaciis seqtoris privatizacia da liberalizacia, Cveulebriv, privatizaciis dadebiT nimuSadaa miCneuli. privatizaciis Sedegad fasebi Zlier Semcirda, am sferoSi gaxSirda inovaciebi, saxelmwifo xazina mxolod privatizaciiT miRebulma mogebam Seavso. sakiTxis amgvari gadaWra iTvaliswinebda, rom arsebuli satelefono qselis CarCoebSi TavianT momsaxurebebs sxvadasxva operatori SemogvTavazebda. es teqnikurad SesaZlebeli mxolod me20 saukunis bolos gaxda. manamde privatizacia konkurencias ver gaaZlierebda, radgan saxelmwifo monopolias ubralod kerZo monopolia Secvlida.
qanqara gamudmebiT irxeva saxelmwifo da kerZo seqtorebs Soris. me19 da me20 saukuneebSi saxelmwifoebi sakuTar Tavze did pasuxismgeblobas iRebdnen, roca ekonomikaSi saxelmwifos monawileobis xvedriT wils afarToebdnen. winaT saxelmwifo sakuTrebaSi iyo saqmianobis gansxvavebuli sferoebi _ kavSirgabmuloba da energetika, foladis gamodnoba da avtomrewveloba. amJamad es dargebi nawilobriv an mTlianad privatizebulia. bolo 25 wlis ganmavlobaSi qanqara SesamCnevad gadaixara kerZo sakuTrebis mxares.
ram gamoiwvia movlenaTa aseTi ganviTareba? am process saerTaSoriso doneze, egreT wodebuli vaSingtonis konsensusis farglebSi, xeli Seuwyves msoflio bankma da saerTaSoriso savaluto fondma. vaSingtonis konsensusis erTerTi ZiriTadi debuleba ekonomikur politikas exeba; is am sferodan saxelmwifos gasvlas da deregulaciebisa da privatizaciis globalur azvirTebas moiTxovda. `vinmes rom TuTiyuSisTvis sityva `privatizacia~ eswavlebina, 1980_1990ian wlebSi bevr sferoSi iqneboda SesaZlebeli msoflio bankisa da saerTaSoriso savaluto fondis rCevebis gareSe fons gasvla~, _ ambobs nobelis premiis laureati, msoflio bankis yofili mTavari ekonomisti, iozef e. stiglici (stiglici, 2002: 78_81). stiglicis azriT, vaSingtonis konsensusis problema is aris, rom igi privatizacias ganixilavs, rogorc TviTmizans, rom ar aqcevs yuradRebas, ra pirobebSi, romel dargebSi da ra dros xorcieldeba igi, amasTanave, ar interesdeba, ra Tanafardobaa am dros kerZo da saxelmwifo seqtorebs Soris da rogori Tanafardoba uzrunvelyofda ufro swraf da mdgrad zrdas, garda amisa, romeli ufro ganapirobebda samarTlian ganawilebasa da uzrunvelyofas. privatizaciis Sedegebi imazedac aris damokidebuli, Tu romel dargSi xorcieldeba igi. amasTanave, gasaTvaliswinebelia am dargSi moqmedi zogadi pirobebi. amrigad, sxvadasxva qveynis erTsa da imave dargSi ganxorcielebuli privatizacia erT qveyanaSi SeiZleba warmatebiT dasruldes, xolo meoreSi _ kraxiT.
137
pr
aqt
ik
ul
i m
ag
al
iT
eb
iprivatizaciis warmatebaSi gansakuTrebiT mniSvnelovan rols asrulebs Semdegi faqtorebi:• am dargSi konkurenciaa mosalodneli Tu saxelmwifo monopo
lia ubralod kerZo monopoliiT Seicvleba? SezRudvebi, upirveles yovlisa, mrewvelobis im dargebSi warmoiqmneba, romlebic erTmaneTs infrastruqturiT ukavSirdeba; magaliTad, rkinigzis mocemul xazze konkurencia TiTqmis SeuZlebelia. gzebis paralelurad dageba ubralod ararentabeluria, erT xazze ki matareblebi erTmaneTs ver gaaswreben. qseluri tipis sawarmoebs miekuTvnebian Sesrulebaze dafuZnebuli provaiderebi, magaliTad, wylis, gazisa da eleqtroenergiis mimwodeblebi. privatizaciis ganxorcielebis SemTxvevaSi aseTi kompaniebi iseT regulirebas unda daeqvemdebaron, romelic ar dauSvebs maT mier bazris borotad gamoyenebas.
• arsebobs Tu ara mniSvnelovani saqonlisa da momsaxurebisagan momxmarebelTa gamoricxvis safrTxe? magaliTad, SeiZleba Soreuli kuTxeebis mcxovreblebs SeuwydeT safosto momsaxureba an gadaxdisuunaro adamianebis binebi eleqtroqselidan gamorTon.
• aqvs saxelmwifos usafrTxoebis konkretuli interesi? sruli privatizaciis Semdeg germaniis federaluri tipografia kvlav saxelmwifos daubrunda, radgan iq damzadebuli dokumentebi da monacemebi gansakuTrebuli mniSvnelobis masalad iqna miCneuli.
privatizaciisa da nacionalizaciis Sedegebi sxvadasxvagvaria. isini mniSvnelovnadaa damokidebuli dargsa da politikur formaciaze. moxsenebaSi `privatizaciis sazRvrebi~ ganxiluli da Sefasebulia germaniaSi ganxorcielebuli privatizaciis konkretuli SemTxvevebi. iqve mocemulia sxva qveynebis viTarebis amsaxveli faqtebi. privatizaciis Sedegebi meryeobs mTeli diapazonis farglebSi, uaryofiTidan dadebi Tamde. qvemoT warmodgenili mosazrebebi romis klubis kvlevebs efuZneba. Tavdapirvelad dadebiTi efeqtis mqone magaliTebs ganvixilavT, Semdeg ki privatizaciasTan dakavSirebul riskebs aRvwerT.
privatizacia ama Tu im dargSi konkurenciis gaCenasa da gaZlierebas uwyobs xels, riTac, rogorc wesi, momxmarebelze orientacias aZlierebs. erTmaneTis konkurenti kerZo kompaniebi klientebis gulis mogebas cdiloben. amitomac maT uwevT siaxleTa mofiqreba da danergva, muSaobis efeqtianobis gazrda, raTa bazari ar dakargon. amis nimuSia satelekomunikacio dargi, sadac kerZo kompaniebis konkurenciam siaxleTa danergva da bazris gafarToeba gamoiwvia. saxelmwifo monopoliis pirobebSi es TiTqmis warmoudgeneli iyo. saxelmwifo sawarmoebi, romelTac ar uwevT konkurentuli brZolebis gadatana, ufro mets xarjaven da naklebad arian ganwyobili cvlilebebis gansaxorcieleblad. magram privatizacia
138
pr
aqt
ik
ul
i m
ag
al
iT
eb
ipanacea rodia. igi ar gulisxmobs xarjebis myisierad Semcirebas da momsaxurebis xarisxis swrafad gaumjobesebas. es yovelTvis avtomaturad ar xdeba. kerZo kompaniebi cdiloben ugulebelyon klientebi, romlebsac didi mogeba ar moaqvT: sxva sityvebiT rom vTqvaT, maT mogebis SedarebiT ioli gziT miReba surT. amis magaliTia Soreul provinciebSi mcxovrebi adamianebi, sadac safosto gzavnilebis mitana ekonomikurad xelsayreli ar aris.
privatizacia im SemTxvevaSia gamarTlebuli, roca ama Tu im obieqtis dasafinanseblad saxelmwifos Tanxebi ar hyofnis, xolo kerZo (an saerTaSoriso) investori mzadaa aucilebeli kapitali daxarjos. es xSirad xdeba Rarib qveynebSi, sadac mniSvnelovani komunaluri momsa xureba, rogoricaa wyalmomarageba, kerZo investors gadaecema xolme. miwodeba umjobesdeba, magram mxolod gadaxdisunariani klientebis Tvis, ramac SeiZleba uTanasworobis gamwvaveba gamoiwvios.
privatizaciis yvelaze gavrcelebuli da saWirboroto problema investirebis arasakmarisad mkafio wesebia: privatizaciis sferoSi gamoucdeli mTavroba, romelic gamouval mdgomareobaSia, SeiZleba daTanxmdes da xeli moaweros wagebian kontraqts. am mxriv gansakuTrebiT yofili komunisturi qveynebi gamoirCevian. gamocdil saerTaSoriso koncernebTan molaparakebebis dros isini xSirad Tanxmdebodnen ararealur fasebze da ver iRebdnen sasurveli xarisxis saqonelsa Tu momsaxurebas. magaliTad, rodesac centraluri da aRmosavleT evropis qveynebi gardamaval periods gadiodnen, maTi energokompaniebi sakmaod dabal fasad gaiyida.
zemoT naxsenebi iyo problemebi, romlebic arasakmarisi konkurenciis pirobebSi iCenda Tavs. es kargad Cans kerZo monopoliebis Camoyalibebis momentSi. magaliTad, aseTia ualternativo komunaluri samsaxurebi (eleqtro da wyalmomaragebis). am SemTxvevaSi privatizacia dadebiTad aRar moqmedebs arc inovaciurobaze da arc fasebze. kerZo monopoliebs, rogorc wesi, ufro meti nakli aqvs, vidre saxelmwifo monopoliebs.
kidev erTi saSiSroebaa riskebisa da gare xarjebis gadajgufeba. kerZo investorisaTvis obieqtis miyidvis Semdeg Semosavlis riskebi SeiZleba saxelmwifoze gadavides. es xdeba, magaliTad, im SemTxvevaSi, roca gare operaciuli danaxarjebi, rogoricaa ekologiuri Sedegebi, saxelmwifos ekisreba, xolo mogeba kerZo investorTa xelSi rCeba. erTerTi aseTi magaliTia atomuri energetikis operaciuli xarjebi.
kidev erTi potenciuri problemaa kerZo investorebis mier didxans gamZle da stabiluri xarisxis produqciis ugulebelyofa, ra
139
pr
aqt
ik
ul
i m
ag
al
iT
eb
isac zog SemTxvevaSi mosdevs infrastruqturis rRveva, romelsac privatizaciamde saxelmwifo saxsrebiT inarCunebdnen. amis magaliTebi nacnobia britaneTis rkinigzis sistemisTvis. privatizaciis Semdeg investorebma Tavi mianebes rkinigzis qselis momsaxurebas, ramac mZime avariebi gamoiwvia. amis gamo rkinigzis qselis xelaxali nacionalizacia ganxorcielda.
privatizacias xSirad aqvs sabiujeto miznebi: miRebulma mogebam unda amoqolos sabiujeto xvrelebi. es SesaZloa dadebiTad aisaxos politikis sxva sferoebze. magaliTad, drezdenis municipalitetma gayida 100 000 bina, romlebic municipalitetis sakuTreba iyo, da amJamad drezdeni germaniis erTaderTi umsxvilesi qalaqia, romelsac vali ara aqvs. aq yovelwliurad keTdeba 80 milioni evros ekonomia, romelic manamde procentebis dasafaravad ixarjeboda. amJamad es Tanxa (mimdinare remontisaTvis gaweuli xarjebis gamoklebiT) ganaTlebisa da sxva saxelmwifoebrivi amocanebis dafinansebisTvis gamoiyeneba.
romis klubi privatizaciis SemTxvevisaTvis aucilebel sakontrolo sakiTxTa nusxas gvawvdis. Tavdapirvelad saWiroa Riad ganvixiloT is mizezebi, romlebic am zomebis miRebas moiTxovs. amiT Tavidan iqneba acilebuli ideologiurad motivirebuli privatizacia.• unda arsebobdes regulirebis mtkice CarCo, romelic inves
torebs mkafio miznebs usaxavs. • miuRebelia privatizaciis ideologiuri mosazrebebiT ganxor
cieleba, Tuki saxelmwifo kargad arTmevs Tavs momsaxurebaTa miwodebas.
• unda arsebobdes demokratiuli kontroli, romelsac sameTvalyureo organoebi axorcieleben.
• iq, sadac saxelmwifo aRar aris mesakuTre, is bazarze gavlenas regulirebis berketebiT unda axdendes.
• sagangebo dacvas saWiroebs sazogadoebrivi sikeTe da sayovelTao momsaxureba: am saqonlisa da momsaxurebaTa privatizacia didi yuradRebiT unda ganxorcieldes.
• uqonelTaTvis unda arsebobdes socialuri qartia: magaliTad SeiZleba moviyvanoT qalaqi drezdeni, sadac uZravi qonebis gayi dvisas winaswar iyo SeTanxmebuli moijareTa sagangebo uflebebi.
• privatizaciis Sesaxeb gancxadebebi gamWvirvale da samarTliani unda iyos.
• unda Semowmdes, xom ar arsebobs mesame gza saxelmwifo sakuTrebasa da kerZo sakuTrebas Soris. aq igulisxmeba saxelmwifokerZo partnioroba an kooperativebi.
140
pr
aqt
ik
ul
i m
ag
al
iT
eb
i7.4. Rirseuli Sroma da erToblivi marTva: Rirseuli Sromis politikaavtori: volfgang Srederi
`Sroma~ yovel sazogadoebas Taviseburad esmis. aseve sxvadasxvagvaria `Rirseuli Sromis~ cnebis gageba. rogor aris Sroma organizebuli dRes? ra pirobebSi viSromebT momavalSi? ra mniSvneloba aqvs Sromas Cvens yofaSi da ra rols asrulebs igi sazogadoebis SekavSirebaSi? droebiTi fenomenia Tu ara polarizacia, arasaimedo SromiTi urTierTobebis TvalsazrisiT, roca arsebobs, erTi mxriv, dabalanazRaurebadi dasaqmeba aradamakmayofilebeli samuSao pirobebiT16 da, meore mxriv, maRalanazRaurebadi, saintereso, kmayofilebis momtani samuSao? Tu es yovelive damRupveli procesis dasawyisia? es uaRresad aqtualuri kiTxvebia. maTi gaTvaliswinebis gareSe verc konkretuli adamiani da verc sazogadoeba samomavlo gegmebs ver daisaxavs. am bolo dros sul ufro sustad JRers im eqspertTa Tezisi, romlebic qadagebdnen, rom `samuSao damTavrda~. am Tezisis mixedviT, Tanamedrove sazogadoebaSi ar aris sargeblis momtani sakmarisi samuSao adgili da sruli dasaqmebis miRweva ukve SeuZlebelia. am mosazrebas ewinaaRmdegeba skandinaviuri qveynebis situacia, sadac dasaqmebis maRali done maRal socialur standartebTanaa Sexamebuli. TviT germaniaSic ki stagnaciis mravali wlis Semdeg moaxerxes umuSevrobis Semcireba. imavdroulad, SemaSfoTebelia ̀ energiuli mSromeli sazogadoebis moqnilobis~ moTxovna. marTalia, mwarmoeblobis zrdis Sedegad dRes gacilebiT naklebi muSaxeliT SeiZleba bevrad meti mTliani erovnuli produqtis miReba, vidre, magaliTad, 40 wlis win, magram es Sromis transformaciis Sesaxeb gamarTuli debatebis mxolod erTi aspeqtia.
Ø Sromis organizebis cvlilebebi
miuxedavad imisa, rom Sromis organizeba farTod ganixileba mxolod garkveul periodebSi da mxolod garkveuli situaciebis dros, igi mainc gansazRvravs muSakTa yoveldRiur cxovrebas. samrewvelo warmoeba mWidrod ukavSirdeboda konveierebs an manqanadanadgarebs. miuxedavad imisa, rom egreT wodebuli Sromis organizebis teiloristuli sistema, romlisTvisac damaxasiaTebeli iyo manqanebi, kontroli da standartebi, anu SromiTi procesebis ̀ mecnieruli~ dagegmva, yvelaze ver axdenda gavlenas, igi mTlianobaSi mainc gadamwyvetad moqmedebda sazogadoebaze da TviT dasvenebisa da Tavisufali drois xasiaTsac ganapirobebda. aseve ar SeiZleba
16 dasaqmebis am pirobebisaTvis gamoiyeneba ̀ prekarizaciis~ cneba. igi modis laTinuri sityvidan `precarious~, rac `nawyalobebs, boZebuls~ an `arasaimedos~ niSnavs.
141
pr
aqt
ik
ul
i m
ag
al
iT
eb
imuSaTa moZraobis, gansakuTrebiT profkavSirebis, istoriis ganxilva Sromis organizebis teiloristuli sistemisa da didi koncernebis gauTvaliswineblad.
1980iani wlebidan tei lorizms SeuerTda warmoebis meore, inovaciuri mode
li, romelic toiotizmis saxeliTaa cnobili. mas ase uwodes im droisTvis sruliad axali Sromis organizebis mixedviT, romelic iaponiis saavtomobilo koncernma `toiotam~ daamkvidra. am models safuZvlad daedo jgufuri muSaoba, romelic Sromis xisti danawilebis naklovanebaTa daZlevisken iyo mimarTuli. am viTarebaSi xdeboda muSakTa integraciis gaZliereba da maTi sxvadasxvagvari unarSesaZleblobebis sruli gamoyeneba. erTi aspeqti, romelic agreTve mTlianad upasuxebda profkavSiruli politikis mniSvnelovan moTxovnas, SromiTi saqmianobis humanizacia iyo: am moTxovnas ukavSirdeboda samuSao pirobebis gaumjobesebisaken ltolva, rac saSualebas iZleoda, erTmaneTisTvis SeeTavsebinaT Sromisa da cxovrebis xarisxi, uzrunveleyoT janmrTelobis SenarCuneba da gaezardaT sazogadoebrivi simdidre.
Sromis organizebis sferoSi siaxleebi ufro xSirad saavtomobilo qarxnebidan modioda. ase, magaliTad, Sromis organizebis process mniSvnelovani biZgi misca jgufuri muSaobis axalma formebma, romlebic Svedur qarxana `volvoSi~ danerges. jgufur muSaobaSi avtonomiuri an nawilobriv avtonomiuri axali meTodebis aRmoCena, SemoReba da danergva 1980iani wlebis dasawyisSi aseve aRniSnul sakvanZo dargTan iyo dakavSirebuli. jgufur, nawilobriv avtonomiur muSaobaze did imedebs amyarebdnen. is miaCndaT mravalferovani, saintereso da saxaliso Sromis pirobad, romelic ufro maRal kvalifikacias moiTxovda da muSakebs saSualebas aZlevda, gavlena moexdinaT ganakveTuri samuSao normebis ganawilebaze da monawileoba mieRoT mniSvnelovani gadawyvetilebebis miRebaSi. ime dovnebdnen, rom jgufuri muSaoba Sromis axali samyaros simbolo gaxdeboda, xolo TiToeuli muSaki solidaruli jgufis CarCoebSi axal mniSvnelobas SeiZenda.
vinaidan konveierTan standartizebulma muSaobam _ teilorizmma _ Tavisi SesaZleblobebi amowura, aqtiurad daiwyo diskusia samuSao pirobebis gaumjobesebis Sesaxeb. es pirobebi jgufuri, nawilobriv avtonomiuri muSaobis mimarTulebiT viTardeboda da TandaTan uaxlovdeboda `Rirseuli Sromis~ ideals. es procesi germaniaSi
teilorizmi frederik teiloris (1856_ 1915) saxelTanaa dakavSirebuli. misi mizani iyo Sromis imgvarad organizeba, rom igi maqsimalurad qmediTi yofiliyo. mas miaCnda, rom muSakebi manqanebis msgavsad moqmedebdnen, da cdilobda samuSao procesi meqanikuri awyobis, anu konveieruli saxiT, Camoeyalibebina.
142
pr
aqt
ik
ul
i m
ag
al
iT
eb
iufro farTod gavrcelda, vidre sxva qveynebSi. zogierTi avtori saubrobs germaniis `sagangebo gzazedac~, sadac xarisxis uzrunvelyofa eyrdnoboda kvalificiuri Sromisa da dualuri profesiuli ganaTlebis princips, romelic teilorizmis sistemaSi Camoyalibda.
amrigad, germanuli modeli garkveulwilad erTmaneTs uTavsebda humanizaciisa da racionalizaciis principebs da amiT Sedegian safuZvels uyrida eqsportze orientirebul mrewvelobaSi gamosayenebeli moqnili specializaciis programebs. magram 1990iani wlebis Sua xanebidan samrewvelo Sromis es specifikuri saxesxvaoba isev gaxda diskusiis sagani, radgan ekonomikurma da finansurma viTarebebma, erTi mxriv, da jgufuri muSaobis procesSi gaCenilma winaaRmdegobrivma momentebma, meore mxriv, misi efeqtianoba da aRiareba saeWvo gaxada.
bolo xanebSi erTgvari imedgacrueba SeiniSneboda. marTalia, jgufuri muSaoba farTod gavrcelda, magram masze damyarebuli Sromis kardinaluri humanizaciis molodini ar gamarTlda da dRemde molodinad rCeba. piriqiT, Zalian xSirad iq, sadac adre muSakebs SeeZloT gavlena moexdinaT TavianTi Sromis organizebaze, axla ufro mtkice standartizacia mkvidrdeba. amrigad, dRevandel mrewvelobaSi ufro maRali mwarmoeblobis misaRwevad erTmaneTs metoqeobas Sromis sxvadasxva reJimi uwevs.
msxvili mrewvelobisaTvis damaxasiaTebeli, tipuri formebis gaqrobis paralelurad sazogadoebis yuradRebis centrSi eqceva Sromis sxva tipi: moqnili, codnaze orientirebuli Sroma momsaxurebis sferoSi. xSirad fiqroben, rom am sferoSi dasaqmebul calkeul muSakebs meti damoukidebloba aqvT. isini muSaoben ara did, aramed SedarebiT mcire samuSao adgilebze, magram metad arian pasuxismgebelni maT mier Sesrulebuli samuSaos SedegebisTvis. SromiTi saqmianobis swored am kategorias ukavSireben gansazRvruli samuSao saaTebis praqtikaze uaris Tqmas. imavdroulad, saqme exeba ara samuSao dRis Semcirebas, aramed `samuSaos dasasrulis gareSe~. magaliTad, eleqtronuli fostisa da mobiluri telefonis epoqaSi mravali muSakia xelmisawvdomi samuSao saaTebis Semdeg, Tundac kanonis darRveviT. am tendenciasTan dakavSirebuli SesaZleblobebisa da riskebis SefasebaSi arsebiT rols asrulebs muSakis kvalifikacia, rodesac saqme damoukideblobis xarisxs exeba. aseT SromasTan dakavSirebul riskebs miekuTvneba fsiqikuri stresis axali formebi, profesiuli gamofitvis sindromi (SromiT gamowveuli fsiqikuri gamofitva), gadaWarbebuli profesiuli datvirTva da misgan gamomdinare winaaRmdegobrivi Sedegebi, romlebic gavlenas axdens cxovrebis xarisxze.
bolo wlebSi xSirad kamaToben, xom ar warmoiSva axali tipis mu
143
pr
aqt
ik
ul
i m
ag
al
iT
eb
iSaki, `TviTdasaqmebuli mewarme~, romelic sakuTari dasaqmebis SesaZleb lobebisTvis (`employability~) aris pasuxismgebeli. amrigad, Sromis bazarze SeiniSneba evolucia _ proletari da profesionali daqiravebuli muSakidan TviTdasaqmebul mewarmeze gadasvlis procesi. TviTSegnebiT moqmedi mewarmis (romelic xSirad damoukideblad uwevs organizebas Tavis SromiT saqmianobas sabazrosTan miaxloebul pirobebSi) maxasiaTeblebi sami aspeqtiT SeiZleba Camoyalibdes: individualuri kvalifikacia, Sromis sistematuri TviTkontro li da TviTeqspluataciis safrTxe arasaimedo socialuri dacvis TanxlebiT. vinaidan SemoTavazebuli socialuri sqema Seesabameba sabazro ekonomikis ganviTarebis axal etaps, sociologebi vosi da pongratci sawarmoTa SigniT axa li urTierTobebis gabatonebaze alaparakdnen: `TviTdasaqmebuli mewarmis gamoCeniT kapitalistur sawarmoSi ar ispoba kapitalsa da Sromas Soris winaaRmdegoba. igi sxvadasxva tipis mewarmeebs Soris struqturul dapirispirebad gardaiqmneba~ (fosi/pongratci, 2003: 32). rogorc kritikosebi sworad miuTiTeben, es tipi jer ar aris gabatonebuli bazarze, Tumca aq aRwerili niSnebi dRes ukve farTodaa gavrcelebuli.
dRes Rirseuli Sromis politikisTvis yvelaze didi gamowvevaa im adamianTa mzardi raodenoba, romlebic arasaimedo da dabalanazRaurebad samuSao adgilebze arian dasaqmebuli. imavdroulad, ZiriTadi problema is aris, rom am mdgomareobidan gamosvla sul ufro rTuldeba. socialuri demokratiisTvis mocemul pirTa Rirseuli Sroma ori mizezis gamoa mniSvnelovani: pirveli, unda moxdes dabalxarisxiani samuSaos pirobebis humanizacia; da meore, saWiroa aseT pirobebSi momuSave muSakebisTvis daxmarebis gaweva, raTa maT Tavi daaRwion arsebul situacias da sakuTari Tavis ganviTarebaze izrunon.
Ø ÖerToblivi marTva: monawileebi da procedurebi
Sromis samrewvelo organizaciis mniSvnelobis Semcireba axal moTxovnebs uyenebs maT, vinc Rirseuli Sromis xelSewyobisTvis iRvwis. germaniaSi Rirseuli Sromis politikasTan dakavSirebul molaparakebebSi damsaqmebelTa da dasaqmebulTa organizaciebTan da saxelmwifosTan erTad mesame sayrdenic monawileobs. eseni arian sawarmos warmomadgenlebi. 1980ian wlebamde maTi molaparakebebi exeboda Sromis pirobebTan dakavSirebul sakvanZo sakiTxebs, im standartebis farglebSi, romlebic sawarmoTa doneze iyo SeTanxmebuli an romlebsac saxelmwifo axorcielebda. amrigad, germanul sawarmoebSi Camoyalibda socialuri sistema, romelic sawarmos doneze ganxorcielebul regulirebaze iyo orientirebuli, magram am regulirebas monurad ar emorCileboda. germanul
144
pr
aqt
ik
ul
i m
ag
al
iT
eb
imodelSi sawarmos doneze urTierTgacvlis mravali gamocdileba da forma arsebobs. isini, rogorc Cans, gansakuTrebul CarCo pirobebs eqvemdebarebian. ase, magaliTad, sakadro sakiTxebis gadawyvetisas kompaniis xelmZRvanelobam unda gaiTvaliswinos TanamSromelTa da sawarmoo sabWoebis interesebi, swored ise, rogorc maRali instanciebis miTiTebani, rogorebicaa satarifo xelSekrulebebi da saxelmwifo regulaciebi. meore mxriv, sawarmoo sabWom ara mxolod TanamSromelTa interesebi unda daicvas, aramed, amasTanave, sawarmos mwarmoeblobisa da ekonomikuri warmatebisaTvis pasuxismgeblobis nawili unda itvirTos. sawarmos marTvaSi monawileobisa da TanamSromlobis modeli mkafiod aris Camoyalibebuli sawarmoebSi muSakTa warmomadgenlobiTi organoebis Sesaxeb kanonSi: `damsaqmebeli da sawarmoo sabWo TanamSromloben muSakTa da sawarmoTa sakeTildReod, urTierTobis safuZvelze da iTvaliswineben moqmed satarifo xelSekrulebebs; amave dros, urTierTqmedeben profkavSirebsa da damsaqmebelTa asociaciebTan, romlebic sawarmoebSia Camoyalibebuli~ (sawarmoebSi muSakTa warmomadgenlobiTi organoebis Sesaxeb kanonis §2is 1li abzaci).
interesTa warmomadgenlobis germanuli modeli formalurad mijnavs sawarmoo sabWoebsa da profkavSirebs, e. i. aucilebeli ar aris, sawarmoo sabWos wevrebi iyvnen profkavSiris wevrebi, xolo profkavSiri ar axdens pirdapir da avtomatur gavlenas sawarmoo sabWoze. amgvari formaluri danawilebis pirobebSi germanuli modelis did miRwevad SeiZleba davasaxeloT is faqti, rom sawarmoo sabWoebsa da profkavSirebs Soris Camoyalibda ara gadaulaxavi konkurenciis urTierTobani, aramed mimdinare sakiTxebis gadasawyvetad TanamSromlobis tradicia. am bolo samoci wlis ganmavlobaSi sawarmoo sabWos wevrTa 70%ze meti iyo agreTve profkavSiris wevri, sadac sazogadoebriv sawyisebze mniSvnelovan funqciebs asrulebda. im dros, roca sawarmoo sabWo koleqtivis, xelmZRvanelobisa da profkavSiris winaaRmdegobaTa velSi moqmedebs, rogorc `sasazRvro organo~ (Fürstenberg 2000 [1958]), menejmenti koleqtivs, sawarmoo sabWosa da kompaniis xelmZRvanelobisa da damsaqmebelTa asociaciebis ZiriTad interesebsa da miTiTebebs Soris unda lavirebdes. sawarmoo sabWosa da menejmentis interesTa Soris konfliqti samuSao wesiT wydeba. gamonaklisia Ria konfliqtebi. iq, sadac Cndeba Ria uTanxmoeba ganawilebisa da organizebis sakiTxebSi, xSirad saqmeSi gareSe moTamaSeebi arian CarTuli. sawarmoo sabWo da menejmenti sawarmoTa doneze Sesabamisi organizaciebis umniSvnelovanes warmomadgenlebad gvevlinebian. maT sxvadasxva uflebrivi statusi aqvT miniWebuli da, rogorc wesi, araTanabari saxelisuflebo resursebi moepovebaT. ase rom, Cveulebriv, ar SeiZleba visaubroT samrewvelo urTierTobis sferoSi
145
pr
aqt
ik
ul
i m
ag
al
iT
eb
iTanabari Zalis moTamaSeebze. moTamaSeebi, romlebic sawarmoTa doneze moqmedeben, satarifo xelSekrulebebis politikis sferoSi gankargulebaTa gacemis uflebas saTavo organizaciebis doneze gadascemen da amgvarad misdeven istoriulad Camoyalibebul institutTa models, romelic dRemde mxars uWers TanamSromlobis reJims. am modelis umniSvnelovanesi komponentebi SeiZleba davyoT politikur da ekonomikur komponentebad.
Ø erToblivi marTvis gamowvevebi
sawarmos marTvaSi monawileobis modeli, romelic sawarmoo sabWoebs, sawarmoTa donis profkavSirul moRvaweebs (nawilobriv gavlenas rom axdenen ekonomikuri sakiTxebis gadawyvetaze) da sameTvalyureo sabWoebSi warmodgenili dargobrivi profkavSirebis profesiul warmomadgenlebs Soris Sromis danawilebas efuZneba, dRes axali gamowvevebis winaSe dgas.
1. erTobliv marTvaSi monawileTa damakavSirebeli Zalebi sus-tdeba. konkretul sawarmoSi Sromis politikis sakiTxebze gadawyvetilebaTa miRebis ufro maRali donis aRiareba ueWveli ar aris. igi qcevis istoriulad Camoyalibebul meqanizmebsa da politikur ZalTa Tanamedrove Tanafardobas gamoxatavs. iq, sadac menejmenti xedavs Sanss, gansazRvros sakuTari satarifo politika ise, rom amiT sawarmoSi konfliqtebi ar gamoiwvios da ekonomikur mwarmoeblobas safrTxe ar Seuqmnas, is cdilobs kidec, amgvarad moiqces. amasTanave, am bolo wlebSi socialuri demokratiis proeqti ufro xSirad iZleva naTel postulats: marTvaSi muSakTa monawileoba aris ara xelmZRvanelobis mier gaRebuli mowyaleba, aramed kanonmdeblobiT dawesebuli monawileobis ZiriTadi ufleba, romelic ganxilvas TiTqmis ar eqvemdebareba.
ufro maRali donis politikis legitimurobisa da aRiarebisaTvis mniSvnelovania, sawarmos doneze moqmedi moTamaSeebi xedavdnen, rom maT aqvT gavlena da maTi interesebi warmodgenilia saTavo organizaciebSi. rogorc wesi, saTavo organizaciebi unda misdevdnen am princips, raTa TavianTi wevrebis erTgulebasa da pasuxismgeblobas miaRwion. amasTanave, tradiciebma mniSvnelovani SemakavSirebeli faqtoris roli Seasrula, rac samrewvelo urTierTobaTa politikur ganzomilebas ganapirobebda. Tumca am bolo 20 wlis ganmavlobaSi maTi mniSvneloba SesamCnevad mcirdeba. germanuli sawarmoebis umetesobaSi ramdenime aTeul wels arsebobda droSi gamocdili uflebamosilebaTa danawileba, romelic eWvs ar iwvevda da Taobidan Taobas gadaecemoda. magram iqmneba STabeWdileba, rom saTavo organizaciebisa da sawarmoTa donis moRvaweebis kulturul tradiciebze dafuZnebuli es kavSirebi mniSvnelobasa da zegavle
146
pr
aqt
ik
ul
i m
ag
al
iT
eb
inas kargavs: 1980iani wlebidan SeimCneva saTavo organizaciis mier dadgenili normebis Sesustebis tendencia. menejmenti da sawarmoo sabWoebi sul ufro xSirad avlenen damoukideblobas, Riad acxadeben, rom ar eTanxmebian saTavo organizaciis gadawyvetilebebs, da uars amboben am gadawyvetilebaTa Sesrulebaze.
2. sawarmoo sabWo aris sakontaqto partniori da yvela Tanam-Sromlis interesTa warmomadgeneli. seriozuli gamowvevaa sakvanZo TanamSromelTa da danarCeni koleqtivis interesebis samarTliani warmodgena. am bolo xanebSi sawarmoTa koleqtivebis struqtura Zlier Seicvala; mniSvnelovnad gaizarda im muSakTa raodenoba, romelTac vadiani SromiTi xelSekruleba aqvT dadebuli, agreTve imaTi raodenoba, vinc arasrul ganakveTze muSaobs an daqiravebuli muSakia. aman SeiZleba sawarmoSi konfliqtis potenciali Seqmnas da damRupvelad imoqmedos marTvaSi monawileobis sakiTxebze, radgan igi asustebs solidarobas da arTulebs Suamavlobas. sawarmoo sabWo valdebulia mudmivad cvalebadi koleqtivis interesebi daicvas; amasTanave, zogjer Zalian rTulia sustad daculi TanamSromelTa jgufebis interesTa ise warmatebiT da marjved warmodgena, rogorc ZiriTadi koleqtivisa.
3. sawarmos erToblivi marTvis models korporaciuli pasu-xismgeblobis damasustebeli Zalebi ewinaaRmdegebian. sawarmoebSi muSakTa warmomadgenlobiTi organoebis Sesaxeb kanonis (Be-triebsverfassungsgesetz) Seqmnis periodSi warmoebaSi gadawyvetilebebs, rogorc wesi, igive pirebi iRebdnen, romlebic ekonomikur riskebs eweodnen. marTvaSi sawarmoo sabWos monawileoba warmoebis organizebisa da sakadro sakiTxebiT Semoifargleboda. magram, Cveulebriv, zog SemTxvevaSi SesaZlebeli iyo ekonomikur gadawyvetilebebze msjelobac, maTi Sedegebis Sesarbileblad. Tumca globalizaciis Sedegad da sawarmos mflobelebisa da menejmentis gancalkevebis gamo sul ufro xSirad daiSveba ekonomikuri gadawyvetilebebi, romlebic ewinaaRmdegeba rogorc koleqtivis, ise kompaniis interesebs. amave dros, sawarmoTa donis moRvaweebs ar ZaluZT am gadawyvetilebebze raime gavlenis moxdena maTi miRebis momentSi. zogjer sawarmoo sabWos SeuZlia molaparakebebis meSveobiT Seasustos gadawyvetilebis mimRebTa zemoqmedeba, magram mimdinare movlenebi da kompaniebSi dafuZnebuli `finansur bazarze orientirebuli kontrolis~ sistema erToblivi marTvis models axali problemebis winaSe ayenebs.
4. sawarmoTa internacionalizacia erToblivi marTvis interna-cionalizacias moiTxovs. Sromis pirobebis gauaresebis gamamarTlebel argumentTa Soris erTerT ZiriTad argumentad rCeba biznesis sxvadasxva adgilmdebareobas Soris konkurencia. xSirad is
147
pr
aqt
ik
ul
i m
ag
al
iT
eb
ierTi da imave kompaniis teritoriul ganyofilebebs Soris iCens Tavs. ase, magaliTad, avtomobilebis axali modelebis Sesaxeb samuSao davaleba mTeli kompaniis masStabiT cxaddeba da, amgvarad, ganyofilebebs Soris konkurencia Sromis anazRaurebis danaxarjTa Semcirebisa da socialur paketTa Sekvecis mizniT gamoiyeneba. Tumca aris solidarobis pirveli pozitiuri gamocdilebac. magaliTad, aseTi solidaroba gamoxates koncern `General Motors”is evropulma qarxnebma, rodesac mTavarma ofisma evropaSi calkeuli qarxnebis daxurvis Taobaze ganacxada. evropuli sawarmoo sabWoebi gaxdnen pirveli mniSvnelovani zenacionaluri organoebi, romlebic ukve dRes mizanmimarTulad iyeneben TavianT uflebamosilebas. miuxedavad amisa, aq aucilebelia kanonmdeblobis srulyofa, raTa muSakTa warmomadgenlebs marTvaSi Tanasworuflebiani monawileoba SeeZloT. meore sfero, sadac marTvaSi monawileoba saerTaSoriso normebs emyareba, evropuli kompaniebia. aqac aseve aucilebelia SemuSavdes strategiebi da koncefciebi, raTa Sansebi sargeblianad iqnes gamoyenebuli da riskebi minimumamde Semcirdes. logika martivia: sawarmos marTvaSi monawileobis uzrunvelsayofad unda gaZlierdes evropuli TanamSromloba sxvadasxva donis gansxvavebuli moqmedi pirebis mozidvis gziT. rac ufro ukeT moxerxdeba es, miT ufro damakmayofilebeli iqneba Sedegebi.
7.5. debatebi minimaluri xelfasebis Sesaxeb avtori: klaudia vainkofi17
aris Tu ara dabali anazRaurebis mniSvnelobis zrda is problema, romelic politikur moqmedebas moiTxovs, Tu igi umuSevrobis Sesamcirebeli strategiis aucilebeli aspeqtia? amaze germaniaSi dResac kamaToben. miuxedavad imisa, rom bolo wlebis ramdenime gamokvlevam daadastura, rom germaniaSi dabali anazRaureba sakmaod gavrcelebuli movlenaa (ix. magaliTad, Schäfer 2003, Rhein/Gart-ner/Krug 2005, Goebel/Krause/Schupp 2005, Eichhorst da sxv. 2005), mainc kidev da kidev moiTxoven dabalanazRaurebadi dasaqmebis gafarToebas, xolo aqaiq dabalanazRaurebadi samuSao adgilebis `da
17 faqtobrivad am ganyofilebis identuri versia gamoqveynda saTauriT `Die politische De-batte über Niedrig-und Mindestlöhne – aus der Gender-Perspektive kommentiert~ (politikuri debatebi dabali da minimaluri xelfasebis Sesaxeb _ komentarebi genderuli perspeqtivebiT). igi iyo Semadgeneli nawili statiisa `Niedrig-und Mindestlöhne. Eine Analyse aus der Gender-Perspe-ktive~ (dabali da minimaluri xelfasebi. analizi genderuli perspeqtivebiT), romelic daibeWda gamocemaSi Friederike Maier, Angela Fiedler (red.) (2008), Verfestigte Schieflagen. Ökono-mische Analysen zum Geschlechterverhältnis (CaduRabebuli problemebi. genderul urTierTobaTa ekonomikuri analizi), berlini; madlobas vuxdiT gamomcemloba `Edition Sigma~s da avtorebs gadabeWdvis uflebis moniWebisaTvis.
148
pr
aqt
ik
ul
i m
ag
al
iT
eb
inergvis~ moTxovniTac ki gamodian.18
am bolo dros debatebi ufro metad imaze imarTeba, (mxolod) saxel mwifom unda agos pasuxi dabali xelfasis danamatze, romelic SinameurneobebisaTvis aucilebel saarsebo minimums uzrunvelyofs, Tu aucilebelia Sromis anazRaurebis minimaluri zoma dadgindes satarifo xelSerulebis anda kanonmdeblobis doneze, raTa Seiqmnas imis garantia, rom sawarmoebi gamudmebiT ar Seamcireben xelfass. qvemoT ganxilulia zogierTi klasikuri argumentis safuZvlianoba, rodesac zogi emxroba, zogic _ ara dabalanazRaurebad saqmianobas anda Sromis anazRaurebis minimaluri zomis dadgenas. iqve mocemulia komentarebi genderuli perspeqtivebiT.
dabalanazRaurebadi saqmianobis sasargeblod xSirad mohyavT mosazreba, rom is gamoiyeneba erTgvar tramplinad ufro maRalanazRaurebadi saqmianobis dasawyebad. oRond am Temaze ramdenime aqtualuri gamokvlevis Sedegebi optimizmis safuZvels ar iZleva: egreT wodebuli aRmavali mobiloba dabalanazRaurebadi saqmianobis saxeobebidan bolo wlebSi sagrZnoblad Semcirda (Sdr. Rhein/Gartner/Krug 2005). amas adasturebs agreTve dasaqmebis federaluri saagentos monacemTa analizi. igi Sromisa da kvalifikaciis institutma Caatara. Cven SevamowmeT, rogoria im muSakebis xvedriTi wili, romlebic 1998 wels srul ganakveTze muSaobdnen, iRebdnen xelfass zRvris qvemoT, romelic dabalanazRaurebadi saqmianobisaTvis iyo dadgenili, da romlebmac 2003 wels SeZles am zRvris gadakveTa. amis miRweva saSualod 34,4%ma, e. i. 2003 wels momuSaveTa mesamedze odnav metma, moaxerxa. Tumca es monacemi Zlier meryeobda sxvadasxva jgufis muSakTa mixedviT: maRalanazRaurebadi samuSaos miReba ufro ioli xdeboda axalgazrdobisTvis (62,3% _ 25 welze naklebi asakis axalgazrdebis jgufebi), maRali kvalifikaciis mqone specialistebisTvis (53,6% _ umaRlesi ganaTlebis mqone pirebiT dakompleqtebuli jgufebi), mamakacebisTvis (50,4%). qalTa Soris dabalanazRaurebadi saqmianobis seqtoridan gamoRweva 27,1%ma, anu mSromel qalTa TiTqmis mesamedma, SeZlo (Bosch/Kalina 2007: 45).
ukiduresad winaaRmdegobrivad fasdeba dabalanazRaurebadi saqmi
18 aq konkretuli citatebis monaxva gaZneldeba. sagangebo publikaciaTa umetesobaSi dabalanazRaurebadi dasaqmebis gafarToebis moTxovna metnaklebad SeniRbulia. ase, magaliTad, saubaria imaze, rom aucilebelia anazRaurebis didi ganfantva, rom dasaSvebia dabalanazRaurebadi Sromis konkurentunariani anazRaurebebi, rom aRsadgenia Sromis anazRaurebasa da socialur Semweobebs Soris arsebiTi sxvaoba; saubaria imazedac, rom saWiroa aSSTan SedarebiT germaniaSi arsebuli `momsaxurebis seqtoris xarvezis~ aRmofxvra. moviyvanT magaliTs germaniis mTavrobasTan arsebuli ekonomikis eqspertTa sabWos wliuri (20062007 wlebi) daskvnidan: `Tumca momsaxurebis seqtorSi arsebobs SromiTi mowyobis nairgvari SesaZleblobebi, rogorc sxva qveynebis, magaliTad, aSSis gamocdileba mowmobs, TviT Cveni warsulisTvis Tvalis gadavlebac gviCvenebs, rom momsaxurebis dabalanazRaurebad seqtorSi mravali samuSao adgili gaqra Sromis anazRaurebis danaxarjebis metismeti zrdis Sedegad~ (Sachverständigenrat 2006: 370).
149
pr
aqt
ik
ul
i m
ag
al
iT
eb
ianoba socialuri politikis TvalTaxedviT. erTi mxare amtkicebs, rom xelfasi, Tuki adamiani srul ganakveTze muSaobs, unda hyofnides mas damoukidebeli arsebobisaTvis da aseTi muSaki siRaribeSi araviTar SemTxvevaSi ar unda imyofebodes; meore mxare ki xazgasmiT acxadebs, rom dabalanazRaurebadi saqmianoba aucileblad rodi iwvevs siRaribes. zogjer imasac ki amboben, rom adamianebi, romlebic dabalanazRaurebad samuSaos asruleben, Cveulebriv, amgvarad uzrunvelyofen damatebiTi Sromis sargos (Sdr. magaliTad, Brenke/Eichhorst 2007). orive Tvalsazrisi agreTve gulisxmobs, rom qalebis dabalanazRaurebadi saqmianoba naklebad seriozuli problemaa. ase, magaliTad, minimaluri xelfasis SemoRebis momxreTa yuradRebis centrSia ojaxis mama, romelic srul ganakveTze muSaobs (zogjer zeganakveTuradac Sromobs), magram ise cotas iRebs, rom ojaxs ver uzrunvelyofs. iqmneba STabeWdileba, rom qalebisTvis es problema ase mwvave araa: Tuki amdeni qali muSaobs arasrul ganakveTze anda arasrul SromiT saqmianobas eweva, ra Tqma unda (yovel SemTxvevaSi, es farTod gavrcelebuli azria), isini ZiriTadad `jibis fulisTvis~ muSaoben da, amrigad, miuxedavad dabali xelfasisa, siRaribe ar emuqrebaT, imdenad, ramdenadac uTuod hyavT qmrebi an partniorebi, romlebsac meti Semosavali aqvT.
am msjelobebSi mxolod isaa swori, rom yvela dabalanazRaurebadi muSaki marTlac ar cxovrobs siRaribeSi, ramdenadac calkeuli Sinameurneobebis Semosavali ramdenime xelfasisagan yalibdeba da amitomac siRaribis zRvarze maRlaa. marTlac, siRaribis ZiriTadi mizezi, upirveles yovlisa, aris umuSevroba anda anazRaurebadi samuSaos uqonloba da mxolod nawilobriv _ dabali xelfasi. RaribTa xvedriTi wili, romlebic dabalanazRaurebad seqtorSi iyvnen dasaqmebuli, germaniaSi ukve 1990iani wlebis bolos 41%s Seadgenda. am maCvenebelma sakmaod gadaaWarba evrokavSiris saSualo maCvene bels (37%) (Marlier/Ponthieux 2000). saeWvod gveCveneba agreTve varaudi, rom dabali xelfasis mqone qalebi ojaxis sxva wevrebis xarjze arian uzrunvelyofili: bekeris mier Catarebuli gamokvlevebis (Becker 2006a) Tanaxmad, dabalxelfasiani qalebi (19%) siRaribis zRvars miRma imyofebian, odnav ufro qvemoT, vidre dabalxelfasiani mamakacebi (22%). garda amisa, Sinameurneobis Semosavlis ganxilvisas araa gaTvaliswinebuli, rom iseTi socialuri sargoebi, rogorebicaa pensia da umuSevrobis Semweoba, sakuTari gamomuSavebis safuZvelze gamoiangariSeba. da bolos, gasaTvaliswinebelia, rom partnioris xarjze uzrunvelyofa stabilurobiT ar gamoirCeva. situacia myisve Seicvleba da didxansac SeiZleba gagrZeldes, Tu qalma dakarga samuSao, qmars gaeyara anda sulac dakarga marCenali.
minimaluri xelfasis SemoRebis winaaRmdeg xSirad is argumenti mohyavT, rom Sromis dabali anazRaureba dabal mwarmoeblobas gamo
150
pr
aqt
ik
ul
i m
ag
al
iT
eb
ixatavs, xolo saxelmwifos mier dabali xelfasis minimaluri zomis dakanoneba samuSao adgilebis Semcirebas gamoiwvevs. imazedac msjeloben, rom aRniSnulis Sedegad yvelaze metad dabalkvalificiuri samuSao Zala dazaraldeba. magram germaniaSi dabal xelfass mxolod dabali kvalifikaciis muSakebi ar iReben. piriqiT, im muSakebis daaxloebiT sam meoTxeds, romlebic germaniaSi dabalanazRaurebad samuSaos asruleben, aqvs dasrulebuli profesiuli da TviT umaRlesi ganaTlebac ki. minimaluri xelfasis SemoRebis efeqtianobac araerTgvarovania. 1999 wels did britaneTSi gauCndaT SiSi, rom minimaluri xelfasi samuSao adgilebis arsebiT Semcirebas gamoiwvevda, Tumca faqtobrivad dasaqmeba Zlier gaizarda, gansakuTrebiT bolo xanebSi, da es moxda im pirobebSic ki, roca mini malurma xelfasma mniSvnelovnad moimata (Bosch/Weinkopf 2006a). aSSSi 2006 wels 650 ekonomistze meti (maT Soris nobelis premiis xuTi laureati iyo) gamovida Sromis anazRaurebis minimaluri zomis arsebiTad gazrdis moTxovniT (Economic Policy Institute 2006).
germanel ekonomistebs amgvari diferencirebuli midgomebi jer kidev ar SeumuSavebiaT. germanel ekonomist profesionalTa did umravlesobas miaCnia, rom Sromis anazRaurebis minimaluri zomis SemoReba TavisTavad uaryofiT gavlenas moaxdens dasaqmebis doneze. ase, magaliTad, evropul ekonomikur gamokvlevaTa centris (ZEW) prezidenti, volfgang franci, 2005 wlis 12 aprils presaSi werda: „ekonomistTa Soris arcerT TezisTan mimarTebiT ar gabatonebula iseTi erTsulovneba, rogoric imasTan dakavSirebiT, rom Sromis anazRaurebis minimalur zomas mavne zemoqmedeba aqvs“ (citirebulia Schultenis (2005: 190) mixedviT).
msgavsi argumentebi moiyvana bavariel ekonomistTa gaerTianebam (Vereinigung der Bayerischen Wirtschaft 2006: 7), roca sxva qveynebSi Sromis anazRaurebis minimaluri zomis SemoRebis gamocdilebas ikvlevda: „magram Sromis bazarze misi pozitiuri zemoqmedebis Sesaxeb cnobebi ara gvaqvs“.19
sinamdvileSi Sromis bazarze Sromis anazRaurebis minimaluri zomis damkvidrebis efeqti jerjerobiT Teoriulad ar damuSavebula, xolo Catarebuli gamokvlevebi gacilebiT diferencirebul Sedegebamde mivida (Sdr. Bosch/Weinkopf 2006b). magaliTisaTvis SeiZleba moviyvanoT amerikis ekonomikur konsultantTa sabWos (romelic
19 aqve keTdeba agreTve (mcdari) gancxadeba, rom Sromis anazRaurebis minimaluri zoma did britaneTsa da irlandiaSi ar gavrcelebula „marTlac dabalkvalificiur samuSao Zalaze“ (Vereinigung der Bayerischen Wirtschaft 2006: 8). did britaneTSi profesiis aTvisebisa da aucilebel unarCvevaTa SeZenis pirvel etapze (es 6 Tves gulisxmobs) SesaZloa muSaks sxvasTan SedarebiT cota gadauxadon (egreT wodebuli ganviTarebis ganakveTi – „devel-opment rate“. Sdr. Bosch/Weinkopf 2006b: 3637). magram igi ar aris sayovelTao gamonaklisi dabali kvalifikaciis muSakebisaTvis.
151
pr
aqt
ik
ul
i m
ag
al
iT
eb
iSeesabameba germaniis mTavrobasTan arsebul germaniis ekonomikis eqspertTa sabWos) gamoTqma, romelic prezidentisaTvis wardgenil 1999 wlis moxsenebaSi gaxmovanda: „faqtebis erToblioba gvaiZulebs vivaraudoT, rom Sromis anazRaurebis minimaluri zomis mokrZalebuli gazrda dasaqmebas sakmaod sustad daetyoba an sulac ar daetyoba“ (citirebulia Schultenis (2005: 198) mixedviT).
aqtualur daskvnaSi (bofingeri da sxv. 2006) konstatirebulia: „vinaidan empiriuli gamokvlevebi ar iZleva erTmniSvnelovan suraTs, amitomac SeuZlebelia mocemulobad miviRoT, rom Sromis anazRaurebis minimaluri zomis damkvidreba yovelTvis damRupvelad imoqmedebs dasaqmebaze, yovel SemTxvevaSi, Tuki es minimaluri zoma gazrdili ar aris“.
Cveni azriT, germaniaSi Sromis anazRaurebis minimaluri zomis SemosaRebad kidev ori metad woniani argumenti arsebobs: Sromis bazarze dempingis winaaRmdeg brZola, rac germaniaSi sul ufro vrceldeba da is, rac am problemasTan mWidrod aris gadaxlarTuli _ sabazo materialuri daxmarebis CarCoebSi dabali xelfasis subsidirebiT gazrdili saxelmwifo xarjebi. germaniaSi dabalanazRaurebadi seqtoris zrda imaze miuTiTebs, rom satarifo xelSekrulebebis sistema, romelic didi xnis ganmavlobaSi icavda dargobriv doneze damkvidrebul minimalur standartebs, ukve aRar aris saimedo damcveli dabali anda ukiduresad dabali xelfasisagan. satarifo xelSekrulebaTa savaldebulo gavlena mcirdeba rogorc aRmosavleT, ise dasavleT germaniaSi, magram zogjer agreTve dabalia SeTanxmebuli xelfasebi (Sdr. Deutscher Bundestag 2004).
Cveni gaangariSebiT, 2006 wels germaniaSi 5,5 milioni adamiani saaTSi daaxloebiT 7,50 evros (daricxul Tanxas) iRebda. es is Tanxaa, romelsac im droisaTvis savaldebulo minimaluri xelfasis saxiT profkavSirebi moiTxovdnen. am muSakTa TiTqmis or mesameds qalebi Seadgenen, rac germaniaSi dasaqmebul qalTa 19,8%ia. 1,9 milionamde adamiani saaTSi 5 evroze naklebs gamoimuSavebda (Kalina/Weinkopf 2008). es germaniaSi erT saaTSi gamomuSavebuli saSualo xelfasis 33%ia. amitom es muSakebi iReben kidev ufro naklebs, vidre nebadarTulia aSSSi, sadac minimaluri xelfasi (romelic sxva qveynebTan SedarebiT ufro simboluria) daaxloebiT imave donezea (da, amasTanave, male arsebiTad unda gaizardos).
evrokavSiris 27 qveynidan 20ma SemoiRo Sromis anazRaurebis minimaluri zoma. danarCen saxelmwifoebSi aris meqanizmebi, romelTac ZaluZT ufro farTod moicvan satarifo xelSekrulebebi, vidre germaniaSi. iseT qveynebSi, rogorebicaa safrangeTi, niderlandi, didi britaneTi, belgia, luqsemburgi da irlandia, minimalurma xelfasma 2007 wlis Semodgomaze rva evros gadaaWarba, xolo zog maTganSi _ cxra evrosac ki.
152
pr
aqt
ik
ul
i m
ag
al
iT
eb
iTviT damsaqmebelTa banakSic, sadac tradiciulad (samSeneblo dargis garda) uaryofdnen Sromis anazRaurebis gansazRvraSi saxelmwifos Carevas, ukve ismis moTxovna, SemoRebul iqnes minimaluri standartebi, raTa SesaZlebeli iyos mzardi dempingis winaaRmdeg brZola. gansakuTrebiT aqtiuroben asociaciebi, romlebic saqmianobis or sferos warmoadgenen. eseni arian dasufTavebis komerciuli samsaxurebi da droebiTi SromiTi mowyobis saagentoebi; anu es is dargebia, sadac momuSaveTa Soris metia qalTa xvedriTi wili. dasufTavebis komerciuli seqtori sul axlaxan iqna Setanili muSakTa sazRvargareT mivlinebis Sesaxeb kanonSi da amitomac satarifo xelSekrulebebi amJamad savaldebuloa da ucxour kompaniebzedac vrceldeba. droebiTi Sromis sferos damsaqmebelTa samidan ori didi federacia moiTxovs Sromis anazRaurebis minimaluri dargobrivi normebis SemoRebas, raTa Serbildes zrdadi dempingi da arsebobdes imis garantia, rom sazRvargareTuli kompaniebi, romlebic SesaZloa momavalSi SemoiWrnen germanul bazarze, valdebuli gaxdebian, daemorCilon muSakTa sazRvargareT mivlinebis Sesaxeb kanons da SeinarCunon minimaluri standartebi (ufro detalurad ix. Weinkopf 2006).
meore argumenti, romelic Sromis anazRaurebis minimaluri zomis SemoRebis sasargeblod mohyavT, socialuri saxelmwifos finansur bazasTanaa dakavSirebuli: germanuli sawarmoebi dRemde imedovneben, rom dabali xelfasebis pirobebSi saxelmwifo uzrunvelyofs, magaliTad, damatebiT socialur Semweobebs, Tuki Sinameurneobis moTxovnilebebi sakuTari gamomuSavebis xarjze ar iqneba uzrunvelyofili da dakmayofilebuli. 2006 wlis oqtomberSi, dasaqmebis federaluri saagentos monacemebiT, ukve 20,9% Sromisunariani Semweobis mimRebi (5,339 milionidan 1,117 milioni) muSaobda, Tumca maT damatebiT hqondaT ufleba, mieRoT sabazo materialuri daxmareba. umravles SemTxvevaSi es dasaqmebulebi (Semweobis yvela mimRebis 11,3%, anu 601 533 adamiani) valdebuli iyvnen, Tanxa socialur fondebSi gadaericxaT. 440 055 adamiani (sabazo materialuri daxmarebis yvela mimRebis 8,3%) srul ganakveTzedac ki muSaobda. sabazo materialuri daxmarebis mimRebi momuSave qalebis wilma Seadgina 48,4% maT Soris, vinc sruli socialuri paketiT muSaobda, xolo 55,1%s Seadgendnen isini, vinc arasrul SromiT saqmianobas eweoda. garda amisa, bekeris gamokvlevis (Becker 2006b) mixedviT, mravali adamiani, romlebsac ufleba hqondaT, mieRoT danamati saxelmwifosagan, ar sargeblobda am uflebiT. Sromis anazRaurebis minimaluri zomis dadgena arcerT SemTxvevaSi sulac ar xdida zedmets aseT danamats, ramdenadac dabal saaTobriv ganakveTTan erTad Tavis rols asrulebda samuSao saaTebis raodenoba da Sinameurneobis sidide, oRond udavoa, rom is arsebiTad Seamcirebda am tipis „kombinirebul anazRaurebaze“ (Kombilöhnen) gaweul finansur xarjebs da bo
153
pr
aqt
ik
ul
i m
ag
al
iT
eb
ilos mouRebda saxelmwifos xarjze xelfasebis Semcirebas.
xSirad miaCniaT, rom sabazo materialuri daxmarebis mimRebni, romlebic arasrulyofili dasaqmebis (minisamuSaoebi) pirobebSi muSaoben, saxelmwifo transferebisa da sakuTari Semosavlis Sexamebis „optimizacias axdenen“: anu zustad imdens gamoimuSaveben, rom es Tanxa ar gascdes socialuri daxmarebis zRvars („eSmakuri samuSao“. Sdr. Grabowsky da sxv. 2006). Tumca aq gaTvaliswinebuli ar aris is faqti, rom minisamuSaoebs amave dros zrdian kompaniebi personalis Secvlis strategiis gamo; ar SeiZleba xelaRebiT vivaraudoT, rom muSakebi am samuSaoebs sakuTari nebiT asruleben. magaliTad, dasufTavebis komerciul dargSi arasruli Tu sruli ganakveTis samuSaoebi, romlebzedac socialuri daxmareba vrceldeba, upirveles yovlisa, rezervirebulia xelmZRvaneli personalis mier (Hieming da sxv. 2005, Jaehrling/Weinkopf 2006). gaurkvevelia, SeiZleba Tu ara situaciis gardatexa, Tuki sabazo materialuri daxmarebis moculobis gansazRvrisas Seicvleba gamomuSavebis aRricxvis wesebi ukeT anazRaurebadi samuSaos sasargeblod, rogorc amas fiqroben, magaliTad, bofingeri da misi Tanaavtorebi (bofingeri da sxv., 2006). am SemTxvevaSi mniSvnelovnad gauaresdeboda im pirTa mdgomareoba, romelTac mcire damatebiTi Semosavali aqvT (Sdr. IMK-WSI-Arbeitskreis Kombilohn 2007). amasTanave, gansakuTrebiT dazaraldebodnen qalebi.
mTlianobaSi, Cveni azriT, bevri ram metyvelebs imaze, rom saWiroa germaniaSi Sromis anazRaurebis savaldebulo minimaluri standartebi iqnes SemoRebuli. mravali SesaZlo Teoriuli variantidan, qalTa TvalTaxedviT, saukeTeso gadawyvetileba iqneboda Sromis anazRaurebis minimaluri zomis daweseba, radgan am gziT gaxdeboda SesaZlebeli saqmianobis nebismier dargSi xelfasis qveda mijnis gansazRvra. satarifo xelSekrulebebSi minimaluri ganakveTebis dadgena ara alternatiuli, aramed, ukeTes SemTxvevaSi, damxmare gadawyvetilebaa, ramdenadac mxolod ramdenime dargSi aris imis aucilebeli pirobebi, rom es ganakveTebi yvelasaTvis misaRebi gaxdes. imis miRwevac unda moxerxdes, rom moxdes dargebis CarTva muSakTa sazRvargareT mivlinebis Sesaxeb kanonSi. dabalanazRaurebadi saqmianobis tipur seqtorebSi, sadac qalTa xvedriTi wili didia, satarifo xelSekrulebaTa debulebebi xSirad ar vrceldeba.
TavisTavad, Sromis anazRaurebis minimaluri zomis dadgena avtomaturad ver uzrunvelyofs yvela qals damoukidebeli arsebobis saSualebebiT. TviT saaTSi 7,50 evroc ki (an 8,50 evro, romelsac dRes profkavSirebi moiTxoven), xSirad ar aris sakmarisi amisTvis, gansakuTrebiT imitom, rom germaniaSi qalebis mniSvnelovani nawili arasrul ganakveTze anda arasrulyofili dasaqmebis pirobebSi muSaobs.
154
8. Semdgomi gansja
gamocemaTa seria „socialuri demokratiis kursi“ gvaZlevs kompass, romliTac SesaZlebelia socialuri demokratiis ZiriTad sakiTxebSi garkveva da politikis sxvadasxva sferoSi orientireba. magram misi mizani ar aris da mas arc ZaluZs yovlismomcveli pasuxebis mocema. socialuri demokratiis gza – rogorc idea da rogorc politikuri moqmedeba – mudmivad unda Semowmdes, gamoicados da gadaisinjos. mxolod amis Semdeg migviyvans igi warmatebamde.
es daskvniTi Tavic misi gagrZelebaa da Cven gvsurs, upirveles yovlisa, vaiZuloT mkiTxveli, Cafiqrdes warmodgenil sakiTxebze: rogor SeiZleba SevqmnaT kargi ekonomikuri politika socialuri demokratiis pirobebSi da ra gamowvevebi elis socialur demokratias 21e saukuneSi?
amJamad socialuri demokratiis ekonomikuri politikis mTavari gamowvevaa axali, sazogadoebisaTvis misaRebi wonasworobis sistemis Seqmna, romelic saxelmwifosa da bazris urTierTobas moawesrigebs. am TvalsazrisiT germaniis socialdemokratiuli partiis hamburgSi miRebuli programa Sesabamis orientirs saxavs:
„Cven migvaCnia, rom bazari aris ekonomikuri koordinaciis aucilebe-li forma da igi sxva alternativebze maRla dgas. magram sakuTar Tavs mindobili bazari brmaa rogorc socialuri, ise ekologiuri Tval-sazrisiT. mas ar SeuZlia, damoukideblad uzrunvelyos sakmarisi ra-odenobis sazogadoebrivi sikeTe. Tavisi potencialis gamosavlenad bazars sWirdeba regulireba saxelmwifos mxridan, romelsac Seu-Zlia gamoiyenos sanqciebi, efeqtiani kanonebi da uzrunvelyos samar-Tliani faswarmoqmna.~ (hamburgis programa 2007: 17)
axalaxali gamowvevebis momlodine socialurma demokratiam gamudmebiT unda gaiumjobesos Tavi evoluciuri ganviTarebis gziT. cvlilebaTa piroba gaxdeba misi safuZvlebis codna da realobis naTlad xedva da gageba.
yovelive es socialuri demokratiis ekonomikur politikasac exeba. am wignSi naCvenebia, rom socialuri demokratiis sabaziso Rirebulebani, romlebic konkretulad aris Camoyalibebuli ZiriTad uflebaTa Sesaxeb SemuSavebul gaerTianebuli erebis organizaciis paqtebSi, socialuri demokratiis ekonomikuri politikis mkafio profils gviqmnis. igi kompasiviT unda emsaxuros Tanamedrove, Rirebulebebze orientirebul ekonomikur politikas, romelic zrdis, socialuri Tanasworobisa da mdgradi ganviTarebis principebze aigeba.
155
damatebiTi literatura: socialuri demokratiis akademiis veb-gverdze mocemu-lia SerCeuli sakiTxavi masala (komentarebTan erTad): www.fes-sozialede-mokratie.de/materi-alien.
Tanamedrove eko-nomikuri poli-tikis kvlevebi da analizi moce-mulia fridrix ebertis fondis ekonomikisa da socialuri poli-tikis departa-mentis publika-ciebSi: www.fes.de/wiso
bibliografia
Josef Ackermann (2008), Finanzkrise: Ackermann fordert mehr Regulierung, in: manager-magazin online vom 18.03.2008.
Jennifer Amyx (2004), Japan’s Financial Crisis: Institutional Rigidity and Reluctant Change, Princeton.
Masahiko Aoki und Gary R. Saxonhouse (2000), Finance, Governance, and Competitiveness in Japan, Oxford.
Masahiko Aoki, Gregory Jackson, Hideaki Miyajima (Hg.) (2007), Corporate Governance in Japan: Institutional Change and Organizational Diversity, Oxford.
Ernst Baier u. a. (2002), Lebens- und Arbeitsbedingungen des Industrieproletariats, Duisburg.
Irene Becker (2006a), Mindestlöhne – ein Instrument (auch) zur Förderung der Gender-Gerechtigkeit?, in: Gabriele Ster-kel, Thorsten Schulten, Jörg Wiedemuth (Hg.), Mindestlöhne gegen Sozialdumping. Rahmenbedingungen – Erfahrungen – Strategien, Hamburg, gv. 61–79.
Irene Becker (2006b), Armut in Deutschland: Bevölkerungs-gruppen unterhalb der ALG-II-Grenze. Johann-Wolfgang-Goe-the-Universität. Arbeitspapier des Projektes „Soziale Gerech-tigkeit“, Nr. 3, Frankfurt am Main.
Peter Bofinger (2007), Grundzüge der Volkswirtschaftslehre, me2 gamocema, München.
Peter Bofinger, Martin Dietz, Sascha Genders, Ulrich Walwei (2006), Vorrang für das reguläre Arbeitsverhältnis: ein Konzept für die Existenz sichernde Beschäftigung im Niedriglohnbereich. Gutachten für das Sächsische Ministerium für Wirtschaft und Arbeit (SWMA), o. O.
Gerhard Bosch und Thorsten Kalina (2007), Niedriglohnbe-schäftigung in Deutschland, in: Gerhard Bosch, Claudia Wein-kopf (Hg.), Arbeit für wenig Geld: Niedriglohnbeschäftigung in Deutschland, Frankfurt am Main, gv. 20–105.
Gerhard Bosch und Claudia Weinkopf (2006a), Mindestlöhne in Großbritannien – ein geglücktes Realexperiment, in: WSI-Mitteilungen, 3, gv. 125–130.
Gerhard Bosch und Claudia Weinkopf (unter Mitarbeit von Thorsten Kalina) (2006b), Gesetzliche Mindestlöhne auch in Deutschland? Expertise im Auftrag der Friedrich-Ebert-Stiftung, Gesprächskreis Arbeit und Qualifi zierung, Bonn.
Karl Brenke und Werner Eichhorst (2007), Mindestlohn für Deutsch-land nicht sinnvoll, in: DIW-Wochenbericht, 9, gv. 121–131.
Bundesagentur für Arbeit (2006), Beschäftigung von erwerbs-fähigen Hilfebedürftigen, Oktober 2006, Nürnberg.
Bündnis 90/Die Grünen (2002), Die Zukunft ist Grün, Grundsatz-programm von BÜNDNIS 90/DIE GRÜNEN, beschlossen auf der Bundesdelegiertenkonferenz am 15.–17. März 2002 in Berlin.
Hans Martin Bury und Thomas Schmidt (1996), Das Banken-kartell: die Verflechtung von Geld, Macht und Politik, München.
Friedrich Engels (1988), Herrn Eugen Dührings Umwälzung der Wissenschaft (Anti-Dühring), Karl Marx und Friedrich Engels Gesamtausgabe (MEGA), tomi 27, Berlin.
Eurostat, Statistische Datenbank der Europäischen Kommis-sion, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/sta-tistics/search-database.
FDP (1997), Wiesbadener Grundsätze. Für die liberale Bürger-gesellschaft, beschlossen auf dem Bundesparteitag der F.D.P. am 24. Mai 1997 in Wiesbaden.
Milton Friedman (1973), Capitalism and Freedom, Chicago.
Thomas L. Friedman (2005), The World Is Flat: A Brief History of the Twenty-First Century, New York.
Friedrich Fürstenberg (2000 [1958]), Der Betriebsrat als Grenz-institution, in: Friedrich Fürstenberg (Hg,), Arbeitsbeziehungen im gesellschaftlichen Wandel, München/Mering.
Sigmar Gabriel (2008), Links neu denken. Politik für die Mehr-heit, München.
William A. Galston (2008), How Big Government Got Its Groove Back, in: American Prospect, vol. 19, no. 6, Washing-ton, D. C., gv. 23–26.
Heide Gerstenberger (2006), Die subjektlose Gewalt. Theorie der Entstehung bürgerlicher Staatsgewalt, me2 gamocema, Münster.
Robert Gilpin (2001), Global Political Economy: Understanding the International Economy Order, Princeton/Oxford.
Jan Goebel, Peter Krause, Jürgen Schupp (2005), Mehr Armut durch steigende Arbeitslosigkeit, in: DIW-Wochenbericht, 10, gv. 725–730.
Fabian Grabowsky, Alexander Neubacher, Michael Sauga (2006), Die große Flut. Dank Hartz-Reformen haben Hunderttausende Niedrigverdiener neuerdings Anspruch auf staatliche Hilfe – dar-unter auch viele Selbstständige, in: Der Spiegel, 19, gv. 66–68.
René Haak (Hg.) (2006), The Changing Structure of Labour in Japan, London.
Peter A. Hall und David Soskice (Hg.) (2001), Varieties of Capitalism. The Institutional Foundations of Comparative Advantage, New York/Oxford.
Hamburger Programm (2007), Grundsatzprogramm der Sozi-aldemokratischen Partei Deutschlands, beschlossen auf dem Hamburger Bundesparteitag der SPD am 28. Oktober 2007.
Volker Happe, Gustav Horn, Kim Otto (2009), Das Wirtschafts-lexikon. Begriffe. Zahlen. Zusammenhänge, Verlag J.H.W. Dietz Nachf., Bonn.
Anke Hassel (2006), Die Schwächen des deutschen Kapitalis-mus, in: Volker Berghahn, Sigurt Vitols (Hg.), Gibt es einen deutschen Kapitalismus? Die soziale Marktwirtschaft im Welt-system, Frankfurt am Main, gv. 200_214.
Volker Hauff (Hg.) (1987), Unsere gemeinsame Zukunft: der Brundtland-Bericht der Weltkommission für Umwelt und Ent-wicklung, Greven.
Gustav W. Heinemann (1972), Grußwort auf dem IG-Metall- Kongress „Qualität des Lebens“ am 11. April 1972 in Oberhau-sen, in: IG Metall (Hg.), Aufgabe Zukunft, tomi 1.
Thomas Meyer und Nicole Breyer (Mitarbeit) (2005b), Die Zukunft der Sozialen Demokratie, Bonn.
Hyman P. Minsky (1986), Stabilizing an Unstable Economy, New Haven.
Alfred Müller-Armack (1947), Wirtschaftslenkung und Markt-wirtschaft, Hamburg.
Joachim Münch und Mikiko Eswein (1998), Bildung, Öffent-lichkeit und Arbeit in Japan. Mythos und Wirklichkeit, Berlin.
Werner Pascha (Hg.) (2004), Systemic Change in the Japanese
156
damatebiTi literatura:
socialuri demokratiis
Rirebulebebisa da fesvebis
Sesaxeb damate-biTi informacia,
teqstebi da masalebi moce-mulia fridrix
ebertis fondis onlainaka-
demiis modulSi `socialuri
demokratia~: www.fes-online-
akademie.de
ekonomikasTan da ekonomikis
siaxleebTan daka-vSirebuli yvela
mniSvnelovani sakiTxis mokle
ganxilva mocemu-lia gamocemaSi `Das Wirtschafts-lexikon. Begriffe.
Zahlen. Zusam-menhänge~, Volker
Happe, Gustav Horn, Kim Otto
(ixileT gv. 18).
and German Economies. Convergence and Differentiation as a Dual Challenge, London/New York.
Matthias Platzeck, Peer Steinbrück, Frank-Walter Steinmeier (2007), Auf der Höhe der Zeit, Berlin.
OCED, Organisation für wirtschaftliche Zusammenarbeit und Entwicklung, OECD.Stat Extracts,http://stats.oecd.org.
Hans J. Pongratz und G. Günther Voss (2003), Arbeitskraftunter-nehmer: Erwerbsorientierung in entgrenzten Arbeitsformen, Berlin.
Robert Reich (2008), Superkapitalismus. Wie die Wirtschaft unsere Demokratie untergräbt, Frankfurt am Main/New York.
Thomas Rhein, Hermann Gartner, Gerhard Krug (2005), Niedriglohnsektor: Aufstiegschancen für Geringverdiener verschlechtert. IAB-Kurzbericht vom 10. März 2005, Nürnberg.
Jörg Rössel (2005), The Semantic of Social Structure: An Inter-national Comparison, Köln.
Dani Rodrik (1997), Has Globalization Gone Too Far?, Washington, D. C. Sachverständigenrat (2005), Die Chance nutzen – Reformen mutig voranbringen, Sachverständigenrat zur Begutachtung der gesamtwirtschaftlichen Entwicklung, Jahresgutachten 2005/06, Wiesbaden.
Sachverständigenrat (2006), Widerstreitende Interessen, ungenutzte Chancen, Sachverständigenrat zur Begutachtung der gesamtwirt-schaftlichen Entwicklung, Jahresgutachten 2006/07, Wiesbaden.
Claus Schäfer (2003), Effektiv gezahlte Niedriglöhne in Deutschland, in: WSI-Mitteilungen, 56, gv. 420–428.
Fritz W. Scharpf (1987), Sozialdemokratische Krisenpolitik in Europa, Frankfurt am Main/New York.
Manfred G. Schmidt (2000), Immer noch auf dem mittleren Weg? Deutschlands politische Ökonomie am Ende des 20. Jahrhunderts, in: Roland Czada, Helmuth Wollmann (Hg.), Von der Bonner zur Berliner Republik, Wiesbaden, gv. 491–513.
Thomas Schulten (2005), Gesetzliche Mindestlöhne in Europa. Institutionelle Regelungen und ökonomische Konsequenzen, in: Eckhard Hein (Hg.), Löhne, Beschäftigung, Verteilung und Wachstum, Marburg, gv. 185–208.
CDU (2007), Freiheit und Sicherheit. Grundsätze für Deutsch-land, Grundsatzprogramm der CDU, beschlossen auf dem 21. Parteitag am 3.–4. Dezember 2007 in Hannover.
Hansgeorg Conert (2002), Vom Handelskapital zur Globalisie-rung. Entwicklung und Kritik der kapitalistischen Ökonomie, me2, gadamuSavebuli gamocema, Münster.
Herman Daly (1996), Beyond Economic Growth: The Econo-mics of Sustainable Development, Boston.
Herman Daly und John Cobb (1989), For the Common Good, Boston.
Alistair Darling (2008), Darling invokes Keynes as he eases spending rules to fight recession in: The Guardian, 20. Okto-ber 2008, gv. 4.
Michael Dauderstädt (2009), Krisenzeiten: Was Schulden vermögen und was Vermögen schulden, Friedrich-Ebert-Stiftung (Hg.), Bonn.
Michael Dauderstädt (2007), Aufschwung 2007: die Verantwor-tung der Lohnpolitik, WISO-direkt, Analysen zur Wirtschafts- und Sozialpolitik, Bonn.
Helmut Demes (1998), Arbeitsmarkt und Beschäftigung, in: Deutsches Institut für Japanstudien (Hg.), Die Wirtschaft Japans. Strukturen zwischen Kontinuität und Wandel, Ber-lin, gv. 135–164.
Deutscher Bundestag (1998), Abschlußbericht der Enquete- Kommission „Schutz des Menschen und der Umwelt – Ziele und Rahmenbedingungen einer nachhaltig zukunftsverträglichen Entwicklung“, Deutscher Bundestag: Drucksache 13/11200 vom 26. Juni 1998, Berlin.
Deutscher Bundestag (2004), Wandel der Arbeitswelt und Modernisierung des Arbeitsrechts, Deutscher Bundestag: Drucksache 15/2932, Berlin.
Die Linke (2007), Programmatische Eckpunkte. Programmati-sches Gründungsdokument der Partei Die Linke, beschlossen durch die Parteitage von WASG und Linkspartei.PDS am 24. und 25. Mai 2007 in Dortmund.
Daniel Dirks und Silke-Susann Otto (1998), Das „japanische Unternehmen“, in: Deutsches Institut für Japanstudien (Hg.), Die Wirtschaft Japans. Strukturen zwischen Kontinuität und Wandel, Berlin, gv. 211–244.
Ronald Dore (2000), Stock Market Capitalism: Welfare Capi-talism: Japan and Germany versus the Anglo-Saxons, Oxford.
Ronald Dore, William Lazonick, Mary O’Sullivan (1999), Varieties of Capitalism in the Twentieth Century, in: Oxford Review of Economic Policy, vol. 15, gv. 102–120.
Economic Policy Institute (2006), EPI on the Minimum Wage, EPI News, October 27, 2006, Washington, D. C.
Christoph Egle (2006), Deutschland: der blockierte Muster-knabe, in: Thomas Meyer (Hg.), Praxis der Sozialen Demo-kratie, Wiesbaden, gv. 273–326.
Werner Eichhorst, Hermann Gartner, Gerhard Krug, Thomas Rhein, Eberhard Wiedemann (2005), Niedriglohnbeschäftigung in Deutschland und im internationalen Vergleich, in: Jutta All-mendiger, Werner Eichhorst, Ulrich Walwei (Hg.), IAB Handbuch Arbeitsmarkt. Analysen, Daten, Fakten, Nürnberg, gv. 107–142.
Qualität des Lebens. Beiträge zur vierten internationalen Arbeitstagung der Industriegewerkschaft Metall für die Bun desrepublik Deutschland, 11. bis 14. April 1972 in Oberhausen, Frankfurt am Main, gv. 14–17.
Michael Heinrich (2004), Kritik der politischen Ökonomie. Eine Einführung, 1li gamocema, Stuttgart.
Bettina Hieming, Karen Jaehrling, Thorsten Kalina, Achim Van-selow, Claudia Weinkopf (2005), Stellenbesetzung im Bereich „ein-facher“ Dienstleistungen. Abschlussbericht einer Studie im Auftrag des Bundesministeriums für Wirtschaft und Arbeit, Nr. 550, Berlin.
Lew Hinchmann (2006), USA: Residual Welfare Society and Libertarian Democracy, in: Thomas Meyer (Hg.), Praxis der Sozialen Demokratie, Wiesbaden, gv. 327–373.
Gustav Horn (2005), Die deutsche Krankheit: Sparwut und Sozialabbau, München.
IMK-WSI-Arbeitskreis Kombilohn (2007), Was tun im Nied-riglohnbereich? Eine kritische Auseinandersetzung mit einem neueren Kombilohnkonzept, IMK-Report, Nr. 18, Düsseldorf.
Thorsten Kalina und Claudia Weinkopf (2008), Neue Berech-nung des IAQ zu Niedriglöhnen in Deutschland. 2006 arbeiteten 5,5 Millionen Beschäftigte für Bruttostundenlöhne unter 7,50 €, Manuskript, Gelsenkirchen.
Paul Kevenhörster, Werner Pascha, Karen Shire (2003), Japan: Wirtschaft – Gesellschaft – Politik, Wiesbaden.
John Maynard Keynes (1966), Allgemeine Theorie der Beschäf-tigung, des Zinses und des Geldes, München/Leipzig.
John Maynard Keynes (1926), The End of Laissez-Faire: The
157
Tormeti sakvanZo sityva:
1. Tanasworoba(gv. 78 da a. S.)
2. globalizacia(gv. 51 da a. S., gv. 105 da a. S.)
3. ZiriTadi uflebebi(gv. 58 da a. S.)
4. sabaziso Rirebulebebi(gv. 55 da a. S.)
5. Rirseuli Sroma(gv. 11, gv. 140 da a. S.)
6. kapitalizmi(gv. 17 da a. S., gv. 23 da a. S., gv. 28 da a. S., gv. 42 da a. S., gv. 46 da a. S.)
7. sabazro ekonomika(gv. 42 da a. S., gv. 49 da a. S.)
8. minimaluri xelfasi(gv. 124 da a. S.)
9. erToblivi marTva(gv. 39 da a. S., gv. 79, gv. 140 da a. S.)
10. mdgradi ganviTareba(gv. 70 da a. S.)
11. socialuri Tanasworoba(gv. 67 da a. S.)
12. zrda(gv. 65 da a. S.)
Consequences of the Peace (axali gamocema 2009), New York.
Philip Lawn (2003), A theoretical foundation to support the Index of Sustainable Economic Welfare (ISEW), Genuine Pro-gress Indicator (GPI), and other related indexes, in: Ecological Economics 44, gv. 105–118.
James R. Lincoln und Michael L. Gerlach (2004), Japan’s Net-work Economy: Structure, Persistence, and Change, Cambridge.
Eric Marlier und Sophie Ponthieux (2000), Low-Wage Employees in EU Countries, European Commission, Statistical Office: Statistics in Focus/Population and Social Conditions, 11/2000, Luxemburg.
Karl Marx (1991), Kritik der politischen Ökonomie, Karl Marx und Friedrich Engels Gesamtausgabe (MEGA), tomi 10, Berlin.
Karl Marx und Friedrich Engels (1987), Manifest der Kommu-nistischen Partei, Berlin (West).
Donella Meadows u. a. (1972), Die Grenzen des Wachstums – Berichte des Club of Rome zur Lage der Menschheit, München.
Wolfgang Merkel u. a. (2003), Defekte Demokratie, tomi 1: Theorie, Opladen.
Thomas Meyer (2006), Praxis der Sozialen Demokratie, 1li gamocema, Wiesbaden.
Thomas Meyer (2005a), Theorie der Sozialen Demokratie, 1li gamocema, Wiesbaden.
Joseph A. Schumpeter (1950), Kapitalismus, Sozialismus und-Demokratie, München.
Amartya Sen (1999), Development as Freedom, New York.
Hans-Werner Sinn (1986), Risiko als Produktionsfaktor, in: Jahrbü-cher für Nationalökonomie und Statistik, München, gv. 557–571.
Adam Smith (1974), Der Wohlstand der Nationen. Eine Unter-suchung seiner Natur und seiner Ursachen, München.
Robert Solow und Charles Wyplosz (2007), in: Ronald Schett-kat, Jochem Langkau (Hg.), Aufschwung für Deutschland. Plädoyer international renommierter Ökonomen für eine neue Wirtschaftspolitik, Bonn, gv. 35–47.
Joseph E. Stiglitz (2002), Die Schatten der Globalisierung, Berlin.
Wolfgang Streeck (1995), German Capitalism. Does it exist? Can it survive?, Köln.
Wolfgang Streeck und Kozo Yamamura (Hg.) (2003), The End of Diversity? Prospects for German and Japanese Capitalism, Ithaca, New York.
Simon Vaut (2007), Hoffnung wagen, Berliner Republik 3/2007, Berlin, gv. 78–83.
Simon Vaut (2008), Amerikas Hoffnung, Berliner Republik 1/2008, Berlin, gv. 79–81.
Vereinigung der Bayerischen Wirtschaft (2006), Mindestlöhne – Gefahr für den Arbeitsmarkt. Argumentation. Die Stimme der Wirtschaft vom 14.3.2006, München.
Gert G. Wagner und Wolfgang Wiegard (2002), Volkswirt-schaftliche Forschung und Politikberatung, in: Irene Becker u. a. (Hg.), Soziale Sicherung in einer dynamischen Gesellschaft, Frankfurt am Main, gv. 770–788.
Klaus Peter Weinert (2008), Auf lange Sicht sind wir alle tot. Die Wirtschaftsprognosen des John Maynard Keynes, Deutsch-landradio Kultur, Radiofeuilleton Kalenderblatt, Sendung vom 5. Juni 2008, URL: (zuletzt eingesehen am 8. Januar 2009).
Claudia Weinkopf (2006), Mindestbedingungen für die Zeit-arbeitsbranche? Expertise im Auftrag des Interessenverbandes
Deutscher Zeitarbeitsunternehmen (iGZ). Institut Arbeit und Technik, Gelsenkirchen.
Ernst Ulrich von Weizsäcker (2006), Grenzen der Privatisie-rung, Stuttgart.
Steward Wood (2001), Business, Government, and Patterns of Labour Market Policy in Britain and the Federal Republic of Germany, in: Peter A. Hall, David Soskice (Hg.), Varieties of Capitalism. The Institutional Foundations of Comparative Advantage, New York/Oxford, gv. 247–274.
socialuri demokratiis safuZvlebi
ekonomika da socialuri demokratia
socialuri saxelmwifo da socialuri demokratia
globalizacia da socialuri demokratia
evropa da socialuri demokratia
integracia, migracia da socialuri demokratia
saxelmwifo, samoqalaqo sazogadoeba da socialuri demokratia
mSvidoba da socialuri demokratia
giwvevT socialuri demokratiis Sesaxeb diskusiaSi monawileobis mi-saRebad. amgvari diskusiis SesaZleblobas fridrix ebertis fondis so-cialuri demokratiis akademia gTavazobT. rva saswavlo kursi sabaziso Rirebulebebs da socialuri demokratiis praqtikul sferoebs eZRvneba:
www.fes-soziale-demokratie.de
158
avtorebis Sesaxeb
iohen dami (Jochen Dahm, *1981) _ aris fridrix ebertis fondis politi
kuri akademiis referenti. swavlobda miunstersa da malagaSi polito
logias, komunikaciis mecnierebasa da sajaro samarTals.
d-ri mihael dauderStedti (Dr. Michael Dauderstädt, *1947) _ 1980 wlidan muS
aobs fridrix ebertis fondSi. 2006 wlidan xelmZRvanelobs ekonomikuri
da socialuri politikis ganyofilebas; manamde saerTaSoriso politikis
analizis ganyofilebis xelmZRvaneli iyo. swavlobda maTematikas, eko
nomikasa da ganviTarebis politikas aaxenSi, parizsa da berlinSi.
peter franci (Peter Franz, *1953) _ 1988 wlidan muSaobs garemos, bunebis
dacvisa da birTvuli reaqtorebis usafrTxoebis federalur saminis
troSi. 1999 wlidan berlinSi xelmZRvanelobs ganyofilebas `garemo
da ekonomika, inovacia da dasaqmeba, garemos auditi~. swavlobda sa
xalxo ekonomikasa da marTvis mecnierebebs.
tobias gomberti (Tobias Gombert, *1975) _ pedagogi da seminarebis orga
nizatori sawarmoo sabWoebis wevrTaTvis. 2003_2005 wlebSi iyo `axal
gazrda socialistebis~ federaluri Tavmjdomaris moadgile, xolo
2005_2007 wlebSi _ `axalgazrda socialistebis~ gamgeobis wevri. am pe
riodSi monawileobda axalgazrda socialistTa skolis daarsebaSi. 2007
wlidan socialuri demokratiis akademiis treneria. aris mTavari avtori
wignisa `socialuri demokratiis safuZvlebi~. aseve avtoria samecniero
naSromebisa Jan Jak rusos, marqsistuli Teoriisa da eTikis Sesaxeb.
d-ri erik gurgsdisi (Dr. Erik Gurgsdies, *1944) _ 1993 wlidan fridrix
ebertis fondis meklenburgwina pomeraniis federaluri miwis biuros
xelmZRvanelia. swavlobda ekonomikasa da sociologias. iyo ekonomi
kis docenti bergnoiStadtisa da arensburgis umaRles saxalxo sko
lebSi, aseve hamburgis ekonomikisa da politikis umaRles skolaSi.
kristian kreli (Dr. Christian Krell, *1977) _ fridrix ebertis fondis
TanamSromeli _ pasuxismgebelia socialuri demokratiis akademiis
muSaobaze. swavlobda politologias, istorias, ekonomikur mecniere
bebsa da sociologias zigenisa da iorkis universitetebSi. 2007 wels
daicva disertacia politologiis dargSi Temaze `gsdpis, didi bri
taneTis leiboristuli partiisa da safrangeTis socialisturi par
tiis evropolitika~.
159
d-ri florian maieri (Dr. Florian Mayer, *1975) _ aris garemos, bunebis
dacvisa da birTvuli reaqtorebis usafrTxoebis federaluri sami
nistros referenti ganyofilebaSi ̀ garemos dacva da ekonomika, inovacia
da dasaqmeba, garemos auditi~, aseve kiTxulobs leqciebs haidelbergis
universitetSi. swavlobda ekonomikur da socialur mecnierebebs.
prof., d-ri verner faSa (Prof. Dr. Werner Pascha, *1957) _ dRevandeli duis
burgesenis universitetis profesori aRmosavleT aziis ekonomikis /
iaponia da korea/ dargSi. swavlobda saxalxo ekonomikas londonSi
(londonis ekonomikis skola, LSE), nagoiaSi /iaponia/ da gansakuTrebiT
_ braisgaus raionis qalaq fraiburgSi, sadac aseve mieniWa doqtoris
xarisxi da profesoris wodeba.
prof., d-ri volfgang Srederi (Prof. Dr. Wolfgang Schroeder, *1960) _ 2009 wlidan muSaobs brandenburgis miwis Sromis, socialuri dacvis, qalTa
da ojaxis saqmeTa saministroSi, xolo 2006 wlidan aris profesori da
muSaobs Temaze `politikuri sistema gfrSi/saxelmwifos transfor
macia kaselSi~. manamde muSaobda sxvadasxva Tanamdebobaze IG Metallis (liTongadamamuSavebelTa profkavSiris) gamgeobaSi, aseve eweoda peda
gogiur da samecniero saqmianobas mainis frankfurtSi, darmStadtsa
da harvardSi. swavlobda politologias marburgSi, venaSi, tiubin
gensa da mainis frankfurtSi, xolo doqtoris xarisxi mieniWa gisenSi.
Stefan tidovi (Stefan Tidow) _ muSaobs garemos, bunebis dacvisa da
birTvuli reaqtorebis usafrTxoebis federaluri saministros gan
yofilebaSi `garemos dacva da ekonomika, inovacia da dasaqmeba, gare
mos auditi~. dReisaTvis is SvebulebaSia da dasaqmebulia bundestagis
fraqciaSi `kavSiri 90/mwvaneebi~.
simon fauti (Simon Vaut, *1977) _ aris brandenburgis miwis Sromis, so
cialuri dacvis, qalTa da ojaxis saqmeTa saministros referenti. ro
gorc socialuri demokratiis akademiis treneri, xelmZRvanelobs se
minarebs ekonomikisa da globalizaciis Temebze. muSaobda socialuri
kvlevebisa da socialuri ekonomikis institutSi, Herties samTavrobo
marTvis skolaSi, aseve ekonomikuri TanamSromlobisa da ganviTarebis
organizaciaSi (OECD).
d-ri klaudia vainkofi (Dr. Claudia Weinkopf, *1963) _ duisburgesenis
universitetis Sromisa da kvalifikaciis institutis kvleviTi ganyo
filebis „moqniloba da usafrTxoeba“ (FLEX) ufrosis movaleobis Sem
srulebeli da xelmZRvaneli. swavlobda dortmundSi saxalxo ekonomi
kas sociologiis ganxriT; iqve mieniWa doqtoris xarisxi.
160
saredaqcio jgufi:
ia TikanaZe
Tamar beriZe
nanuli WyoiZe
arCil TavaZe
gulnaz erqomaiSvili