Wolfgang Günter Lerch-Bağdat'ta Ölüm Hallac-ı Mansur

7/31/2019 Wolfgang Gnter Lerch-Badat'ta lm Hallac- Mansur

1/130

Wolfgang Gnter Lerch _ Badat'ta lm Hallac- Mansur (Tod in Bagadad oder Leben und Sterben des al-Halladsch)Kitaplar, uygarla yol gsteren klardr.

UYARI:

www.kitapsevenler.com

Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yerolarak grdmz sitemizdeki tm e-kitaplar, 5846 sayl kanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleriamacyla ekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran ve benzeri yardmc aralara,uyumlu olacak ekilde, "TXT", "DOC" ve "HTML" gibi formatlarda, tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak,sadece grme engelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "engelli-engelsiz elele" dncesiyle,hibir ticari ama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk esasna dayal olarak, engelli-engelsiz yardmsever arkadalarmzn younemei sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibir ekilde ticari amala veya kanunaaykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tm yasal sorumluluklar kullanana aittir.Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir.

www.kitapsevenler.com web sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmek ve kitap okumaalkanln pekitirmektir.

Ben de bir grme engelli olarak kitap okumay seviyorum. Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyorum.Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr teekkrediyorum.

Bilgi paylamakla oalr.Yaar MutluLGL KANUN:5846 sayl kanun'un "Altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veyayaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar ama gdlmeksizin birengellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakfveya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn

verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemezve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz.Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur."


2/130

Bu e-kitap grme engelliler iin dzenlenmitir.Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn taranm vehazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduu sevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmekiin bir kitabnz tarayp, [email protected] adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz.

Bu kitaplar, size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek, ltfen bu aklamalar silmeyiniz.

Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz...Teekkrler.

Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara.www.kitapsevenler.com

Tarayan: Yaar Mutluwww.kitapsevenler.com

www.yasarmutlu.come-posta: [email protected]

Wolfgang Gnter Lerch _ Badat'ta lm Hallac- Mansur (Tod in Bagadad oder Leben und Sterben des al-Halladsch)


3/130

t a r i h i r o m a n


4/130

5"-KTAP ZERNE

922 ylnda Badat'ta zndklkla sulanan bir adam, mollalarn

verdii bir fetva ile armha gerilmitir.

Suu, Tanryla olan zel ilikisini halka aklamaya cret etmesidir.

Bazlar iin ise iiler, Maniheistler ve Hindular gibi "gvenilmez

unsurlarla" yazmasndan dolay bir devlet dmandr.

Wolfgang Gnter Lerch bu kitap ile Hallac- Mansur'un yaamn ve

yaptklarn roman diliyle anlatmaktadr.

1946 doumlu Wolfgang Gnter Lerch Germenistik, Felsefe,

arkiyat ve lahiyat renimi grmtr. 1978 ylndan bu yana

Frankfurter Allgemeine gazetesinin Ortadou editrln

yapmaktadr.


5/130

1997 Patmos Verlag GmbH & Co. KG

Artemis & Winkler Verlag, Dsseldorf und Zrich

Orijinal Ad Tod

in Bagadad

oder

Leben und Sterben

des al-Halladsch

2000 Yurt Kitap-Yayn

eviren Atilla Dirim

Yurt Kitap-Yayn 106 * Tarihi Romanlar Dizisi 15

ISBN 975-7076-27-9 1. Bask

2000, Ankara

Dizgi Yurt Kitap-Yayn

Kapak Hazrlk Ali mren

Bask Cantekin Matbaas, Ankara

Yurt Kitap-YaynMerutiyet Cad. 11/22 Kat: 6

Kzlay-ANKARA Tel &

Fax: (0 312) 417 35 49 e-

posta:[email protected]

BADAT'TA LM

HALLAC-I

MANSURW O L F G A N GGN T E R L E R C Ht a r ih i r o m a n e v ir i : A t i l la

D ir im
mailto:[email protected]:[email protected]:[email protected]


6/130

ark'n Sesi

Ben ark'imKendimle barm,Fakat asrlardan beriDerin bir uykudaym.

Badem gzl Semiramis'in, Onunkzkardeleri Kleopatra ve

Astarte'nin Gzellii benimgzelliimdir.

Yz kapl Thebai'yi kurdum,Babil'inisularndaKil tulalar ge ykselttim,Musa'nn asasn gelecee tadm.

Peygamberlerin ayak izleriyleDoludur topram. imdeyaamaya devam eden SadeceNasrah'nn ruhu deil.

Sardanapal'n at yaralarn Acshl yreimde Ve bamrtyorum Hl Fenike'ninklleriyle.

Ben ark'imKendimle barm,Fakat asrlardan beriDerin bir uykudaym.

Konumaktan sarho oldum Vegebeyim ebedi kurtulua.

Kim bilebilirNeler olacan ,Uykumdan uyandm zaman?


7/130

BR PROFESR ORTADAN KAYBOLUYOR

"... ve o derin bir uykuya dald."Washington Irving, Rip van Winkle

Bu sayfalarn gerek bilge, gerek pek o kadar bilge olmayanokurlar, ellerindeki metnin hi de azmsanmayacak bir

ksmn mteveffa olarak nitelendirebileceimiz ProfesrEduard Wilhelm Klapproth'a borlu olduklarn bilmelidirler.Berlin niversitesi arkiyat Blm yesi olan bu profesr,eski ran payitaht sfahan'a son derece allmadk biraratrma gezisinde bulunmaya gitmiti. Mool zamanndankalma el yazmalar konusunda aratrma yapmak istiyordu,fakat bunun asl anlam, bu eski ark ehrinin pazaryerlerinde, kprlerinde ve sokaklarnda btn gn oradanoraya dolamak ve bir anda geride hibir iz brakmadanortadan kaybolmak idi. ran ve Alman hkmetleri arasndaksa sreli diplomatik bir kriz bile yaanmasna sebep olan

bir hadise! Profesrn artk dul olarak nitelendirilebilecekkars, kocasnn Khiaban-e ah Tahmasp'da elinde bolmiktarda eski ark seramii ve bakr bulunan bir tacirletantn sylyordu. Eski ark sanat eserlerinin tutkulu birkoleksiyoncusu olan Klapp-roth, zerinde Sassansslemeleri bulunan olaanst gzellikte bir bakr tepsiyle

ilgilenmi ve bu vesileyle yeni bir dost kazanmt: AbbasAa. Profesr bu tacirden en bandan beri holanmt.Abbas Aa da kendisine bykbabasnn kuann hl okiyi hatrlad efsa-

7


8/130

nev Profesr Browne gibi akc bir Farsa ile meslei veran'da bulunma sebepleri hakknda bilgi veren bu Alman

bilgini karsnda hayrete dmt. Ksa bir sre sonrakonumann klasik ran edebiyatna gelip dayanmas profesrartmamt. ran'da edebiyatn herkese ait olduunu

biliyordu. ster bir bakrc ustas olsun, ister sokak satcs,neredeyse herkes Hafz, Sadi, ehname'rdn lmsz airiFirdevs gibi statlarn eserlerinden binlerce dizeyi ezberdenokuyabilirdi. Oysa profesrn vatannda en bilge insanlar bileAbbas Aa'nm deyimiyle birer "air-ah" olan Goethe ve

Schiller'den birka dize okumay glkle baarabilirdi.Bylece iki dost sk sk bir ay bahesinde, bazen de

Abbas Aa'nm evinde bir araya gelerek, bol bol gevezelikediyorlard. Krllamaya yz tutmu sakal, bakml sa-natkr elleri ve ark bilgelii dolu gzleriyle bu orta yaladam, gerekten de en yksek dereceden bir lim olduunuuzun sre gizlemeyi baaramamt. sfahan niversitesiarivine her hafta birka kez urad iin, profesre Mooldnemi el yazmalar konusunda yardmc olmayaalacan sylyordu. Sylediine gre niversiteninimdiki rektr Rstem Efendi, ok yakn bir ocukluk ar-kadaym. Klapproth'un arad her eyi elde edebilirmi.

Bylece profesrn misyonu beklentilerinin aksine sonderece iyi balamt. Profesr iki hafta sonra karsnayazd bir mektupta almalarn umduundan ve asksuratl meslektalarnn homurdanmalarndan ok daha iyi

gittiini belirtiyordu. Abbas Aa verdii szleri tutmutu.Gazan Han'n ran'a hkmettii dneme ait Fars tarihilerininel yazmalarn inceleme imknna kavumutu. Gazan Hanran'n fethinden sonra slam' kabul eden ve bu dininglenmesi iin elinden geleni ardna

8

koymayan ilk Mool hkmdaryd. Bu nedenle onundnemi sadece batl tarihiler iin deil, ranl bilginler iinde zel bir anlam ve neme sahip olmutu. Bu arada RstemEfendi bu aratrmalarn yeniden canlanmas iin mutlaka

bir yabancnn gelmesinin gereklilii karsnda aknlnbelirtmekten geri kalmamt.

Ayn yln Mays aynn 12. gn Helga KlapprothBerlin'deki evinde kocasndan bir mektup ald. Profesr,iinin bitmek zere olduunu, yakn bir tarihte eve geridneceini yazyordu. ran' terk etmeden nce son bir kez

Rstem Efendi ve Abbas Aa ile "el yazmalaryla ilgilibirka bilimsel konuyu" grmek niyetindeydi. HelgaKlapproth'un bu bilimsel konular hakknda en kk birfikri bile yoktu, nk o gnden bu yana Alman profesrdenhibir haber alnamamt.

SAHNEYE BR GAZETEC IKIYOR

Redaktr Edgar Eigenbrod, salarn dnya gazeteciliininhizmetinde aartm olan efinin odasndan ieri girerken,eldeki bilgiler yaklak olarak bu anlatlanlardan ibaretti.Klapproth'un ortadan kaybolmasndan sonra yllardan berin Asya lkeleri zerine uzmanlam olan Eigenbrod bumeseleyle ilgilenmeye karar vermi, ilk i olarak da

profesrn karsn ziyaret etmiti. Karsnda buz gibi bir

profesr ei bulmay beklemekle yanlmt. Ona kapy aankadn olduka zarif, hatta ekici denilebilecek bir sarnd.Gazeteciye kahve ve kek servisi yaptktan sonra, elindengeldii kadar uzak ran lkesindeki kocasndan sz etmeyealmt.

"Otursanza!" demiti Eigenbrod'un efi her zamanki

9


9/130

kararllk ve nee ifade eden ses tonuyla. Bir yandan daeliyle nndeki koltuu iaret ediyordu. efin azndankan Klapproth kelimesini iittikten sonra, Eigenbrod iinnereye varacan anlamt. Kendisinden profesrnakbetini aratrmas istenecekti.

"Mmkn olduu kadar ihtiyatl davranmanz bilhassarica ediyorum" demiti ef azndan baklay kardktansonra. "O son diplomatik rezaletin zaten hi gerei yoktu.Meselenin ne olduunu bilsem her eyi gze alacam

biliyorsunuz; fakat bu vakada gerekte neler olduunu

mutlaka renmemiz gerekiyor. nsan haklar iin mcadeleetmenin en iyi yolu, sonunda geri alnmas gereken yalanyanl hikyelerden mmkn olduu kadar kanmaktr."

Eigenbrod, efin ne demek istediini gayet iyi biliyordu.Klapproth'un geride hibir iz brakmadan ortadankaybolmasndan iki gn sonra, etrafa profesrn imdikirejimin kurban olduu yolunda sylentiler yaylmaya

balanmt. Profesrn kefettii baz deerli el yazmalarnyurt dna karmaya alt sylenebiliyordu; ortadankayboluu da bu ekilde aklanabilirdi. imdiki rejimin elyazmalar ve antikalar konusunda hakl olarak hi akasyoktu. Birka yl nce byle bir durum uluslararaskamuoyunu ayaa kaldrmt. O zamanlar bir Fransz bilginikendisini Montpellier'e gtrecek olan uaa binmeden

birka dakika nce, Mahad'da bulduu Saman devrine aitson derece deerli iki el yazmasn da yannda gtrmeyealrken yakalanmt. Bu vakann sonucu ise en iyi ekilde

tatlya balanmt: Fransz bilgini politik arenada yaplanbirka manevradan sonra sessizce s-nrd edilmiti.

"Hemen ertesi gn uaa atlayabilirim" dedi Eigenb-

rod. "Sonra da otobsle sfahan'a... Kum kentine ksa birziyaret... eski 'ah Abbas'da her zaman bo bir oda bulu-nur."

Redaksiyondan ayrld srada bu yeni i gezisiniUrsula'ya nasl aklayacan dnyordu. Detmold

blgesinden bir rahibin kz olan Ursula ile evleneli ylolmutu. ok alma merak ve sk sk kt i seyahatleriyznden aralarnda belli bir yabanclk olumutu, zellikle de Ursula'nn "o yer" diye adlandrd n Asya szkonusu olduu zaman bu durum iyice belirginlei-yordu.

Evlendiklerinden pek ksa bir sre sonra Edgar Eigenbrodkarsnn Kzl Deniz'de veya Hazar Denizi'nin ahane gneykumsallarnda bir kerecik olsun banyo yapmak yerine,Grnland' ayanda kayaklarla bir batan dier baadolamay yeleyeceini idrak etmiti. Ursula, "o yer"inataerkil toplum yaps,ile tutkulu din veya siyas yaamndanhi holanmadm aka ifade ediyordu. Edgar, onungizliden gizliye Paris, Viyana veya Washington gibi lksortamlarda gazetecilik yapan meslektalarnn elerinikskandn bilmiyor deildi. Kendisi i gezilerindekocasna elik etmeyi istemedii iin ya ok sevdiiBerlin'de yalnz bana vakit geirmeye alyor, ya daBerlin'den olduka uzak mesafede bulunan Det-mold'deyaayan ailesinin yanna snyordu.

"Eh! Ne yapalm, git bari!" Eigenbrod, Klapproth va-kas hakknda efiyle yapt grmeleri ve planladklar

seyahati uzun uzun anlattktan sonra, Ursula'nn azndansadece bu birka kelimelik yorumu koparabilmiti.

10 11


10/130

VARI

Edgar Eigenbrod Tahran'a ulatnda, hava kararmaya yztutmutu. Uaktan bakt zaman bu ehir ona milyonlarcaampulle klandrlm, dev boyutlarda bir krkayaanmsatmt. Ya da yine dev boyutlarda bir ahtapotu. ElbruzDalar'nn gney yamalarndan aa dklen bir k seli,tozlu ve kurak Kavir Ovas'nda son buluyordu. MehrabadHavaalan'nm bekleme salonunda baklar derhal Kumkentinin ak sakall mollalarnn ve ii devletinin dier din

liderlerinin portrelerine taklmt. Btn bunlar ona en azlkeye girerken yerine getirmek zorunda olduu karmakformaliteler kadar tandkt. Bu formalitelere itiraz etmeninise hi faydas yoktu.

Bagajna kavutuktan yaklak bir saat sonra HotelLale'ye ulamt. Daha kuzeyde bulunan "stiklal" otelindekonaklamay istemeyen tm yabanclar burada iniyordu.Hotel Lale zellikle gazeteciler tarafndan ok tutuluyordu,nk birka admda ehir merkezine ulamak mmknd.On dakika iinde Tahran'in zengin kuzey kesimindengneydeki tren garna ulaan karmak ve tklm tklmotomobil dolu bir yol a olan Wali-Asr'a ulamakmmknd. Devrimden nce bu caddenin ismi egemenslaleye ithafen "Pehlevi Bulvar" ismini tayordu. Fakat odevir artk oktan kapanmt. Hotel Lale, Ei-genbrod'un sonziyaretinden bu yana pek az deimiti. Uzun zamandr

devrimin benzer rneklerde de grld gibi bir yumuamasrecine girdii haberini alyorlard. Gerekten de Eigenbrodbunu ilk bakta fark etmiti. Hotel Lale'nin kabul salonununduvarlarnda yazl olan Amerika kart sloganlar silinmiti.Resepsiyonda bir nebze olsun daha iyi karlanmt veduvardaki raflarda

12

bulunan kitaplarn arasnda renkli ciltler de bulunuyordu.Kk admlarla salonda koarcasna yryen kadnlarn

bartlerinin altndan birka sa teli grnyordu. Bunlarndnda kimyevi temizlik maddeleri, insan teri ve mutfakkokusunda en kk bir deiiklik bile yoktu. Eigenbrod,odasna ktktan hemen sonra, scan da yardmyladeliksiz bir uykuya dald.

Ertesi sabah kahvaltdan hemen sonra slam RehberlikBakanl'na gitti. Bu binada, bata gazeteciler olmak zere,oraya gelenlere gerek anlatlmaya allyordu, lk bakta

tamamen tarafsz bir hviyete brnen ve bu memlekettebeyin ykama diye bir eyin olmadn ispatlamaya alanadamlar, esas amalar olan beyin ykama ileminikendilerine gre gerekletiriyorlard. Resmi grevleri iseyabanclara yardm etmek, onlara "tm meslek sorunlardayardmc olmak"t. Doru ya, misafir kutsald.

Eigenbrod iktidar mekanizmalarnn ne kadar alldkve baya olduklarnn bilincine bir kez daha varmt. Kire

badanal duvarlar ve koridorlaryla bu silik binann iinde,etkilerinin ta Avrupa ve Amerika'da bile hissedildii birenformasyon politikas iliyordu. Sakall, orta boyda, zek

bakmnda alt seviyelerde bulunan devrim brokratlar, ddnyayla olan balantlarn buradan kuruyorlard.Kullandklar aralar ise alma izinleri, akreditife kartlar,mhrler ve kimlik belgeleriydi. Kaps neredeyse herzaman kilitli olan yan odada, lm olan devrim nderininve nder imamlarn teolojik-politik yazlarnn yan sra,

mam Ali bni Ebu Talib'in Belagat Anahtar gibi klasik iieserlerinin basklarndan ynla bulunuyordu. Bunlaryabanc misafirlerin alp gtrmeleri iin dnlmt,fakat kilitli bir kapnn ardna bakmak pek az misafirinaklna geliyordu. Eigenbrod'un her defasnda dndgibi, ak bir hata.

13


11/130

Eigenbrod bu kez de ans eseri Mahmud'un karsnadmt. Son grevinde de ilemleri bakanln bu asksuratl olmayan, hatta sempatik denilebilecek memurutarafndan yaplmt. Mahmud bir zamanlar mhendisolduunu sylyordu. Fakat devrimden ksa bir sre sonra,yani o hareketli 80'li yllarda, memleketinin d basklara kardirenmek durumunda olduunu grd zaman, devrime farkl

bir ekilde hizmet etmeye karar vermiti. Memur bir arkadaona bu bakanlkta alt takdirde grevinin lkeye gelenyabanc gazetecilerle ilgilenmek ve onlarn karsna

kabilecek muhtemel organizasyon bozukluklarnn nnegemek olacan sylemiti. Fakat Mahmud ksa srede buyeni grevi ile sadece oymekte olan ailesine daha iyi yaamkoullar salamakla kalmayp, devlet iin olduka nemli

bilgiler toplayacan da anlamt. Bylece resmi grevliolmakla istihbarat rgt yesi olmak arasndaki ince izgiyifarknda bile olmadan avermiti. Son geliinde Eigenb-rod'ungzne bakanln elemanlar arasnda belli bir oportnizminvarl taklmt. Sempatik Mahmud'da ise bu durum elletutulur vaziyetteydi.

Berlin'de tand bir ranl, bir defasnda bu oport-nizmin neyin zerinde ykseldiini ona aklamaya al-mt. Mahkeme tercman ve eitli uluslararas basnkurulular iin ke yazar olarak alan bu adam, Med-lerzamanndan beri son ikibinbeyz yldr ran'n zerinekm bulunan bask ve despotizmi tasvir etmeye a-

lmt. "Kimin ekmeini yersem, onun arksn sylerim!"arks hem ranl ortaa ahlklarnda, hem de Sadi gibiuygar airlerde rastlanabilen popler bir parolayd.

Eigenbrod, bakanla Kum'a ksa bir ziyarette bulun-duktan sonra sfahan'a gitmek ve gazetesinin gezi kesi

14

iin birka rportaj yapmak istediini syledi. smi dosyayakaydoldu, fakat ona basn kart vermediler. AnlalanFransz profesr olayn inceleyen ve pek de gereiyanstmayacak ekilde okurlarna aktaran bu gazeteye hl

pek iyi gzle baklmyordu. Beklentilerinin aksine kimseonun yanna bir koruyucu melek verme teklifinde

bulunmad, bylece Eigenbrod kendisini kontrol edecekkimse olmadan yola kmay baard.

Hemen ayn gn Alman Bykelilii'nin yaknlarn-daki bir brodan sfahan'a giden bir otobse bilet ald. Ertesi

sabah saat sekizde otobsn hareket noktasndayd. Otobstam vaktinde yola koyuldu.

LN NDEN

Otobs Kum kentinde sadece iki saatlik bir mola verdi. Busre ehir hakknda yle bir izlenim elde etmeye ancakyetiyordu. Eigenbrod, yllar nce ziyaret ettii Dou ranehri Mahad'a gre, Kum kentini ada iiliin temsilcisiolmaya ok daha yakn buluyordu. Sekizinci mam Rza'nnkz kardei Fatma'nn trbesi sadece ehrin sisli siluetineegemen olmakla kalmayp, ayn zamanda din adan daehrin hakimiydi. Burada slam devriminin propagandasnyapmaya hibir zaman gerek duyulmamt. ehrin kendiiindeki iki kutbu olan ticaret ve dindarlk, slam'n ruhunucanl tutuyordu. ehirdeki irili ufakl medreselerin says

belirsizdi. Devrim nderinin Kum'da faaliyet yrtmolmas, ehre zellikle imdiki rejimin taraftarlar arasndaolaanst bir hret kazandrmt. Dierleri ise ya susmu,ya da Hafz ve dier airlerin ince ilenmi kelimerglerinin ardna snmlard.

15


12/130

Eigenbrod, Fatma Camii'nin yanma lk bir ilav Ke-bab' yedikten sonra, lokantann dz damna kt. Oradan bukutsal yapy tm yaln heybetiyle izlemek mmknd.

Otobse geri dnd zaman, tm yolcularn kendisinibeklemekte olduunu fark etti. Onu derhal otobse bindirdilerve yola devam ettiler. sfahan'a daha saatlik yollar vard.Scak ve tozun iinde geecek olan saat. Ufukta ansznrzgr hortumlar beliriyor ve yine anszn gzdenkayboluyorlard. Garip bir ekilde kendi evresinde dnen bukum stunlar, bazen ar tatlar bile yerinden kaldrabilecek

gce sahipti. nsann bu usuz bucaksz dzln arkmasallarnda adlar sk sk geen ifritlerle ve alev gzlgulyabanilerle dolu olduuna inanas geliyordu. Alev alevyanan gnein altnda bir lm lkesi olan byk tuz lDet-im Kebir, batdan douya doru gz alabildiineuzanyor ve sonunda insan llere gre sadece yok oluanlamna gelebilecek olan Lut l'nde sona eriyordu. Hibirranl l sevmiyordu, fakat deiiklik arayan Batllar ldegarip bir ekicilik buluyorlard. Tanr ve br dnya onlar iin

belirsiz, silik glgelerden, dnyann nedenini ve amacnaklamakta kullanlan dnsel yaplardan ibaretti. Kendisiiin br dnya tam anlamyla akl-d olan Batl insan,tanry "ispat etmek" peindedir. ranllar iinse cennetmutlaka bir vaha olmaldr; susayann susuzluunu gideren,gnahkr arndran taze su kaynaklaryla dolu meyve bahesi,Zerdt'n yazlarnda sz edilenpara-deisos. Yaam

bolluktur, l ise lmdr. slam'dan, Peygamber'den,imamlardan ok uzun sre nce yaam olan Eski Msrllarda tpk byle dnyorlard. Cennet, ikin ve aknyapsyla, btn bir varolutur.

16

Tm bunlar bilmesine ramen Eigenbrod gzlerinidardaki metafizik manzaradan bir trl ayramyordu.Scaa ramen lden ayn verdii serinlie benzer bireylerin yayldn hisseder gibi oluyordu. Ik ve glgearasnda keskin kontrastlar, ak ve bulank ufuk arasndakeskin farkllklar. Sonunda yava yava tepeler belirmeye

balad. Yol da eskisi gibi dmdz deildi. Vadilerin iinesinmi, kavak ve servilerle evrili kk kyler, incecikelenmi una benzeyen kum zerrecikleriyle kaplanm bodurallklar. Eigenbrod, birka yl sonra, bu tepeciklerin de

ldeki kum tepeleri haline geleceini dnd. Bilge gzleriin kum denizinin gelecekteki snrlar imdiden bellioluyordu. Bu vaha vadilerinin sakinleri, duygu ve dnolarak Tahran'dan yzlerce yl uzaktaydlar. BuradaPeygamber'in yasalar kimsenin emretmesine gerekkalmadan uygulanyordu.

leden sonrasnn erken saatlerinde sfahan'a geldiler.arkn her yerinde olduu gibi, burada da tketim toplumuolmann ehirler zerinde yaratt kt etki ilk bakta gzearpyordu. ehrin giriinde sal sollu yzlerce araba enkazscak gnein altnda rmeye terk edilmiti, bunlarnarasnda ykselen p dalar ise etrafa satklardayanlmaz kokularla yolcularn dikkatini ekiyordu.Eigenbrod'un kafasndan sfahan isminin Fars dilinde"Dnyann Yars" anlamna geldii geti. Bu deyim bugnancak komik olabiliyordu. Son geliinden bu yana ehrindurumu gzle grlr ekilde ktlemiti. Yolculardan birigazeteciyi sakinletirmeye alt: "lk izlenim daima hayalkrkl yaratr" dedi glmseyerek. "Fakat ehrinmerkezinde durumun deitiini greceksiniz."

"Biliyorum, biliyorum" diye karlk verdi Eigenbrod."Burada daha nce birka defa bulunmutum."

17


13/130

YEN BLMECELER KARISINDA

Devrimden sonra ismi "Abbas" olarak deitirilen "ahAbbas", ehrin kalbinde yer alyordu. Saysz akasya ve devnar aalaryla evrili bir ana caddeden kolaylkla ulalan

bu yap, Zayande-Rud zerinde bulunan eski Safevkprsnden biri olan Sioseh-Pol'a alyordu. Zayande-Rud,sfahan vadisini sulayan nehirdi. Yazn zerinde binlercesinein uutuu incecik bir su yoluna dnen, fakatilkbaharda tekrar yaama dnen bu nehir zerine airler

vgler dzm, ataszleri sylenmiti. Ana cadde zerindeise ehrin en nemlilerinden biri olan "Drt Bahe Medresesi"yer alyordu. Binann gkyzn taklit eden mavi kubbesi,yemyeil yapraklarn arasndan tm ihtiamyla gzearpyordu; akasyalar ve nar aalar burada da serin birglge veriyorlard. slam reniminin en st basamanda

bulunan Tollab'lar, alak sesle konuarak parmak ularndayryorlard. zerlerinde kahverengi bir aba ve balarnda

beyaz sark vard. Birou gzlk takyordu.Eigenbrod, sfahan'da son kez "canavar" ve "eytan"

ahn iktidar dneminde bulunmutu. Eski bir kervansarayolan ah Abbas oteli, o zamanlar iadamlar ve sivil veyaaskeri Amerikal danmanlarla dolup tayordu. Alman veyaFransz turistler de sk sk onlarn arasna karrd.Eigenbrod bu kez otelin bo olduunu fark etti. Byk birdevrimci coku iinde olmad grlen otel personeli kibar

ve alkand. Odasnn penceresinden bakt zaman iavluya yerletirilmi olan masa ve sandalyelerigrebiliyordu. Ban kaldrp ileri baktnda ise bozkrdanesen rzgrlarn meydana getirdii rzgr hortumlarnntad kum zerrelerinin ve scak gnein al-

tndaki mavi gkyznn puslu renginin hatlarn belir-sizletirdii Bahtiyar Dalan gze arpyordu. Bu dalarnardnda ise bilinmeyen bir blge uzanyordu. sfahan'a gelenyabanclardan bir teki bile, ehrin dnyaca nl camilerini,Krk Stun veya Ali Kapu saraylarn ziyaret ettikten sonra

bu dalarn te tarafnda ne tr insanlarn oturduunu veyaorada neler olup bittiini grmeye gitmemiti. Zaten yerlihalk da yabanclar bu tr bir maceraya atlmamalarkonusunda uyaryordu. Sin-bad'm Mknats Da'ndakimaceralarn hatrlyor olabilirler miydi acaba? Yoksasadece eski bir efsaneden mi rkyorlard? Bahtiyarlar,Byk ah Abbas dneminde lkenin zapt edilmez bakentiyaplmadan nce, sfahan da dahil olmak zere ran'n pekok kentine yama seferleri dzenlerlerdi...

Bu dalarn ardnda lm bekliyor, diyordu sfahan-llar, oktan unutulmu zamanlara atfta bulunarak. Budalarn ardnda... bu dalarn ardnda... bu dalarn ardndaTatar l uzanyordu. Buras o kadar korkun bir yerdi ki,alar boyunca hi kimse i kesimlerini aratrmakihtiyacn hissetmemiti.

Akam olmaya balad zaman Eigenbrod ksa birgezinti yapt. Eskiden ah Meydan olan mam. Meyda-n'naolan birka admlk mesafeyi yrd. AkSm serinlii onurpertmiti. eyh Ltfullah Camii'nin turuncu-pembekubbesinin ardnda batmakta olan gne, alacakaranlkmeydana son solgun klarn gnderiyordu. Meydann bir

kesine bitiik olan kapal ar esnaf, bu saatlerdedkknlarn kapam oluyordu. nsanlar meydannortasndaki adrvann etrafnda geziniyor, ekirdek tla-tyor ve kabuklarn yere atyorlard. Birou kendi arala-rnda hsldarcasna konuuyordu. Dudaklarn neredeyse

18 19


14/130

hi oynatmadan konuma tarz, neredeyse tm ranllar iinayrt edici bir zellik olmutu. Bazen meydann ortasndanturistleri gezdiren bir fayton da geiyordu.

Eigenbrod, Abbas Aa'nm dkknn bulmakta zor-lanmad. Fakat kapal jaluziler, tacirin burada olmadnaiaret ediyordu. Onu nerede bulabileceini sorduu in-sanlardan ise onun evinde de olmad, nk kendisindengnlerdir, hatta haftalardr haber alnamad cevabn iitti.Abbas Aa son kez Alman profesrle birlikte Hackprsnn zerinden ay bahesine doru yol alrken

grlmt. Eigenbrod bu kez Rstem Efendi'nin adresinisordu. Gemii ta Zerdt'e kadar uzanan byk bir kltrelmirasn koruyucusu ve efendisi olan ktphane mdr,Zayandeh Rud'un te yakasnda, niversite yaknlarndaoturuyordu. Evi, bulmas ok kolay bir yerdeydi.

Fakat Eigenbrod Rstem Efendi'nin evinden de birsonuca ulaamadan geri dnmek zorunda kalmt. Kapykimse amyordu. Ev olduka uzun bir sredir bo gibiydi.Gazeteci, adam ertesi gn ktphanede ziyaret etmeye kararverdi. Fakat merak bir nebze olsun dinme-miti, tam aksine,kafasndaki soru da gittike ykseliyordu. Abbas Aaneden ortadan kaybolmutu? Ya ktphane mdr? Nedenevi sanki bir anda terk edilmi izlenimi uyandryordu?Yannda alan hi kimse yok muydu? Yoksa izinlimiydiler? Profesr Klapproth'un ortadan kaybolmasnailikin aratrmalarna nereden devam edebilirlerdi?

Eigenbrod ertesi gn Latife ile tant. Bu kadn AbbasAa'nn ablasyd ve sreli bir evlilik yapt Zbey-deHanm ldkten sonra onun ev ilerini zerine almt.Abbas Aa'nm evine gitmeye karar vermi olan Eigenb-

rod, kapnn nnde Latife'yle karlamt. Kadnn g-venini kazanmak phesiz hi de kolay olmamt; fakat

bunu baardktan sonra Latife Hanm'n dili her geen anzlmeye balamt. Kadn bir sre sonra inleyerek a-lamaya balam ve kardeini son olarak Alman profesrnortadan kaybolduu gn grdn sylemiti. Bu olaynzerinden de tam hafta gemiti. Latife nce yerel camikomitesine bavurarak yardm ve akl istemi, ama hibirsonu kmamt. Hi kimsenin Alman profesr veya AbbasAa'nn akbeti hakknda bilgisi yoktu. Polis merkezinde de

ona yardmc olamamlard. Aramalar sonu vermemiti.Hatta Tahran ynetimi uluslararas zeminde olas birskandalin nne geebilmek iin duruma el atm, fakatabalarnn sonucunu baar ile talan-dramamt. Enkk bir ipucu bile elde edilememiti. Geride hi iz

brakmadan ortadan kaybolma vakasnn cinayet phesiuyandrmasna ramen, civarda bir ceset bulunamamt.Fakat aramalar devam ediyordu.

Polis merkezinde kadnn geliini hatrlamlard, fakatkonunun ne olduunu tam olarak kartamyorlard.Eigenbrod, kendini beenmi ve ukala bir adama benzeyenkomiserin yzndeki ifadeden, bu vakay aydnlatmaya hide niyetli olmad yolunda bir izlenim elde etmiti. Geri

polis mdr her trl nezaket kuralna harfiyen uyuyor,fakat isteksizlii yznden okunuyordu. Grne gre buadam slam bir cumhuriyette bile eine az rastlanr biryobazd. Neredeyse her cmlesine "Bismillah" diyerek

balyor ve "nallah" ekerek bitiriyordu. Bu tr kalplar,din kurumunu feodal bir kalnt olarak gren ve devrimdensonra nasl davranacaklarn bilemeyen kesimler tarafndanska kullanlr olmutu. Fakat Menuehr Aa onlardan birideildi.

20 21


15/130

Eigenbrod, Zayandeh-Rud yaknlarndaki niversitektphanesi civarnda gezinirken, ktphanenin Hseyin Aaismindeki mdr yardmcs ile tant. Adam, Rstem Aa'nnortadan kaybolmasn byk bir endieyle karladnsylyordu. Onunla birlikte baka bir ranlnn ve bir Alman

profesrn ortadan kaybolmu olmas onu rahatlatmak ylebir yana dursun, daha da rahatsz ediyormu. Eigenbrod,mdr yardmcsnn rejim yanls biri olmadn ksazamanda anlamt. Hatta byk ihtimalle muhalefet kanadnada aktif olarak bulamt. Amirinin ortadan kayboluundan buyana byk bir sinir bozukluu iinde bir felaket haberi

bekledii her halinden belliydi. Tm lkede sayg gren birbilgin olan Rstem Efendi'nin ortadan kaybolmasnn, ancakpolitik ilikilerle aklanmasnn mmkn olduugrndeydi. Rstem de darya asla hissettirmemesineramen, yeni rejimin yle pek ateli bir savunucusu deildi.Fakat yasann kolu uzundu ve gzleri uzaklar grrd.Rstem Efendi'nin bile ii bittiine gre, sra imdi tannm

bir pheci olan kendisine gelmiti. Hseyin Aa bundanemindi.

Eigenbrod bugnlk yeteri kadar bilgi topladndnyordu. Mdr yardmcsna veda etti, kampste okekerli bir ay iti ve otele geri dnd.

BR DEFTER BULUNUYOR

Hseyin Aa'nn Almanya'dan gelen misafirine endiele-rinden sz etmesi esnasnda, Zayandeh-Rud'un kar ta-rafnda hikyemizin akn temelden deitirecek, hatta onayepyeni bir yn verecek bir olay gerekleiyordu.

Banka memuru Ali Rza Kerman'nin sekiz yandaki oluMesud Kerman, arkadalaryla neredeyse tamamenkurumu olan nehir yatann kenarnda top oynarken,kydaki sazlarn arasnda, orada toplanm olan dierplerin arasndan ilk bakta ayrt edilen siyah bir nesnefark etti. Kk Mesud anszn topun peinden komaktanvazgeti. "Durun, urada bir ey var!" diye bard ve bir an

bile dnmeden neredeyse bir insan boyu yksekliindekisazlarn arasna dald.

ocuk ksa bir sre sonra arkadalarnn yanna geri

dnd zaman, en az onlar kadar aknd. Ellerininarasnda kaln, siyah deri ciltli bir defter tutuyordu. Onu yenirejimin yasalarna aykr olmasna ramen sfahan sakinleritarafndan srarla nehre atlan plerden oluan kk birtepeciin zerine bulmutu. Kk Mesud defteri at, fakatiinde yazl olanlar okuyamadn anlaynca -defter Frengilisanyla yazlmt-, tekrar bir kenara koydu ve oyununageri dnd.

Hikyemizin dnm noktas bu deil elbette. Az ncebulduu defterin belki de nemli bir ey olabileceini ocukaklyla dnen Mesud, onu eve gtrp annesine verdi.Kadn bir sre bo yere merakn dindirmeye altktansonra, defteri kapt gibi soluu polis merkezinde ald.Menuehr Aa, az nce gelen Alman gazetecinin de aynkonuda bilgi edinmek istemesi karsnda iine dtaknl gizlemedi. Bu defterin kayp profesr va-kasyla

ilgisi bulunduuna emin olan polis efi, Frengi lisanlarbilmedii iin defterin hangi dilde yazlm olduunukaramad. ngilizce olmad kesindi! Acaba Almancaolabilir miydi?

Menuehr Aa kadna teekkr eti ve imdi ne yapmasgerektiini dnmeye balad. Hkmetin de bu olaylailgilenmesinden tr, bulunan defterin mutlaka

22 23


16/130

yetkililere haber verilmesi gerekiyordu. Polis efi bu iiacaba Alman gazetecinin yardmyla zp zemeyeceinidnd. Ne de olsa Tahran epey uzaktayd ve birka saatvakti vard. Hemen telefonun ahizesini kaldrd veEigenbrod'un otelinin balanmasn istedi.

KLAPPROTH'UN SIRRI

Bu macerann bundan sonraki blm aslnda "Profesr

Eduard Wilhelm Klapproth'un Gnl"baln tayabi-lirdi. Her halkrda Eigenbrod bu andan sonra son derecegarip bir pozisyona dmt: ran'n uzak bir noktasndakikk bir polis karakolunun sigara dumanyla dolu odasndaoturuyor ve drt saat ncesine kadar adn bile duymamolduu Menuehr Aa'nn kendisini pheyle gzetleyen

baklar altnda, varln ryasnda grse inanmayaca birgnl okumaya alyordu. Bir sonu ksn ya dakmasn, sadece bu defteri ele geirmesi bile bir gazetecilik

baars olarak kabul edilebilirdi. Defter yle balyordu:

sfahan, Mays ortalanBugn gene Rstem Efendi'yle beraberdim. Raid el-Din'in elyazmalarn inceliyorduk. Rstem bu metinleri buradaki ni-versitede yaymlamamz ve sonra da ngilizce evirilerini yap-mamz neriyordu. Ben ise Tahran niversitesi'ni dnyor-

dum, nk buras hem ok daha byk bir bteye sahipti,hem de yurtd ilikileri ok daha iyiydi. Fakat Rstem bunaraz deildi. slam Cumhuriyeti 'nin dier niversitelerinin de

silkinip zerlerindeki l topran atmalar gerektiini d-nyordu. Bu konuda pek de haksz saylmazd. Bunlar konu-

surken bir yandan da el yazmasnn gzelliine bylenmi gibibakyorduk. ran tarihinin bu ann bu derece iyi korunmu el

yazmalarna pek nadir rastlanyor. Bu hazinelerin imdiye kadargn na kmam olmalar ne kadar yazk...

Eigenbrod bu noktadan sonra okumaya devam etmekyerine, profesrn ilgin bir ekilde sola eik, nispetenkk el yazsyla turistik izlenimlerini yazd gnlnsayfalarn evirmeye balad. Arada srada zel ve ok zelnotlar da gzne arpmyor deildi. Ne bu bilgiler, ne de

profesrn acemice izgilerle karalad bir ev plan, onasonraki aratrmalarnda yardmc olabilirdi. Eigenbroddefteri kapayarak nndeki masann zerine koymayahazrland.

Fakat on sayfa kadar daha evirmiti ki, anszn nefesikesilir gibi oldu. nndeki sayfalara yle bir bakmas,

profesrn "Bahtiyar Dalar" kelimelerini ve "korkun...halimiz ne olacak..." gibi cmleleri tekrar tekrar yazdngrmesine yetmiti. Bu kelimeler gazetecinin zerine birsihir etkisi yapmt... Bahtiyar... Bahtiyar... Demek kiKlapproth, Bahtiyar Dalar'na gitmiti. Hatta belki de busradalarn hemen ardndan balayan ve ta Belucistan'akadar uzanan lmcl Tatar l'ne bile gitmi olabilirdi.Burada gnmzde bile arada srada merakn dizgin-leyememi olan insanlarn beyazlam kemikleri bulun-maktadr. Eigenbrod'un aklndan ilk kez olarak profesrnaniden ortadan kaybolmasnn sebebini aklayabilecei yada en azndan tahmin edebilecei dncesi geti. Giderekdaha da inanlmaz eylerden bahsetmeye balayan satrlar

byk bir merakla okuyordu...Fakat birka sayfa okuduktan sonra belki de yanlm

olabileceini dnmeye balad. Okuduu satrlar ilgin

24 25


17/130

bir taraflar bulunmayan, gnlk olaylarla doluydu. Fakatbir sre sonra ilgi ekici gibi grnen uzun bir paragrafokumaya balad:

sfahan, Mays sonualmalarmz son buldu. le yemeinden sonra, bilgelikle

gnlk yaam mmkn olduunca birlikte yaamaya alanAbbas Aa, ehrin dnda arabayla yle bir dolamaya kmamznerdi. Eski el yazmalarnn gnler boyu sren incelemelerinden

sonra bu neri herkes tarafndan sevinle karlanmt. ki

arabayla Bahtiyar Dalar'na, Rstem Efendi'nin deyimiylebilgelikle gzelliin birletii yere gidilecekti. Dou lnnbalad yerde, ne zaman yapld Rstem Efendi tarafndan "ne

yazk ki hl belirlenememi" olan bir Ate Tapna-'nnkalntlar bulunuyordu. Avesta-inan zamanndan kalan buharabeyi ziyaret ettikten sonra hemen yaknlarda bulunan birlokantada bir eyler attrarak kendimize gelecek, sonra da ehre

geri dnecektik. Btn gezi iki ya da saatten daha uzunsrmeyecekti.Balamakta olan leden sonras serinliinde yola koyulduk. Bi-rinci arabay Abbas Aa, ikici arabay ben sryordum. Rstem

Efendi, yurttann arabasnda yolculuk etmeyi tercih etmiti.ehri gneydouda bulunan iraz ynnde terk ettik. nlerinden

getiimiz kk evlerin kurumaya yz tutmu baheleri, ksasre ncesine kadar gllerle dolup tayordu. Bir sre sonra tozlubir yola saptk. Artk anayoldan ayrlm, doruca dou lnedoru yol almaya balamtk. Anszn Bahtiyar Dalar'nnesrarengiz grnml plak zirvelerinin ehre sandmdan daha

yakn olduklarn fark ettim. Ufukta kara ve tehlikeli grnmlrzgr hortumlar belirmiti. Bunlarn elenceli tatil gezintimizekesinlikle uymayan korkun olaylarn habercileri olduklarnadair bir phe belirmiti iimde. Ufukta

gkten sallanan kara iplikler gibi duruyor, batmakta olan akamgneinin son klar altnda hatlar daha da belirginleiyordu.Yarm saat sonra Ate Tapna'nn kalntlarna ulamtk.

Harabeler arasnda birka keinin dolamas, buraya bir ky ha-vas veriyordu. (Kk bir not: Bu tapnan ran tarihinin ortakesimlerinin hangi dnemlerine ait olduu sorusunun cevabnancak yerli uzmanlar verebilir.) Rstem Efendi bana halen Orta

ran 'da kalabalk bir cemaat halinde yaayan ve ynetimle olanilikilerini gnden gne dzelten Zerdtler hakknda bazbilgiler verdi. Abbas Aa ise aslnda tm ranllarn peygam-

berleri Zerdt'e yle ya da byle biraz bal kaldklarn belirtti.Tmyle slam 'in hkm altnda grnen bir lkede ilgin birtespit.Yaknlardaki lokantay ileten adam olduka ilgin birisiydi.Ya yetmiten fazla olmalyd, fakat bembeyaz sk salar ve

gr bir sakal, kendisini olduka gen gsteren temiz yz hatlarvard. Kendisini "Koruyucu" olarak nitelendiriyordu. Onu

sadece lokantann iletmecisi ve tapnan bekisi olarak kabuletmek, byk bir hata yapmak olurdu. Gerekte bu adam Tatarl de dahil olmak zere tm bu blgeyi koruyordu. En nemli

grevi, ehri lden ayran bir geitten yetkisi olmayan kimseningememesini salamakt. Ona neden sadece yetkili olanlarnburadan geebileceini sorduumuz zaman ise omuzlarn silktive ezelden beri bunun byle olduunu syledi. Karanlnknden sonra akam yemeine yetiebilmek zere AteTapna 'ndan ayrldk. Birka kilometre yol aldktan sonra

sfahan 'in klarn grdmz zannettik, fakat aldanmtk.

Yolun ortasna yanp snen kl bir ikaz lambas konulmutu.Tapnaa gelirken bu lambay grmemitik; demek ki burayakonulal fazla bir zaman olmamt. Bylece saa ayrlan yola

saptk. Aslnda yol olarak bile nitelendirilemeyecek olan bupatika, bir sre sonra giderek eimi artan bir ekilde daatrmanmaya balad.

26 27


18/130

Bu arada gece gnmzn modern insannn sadece lde veyask bir ormanda yaayabilecei ekliyle zerimize kmt.Ortalk zifiri karanlkt. Anszn Rstem Efendi arabay dur-durdu. Doma byme Isfahanl olan bu adam iin durum gi-derek daha muammal bir hal alyordu. Daha nce byle bir yolhakknda hibir ey duymamt. te yandan da anayoldakiikaz lambas resmi normlara uygundu ve izlenmesi gereken yolundoruluu konusunda pheye meydan vermiyordu. Bir srearamzda tarttktan sonra biraz daha ilerlemeye karar verdik.

Dan iine doru epeyce ilerlemi olduumuz iin, hepimiz bu

iin sonunun nasl geleceini merak eder olmutuk. Bir sresonra mutlaka ehre giden bir yola kmamz gerekirdi. Fakat gecevakti yola neden bir ikaz lambas konulmas ihtiyac hissedildii

sorusuna hibirimiz cevap veremiyorduk. Yava yava daatrmanmaya devam ediyorduk. Anszn iimde AteTapna'ndaki o garip bekinin szn ettii geide yaklamaktaolduumuza dair bir phe belirdi. Yukar ktka souk daartmaya balamt. Titriyorduk. Hafif esen rzgr da giderek

glenmeye balamt. Mays sonlarnda olmamza ramenhava buz gibi souktu.Bir sre sonra geidi geride braktmz anladm, nk ara-balarmz artk dz uzanan bir yolda ilerlemeye balamt. e-hirden ise iyiden iyiye uzaklamtk. Rzgr iddetini o kadarartrmt ki, arabay yolda tutmakta byk glk ekiyorduk.

Birbirimizi gzden kaybetmemek ve rzgrn hzn kesmek iinaramzda olduka az bir mesafe brakarak ilerliyorduk.

Rzgrn ince mrlts nce hafif bir uultuya, sonra da tiz bir

la dnt. Fakat gariptir ki kulaklarmzda en kk birrahatszlk olsun hissetmiyorduk. Aksi ynden esen iddetlirzgra ramen arabamzn giderek hzland eklinde bir zan-na kapldm. Birka dakika sonra phelerimin doru olduunuanladm. Sanki tekerleklerin yerle ilikisi kesilmi gibi giderek

hzlanyorduk. Anszn frenlerin almadn fark ettim. tekiarabann da ayn ekilde tepki gstermesi olduka garipti.

Abbas Aa aresizlik iinde el kol hareketleri yaparak yanndakipencereyi amaya alyor, fakat ar srat yznden bunu birtrl baaramyordu. Bana bir eyler sylemek istedii ok akt,

fakat onun ne demek istediini bir trl anlayamyordum.Rstem Efendi ise ona gre daha sakin grnyordu ve koltu-una iyice yerlemiti. Bu arada dardaki frtna bir tayfunhalini almt ve arabalarmz sonu gelmeyecekmi gibi grnendmdz yolda korkun bir sratle ilerlemeye balamlard. Yol

alacakaranlk ufuk izgisinde kayboluyordu ve arabalarmz artkhibir direnle karlamyordu.Anszn yolun bir miktar daraldn hissettim. Yolun sandakive solundaki kaya duvarlar zerimize yaklayor gibiydi. Yoksa

yanlyor muydum? "Korkun... halimiz ne olacak?.." diyegeiriyordum iimden. Gerekten de balangta epey geni olanyol giderek daralyordu ve gri rengi gz kamatrc parlaklkta birbeyaza dnmt. Rstem Efendi ve Abbas Aa'nn iindebulunduu arabay oktan gzden kaybetmitim, grne greartk kendimle ba haaydm. ki yanmzda ykselen kayaduvarlar yava yava paralanp dalmaya balyor gibiydi.nce byk, sonra daha kk paralara ayrldlar, sonra dabirer akl ta kadar ufalp havada umaya, hibir arla sahipdeillermi gibi tayfunun dalgalar zerinde sallanmayabaladlar. Sanki denizin iinde yol alr gibiydim. Derken ndekiaraba tekrar ortaya kt. Bu arada kulamdaki slklar veuultular, aklm bamdan alan dayanlmaz gmbrtlere

dnmt. Sonunda etrafmzdaki tabiat tamamyla yok oldu.Dalar, rzgr tarafndan etrafmzda savrulan birer kumzerresine dnmt. Vcudumda dayanlmas g bir basnhissediyordum. Gs kafesimin patlamak zerinde olduunuhissediyordum. Gzlerim yuvalarndan frlayacak gibiydi. Fa- -

28 29


19/130

kat bu arada en kk bir ac duymamam son derece garipti.Sadece kum zerreleri havada uuurken su aprtsna benzer

garip birses duyuyordum, o kadar. Araba hilie uzanan yoldasratini iyice artrrken, tayfunun uultusu dayanlmaz bir halalmt. Anszn garip bir duyguyla nce yan tarafa, sonra dan pencereden dar baktm ve dehet iinde arabalarn en fazla

yarim metre geniliinde olduunu fark ettim. Arabalarmz,zerinde bulunduumuz yolla birlikte daralmaya devam edi-

yordu. nmdeki arabada bulunan Abbas Aa ve RstemEfendi'nin, sanki bir lav akntsnn iindelermi gibi yzme

hareketleri yapmaya baladklarn fark ettim. Bir izgi kadarincelmilerdi. Ben de o kadar ince miydim acaba? Biraz sonra o

garip dalga hareketi beni de yakalad ve arabann koltuununzerinde hop oturup hop kalkmaya baladm. Ben de igdselolarak yzme hareketleri yapmaya balamtm. Jelatin benzeri,

effaf bir maddenin iinde yzyordum. Yolun sonu gelmi gibigrnyordu; oysa sadece incecik, bembeyaz bir izgiye d-nmt. Ksa bir sre sonra bu izgi de ufalanarak dald ve

paralar kafamn zerinde uumaya balad. Bense kendimdebedensel olarak en kk bir deiiklik hissetmiyordum. Sadecedardan gelen basn iyice dayanlmaz bir hal almt ve beynimidolduran grlt sadece tayfunun sebep olmad baka bir

grltyle birletirilmiti. nce bir borunun ya da bir hunininiinden geiyormu gibi hissediyordum kendimi. Fakat hl enkk bir bedensel ac duymuyordum. Ksa sre ncesine kadarkullandm arabadan geriye eser bile kalmamt. Anlalan

ndeki araba gibi iinde bulunduumuz mikrokozmik dnyadazerreciklerine ayrlmt. Birka dakika sren bir aresizlikduygusundan sonra, huzurlu bir uma duygusuna kapldm veetrafmda tek tuk k zerreciklerinin belirdiini fark ettim. Devboyutlarda bir maarann iine girmi gibiydim. zerimdekitm baskya ramen aklmdan filozof Leibnz'in ruhumuzun

benliinin resmi hakkndaki o benzetmesi geti: "nsan, beynininkendisini ufalamakta olan bir deirmen olduunu dnr...

Burada ruh nerede bulunabilir ki?" Acaba bamza bunabenzer bir ey mi gelmiti? Kendi beynimin iinde yolculuk muediyordum? Yaadklarm gerek miydi, yoksa bir dte miydim?

Etrafmdaki k zerrecikleri giderek oald ve younlat.Baylmadan nce doast bir k duvarna girmekte olduumuhissediyordum. Nefesim kesilmiti. Etrafmda tatl bir scaklkvard. O andan itibaren, yani etrafm saran jelatinimsi madeniniinden ktm andan itibaren, kendimi bir ty kadar hafif

hissediyordum. Sonra k duvarna yaklatm ve son ha-trladm o duvarn iine girmem oldu...

30


20/130

BARI EHRNDE

"Pek ok afak vardrHenz ldamam olan."Friederich Nietzsche

Anszn ortaya kan yabanc, hkmdarn sarayndanok da uzakta olmayan Kumalar ars'nda bykaknla sebep olmutu. lerinde yaa olduka gen olan

birinin, byk ehrin cadde ve meydanlarnda artk giderekdaha sk rastlanan Kuzey Kafkasyallar gibi, son derece ak

bir teni ve sar salar vard. Ya da hac grevlerini yerinegetirmek zere Mekke yolunda olan Endlsl hac adaylargibi.

Bu nedenle ak renk bir ten ve sar salar dikkat ekicibir zellik deildi. Hepsi de hak dinine gnlden bal,grm geirmi zengin tacirler olan merakllarn hayretedmesine neden olan, yabancnn zerindeki son derecegarip giysilerdi. Sadece ak renk tenli ve sarn yabancnndeil, dierlerinin de balar akt ve salarn son telinekadar grmek mmknd. Bunun dnda tm mminlerden,hatta slam tarafndan hak dini olarak kabul edilen Hristiyanve Yahudilerden bile deiik giysilere brnmlerdi.

Bacaklarndaki koyu mavi renkli garip borular,ayakkablaryla btnlemie benziyordu. Bunlar Asya

bozkrlar atllarnn bacaklarn saran giysilerden biletamamyla farklyd. zerlerinde ise dizlerine kadar inenuzun bir gmlek yerine, n taraf kesilerek birbirindenayrlm, sadece kalalarna kadar inen k-

sa cepkenler giymilerdi. Grne gre garip cepkenleriniki yakas dme ile birbirine kavuturuluyordu, fakatyabanclar bunlar kullanma ihtiyac hissetmiyorlard. Yoksa

bu dmeler sadece birer ss myd? Bu yabanclar, aram ipei ve muslin taciri Basral Ham-di'nin dkknnnnnde toplanan insanlara garip bir ekilde plakgeliyorlard. Kendi aralarnda fsr fsr konuarakyabanclarn kimlii hakknda varsaymlarda bulunuyorlard.

"teki dnyadan geliyor olmallar" dedi ilerinden biri.

"Hayr, mutlaka limlerimiz tarafndan henz kefe-dilmeyen bir lkeden geliyorlardr" dedi bir dieri."Belki de Yecc ve Mec'ten geliyorlardr" dedi bir

bakas ve bu szleriyle kalabaln rpermesine neden oldu,nk dnyann sonunda eytanlar tarafndan ynetilen birkrallktan sz ediyordu. Bu kk gr alveriininsonunda kalabaln merak daha da artmt. Tacirler,dkknlarnn nnden geen bu garip lye nasldavranacaklarn bilemiyorlard. areyi kaamak baklarlaonlar szdkten sonra, balarn sallayarak gnlk ilerinegeri dnmekte buluyorlard.

Fakat yabancnn aknl ok daha bykt, nkbunlar Abbas Aa, Rstem Efendi ve Profesr Klapproth'danbakas deildi. Kumalar ars'nda heyecan yaratanolaydan bir saat kadar nce, Abbas Aa ve Rstem Efendi,

profesre bir slam ehrinde bulunduklarn, fakat burasnnher halkrda sfahan olmadn sylemilerdi. BahtiyarDalar'nda yaadklar korkun anlar hayal meyalhatrlamalarna ramen, hl tam olarak kendilerinegelebilmi deillerdi. ki arabadan geriye en kk bir iz bilekalmamt. Zaten bulunduklar yerin sokaklarnda bir tekaraba bile gze arpmyordu.

32 33


21/130

Bir sre yrdkten sonra arnn bulunduu yere gelmilerve bildik sfahan'dan ok, ama ok daha byk bir yerde

bulunduklarn anlamlard. arda dolatklar mddetzarfnda bu ehrin nfusunun en az bir milyon olmasgerektiine karar vermilerdi. Evet, buras bu kadar byk

bir ehirdi. Tehirdeki mallar ise sfahan'da aslabulunamayacak zenginlik ve eitteydi.

adam saatler boyunca ehrin dar sokaklarn ar-nlayp durdular. Arada srada grkemli bir camiye tesadfediyor ve durup onu inceliyorlard. Caminin mavi inilerle

kapl ltl kubbesi, onlara sfahan'n zenginliklerinihatrlatyordu. sfahan' son olarak ne zaman grdklerinibilemiyorlard artk. Dn myd? Yoksa ok, ama ok dahaeskiden mi? Etrafta dolaan insanlara bu caminin isminisorduklar zaman, "Zbeyde" cevabn aldlar. Aslndaolduka makbul bir isim olmasna ramen tm ran'da birZbeyde Camii'nin olmadn bildikleri iin, ilerinde yavayava bir phe belirmeye balamt. ehirde dolarkenAlman profesrn gzne iinde bol miktarda su akan birnehir ilimiti. Oysa ran nehirleri yaz aylarnda ilerindenincecik bir suyun akt amur yataklarna dnyordu! Bunehrin ismini sorduklar zaman ise "Dicle" cevabn aldlar.Demek ki Dicle Neh-ri'ne gelmilerdi. Kulaklarna arpan"Madinat-as Salam" veya "Bab-s Horasan" gibi cmle

paralar nedeniyle pheleri ksa srede gereednmt: Bulunduklar yer Badat ehrinin ta kendisiydi.

Fakat modern Badat' olduka iyi tanyan profesr, bununmmkn olmadn belirtti. Kendisinin defalarca grdehir buradan son derece farkl bir yerdi. Modern Badatehrinde ne bir Horasan Kaps'ndan, ne de ehri evreleyendev surlardan sz etmek mmknd.

Anszn profesr neler olup bittiini kavrad: Zamaniinde hareket ederek Abbas dnemi Badat ehrine gel-milerdi. Tatar l'ne ulamadan nce Bahtiyar Dala-r'nda yaptklar korkun yolculuk ancak bu ekilde ak-lanabilirdi. Bunun nasl olduunu aklamalar mmknolmasa bile, gerei olduu gibi kabul etmek zorundaydlar.Bugne kadar edebi bir fantezi olarak karlarna kanzaman yolculuunu bizzat yaamlard. Artk kendizamanlarndan bin yl ncesinde bulunuyorlard. Bu ma-cerann nasl sonulanaca, yaamn kendisinin nasl so-

nulanaca gibi, bilinmezlik iinde uzanyordu. Modernbilimin aklad gibi zihinlerindeki gerek ve hayal b-lmleri birbirinden kesin hatlarla ayrlm myd? Yoksa hereyin bir ve tek olduunu, zaman ve mekn okluunun biryanlgdan ibaret olduunu iddia eden Asya bilgeleri haklmyd?

Klapproth, Abbas dnemi Badat uzmanyd. ehri enince ayrntsna kadar aklayabilecek durumdayd. Ne var kio da en az Abbas Aa ve Rstem Efendi kadar bylenmi

bir haldeydi. Daha nce hibir insana ksmet olmambilimsel bir keifle kar karya bulunuyorlard. Bumacerann olumlu bir ekilde sonulanp, grdklerini

bakalarna anlatabilmeleri ansna sahip olmalar du-rumunda, syleyeceklerinin byk grlt koparacamuhakkakt. Fakat onlara inanrlar myd? Klapproth,Dicle'nin bat yakasnda Halife el-Mansur tarafndan ku-rulmu olan surlarla evrili ehri, pheye meydan kal-mayacak bir ekilde tanmt. ehir elbette ki surlarn d-nda da uzanmaya devam ediyor ve nehrin kenarndankuzeydou bozkrna doru yaylyordu. Klapproth bu arada

pek byk olmasa bile son derece grkemli ZbeydeSaray'nn hemen yaknndaki Horasan Kaps'm,

34 35


22/130

muhtemelen ehre girite kullandklar Basra Kaps'n, sonrada Suriye ve Kfe kaplarn tehis etmiti. Surlarn gneykesiminde ise ehirde yaayan birbuuk milyon Mslman,Hristiyan, Yahudi, Zerdt ve Sabi'nin ihtiyalarn teminettikleri arlar bulunuyordu. Surlarn ve arlarn teyakasnda ise eski zaman efsanelerinin szn ettiicanavarlarn kuyruklarna benzeyen mahalleler uzanyordu.Buralarda fakirler ve kt duruma denler yayordu; bumahallelere yolu den bir insann bana bir felaketgelmeden geri dnmesi neredeyse mmkn deildi. Profesr,

Abbas Aa ve Rstem Efendi, tarihsel bir aratrmay yaamgereklilii olarak karlarnda grmekle ne byk bir talihesahip olduklarnn farkndaydlar. u anda kafalarnkurcalayan soru, acaba Abbas hanedannn en gl olmasa

bile, en nemli halifesi Harun'un zamannda bulunupbulunmadklaryd.Binbir Gece Masallar tarafndan modernalara tanan bu hayal lemini gereklerin ndainceleyecek ilk ve tek insanlar olma fikri, onlar derin birheyecana bomutu.

Ne var. ki bu umutlar bir sre sonra hayal krkly-lasona erdi, nk yoldan geen bir adama u anda anlMadinat es-Salam ehrinin, yani Badat'n hkmdarnnkim olduunu sorduklarnda, u cevab aldlar: "u ankiefendimiz Halife el-Muktadir, rahmetli halife el-Mutadid'inolu ve byk bir air olan, fakat sadece bir gnhkmdarlk eden Halife el-Mutazz'n torunudur. Allahonlara rahmet eylesin... Halifemiz el-Muktadir, tam onyldr tm dnya mminlerine hkmdarlk etmektedir."

Profesr dnd:' El-Muktadir, byk hkmdarHarun r-Reid'den yaklak yz yl kadar sonra hkmsrmt. El-Mutadid ise Hristiyanlarn zaman lsne

gre 908 ylnda lmt. Buna on yl ilave edildii za-man -Mslmanlarn ay takvimi dikkate alnarak- ortaya 921ylnn sonlar ile 922 ylnn balar kyordu. PersBujidlerinin saldrsndan ksa sre nce, hareketli bir d-nem. Bujidler 955 ylnda Badat' ele geirmi ve halifeyisradan bir cami imam konumuna indirmilerdi. Bu konudaarkadalarnn fikrini renmek istedi ama bunun pek kolay

bir i olmadnn farkna vard. Rstem Efendi bu macerayson derece heyecanl ve etkileyici buluyordu. Buna karnAbbas Efendi ise sessizdi, iine kapanmt. Anlalan

Bahtiyar Dalar'nda yaptklar cehennem yolculuununetkilerini henz tam olarak zerinden atamamt. Balarnagelenin ne olduunu henz pek kavrayamama benziyordu.Rstem Efendi son derece cokuluydu ve profesrden farklolarak byk bir ruhsal gerilim iinde olduu her halinden

belliydi. Hatta bu macerayla yetinmedii bile sylenebilirdi;balarna daha farkl eylerin de gelmesine can atyordu.

Aslnda iinde bulunduklar durumu aklamak ger-ekten de son derece gt ve kendi istekleri dnda gereiaramaya zorlanan bilgeyi, az nce yaadklarylakarlatrlmayacak denli g anlarn bekledii muhakkakt.Fakat bilimsel merak ilerinden ikisini tam anlamyla etkisialtna alm, zihinlerindeki dier dncelerin tmnn ruhsalmz koruyan unutkanlk denilen nehrin dalgalarnakaplarak yok olmasn salamt. Byk filozof ve sfi bniSina'nn szleriydi bunlar; fakat bu byk bilge ProfesrKapproth'un da belirttii gibi Asya'nn uzak bir blgesindeon yllk bir zaman dilimi sonrasnda dnyaya gelecekti.Klapproth, bni Sina'nn henz domad, dnya tarihinin

byk ksmnn uzaklardan gelen bir mzik olduu birzamanda bulunmann, byleyici bir ey olduunu dnd.

36 37


23/130

Bu arada Dicle'nin kar kysna, yani ehrin douyakasna ayak basmlard. Burada her zamankinden farkl

bir huzursuzluk yaanyordu. ardaki kalabalktan dahafazla sayda insan akn akn bu tarafa geliyordu. O kadaraceleleri vard ki caddeleri, sokaklar ve meydanlar kaplayantoz bir bulut halinde havaya ykseliyor ve onlarn bir toz

perdesi ardnda siluet halinde grnmelerine neden oluyordu."Yarn ldrlecek! Yarn, le namazndan sonra!" nsanlaryle byk bir heyecan iindeydiler ki, aralarndaki garipgrnl yabanclar fark bile etmiyorlard. Profesr

Klapproth, Rstem Efendi ve Abbas Aa da bu merakllarseline katld. nsanlar yaknlardaki bir caminin minaresindenykselen ezan sesine bile kulak asmyorlard. Profesr,caminin kesini dndkleri anda avaz avaz alamaya

balayan bir kadn grubunun tam ortasna dmt. Bir sresonra hncahn dolu byk bir meydana vardlar. Meydannsadece bir taraf byk kara talardan ina edilmi, tehditkr

bir havas olan bir bina ile snrlanmt. Profesr, meydanabakan tarafnda en kk bir pencere ya da havalandrmadelii dahi gze arpmad iin, burasnn bir hapishaneolduunu dnd.

Klapproth kafasn kaldrp ileri baknca korkuyla ir-kildi. Midesinin bulandn hissederek arkasn dnmekistediyse de, kendisine hakim olmaya alt ve baklarn azilerideki sahneden ayramad. Damarlarndaki kandonmutu...

KANLI ARMIH

Meydann ortasna kurulmu olan tahta bir sehpann ze-rinde, yine ayn ekilde tahtadan yaplm bir armh bu-lunuyordu. zerine ise bir insan gerilmiti. Klapproth,karsndaki manzaray ilk bakta ortaa ressamlarnn satasvirlerine benzetmiti. Kurban en azndan altmyalarnda, clz, sar-buruuk derili, bembeyaz sal birihtiyard. Karmakark uzayan beyaz sakal, onun uzunsredir zindanda bulunduunu gsteriyordu. Vcuduna

dzensiz olarak dalm bulunan krmz lekeler ise ac-masz bir ikencenin izleriydi. Yz ifadesinden adamn derin

bir hzn iinde olduu belli oluyordu ama bu ehredekorkudan eser yoktu. Klapproth adamn bir elinin kesilmiolduunu grnce yine arkasna dnmek istedi, fakat bunu

baaramad. Adamn aresiz bir ekilde oynatt kolununucundaki korkun yarann rmeye balad aka

belliydi. Fakat bu kanl et yn -armha gerili adam bakatrl tarif etmek imknszd-, tm ikencelere rameninsanlndan bir ey yitirmemiti. Ac ektiine dairherhangi bir emare gstermeyen adam, etrafna insan

byleyen bir kudret sayordu."Bu adamn suu nedir?" diye sordu profesr etrafnda

duran insanlara. Fakat onlar cevap vermek yerine bu garip yabancy merakla szmeyi yelediler.

"O bir kfir mi?" diye ekledi anszn iine dald dal-

gnlktan kurtulmua benzeyen Abbas Aa."Bunu nasl bilmezsiniz? O adam Allah'a kfretti, hattakendisini Allah yerine koydu" dedi kalabalktan biri."lm fazlasyla hak etti."

"Sizin hangi slam lkesinden geldiinizi bilmiyorum"dedi bir bakas. "Fakat u kfirin ne dediini size

38 39


24/130

syleyebilirim: Ben ilah gereim! Bunun ne demek ol-duunu anlyorsunuz, deil mi? lah gerek! Byle biradam lm bir deil, binlerce kez hak ediyor."

Etrafta onlarn konumalarn dinleyen adamlar buszlerin doruluunu onaylarcasna balarn salladlar ve

baklarn tekrar sehpaya evirdiler. armhn nnde duranbir cellat, ikence gren adamn vcuduna iki ivi dahaakmakla meguld. ekici indirdii anda adamnvcudundan fkran kan stunu geni bir kavis izerekmeydan kaplayan tozlarn arasna karyordu. Fakat kurban

kahkahalar atarak yle bir glyordu ki, yanaklarndan aayalar szlyordu. Bunun sebebi ektii iddetli ac olabilirmiydi? Kalpproth, avaz avaz barma-mak iin kendisini zortutuyordu. Meydandaki kalabalk ise olay ilgiyle izlemesineramen t karmyordu, duygular tam anlamyla krelmigibiydi sanki.

Tam bu anda Klapproth'un aklna o zamanlar elbette kihenz dnyaya gelmemi olan byk Fars airi Sad'nin,meydandaki kanl sahneye tam anlamyla uyan mehur birdrtl geldi:

Hkmdarn szne kar gelmek, Kanrevn iinde kalmak demektir.

Hkmdar le vakti derse: Gece oldu!Sen de yle de: te ay, ite gezegenler!

Ve hemen sonra bu sahnenin tarih sayfalar arasndakiyerini bulduunu anlad. Burada ne olduunu biliyordu artk.Dncelerini arkadalaryla paylamak istedii zaman,ardndan Rstem Efendi'nin sesini duydu: "Bu adam el-Hallac." Klapproth sessizce ban sallad. ark Tarihikrssnde profesr olmasna ramen, bu iki ran-

linin ok doal olarak bu hikyeyi kendisinden daha iyibildiinin farkndayd. Kafasndan yldrm hzyla bu tarihhikyenin ana hatlar geiyordu:

922 ylnda el-Hallac adyla tannan sfi el-Hseyinbni Mansur, Badat'ta zalimce ldrlmt. slam dn-yasndaki bu benzersiz hadisenin yanklar, ta 20. Yzyledebiyatna kadar uzanyordu. Klapproth elbette ki Franszmeslekta Louis Massignon'un Paris'te uzun bir aratrmadneminden sonra 1922 ylnda, yani Hallac'n l-drlmesinden tam 1.000 yl sonra yaymlad byk eseri

biliyordu. Bu tarihsel olay yaand yerde grmek veizlemek, en hafif deyimiyle olaanstyd. "nanlmaz!"szleri dkld Abbas Aa'nn azndan. "nanlmazdan dafazla" diye karlk verdi Abbas Aa. "Bu bir mucize!"

Bu arada Halla celladn vcuduna ivi saplamak su-retiyle urad ikencenin aclarna daha fazla dayanamamve bilincini kaybederek baylmt. Klapproth imdi armhagerili adam hakknda baka eyler de hatrlyordu. zamangezgini kalabaln arasnda glkle ilerleyerek nleregelmilerdi ve adamn ehresini imdi daha iyigrebiliyorlard. Celladn yapt korkun ikenceler,adamn bir zamanlar l l, fakat u anda solgun gri birrenge brnm olan yznde iz brakmadan gememiti.

Ne var ki adamn hi de yle mahvolmu bir hali yoktu. lksralarda ve tahta sehpann nnde bekleyen kiiler, lmmahkmunun ailesi, yaknlar ve talebeleri olmalyd.

armha ok yakn duran ve elinde krmz bir gl tutanyalca bir adam, zellikle dikkat ekiciydi.

"Bu Ebu Bekir bl" diye fsldad Rstem Efendiprofesrn kulana.

Klapproth bu ismi derhal hatrlad, sonra da kalabal-

40 41


25/130


26/130

ge-Abbas dneminden kalma bu mimari harikas kar-snda daima aknla dyordu. Bu yap, Mool istilasnve sonraki felaketleri sa salim atlatm ender klasik Abbaseserlerinden biriydi. Sonraki yzyllarda Badat' yakpykacak korkun felaketler hakknda ehir halk ne mutlu kihenz bir ey bilmiyordu. Her halkrda Dicle Nehri bin ylsonrasna gre olduka farkl bir grnme sahipti. Kylarneredeyse insan boyu yksekliinde sazlar ve allarlakaplyd, aralarnda ise yrnecek patikalar mevcuttu. Aradasrada genellikle Hristiyanlar tarafndan iletilen tavernalar

gze arpyordu. Her ne kadar iki iilmesi belli kurallarlasnrlandrlmsa da, arada bir kt hretli airlerden birikendisini bu meyhanelerden birine atp ilham gelene kadarkafay ekiyordu. ehri demir yumruuyla yneten vezirinde bu konuda yapabilecei fazla bir ey yoktu.

Hallac'n olu Hamid, garip misafirleriyle birlikteDicle'nin dou kysna inmiti. Suyun hemen kenarndayryorlard. Klapproth bir an iin onun kendilerini acaba

bir meyhaneye mi gtrmekte olduunu dnd. Halife'ninbakentinde bile tutucu olmayan evreler tarafndan ikiiildiini biliyordu. Fakat Hamid bni el-Hseyin kydayetien gr otlarn arasna kverdi ve anlatmaya balad.

HAMD ANLATMAYA BALIYOR

"Az nce kanl bir et yn olarak grdnz babam,ran'n Bayza ad verilen bir blgesinin, ayn ad tayan birkynde dnyaya gelmitir. Doumundan bu yana altmtanfazla yl gemi olmas gerekir, nk bugn

44

Peygamber'in -selam ve rahmet onun zerine olsun!-kendiehri Mekke'de can gvenlii kalmad iin Medine'ye gediinin 309. yl. Babam ok kkken bile son derece zeki

bir ocuk olarak dikkatleri zerine ekti ve kutsal Kuran'ksa zamanda hatmetmeyi baard. Bylece ocuk denecekyata Kuran hafz oldu. Babamn hreti ksa zamandayayld. Onunla tanan tm insanlar bu yata din alimi olan

bir ocua sahip olmalarndan dolay ailesini kutluyordu.Babam din renimine byk bir evkle devam etti. KutsalKuran ayetlerini yorumlama ilmi olan tefsir konusunda

uzmanlat; tanrnn biz insanlara gnderdii mesajn gerekanlamn kavrayabilmek iin Arap dili grameri ve kendikutsal dilimizin srlar zerinde derin aratrmalar yapt.

Ailemizin kklerinin bulunduu blge sihirle dolu bircorafyadr. Her taraf by ve srlarla rldr. Eskidestanlar ve efsaneler, zellikle ranllarn byk kral s-kender zerine sylenenler, babamn geliiminde byk roloynad. Bu corafya gnein kzgn klaryla kavurduu,can verdii, fakat ayn zamanda da ldrd bir klkesidir. Ik ve glge dnm son derece belirgindir veinsan hayatnda byk rol oynar. Doum ve lm, iyi vekt, burada gl duygularla hissedilir. Babam Hseyin okgen yalarda bu gl kartlklarn farkna varmt. Birsre sonra 'Vericiler'le bulumaya balad. Bu arada

belirtmem gereken bir ey var: Tm bu anlattklarmnaramzda kalacana inanyorum; nk Vericiler'le bir araya

gelmek ran'da olaan, burada, bakentte ise hl su telakkiedilen bir durumdur. Vericiler babam slam'dan yzyllarnce Zerdt tarafndan mistik zamanlarda vaaz edilen dinile, halkmzn eski inancyla tantrdlar. Babam, bir iyi ve

bir kt prensipten

45


27/130

sz edilen bu inanta kabul edilemeyecek bir ey bulamad.Kuran da iyi ve kty birbirinden ayrt ermeyi retmiyormuydu? Mslmanlar da blis'e, eytann insan zerindekikudretine inanmyorlar myd? Bayza civarndaki yaladamlar, babam Hseyin'i arada srada dalarn iindekiyklmaya yz tutmu Ate Tapna'na gtryor, oradatpk atalar gibi eski ilahileri okuyor, kutsal atei yakyor veayin yapyorlard. Bu, tehlikeliydi. Devlet makamlarnnkulana gitmemesi gerekiyordu. Zerdt inannn doduuyer olan ran'da bile, insanlar gereksiz eziyetlerle

karlamamak iin bu konuda son derece dikkatlidavranmak zorundaydlar. Vericiler, gen Hseyin'e Kuran,ncil ve Tevrat dnda da kutsal kitaplar bulunduunusylediler. Bylece azlarnda tek di kalmam olan bu aksakall insanlar, ona biz ranllarn dinlerinin en eskitemsilcileri saydklar Perslerin Avesta metinleriniretmeye baladlar. Fakat biz Zerdt Peygambertarafndan yazlan bu ilahi ve arklarn onun yce reti-lerine dayandn, fakat sonradan ate rahipleri Mobe-danlar tarafndan deitirilip geniletildiklerini biliyoruz.

Nereden geldiinizi bilmediim ve anlayamadm garipyabanclar! Btn bu grdkleri ve duyduklar babamzerinde son derece etkili olmutu. Hatta onun akln ol-duka kartrmt. Sadece Mslmanlarn deil, Vericilerinde dindar ve tanr korkusuyla dolu olduklarn dnmeye

balamt. Yahudilerden ve Hristiyanlardan farkl olarakVericiler yasalarca korunmuyor, bilakis kfir olduklar kabulediliyordu. Bunun neden byle olduunu soran genHseyin, ald yarm yamalak ve kaamak cevaplarkarsnda, kurcalanmamas gereken bir noktaya temasettiini anlad. Babasnn yakn evresinde de Vericilerinzenle kanlmas gereken iren insanlar olduk-

lan dnlyordu, fakat babas tm abalarna karnHseyin'i byle dnmesi konusunda ikna edemedi.

Fakat her ey bununla bitmemiti. Babam bydzaman ailesi Dicle Nehri'nin bereketli amurlarn brakarakdenize dkld blgeye yerleti. Huzistan sakinlerihayatlarn pamuk ekerek, apalayarak, toplayarak ve 'atarak'kazanyorlard. Bu basit insanlar iin zorlu ve uzun biralmayd bu. Babam da gen yata almaya balad veinsanlar tarafndan 'Halla' Hseyin olarak arlmaya

baland. Babamn ailesiyle birlikte bu blgeye yerlemesi

esnasnda, orada oturan basit insanlar arasnda kendilerini'smail' olarak niteleyen bir grup insan yayordu.Gnmzde devlet elindeki tm imknlarla onlara saldrdiin, smailler gl ve birbirine bal bir toplulukoluturdular. Fakat o zamanlar insanlar smail vaizlerietrafnda yeni yeni toplanmaya balyordu..."

"Badat'taki halifenizin can dman Fatmlerden szediyor olmalsnz" diye sze kart Abbas Aa. ProfesrKlapproth da tam o anda benzer eyler sylemek zereydi,fakat arkadann konutuunu duyunca dilinin ucuna kadargelen szleri yuttu.

"Evet, onlardan sz ediyorum" dedi Hamid ve anlat-maya devam etti. "Babam smail vaizlerinin insanlar isyanatevik eden konumalarn dinlemekle kalmayp, onlardankendi dostlarndan, hocalarndan ve akrabalarndan farkldnen Mslmanlarn da var olduunu rendi. Genadam, Badat'taki Abbas halifesinin Allah'n yeryzndekigerek temsilcisi ve Peygamber'in -selam ve rahmet daimaonun zerine olsun!- meru halefi olmadn, tam aksine,onun hilafet makamn gasp eden bir mcrim olduunuduyduu zaman, bu iddiadan olduka etkilendi. smafllerAllah'n ve Peygamber'in -

46 47


28/130

selam ve rahmet onun zerine olsun!- yan sra, imam Ca-fer'in oullarndan biri olan smail'e de byk sayg gs-teriyor ve onun Peygamber'in yeeni Ali'nin slalesindengelen imamlarla birlikte ruhlarnn gerek, fakat gizli nderiolduunu ne sryorlard.

Fakat Hseyin'in kendi i geliimi tm bunlardan okdaha nemliydi. Ksa bir sre sonra -bu arada Irak'n Vasitehrinde yaamaya balamtk- gen yana ramendinimizin emir ve kaidelerinin babam tatmin etmemeye

balad hayretle grld; babam daha fazlasn istiyordu.

Din alimlerinin Kuran'n gerek doas, kutsal kitabnyaratlm bir ey olup olmad, Kuran'n ezelden beritanryla birlikte var olup olmad, ilahi sfatlar kelimeanlamlaryla m, yoksa sembolik anlamlaryla m kabuletmek gerektii yolundaki sonu gelmez ama srekli olarak

birbirleriyle elien bilgileri, onun merakn azck olsuntatmin etmiyordu..."

Tam bu anda allarn arasndan bir adam kt ve hzladmlarla onlara yaklamaya balad. Bu adam, iki iranl veProfesr Klapproth tarafndan yaklak bir saat nce idamsehpasnn nnde bl olarak tehis edilen kiiden bakasdeildi - Halla'in en iyi rencisi Ebu Bekir bl. Bat'nnolduu kadar Dou'nun bilimsel kitaplar da yzyllar sonraobjektif olduu iddia edilen bak alar erevesindebl'nin hocasnn retilerini daha yumuatlm bir ekildednyaya aktardn belirtir. Hallac'n bana gelen ve

profesrn zaman yolculuu sayesinde bizzat ahit olduu

felaketler gz nne alndnda, bunun hi degaripsenmeyecek bir durum olduu aka anlalmaktadr.

Yeni gelen adam Hamid'e bakarak daha fazla daya-namadn belirtti ve kk grubun yanna oturdu.

Klapproth, tm arlyla kendisini hissettirmeyebalayan zaman deiikliinin bys altnda, onu dikkatleincelemeye balad. Karsnda oturan adam olduka genti.Yznde tutkulu insanlarn tipik ifadesi vard. Uzun sreuyumamaktan dolay biraz solgun olan yz pek gzeldeilse de, baklar zek doluydu. Siyah salar uzundu vekarmakark bir ekilde yzne dklyordu. Hocasnnurad ikenceler ve zulm karsnda hngr hngralad belliydi, nk yanaklarndan aa szlen yalarartlarnda tuzlu izler brakmlard. Profesr Klapproth, gz

gze geldikleri ilk anda Ebu Bekir bl'den pekholanmam ve iinde ona kar mesafeli davranma arzusu

belirmiti. Bunun nedenini bilmiyordu, fakat mutlakaadamda olumsuz bir eyler hissetmi olmalyd. Dier ikiarkadann ne dndklerini bilmeyi ok istiyordu. FakatAbbas Aa'ya baknca onun yeni gelen adam byk birilgiyle szdn ve ona birok soru ynelttiini grd.

"Vezirler ona ikence etmekten zevk alyor olmallar"dedi bl anszn. "Halla Hoca'ya herkesten daha fazlasayg duyarm; fakat onun bu kadar sakin ve rahat dav-ranmay nasl baardn anlayamyorum. Neredeyse s-traplarn artrmas iin cellada yalvaracak! Ben onu zindanyllarndan tanyorum. Beni imana ve Allah sevgisinekavuturan yola o sevk etti. Bana fakirliin ve ruhsal zen-ginliin yolunu da o gsterdi. 'Din senin iinde oturmaktadr'diyordu bana, taleplerine uymakta zorlanp tkezlemeye

baladm zamanlarda. 'Bakalar nasl gayretle duaediyorsa, sen de ayn zamanda insan sevgisi olan Allahsevgisini gn na karmak iin gayretle dua etmelisin.'Bu dediini gerekletirmek iin yllar boyu aba gsterdim,hl da gsteriyorum, fakat onun dik kafall-

48 49


29/130

n bir trl anlayamyorum. Ona inanyorum, fakat onundik kafallna inanamyorum. Sonunda bylesine ac birkadere katlanmak zorunda kalacaksak, Allah'n birlii veiman peinde komamzn ne anlam var? Bu tutumgerekten de bakalar iin rnek olabilir mi? Hocam sankiehadet mertebesine ulamak iin Mslmanlara karmcadele ediyor, oysa o da bir Mslman ve bundan baka

bir ey olmay da istemiyor. Kendisini btnyle ilahtakdirin ellerine brakm ve bu suretle gnll bir teslimiyetsergileyen bir Mslman. Fakat bu ba emezlik... bu kesin

inan... Anlayamyorum... Karmda lgn bir adam gryorgibi oluyorum... Bir mecnun..."Tam bu esnada Hamid adamn szn kesti: "O tmyle

olmasa da bir para lgn saylr zaten... Az ncesohbetimizi bldn, bl. Yabanclara Hallac'm Allah'agiden yolu nasl bulduunu, Allah'a yaknlamay baarm

byk statlara nasl gpta ettiini ve onlar gibi olmakistediini anlatyordum. nk bir erkek olduu zaman,Allah sevgisini renmek zere yurdunu, babasn, annesinive kardelerini terk etti. Atalarnn meslei olan hallalk onagre deildi. Babasnn ayak izlerini takip etmeyi asladnmyordu. Onun amac, kalplerin hallac olmakt.Bundan byle insan ruhunu ileyen bir zanaatkar olacakt.Bylece babam pamuklu veya kl elbiseler giyen ve fakirlikvaaz eden adamlara katld. Huzistan blgesinde ve Irak'nkomu eyaletlerinde onlardan ok sayda bulunuyordu. Bu

adamlar dinsel devlerinin tmn yerine getiriyor, fakat biryandan da bunlarn tek balarna inancn yapsn aklamayayeterli olmadn dnyorlard. Halla uzun zamandan

beri Tustar ehrinin gerei arayan bu adamlarn merkeziolduunu bili-

yordu. Aslnda ksa bir sre kalmak istemesine ramen, tamk sene boyunca bu ehirden ayrlamad.

imdi de onun orada nelere tahamml ettiini, ne trsrlar rendiini, bana neler geldiini ve her eye ramenneye zlem duyduunu dinleyin."

5051


30/130

SAHL HOCA'NIN YANINDA

"O, tek olandrondan baka hi kimse..."Farid al-Din Attar, ilahiname

Odann iinde bouk ve monoton bir ses yanklanyordu:La

ilahe illallah! La ilahe illallah!.. Kendilerinden gemi olan birgrup adam, hi durmadan bu Arapa niday tekrarlaypduruyordu. Bu arada sert ve ritmik hareketlerle vcutlarnnst ksmn nce saa, sonra sola, bazen de ne ve arkayaeiyorlard. Boazlarndan ykselen bouk ses devaml aymtondayd. Koyu mavi renkli kubbeyle aadaki insan balararasnda kalan mekn, 20. asr insannn "elektrik ykl"diye tanmlayabilecei bir gerilimle doluydu. Adamlardan

bazlarnn alnlarnda ter damlalar boncuklanyordu.Bu adamlardan biri olan mrid Halla, etrafndaki

havann titremeye baladn hissediyordu. Evet, bu tit-reimlerin her birini rahatlkla alglayabiliyordu. Tmyleuyank olmasna ve etrafn alglayabilme yeteneinin herzamankinden daha gl olduunu hissetmesine ramen,tm duygularnn zayfladnn ve kendinden getiininfarkndayd. inde bulunduu yapy talandran kubbe, ona

dev bir deniz kabuunun yars gibi geliyordu. Vcudununetrafn koruyucu bir kabuk sarmt sanki. Yoksa ruhukendisini vahdaniyete gtrecek olan vecd yolundayrmeye mi balamt? Sahi Hoca'mn sk sk szn ettiist konuma kmaya m balyordu? Da-

ha nce hibir zikri bu kadar youn bir ekilde yaamamt.Sahi Hoca'y dinlemek ve kendisini mistik yoldamkemmelletirmek iin birka aydan beri Tustar'da bu-lunuyordu. Fakat bu yolun daha henz banda bulunduunurenmesi pek uzun srmemiti. hreti tm slamdnyasna yaylm olan Suhl el-Tustar'nin yannda hl

bilgisiz mezin tekiydi....La ilahe illallah! La ilahe illallah!.. Ehed enna Muham-

medn resulullah! Ehed enna Muhammedn resulullah!..Sahi Hoca anszn zikir ekmeye son verdi. Mritleri de

onun gibi yaptlar ve yere oturdular. Sahi Hoca elliyalarnda bir adamd. Fakat yandan daha gen gsteri-yordu ve zerinde kldan yaplma bir giysi vard. GenHalla zerinde de etkili olan ekim kuvvetini etrafnayayabilecek bir otorite olana kadar, pek ok sfi hocannyannda bulunmu ve onlardan ders almt. lahi ak vevahdaniyeti arayan pek ok talebe, peinden gidebilecekleri,sayg gsterebilecekleri ve baka insanlara model olaraksunabilecekleri bir hoca aray iinde lkenin drt biryanndan Sahi el-Tustar'ye akn ediyordu. Bir sre sonrahocalarndan rendiklerini baka insanlara aktarmaya

balayacaklard.Halla bu arada yetikin bir erkek olmutu ve Sahi

Hoca'mn en ateli mritlerinden biriydi. Hocasnn bugnneler diyeceini ok merak ediyordu. Sahi, konumasna

peygamberlerle ilgili aklamalar yaparak balad. Onun

peygamberliin zyle, fakat zellikle peygamberlerinkiilikleriyle ilgilendii herkes tarafndan biliniyordu. Fakatson zamanlarda peygamberliin daha nce hi duyulmadk

bir ekilde ele alnd ruhaniyet alanlarna sk sk deinirolmutu. Bugn de byle oldu. Sahi, zikrin sona ermesiyle

birlikte, peygamberlerin en bandan beri

5253


31/130

tanryla beraber olan varlk ncesi yaplarndan sz etmeyebalad... zamandan nce var olan zamanda... Akl almazeyler, diye dnd Halla. Fakat bir yandan da soluk bilealmaya cesaret edemeden Sahi Hoca'nn anlattklarndinliyordu. Sahi, tanrnn znn bir paras olan nznden sz ediyordu. Allah kendisini kutsal Kuran'da "kzerinde k" ve "yerin ve gn " olaraknitelendirmiyor muydu? Ik bu nedenle dnyann znn de

bir parasyd, fakat bu n en byk payn peygamberleralmt. Bu durum zellikle islam Peygamberi iin

geerliydi, nk onlar bu k sayesinde insanlaydnlatm ve gerekleri bildirmilerdi."Bizim de bir nebze olsa dahi bu a sahip olmamz

mmkn m?" diye sordu Sahi Hoca'nn mritlerinden biri."Vahiy bize bu konuda bilgi veriyor" diye karlk verdi

hoca. "Yaratla bakn, doay inceleyin! Allah onlardncelerinin sonsuz motifleriyle aydnlk bir dzen iindeyaratmtr."

"Peki ya tm yok eden karanlk" diye atld genmritlerden biri, "o nereden geliyor? nsanlar zerinde

byk kudret sahibi olan karanln kkeni nedir?""Karanlk da n bir parasdr ve yaratlna gre

farkl ekillerde ortaya kar. Yaratlm olan her ey za-manla k doasndan uzaklamtr; kimi az, kimi ok, kimide tmyle. Iktan en fazla uzaklaanlarn banda da, birzamanlar ktan yaratlm olan, fakat a rakip olduu

iin ona kar mcadele etmek durumunda kalan eytangelir. Baka bir karanlk tr ise kolay aklanr trdendir:Gnein bat veya bulutlarla rtlmesi sonucu meydanagelen karanlk. Bu konuda bir sorunumuz yok. Bu tezahrler

birer meseldir veya onlar byle kabul

edebiliriz. Ruhumuzda ise durum daha farkldr: Bilgisizlikve hakimiyetsizlik bizi karanla srkler. Karanlktaetrafn gremeyen bir insan nasl san ve solunu, yuka-rsn ve aasn bilemez, amaszca etrafta dolanp du-rursa, aynas bulanklaan karanlk bir ruh da vcudun iindeayn ekilde amaszca oradan oraya gidip durur. Bu nedenle

bizim grevimiz ruhun aynasn devaml temiz tutmak,yaratld z saf tutmak ve dardan ald

bulanklatrmadan yanstmas iin aynay srekli ci-lalamaktr. zellikle de cinsel duygularmza mutlaka hakim

olmamz gerekir; nk onlarn kararmas durumunda, insanda karanlkta yaamaya mecbur kalr. Allah, Peygamber'in-selam ve rahmet onun zerine olsun!- bize bildirdii gibi,kadnlar onlardan haz almamz iin yaratmtr; fakat oabarty sevmez. Bu nedenle bir svari dizginlere naslhakim oluyorsa, biz de drtlerimize ayn ekilde hakimolmalyz. Aksi felaket olur! Bu nedenle kadnlarnzla

birlikte olduunuz gecelerde ly karmamaya dikkatedin. Ayn ey iman iin de geerlidir. Ruhun aynasnyaratlm olan eylerin bulanklndan kurtarmann en iyiyntemi, hepinizin bildii gibi, piman olup tvbe etmektir.Pimanlk dolu ac ve eziyet, ruhlarnzn aynas iin en iyitemizlik aracdr. Bu ara dua ile bir ve eit deil, ondandaha stndr. Hatta baz noktalarda, dostlarm, onunimann z olduu bile sylenebilir."

Sonra da Sahi Hoca k retisinin slam'a damgasn

nasl vurduunu anlatmaya balad. Peygamberin bir ktaycs olduu yolundaki ii doktrininin, kendisinin birSnni olmasna ve iilerin birok noktada olayabartmalarna ramen, kabul edilmesi gerektiini d-nyordu. Sahi Hoca, mritlerinin daha nce asla duyma-

54 55


32/130

ch cinsten teoriler gelitiriyordu. Bata Peygamber olmakzere kutsal insanlarn zlerini tekil eden bir kstunundan sz ediyordu. Ruha benzer, aklanmas zor birey olan bu stun, vahiy gibi peygamberliin bir parasyd.

"Bu stun grlebilir mi?" diye sordu talebelerden birihocasnn szn keserek. Ona szlerini aklama frsatveremeyecek denli heyecanlyd.

"Elbette" diye cevap verdi Sahi Hoca. "Tm varlmzaPeygamber'in rettiklerine iman eder, tm ruhumuz ve tm

benliimizle bu retilerin zerinde youn-larsak, o

takdirde filozoflarn syledii gibi maddeden oluan kabuukrmaya ve z varlmz serbest brakmaya muvaffakolabiliriz. Bylece k dnyasna ait olan tm varlklarnyaratld o k bizlere malm olur."

Gen Halla bu szler karsnda biraz armt. Bu trk retileri yurdundaki Vericiler arasnda oldukayaygnd. Huzistan'daki yaayan Avesta imanllar, Hal-lac'aAmesha Spentas ad verilen kutsal k ruhlaryla evrili birIk Tanrs'nm varlndan sz etmilerdi. Bu k ruhlar,Zerdtlerin byk bamelei Vohu Manah gibi, bu dnyaile teki dnya arasnda habercilik yapyorlard. Halla,Kuran'n ve din limlerinin bildirdii vahiylerin bu eskiretiler yardmyla tefsir edilip edilemeyeceklerini uzunsredir dnyordu. Acaba Peygamber de Sahi Hoca'nnanlatmaya alt gibi ilah ktan bir k myd? ayet

byleyse, o takdirde insan kendi ruhsal varln Avesta

imanllarnn szn ettii k elementleri eklinde mitasavvur etmeliydi? Sahi Hoca, ilah srlarn derinliklerinefazla inilmemesi konusunda mritlerini sk sk uyaran,ll bir adamd. nsan daima her eyi bilmek zorundamyd? Fakat Halla anszn

hocasnn bu dn tutamayacan anlad; nk dinmeselesinde de insann her eyi mutlaka akla kavu-turmas gerektii fikri onu tmyle etkisi altna almt.

Birdenbire zerine kurun gibi bir arlk kmt.Sahi Hoca'nn ilah n tezahrleri konusunda anlattk-larnn tek kelimesini bile alglayamyordu. Akl ok, amaok uzaklarda dolanyordu. Hayalinde grkemli ehirler velkeler canlandryor, onlar sevgilisinin kara llelerinizleyen bir k misali seviyordu. Akln bu hayallerden birtrl ayramyordu. Sahi el-Tustar hretli bir hoca

olabilirdi, fakat baka yerlerde daha hretli hocalar vespeklasyonlarla yetinmeyip bu konular bambaka yn-temlerle inceleyen limler vard. Buradan pek de uzak ol-mayan byk Basra ehrinde teoloji, felsefe, matematik,astronomi, edebiyat ve sanat altn an yayordu. zel-likle de mminlerin hretli bakenti Badat ilim alannda

bir yldz gibi parlyordu. Bu ehirlerdeki sfi hocalar SahiHoca'dan kat kat daha hretliydiler, zellikle de EbulKasm ad verilen eyh Cneyd. Babas ona her zamanBasra ve Badat'tan sz etmemi miydi zaten?

Ertesi sabah, gnein ufuk izgisi zerinde ykselmeyebalamasyla birlikte, Halla Tustar ehrinden ayrld. Batyadoru yrmeye balamt. Bir an evvel Basra ehrinde biraraya gelen iki byk nehre ulamak istiyordu. Bu nehirleren eski alardan beri insanlara bolluk ve bereket armaaneden Dicle ve Frat nehirleriydi. Halla, Basra'ya geldiktensonra da sk sk Sahi Hoca ile bir araya gelecekti, fakat

geree olan dinmek bilmez susuzluu onu oktan baka birhoca arayna yneltmiti.

56 57


33/130

BASRA'DAN BADAT'A

"Bylece babam Basra'da Amr bni Osman'n evine geldi"diye devam etti Hamid anlatmaya. "Acaba daha nceBasra'da bulunmu muydunuz?" Bu soruyu ynelttii es-nada merakla yabanclar szyordu.

Profesr modern Basra ehrine birka kez gitmiti ve buehrin bana gelen korkun felaketi de gayet iyi hatr-lyordu. Bu olay birka sene nce gereklemiti, elbettekendi geldikleri zaman ve boyutlara gre. Araplar ve

ranllar birbirleriyle korkun bir savaa tutumulard. Fakatprofesr bir ey sylememeyi tercih etti, nk ne Hamid,ne de o srada tekrar gitmeye hazrlanan bl onuanlayamazlard. Geri ikisi de bu yabanclarn zel birdurumu olduunun farkndayd, fakat bunun ne olduunu

bilmemeleri gerekiyordu."Basra olduka gen bir ehirdir, yabanclar" diye

szlerine devam etti Hamid. "Havas yosun ve katran kokar.airlerimiz Basra'nn iirlerini syler ve limlerimiz orayagitmenin hayaliyle yaar. Hikayeciler en ok Bas-ra'ylailgili laylar anlatmay severler, nk anlattklarhalifemizin gnei altnda yaayan tm insanlar byler.Basra, d dnyaya alan kapmzdr. Zencibar'daki Zenchalk ve Ktay lkesinin ekik gzl sakinleriyle ilikimizi

bu ehir vastasyla salarz. Basra'dan yola kan gemile-rimiz Zipangu'ya kadar gider, Baharat Adalar'ndan baharatsatn alr ve Mslmanlarn yaamad Kle Adalar'ndan

kle ele geirirler. Basra pazarnda sata sunulan bu klelergenellikle kara derilidir, fakat aralarnda Sakaliba gibi

beyazlar da bulunur. Bylece denizcilerimizin baarlar veAllah'n inayetiyle ehir yksek bir refah seviyesineulamtr.

Fakat hepsi bu kadarla kalmyor. En hretli hocalar-mz ve mutasavvflarmz da bu ehirde faaliyet gster-milerdi. Bugn bile dinsel yaam oradan idare edilmektedir.Babam da Basral Hasan adyla bilinen ve Peygamberimizin-selam ve rahmet onun zerine olsun!- lmnden ksa birsre sonra dnyadan elini eteini eken bir adamn arsnauymutu. O zamanlar Mslman komutanlar dnyannneredeyse yarsn fethetmiti, fakat Basral Hasan tm olup

bitenden uzak duruyordu. Onu ruhun kt, genelliklezalim ve kanl, bazen de malubiyetle sona eren seferler

ilgilendiriyordu. Bildiiniz gibi ruh da et gibi kanayabilir.Gnahkrlarn yrekleri zerinde ve kendi zerinde zaferkazanmak ekici geliyordu ona. Kutsal yaamn bugn bileszlerimizle ve eserlerimizle vdmz tanr dostu Rabiada Basral Hasan'in zamannda vazetmeye balamt. Hibirdin limi yoktur ki, Rabia'nn tm zamanlar iin insanlarnyreklerinde yer etmi olan ilah ak hasretini tasvir etmemiolsun.

Sonra Muhasibi Hoca. Babam onun eserlerini kim bilirka kez okumutu! Basra'da doan ve imdi bir dier kutsalkiinin zc lmne tank olduumuz Badat'ta hayatagzlerini kapatan Haris el-Muhasib, ie dnmenin, ruhundeiik tezahr ekillerini kefetmenin, ruhun en ilkelkonumdan en st konuma kadar geirdii safhalararatrmann stadyd. Muhasibi bir zamanlar babam iin dernek alnacak byk bir insand, ta ki onun da snrlarntanyana kadar. Babam dnceler denizinden ve hayaller

okyanusundan daha fazla bilgi edinmek istiyordu. Bu frsatona Basra tanyabilirdi. nancmzn en byk dnrlerinin

birka, mesela neredeyse tm slam lkelerindekovuturmaya uradklar iin bir efsaneye dnm olanMuteziller de oradan kmam

58 59


34/130

mdr? Basra'ya sadece Badat baaryla rekabet edebili-yordu; zellikle de Halife Harun r-Reid'in olu Ma-mun'un yaptrd ve iinde eski limlerin kendi dillerindeyazdklar eserlerin bizim dilimize aktarld "Bilgelik Evi"sayesinde.

"Beyt l-Hikmet'ten sz ediyor olmalsnz" diye atldAbbas Aa. Hamid'in aknl yznden okunuyordu^fakat gene de duraksamadan konumaya devam etti.

"O gnlerde babam Amr bni Osman'a byk hayranlkduyuyordu. Onun yanma giderek ayaklarnn dibinde

oturmaya ve ksa sre nce Sahi el-Tustar'ye yapt gibiszlerine kulak vermeye balad. Amr da ayn ekildebabamdan olduka holanmt. Babam bu arada genlikyalarn geride brakm ve bir erkek olmutu. Allahkadnlar bize birer tarla olarak armaan etmitir. Buifadeden yola karak kendisine uygun bir kadn aramaya

balad. Bunu yaparken bakalarnn arzu ettii eyden bakabir ey arzu etmiyordu: tm canllar ve ilah oalmakudretlerine daima hayranlk duyduu bitkiler gibitohumlarn dnyaya samak. Btn kinat ya-radanniradesiyle akan bir nehir deil miydi aslnda? Tm yaplmasgereken tabiat dikkatle incelemek ve gereken sonularkarmakt. Bir kadnla beraber olmay arzulad zaman

bundan zevk alyordu ve Muhasibi Hoca gibi iindeki ehveteytanlarn kovalamay aklna bile getirmiyordu. Fakathocann hakl olduu bir konu da vard: nsan kendisini aslaehvete kle etmemeliydi. 'Ata binen sen olmalsn, aksi

deil!' Bu sz kulaklarnda nlayp duruyordu. Bununlabirlikte Halla yakkl olmaktan olduka uzak bir adamd.Her ne kadar Badatl tannm air el-Cahiz kadar irkin

biri deilse de, gzel olduu da sylenemezdi. Babamn nekadar ufak tefek biri

olduunu grdnz. Vcut veya yz hatlarnn dzgnlde sz konusu bile olamaz. Fakat ilah kudret ou zamanyapt gibi babamn fiziksel kusurlarn ruhsal ve zihinselyetenekleriyle rtyordu. Zek bakmndan kimseylekyaslanamayacak derecede glyd, fakat sevme yeteneide ayn oranda gelimiti. Hem dnyay tasvir etmeklekalmayp yorumlayan airlerin dilini, hem de basit halktabakasnn kulland dili son derece iyi bir ekildekullanabiliyordu. Yaratc onu bu ekilde dier insanlardanayrm ve kusurlarn bin kez fazlasyla tamir etmiti.

Hallac'n arlarda gezdii zamanlar sadece bir kadngrmesi bile tahrik olmas iin yeterliydi. Koyunla koarasndaki ilikiyi daha kk bir ocukken bile birazaknlk ama byk bir hayranlkla seyretmiti. Zaten bundagarip bir ey de bulamyordu; nk Peygamber -selam verahmet onun zerine olsun!- de bedensel arzulara izinvermi, hatta bu arzular dinin hizmetine bile sokmutu. Bunedenle de Hallac'n hocalar Frenk papazlarnn veyaMsrl ve Suriyeli rahiplerin yapt gibi kadnlardantmyle vazgeemiyorlard. Zaten hemen hemen hepsi

birka kadnla evliydi; talebelerine srekli olarak cinselilikiye gereinden fazla nem vermeyi ve her trlabartdan uzak durmalar gerektiim salk veriyorlard.

Amr da evliydi ve yetikin ocuklar vard. Halla ksasre sonra Amr'a kar olan isel yaknlnn farkl bir boyutkazanmaya baladn fark etti. Aralarndaki hoca ve talebe

ilikisi, bir arkadalk ilikisine dnmt. Amr Hocaailesiyle Badat'a tand zaman aralarndaki yaknlkartarak devam etti. Tabii bu durumun bir nedeni de, babamnkafasnn o sralar olduka kark olmasyd. Badat'n nasl

bir ehir olduunu kendi gzleri-

6061


35/130

nizle gryorsunuz! Badat kendi apnda kk bir dnya,hatta kk bir kinattr. nsan burada ayakta kalabilmek iinson derece dikkatli olmak zorundadr. Geceleri Diclekysnda iki ien ve kadnlarla dp kalkan adamlarnsonu hepimizce malm. Ayrca ehrin her blgesi emniyetlideildir. ehrin te yakasndaki semtlerin ne kadar iinegirerseniz, banza gelmesi muhtemel felaketlerin says daayn oranda artar. Ne mutlu oralarda ii olmayana! Elbette kisfilerin ve taliplerin bulunduu yerlerde durum dahafarkldr. Fakat insann akl oralarda da kolaylkla karabilir;

zellikle de talebeleri kendi taraflarna ekmeye alantarikatlarn ve retilerin kabark says insan dehetedrebilir. - buras bir fikirler dnyas, doru usturlabasahip olunmad takdirde insann kolaylkla yolunukaybedebilecei bir ruhsal snrszlk okyanusudur.

Bylece babam ruhunun yeni klavuzu Amr el-Mekk'yegnlden baland. Amr el-Mekk de Hallac'a yle derin birmuhabbetle balanmt ki, yeni talebesinin ayn zamandadamad da olmasna karar verdi.

Zaten babam da bu arada Amr'n en byk kznnolduka gzel olduunun farkna varmt. Yeni hocasnnanlaml jest ve mimikleri de onun kzn kendisine vermeyidndn ifade ediyordu. Hristiyanlarn aksineMslmanlarda byle bir davran son derece normal, hattakurald. Fakat ustasnn arzusunu yerine getiremeyecekolmas, hatta bunu istememesi, babamn byk azaplar

iinde kvranmasna neden oluyordu. Evet, bir kadnolmasn ok istiyordu ama Amr'n klavuzluunda yeniruhsal maceralara atlaca bu zamanda deil. Sahi el-Tustar'de grd biimiyle speklasyondan, salt teoridenuzak durmak istiyordu artk. Sfizm okulu-

nun byk statlarnn syledii gibi, nesnelere ilerindenbakma yolunda yrmek amacndayd. nsan ruhununenginlerinde sakl olan srlara her zamankinden daha fazlavakf olmak istiyordu. Bunu ancak hocasnn yardmyla

baarabilirdi ve Amr Hoca'dan ok eyler bekliyordu. Amrise onun ruhsal yeteneklerini aa karmasna yardmcolmak yerine, onu evlendirmekten baka bir eydnmyor gibiydi. Halla, kiinin kendi benliindenkurtulmas anlamna gelen fena ve hem ezelflik, hem deebedlik anlamna gelen, Allah'a ulamann son mertebesi

olan beka kavramlarnn peinde komaya balad.Tm yaknlklarna ramen hocasyla arasnda daima bir

mesafe kald. Karakterleri ve eilimleri birbirinden okfarklyd. Amr el-Mekk, talebelerinin kendisine gs-terdikleri byk alkann aydnlk altnda yayordu. Budurum onun cokusunu olumsuz ekilde etkilememideildi. ran'dan yeni gelmi olan bu talebenin imann srlarkonusunda bitmez tkenmez tartmalara girmesi ve derindncelere

Wolfgang Günter Lerch-Bağdat'ta Ölüm Hallac-ı Mansur

Documents

Transcript of Wolfgang Günter Lerch-Bağdat'ta Ölüm Hallac-ı Mansur