des

zu

W E T Z L A R für

\x<s S c ß u f i a / ß t v o n c l b i c i ? a c f i 6 c l b i c ß a e

veröffentlicht von dem Director

C A R L A U G U S T P E E T Z .

l t : De scriptoribus belli Mithridatici tertii. Scripsit Dr. Frieclr. Wilhelm Lauer. Schulnachrichten von dem D i r e c t o r .

Wetzlar. Gedruckt bei Friedrich Cobet.

1871.

D e s e r i p t o r i b u s b e l l i M i l l i r i d a l i c i t c r t i i .

Merito Mommsenius *) conquer i tur , quod scriptores rerum a Romanis contra Mithridatem et T ig ranem ges ta rum, qui adhuc servati sint . a rerum militarium intellegentia alienissimi fue r in t ; qua praecipua causa hoc quoque inter alia incoramoda fac tum esse, ut, quae Lucullus expeditionibus praest i t isset , n u m q u a m t a n t i aest imarentur , quanti deceret, Nec vero minus rerum illarum melior a tque verior cognit io eo impedi tur , quod nullus ex eis seriptoribus, quorum libri ad aetatem nostram pervenerunt , ad tempora , de quibus scribit, propius accedi t ; qui enim exstant libri, ad unum omnes ext remis p r imi p, Chr. saeeuli annis non sunt superiores, plurimi autem longe inferiores.

A t q u e hoc quidem loco do tert i i belli Mithridatici fon t jbus disserere nobis proposuimus, quod bellum u t copiarum u t r imque consumptarum magnitudine et longinqui ta te regionum temporumque, per quae ge reba tu r , i ta g rav i ta te exitus priora duo bel]a longe superat . Ag i tu r autem de tribus pot iss imum seriptoribus, P lu ta rcho , Appiano, Cassio Dione, e quibus illorum duorum libri integri, Oassii His tor iae inde a p u g n a ad Tigrauocerta commissa hodie supersunt . Ad quos quar tus acce-dit Memu.on Herac leens i s , cuius opus de rebus Heracleae Pont icae , quamvis jpsum interierit , satis t a m e n amplis excerptis Pho t i i compensatur . Ac de Appiani quidem et Memnonis font ibus cont i · n u a disputat io, quoad comper tum fiabemus, adhuc milla est ins t i tu ta , de Dionis vero et Plutarchi font ibus , q u a m q n a m non de fuerun t , qui disputarent, tarnen, cum aper te ip ter se contradjeant , quae vv, dd. invest igavermit , de in tegro insti tuere quaestionem haud a re abfuer i t ,

Cum au tem bel lum 'Mithridaticum ter t ium in duas par tes divisupi esse facile intellegatur, qua-r u m al tera res; a Lucullp ges tas co.mplectens ad apnuni urbis 688 per t inet , a l tera res a Pompeio ge-stas complect i tur , et iam haue quaestionem in duas particulas dividendam esse existiniavimus, ita u t pr ior de fon t ibus rerum ^Lucu I Iq al tera a Pompeio ges tarum disquirat . J i ^m scriptores ipsi quoque, de quibua qua,erere in an imo est, eam divisipnem fecisse yidentur , cum P lu ta rchus de rebus Luculli in vi ta Lucu l l i , de Pompei rebus in eius vita agat , apud Appianum vero ac Dionem res illius ab hu ius rebus belli pirat ici rerunique u rbanarum (App. c. 9 1 — 97 Dio 3 6 , c. 20—45) narrat ione dis-iungan tu r , Accedit , quod Sallust i i Jrlistoyiae, quas ftdliibitas es?e af f i rmant , qui adhuc in fontes i l-lo rum scr iptorum inquis iverunt , no# ul t ra annum 687 progressae esse v iden tur . 2 ) De Menmonia*

i) Eist. Rom. III, p. 73 ed. IV. · z) Cf. Kritzii epistola ad Wuestemannum editioni fragxnentorum praemissa ρ. XX.

1

2

vero auctoribus extremo loco agere praestat , quod is, cum omnino de rebus ad Heracleae obsidio-nem non per t inent ibus nisi in t ranscursu non a g a t , ueque il lam divisionem inst i tuisse neque eosdem cum ceteris scriptoribus fontes inspexisse videtur.

I. De Cassio Dione. Cassium Dionem Grasshofius in dissertat ione, quam «de font ibus et auctor i ta te Dionis Cassii

Cocceiani« 1) scripsi t , iude a capite pr imo libri 36 usque ad caput 29 eiusdem libri Sallustii I l i s to -riis unico fönte usum esse evicit. Argumenta , quibus pot i ss imum n i t i t u r , brevi ter lioc loco afferre liceat.

Argumenta t ionis in i t ium inde capit, quod complures res a Dione longe aliter a tque a P l u -tarcho in vi ta Luculli nar ren tur . Dissentire enim hunc et illum de legat ionibus ad P a r t h o s missie (p. 4) et de rebus a Lucullo in Armenia ges t i s , atque secundum Plutarc l ium Tr iar ium, lega tum Romanorum, ambit ione permoveri, u t Mithridatem Gaziurae aggredia tur , secundum Diouem autem legatum a mili t ibus propter impedimenta sollicitis cogi, u t maiius cum Pont ic is conserat (p. 5.). Quae discrepantiae his duabus facile augentur . Dio (36, 8 § 3.) Luculi um aesta te iam ex Armenia exercitum contra Nisibin duxisse refer t , urbem autem a f ra t re T ig ran i s i ta defensam esse, u t R o -mani sub liiemem demum eam expugnare possent. Qua cum narra t ione P lu ta rch i nar ra t io min ime con ren i t ; is enim (c. 32 p. 539, 9) 2) Lucullum castris positis et oinnibus rebus ad oppugnandurn iiecessariis comparat is ολίγοι χρόνω urbem cepisse aff irmat. Secuudum eundem scriptorem (c. 35 p . 542, 24), cum Lucullus, quominus legatis oppressis subväniat , seditione mi l i tum arcea tu r , T ig ra -nes Cappadociam ferro ignique devastat et Mithridates πάλιν <ύβρίζει, si vero Dionem audis (36, 19 in.), a Mithr idate Cappadocia vastatur et regnum paternum (aliter enim verba πάσαν την αρχήν in te l -l'egi non possunt) rursus expugnatur . Quibus ex discrepantiis satis appare t u t r u m q u e scriptorem ex diversis font ibus sua hausisse.

J a m si quaeri tur , quis auctor Dionis fue r i t , Grasshofius luculenter demonstravi t Livii ab urbe condita libros a Dione in bello Mithridatico tertio adliibitos non esse, quamquam eundem scriptorem de rebus paucis annis post gestis, velut de coniuratione Catilinaria, non ueglexisse videatur . Dio enim victoria Romanorum ad flumen Arsauiam plane neglecta, quam Livius secundum P lu t a r chum (Luc. 31 extr.) accuratius enar ravera t , nuliam omnino in Armenia p u g n a m graviorem commissam esse dicit, cum Mithridates et Tigranes milites suos a proelio cousulto r e t i nue r in t ; quin et iam com-pluribus proeliis minoribus secundum Dionem Romani inferiores diocedunt, secundum P l u t a r c h u m Lucullus in Armenia nul iam cladem accipit. Quibus praeterea Dionem a periocha Livii 1. 98 Grass-hofius discrepare mone t , missa faciamus.

Oompluribus deinde argument is Grasshofius Sallustii His tor ias Dionis fon tem pr imar ium fuisse evincit. Quo in numero gravissimum est, quod et Dio (36, 3) et Sallustius (His t . IV, 19 Kritz IV, Ct Dietsch.) a Mithr idate legatos ad Arsacen regem Pa r tho rum missos esse dicentes in idem vitinin ineu r run t , quoniam regem Arsacen tunc iam mortuum fuisse al iunde satis cousta t (p. 4.) . Quod autem v. d. addit , et iam ex eis, quae Dio (36, 18) de mil i tum R o m a u o r u m seditionibus r e f e r a t , Sal-lustium adhibi tum esse appare re , quia cum eis, quae Plutarchus (Luc. c. 33) de eadem re secundum Sallustii His tor ias narre t , manifes te congruant , Grasshofio concedere dubi taver im. N a m quod unum

Diss. in. Bonnae 1867. 2) Paginas lineasque Plutarchi secundum minorem elitionem Sintenisii (Lipsiae 1853 ed.) afferimu».

3

apud P lu ta rchum non est dubium, quin ad Sallastium redeafc: iam initio belli apud Cyzicüm et apud Cabira mil i tes propter niuiios Labores saccensuisse Lucul lo: id certis verbis dictum non reperi-t u r apud Dioneiu.

Altero loco in compluribus I l is toriaruni Sallustii f r agmen t i s , quam vis sint mut i la , e t iamnuuc perspicuum est Dionem ex· Llistoriis hausisse. Quorum Grasshoiras· cum quat tuor attuleri t , e duobus tarnen vix quidquam coneludendum. sit. Couferentes enim l l i s t . IV, 13 Kr . (Dietseh IV, 54) cum Dione (36, 3a) apud Sal lust ium unicum verbum «naphtlias» servatum esse reper imus; quo nihil aliud probatur , quam Sallust ium omnino de naplita egisse; num auteni, quae Dio (1. 1.) de naph ta riarrat, Sallustio debeat , inde non elacet.

Similiter secuwdo loco, quem attul i t , nimium tr ibui t . Ubi Dio (36 , 8) de Mesopotamia hoc d ic i t : «ot;τω γαρ πάν το μεταξύ τον τα Τίγρώος και τον Εύφράτον ονομάζεται.» Jaul vero in Sallust i i f r agment i s IV, 11 Kr. (IV, 52 D) etianisi similia l egun tu r : «quae tarnen terra ab ipsis (sc. fluminibus) ambi tur , Mesopotamia dicitur,» vix tarnen puto qnemquam tore, quin inteliagat verba,, de qüibus agatur , tarn simplicia et re i , de qua ageudum erat, tarn apta et quasi in medio posita esse, u t Dioiiem Sallust io usum esse inde concludere nun liceat. Accedit, quod ne constat quidem, 14um Sallustii ipsius verba 1. 1. legantur . Isidoras enim, qui (Orig. XI I I , 21, Ϊ 0 ) f r agmentum ser-vavit , lioc t a n t u m d ic i t : «Sallustius asserit Tigriin et Eupl iraten uno fönte manare in Armenia ;» deinde suis verbis pe rg i t : «qui per divorsa euntes longius dividuntur spatio medio relicto mul torum mil l ium, quae tarnen etc.» U t r a m igitur verba Isidori an Sallustii sint, ambigi tur .

Quos tarnen praeterea duos locos v. d. addit, cum ad verbum consentiaut , Dionem e Sallustio pendere mani fes tum est. Consent i t Dio 36, 17 cum Hist . λΤ. 12 Kr. (V. 11 D) de Marcii in Cili-eiam i t inere et Dio eodem capite cum Hist . V. 14 Kr. (V. 10 D j de legionibus \7alerianis. Atque idem consensus Iiis düobus locis conspicitur, quos insuper addimus.

Dio 36, 11, 2 : Oi γαρ άν&ρωποι εκείνον (sc. Μι&ρώάτον) τ ε εννοιαν — tx της πάτο ίο ν

l l i s t . V. 1 K r . et D : Adeo eis ingenita est sancti tas regii nominis .

His t . Y . 4 Kr . (V. 3 D) de Mithr ida te : Perae t i s sep tuag in ta annis a rmatus equum in-silire.

βασιλείας — έχοντες πυο'ςε/ωρησαν αντώ. Dio 36, 11, 5 : Μιϋρώάτης — και γαρ

ν Tito τά εβδομηκοντα έτη γεγονώς έμάχετο — λΜω επλήγη.

His igi tur sat is efficitur in ea par te tertii belli Mithridatici enarranda, quae usque ad P o m -pei in Asiam adventum pert iuet , praecipuum Dionis auetorem fuisse Sallustium. N u m autem prae-te r Histor ias al iorum quoque libros adhibuerit , metuo ne difficile sit d i iudicatu; in singulis certe rebus enarrandis , velut 1, 36, 13, ubi de ligneo signo Dianae Tauricae fusius exponit, ipse complu-res se consuluise f a t e t u r : «.όπως όιέμεινεν, οίι όνναμαι το σαφές πολλών λεγομένων ενρεϊν.ζ Qui t a -rnen h i πολλοί fuer in t , Dio nos scire noluit.

ΪΙ. De Plutarcho. De font ibus P lu ta rch i in vita Luculli praeter Heerenium 1) I l e rmannus Peterus et in commeu-

ta t ione Symbolis phi lologorum Bonnensium inser ta , 2 ) et in libro suo de fontibus Plutarchi scr ipto3)

!) De fontibus et auctoritate vitarum parallelarum Plutarchi commentationes quatuor. Göttingen, 1820. 2) Tom. II. Lips. 1867, p. 463. 3) Die Quellen Plutarchs in den Biographien der Römer, Halle 1865, p. 106.)

4

disputavit. Qui postquam evincere conatus est neque ex Livio neque ex duobus scriptoribus Graecis a Plutarcho laudatis ^narrat ionem terti i belli Mithridatici (ceteras enirn vitae Luculli par tes in hac quaestione nihil curamus) haustani esse, primarium Plutarchi fontem Histor ias Sallustii fuisse aff l r -mat . Grasshofiu3 contra (1. 1. p. 7) neque a Livio vel Graecis neque a Sallustio P lu ta rchum mul tum adiutum esse sibi persuadet ; quem autem auctorem Plutarchus praecipue secutus sit, in medio rel inquit .

Cum igitur vv. dd. tantopere de summa rei d i s sen t i an t , quaestionem de integro insti*· tuere placet.

I n vita Luculli Plutarchus quatuor scriptores, bis (c . 11 p. 509, 10 et 33 p. 5 4 0 , 1 ) Sal lu-stium, bis (31 p. 538, 8 et 28 p. 533, 17) Livium, praeterea (c. 28 p. 533, 12) libellum Autiochi philosophi de diis [i'v τϊ] Ileni ί/tcöv yoaqjj) et commentarios Strabonis (1, 1.) laudat (fcV τοϊς ίστορι-κοϊς νπομνι]μαοιν~). Recte Peterus perspexit neque Antiochum nec Straboneni pr imar ium vitae Luculli fontem fuisse; ut e:iim de Antiocho taceam, e libro illo Strabonis, u tpo te quem ipse phi losophum dicat, quin certani Luculli imaginem exprimere non potuerit , minime est dubium. A u t igitur Liviusi aut Sallustius aut neuter primarius ille fons iuerit necesse est,

Ac Sallustium quidem a Plutarcho quasi pro iundamento narra t ionis posi tum esse Pe te rus primum inde concludit , quod cum aliorutn scriptorum veterum tum maxiuie P lu ta rch i mos sit, u t auctorum, quorum vestigia cupidissime premant, nomina ubique sileutio p rae te ru i i t t an t ac t um tan·" t um auctores afferre soleant, cum sibi ab auctoritate eorum recedendum esse putaver in t . Sallustii autem illis duobus locis propterea t an tum Plutarchum mentionem fecisse, quod errorem seriptoris cete-ruin probati refellere vellet. A t Plutarchi in auctoribus afferendis consuetudiuem, qua v. d. inni t i tur , a Plutarcho ipso saepius neglectam esse e compluribus al iarum vi tarum locis cognosci tur . In compa-ratione Coriolani cum Alcibiade (c. 2) ad Dionysium, quem ipso Petero auctore (Die Quellen P lu ta rchs etc. p. 7) potissimum secutus est, i ta provocat, u t plane cum eo cousentire videatur. Similiter mu l -tis locis (c. 4, 5, 6, 14, 16, 17, 19, 23, 27, 28, 37) vitae Cornelii Sullae commentar iorum Sullae, quibus usus est, ment ionem facit nec vero ullo ex Iiis locis ita, u t Sullam, quod erraverit vel falsa ie; tuleri t , refute t reprehendatve. Et iain in vita Catonis Uticeiisis (c. 7), ubi auctoreui Thraseam, Paetum laudat, nulla dissensionis vestigia conspiciuntur. Iu vita Luculli priore quidem illo loco Plutarchum Sallustium commemorasse, ut eum erravisse demonstraret , verba satis ev iucunt : λονστιον Öt &ανμύζω τότε πρώτον ώφ&αι 'Ροιμαιοις καμήλους λέγοντος $ί μήτε ωετο κτλ. sed p l u r a quam singularem illam rem eo loco ad Sallustium auctorem referenda esse nulla re indicatur , Quod; P lu ta rchum forte recordatum esse et scriptorem occasione data refellere haud ineptum existimavisse eo verisimilius est, quo magis conspicuum erat Sallustium in rebus ad descriptiouem te r ra rum, inco-larum rerumque naturae pert inentibus, in quibus si quis alius usque circumspecto iudicio versatus est» in errorem semel incidisse. Altero autem loco, quo Sallustii ment ionem facit (c, 33 ) : ^ α λ ο ν ο τ ι ο ς μεν ovv (fij<u χαλεπώς ΰιατε&ήναι τους οτοατιώτας προς αν τον ενΰ-νς εν άρχΐ) τοΰ πολέμου προς Κνζί-

χω, cum ipse p e r g a t : ηνίων ΰ'αντονς και oi λοιποί χειμώνες, profiteor me non assequi, qui P lu ta rchus Sallustii auctori tatem impuguare possit viaeri. Iinmo Sallustii nomen ita profertnr , u t omnino qui -vis scriptor ad alium provocat. E t ne hoc quidem loco diseerui p o t e s t , u t rum plura an unum illud de mili tum apud Cyzicum coutumacia Plutarchus ei debeat. Quamquani nun nego facüe fieri potuisse i.t Plutarchus res c. 33 narra tas maximam partem e Sallustii Historiis haurire t .

Deinde v. d. disputat nonnul la Sallustii f ragmenta cum vitae Luculli verbis i ta oongruere, u t huius auctorem ex illis hausisse s tatuendum sit. Couferri iubet (Die Quellen etc. p. 107) P lu t . Lnc. 9 cum Hist . I I I , 13 et 14 Kr. (iuc. 15 et I I I 15 D) Luc. 15 iu. cum His t . Ι ΙΠ , 1 Kr. ( I I I I , 42 D )

5

(Symbola I I ρ. 463) Luc. 9 in. cum E i s t . I I I , 16 Kr. et D., Luc. 18 in. cum His t . I I I I , 5 Kr. ( IUI , 47 D) Luc. 21 (p. 522, 23) cum Hist . I I I I , 6 Kr . (IIII , 48 D) Luc. 34 (p . 540, 24) cum Hist. Y, 9 Kr . (V, 7 D.)

Quos singulos locos paullo accuratius iam inter se conferentes p r imum ex f r agmen t i s , quod Kri tzius libro I I I (13) ass iguat «serum enim bellum in angust i is fu tu rum» et quo eorum sermonem con ten tum fuisse conic i t , qui Luculli moram vituperarent , et sedis et in terpreta t ionis valde incertae esse reperimus ; n a m cum apud Phi la rgyr ium liber XII t radi tus sit, quem numerum corruptum essei pa te t , Kri tzius a rgumen t i s non satis firmis innixus I I I correxit, Dietschius vero in incertorum libro-rum reliquiis posui t . E i ig i tur loco nihil est t r ibuendum.

Por ro quae verba Sali. His t . IV. 1 Kr. (IIII , 42 D) leguntur «Amisumque assideri sine proe-liis audiebat (sc. r ex) , quin de eadem re agant , quam Plutarchus c. 15 in. n a r r a t : Ό Λούκουλλος περί τε την Άμισόν διέτριψε μαλακώς τ]/ πολιορκία χ ρώ μένος, nul lum dubium esse po tes t ; P lu t a r -chum vero Sallustii Histor i is usum esse effici inde uegamus, cum neque ulla verborum ipsorum simi-tudo conspiciatur neque nomen Luculli Amisum obsidentis omnino commemoretur . De proximis duobus locis, quornm a l te rum ex altero descriptum esse pu ta t , similiter iudicandum est. Nam Sal -lus t ium His t . IIIJ, 16 (Kr. et D) «Sallustius duces laudat, qui victoriam incruento exercitu repor ta -run t» de victoriis r e p o r t a t i s , P lu ta rchum c. 9 in. «•{Λούκουλλος') έμεγαληγόρησεν ώς ολίγων ήμερων άναιμωτι το νίκημα παραδώσων αύτοϊς» de Lucullo se άναιμωτϊ v icturum esse promi t ten te agere appa-ret . Neque quisquam verbo έμεγαληγόρησεν laudem Lucullo tr ibui p u t a b i t , quam tarnen Sallustius ei t r ibuera t . Accedit , quod et iam hie dubium est, mim verba a Sallustio ipso i ta profecta s i n t ; Servius enim, cui debentur , secundum Kritzium «sansum magis quam ipsa verba auctoris secutus est.» Denique Orosium (VI, 2 extr.), qui Livium exscripsit, eisdem fere verbis «incruento milite» uti iam hoc loco a t t iugere liceat, unde quid s ta tuendum sit, in f ra explanabi tur . Magis sane Hist . I I I , 14 Kr . ( I I I , 15 D ) «nam ter t ia t unc *) erat et sublima nebula caelum obscurabat» cum verbis P lu ta r -chi (c. 9 in) ^(Μιθριδάτης) εύθύς από δείπνου νύκτα δνςφανη και νοτεράν εχων έκίνει> convenire v ideantur . Nihi lominus tarnen apud P ^ t a r c h u m ipsius diei «tert iae lunae,» quam Sallustius praeci-pue premere videtur, nul la meut io fit, ita ut nequaquam exploratum sit, num verba de eadem re agan t , de qua P lu ta rchus agi t . Quae porro Plutarchus c. 34 (p. 540, 24) de Clodio seditionum in exercitu R o m a n o auetore n a r r a t : «ην δε της Λουκούλλου γυναικός αδελφός,» n u m ad hoc Sallustii f r a g m e n t u m (V, 9 Kr . V, 7 D) «qui uxori eius (sc. Luculli) f ra te r erat» redeant , propterea in μηβ-dio re l inquendum est, quod, quamvis verba ut r imque mi rum in modum consent iant , res tarnen, quae re fe r tu r , tarn s implex est et pervulgata , u t facile fieri potüeri t , u t vel scriptoribus longe inter se d is tant ibus eadem verba in nientem venirent.

Ceteris au tem duobus locis, qui restant , Historias Plu tarchi fon tem fuisse l ibenter Petero con-cedo. His t . I U I , 5 Kr . ( I I I I , 47 D ) :

T e n u i t Lucullus thesauros , custodias re-gias.

His t . I U I , 6 Kr . ( I I I I , 46 D) de Appii cum Tig rane col loquio: insolens vera acci-p iundi .

Luc. 18 i n : Τά δέ Κάβειρα λαβών θησαυ-ρούς τε μεγάλους ευρε και δεσμωτήρια.

Luc. 21 (ρ. 522, 23) ώστε τον Τιγράνην — μη λαϋ-εϊν τους πσρόντας ήλλοιωμενον τή παρρησία τοϋ νεανίσκου φφνης σχεδόν έλευ-χ9-έρας άκούοντα δια — έτών.

Quin et iam duorum aliorum locorum Plutarchi verba duabus Sallusti i f ragment i s tarn similia sunt , u t e t iam ea ex Histor i is t rans la ta esse exigtimemus.

s) Dietschius et Maehlyus in Nov. Ann. 77 p. 80 pro «tunc» «luna» scribunt, quod verhum Kritzius supplet. 2

6

«) His t . I U I , 4 Kr . (D. I U I , 46 de Moni-ma Milesia: Cultu corporis o rna ta egregio.

Luc. 18 (p. 517, 27) αντη άπε&ρήνει την τον σώματος ενμορφίαν.

Quatuor ig i tur vel quinque Plutarchi locis t an tummodo h is to r ia rum Sallustii cer ta vestigia con-»piciuntur. Licet enim, cum pr imum aspexeris, etiam aliis u t r imque s imil i tudines re rum vel verbo-rum reperisse t ib i videaris , accuratiore tarnen examine ins t i tu to appareb i t , aut , quod supra ad His t , V, 9 (V. 7 D) monuimus , res tarn simplices t r i tasque esse, u t quivis scriptor, qui eas commemoret , eiidem fere verbis u t i cogatur , au t f ragmentorum Sallustii in te rp re ta t ionem tarn incer tam a tque i m -pedi tam esse, u t , cum a diversis editoribus diverse explicentur inque diversis locis ponan tu r , nihil certi inde concludi possit . A tque illius quidem generis verba sunt, quae His t , I U I , 8 Kr. (V. 6 D) l e g u n t u r : « impe-rii prolatandi percupidus habebatur ,» quibuscum fortasse aliquis haec Luculli (c. 24, p . 526, 6) contu ler i t : βωστ« iv Ρώμτ] χαταβοΰν τους δημαγωγούς ως πόλεμο ν ix πολεμον διώκει Αονκονλλος ονδϊν της πόλεως δ so μένη ς, άλλ'νπερ τον στρατηγών μηδέποτε χατα&έο&αι τα οπλατ> vel c. 3 3 : «ω£ νπό φιλαρχιας -<- ίίχοντος τόν πόλεμον.» Al ter ius autem generis sunt haec Sallustii I I I , 11 Kr . ( IV, 14 D ) : «armis e t equis deco-ribua cultus,» quae r e r b a Kri tz ius de supervacaneo armorum orna tu a Mithr ida te dempto (cf. P l u t . Luc. 7 i n . : «αφελών — οπλών διαχρνσων xai διαλίΟ-ων χατασχενάς» intel legit , cum Dietscbius in te r -pre ta t ionem in tegram rel inquat . 2) Eodem pertinet , quod Dietschius morbos a Sallustio I I I , 28 K r . ( I I I , 27 D) commemoratos («morbi graves ob inediam insolita vescentibus>) ad obsidionem Calagur« l i t ano rum refert , cum Kri tzius eorum in obsidione Cyzici na r r a t a men t ionem a Sallust io f ac t am esse exist imet et cum eis comparet , quae a Plutarcho (c. 11 in.) na r r an tu r .

Nonne vero illi qua tuor vel quinque loci satis comprobant Sal lus t ium f o n t e m pr imar ium P l u -tarchi fuisse? F r a g m e n t a i l la ab editoribus dudum iutel lectum est eidem His to r i a rum par t i a t t r i -buenda esse omnia, n a r r a n t u r enim eis res paullo post Mithr idat is cladem gestae. I t aque hoc u n u m efficitur, una in pa r te vitae Luculli atque ea haud ita m a g n a P l u t a r c h u m His tor i i s u sum esse.

Sed ceteris in par t ibus eiusdem vitae Plutarchum vel p lane neglexisse His tor ias vel i ta certe in usum suum conrer t isse , u t paucas eingulasque res inde decerpere t , et ex gravissimis illis a Dione discrepantiis, quippe qui Sal lust ium pro primario fönte habuer i t , et inde appare t , quod duo loci P l u -tarchi ipsis Sallustii f ragmeut i s repugnant . Quae discrepantiae quamvis leviores for tasse videantur , tarnen mani fes tum est P lu ta rchum, si Historiis multuni t r ibu i s se t , ne in ininoribus quidem rebus, causa praeser t im nul la addita, earum auctori tatem neglecturum fuisse.

Sallustius I I , 55 Kr . (II , 46 D) Mithridatem et f r a t r em et sororein interfici iussisse nar ra t , cum Plu ta rchus c. 18 (p. 517, 1 4 : *αί δ'άπωτάτω τον κινδύνου δοχονσαι περί Φαρνάκειαν αδελφαϊ xai γνναϊχες οιχτρώς άπώλοντο») complures regis uxores et sorores t unc interfectaa esse t r ada t .

His t . I I I I , 10 Kr . ( IUI , 51 D) Sallustius de Lucullo E u p h r a t e n fluvium t ransgressuro agens naves iam an te para tas esse dicit («quamquam naves codicariae occulto per h iemem fabr icatae ade -rant») , P lu ta rchus 24 (p. 526, 14), cum exspectandum esset, dum naves confer rentur ra tesque confice-rentur , Lucul lum moram moleste tulisse refer t («ήσχαλλεν ως διατριβής xai πραγματείας έοομένης σννάγοντι πορθμεία και πηγννμένω σχεδίας·*).

Quae cum i ta sint, de argumento Pe te r i , quod pos t remum a t tu l i t , p lur ibus agere supersede-m u s : fieri non posse, quin P lu ta rchus epistulam a Lucullo ad sena tum missam (c. 2 6 e x t r . : ιως Αονκονλλος έγραψε προς την σνγχλητον*), cum ad Euphra t em vicisset, e Sallustii Histor i is cogni tam

0 Kritzius: «de cuius tragica eorte cum Plutarchus data opera exposuerit, Sallustio auctore id eum fecisse arbitror.»

2) Dietscbius ad IIII, 14: «nam arma decora per se non sunt splendida, eet qualia bellatorem decent.»

habuer i t ; Sal lust ium enim epistulas operi inserere solitum esse et χαταψράχτους, de quibus P lu ta r -chus dicat, e t iam apud Sallust ium reperiri ( IUI, 16 Kr. I I I I , 56 D). E t iamsi enim Petero damus, quamquam nul la in f r a g m e n t i s vestigia exstant, Sallustium epistulam illam Historiis inseruis3e, cur non alios quoque scriptores, praesert im Romanos, l i teras illas Lucull i novisse putabimus? Cataphrac-to rum vero, quibus t an tu ra Armenii confidebant, non modo facile potera t sed debebat mentionem facere , quicunque scriptor rebus tunc gestis operam navare sibi proposuerat .

Ad Liv ium venimus. Atque u t pr imum expediamus, quae obstare dicnntur , quominus Plu tar -chus Livium adhibueri t , e t iam in liac re Peterus multuin rationi tr ibuit , qua a Plutarcho Livius com-memore tur (1. 1.). Na r ra t i one enim pugnae Tigranocertensis plane absoluta post Antiochi et Stra-bonis sentent ias Livii quoddam de pugna iudicium af fer r i ; unde facile iutellegi pugnae ipsius descrip-t ionem e Livio haus t am non esse. Sed metuo ne nimium v. d. inde collegerit. Quid enim? Num Livii illud iudicium a pugnae descriptione, quae apud P lu ta rchum legitur, abhor re t? Immo verbis sequent ibus : «σχεδόν γαρ ούδ' eixoaτον ά'/Χ έΐαττον έγένοντο μέρος ol νικώντες των ήσσημένων» Livius a P lu t a rcho omniuo p roba tu r . Nec vero iuepte, postquam occasione data p ro tu l i t , quae Antiochus et S t rabo phi losophi de p u g n a e magnitudine iudicaverunt , iam ad gravissimum Livii rerum seripto-ris iudicium provocat , quod illorum testimoniis quasi firmatum atque comprobatum est. Alterum a r g u m e n t u m a Pe te ro cont ra Livium prolatum, quod etiam Grasshofius probavi t (p. 7), eo ni t i tur , quod mi l i tum regis in p u g n a apud Tigranocerta occisorum numerum alium Plutarchus t radat (c. 28 : «λέγεται δέ των μέν πεζών υπέρ δέκα μυριάδας διαφθαρηναι, τών δε ιππέων ολίγους παντάπααι δια-φυγεϊν»), al ium-Orosius (ρ. 377. VI, 3 : «triginta milia hominum in eo bello caesa re fe runtur») ; cum enim eo loco Livium ab Orosio excerptum esse constet, P lu ta rchum Livium in usum suum conver-te re non potuisse.

Saue mi rum est, quan tum vv. dd. rei tarn levi a t t r ibuer in t . Apud veteres cum in codicibus numer i not is l i terisque nec vero verbis expr imerentur , facillime numeri depravari et mutar i pote-r a n t , a tque id re vera saepius fac tum esse vel numeri l i b ro rum, quoruin apud grammaticos f r ag -ruenta t r adun tu r , plus semel muta t i et a diversis diverse laudati indicant . I t aque licet numeris vario-r u m scr iptorum convenient ibus plerumque merito inde colligas aut a l terum ex altero hausisse aut eo-dem fön te u t rumque usum esse , tarnen ex uua aliqua numerorum discrepautia, si ceteris rebus ac pot iss imum verbis congruant , eos ex diversis fontibus hausisse valde dubitaverim colligere. Accedit, quod Orosium scriptorem neg legen tem et multis erroribus obnoxium fuisse exploratum est, eni, cum egre-giis font ibus usus sit, mul tae quidem res haud spernendae deben tu r , sed ubique summa cautione i a diiudicandis rebus ab eo t radi t i s opus est. Quin et iam ipse Moeruerus 1 ) (p. 133), qui belli Mithri-dat ici ter t i i nar ra t ionem apud eum e Livio fluxisse comprobavit, Orosium numerum occisorum de pugna ad Cabira commissa ad Tigranocer tensem fortasse transtulisse pu ta t . U tu t est, illi uni discrepantiae vix quylquam tr ibuer im.

Eandem vero Orosii ineuriam eo conspicimus, quod Lucul lum apud Tigranocer ta cum Mithri-date et T i g r a n e congressum esse dicit, cum Plutarchus (26 p. 529, 5 cf. c. 29 in.) Mithridatem pug-nae non iuterfuisse aff i rmet . Orosius enim paullo in f ra de fuga Pont icorum agens unius Tigrauis ment ionem facit , Mi thr ida tem omit t i t .

T a n t u m igi tur abest , u t Peter i argumentis accedamus, u t Livium pr imar ium fontem Plutarchi fuisse dicamus. Cum au t em Livii libri ipsi, quibus bellum Mithridat icum te r t ium narraverat , (nona-gesimus et sequentes usque ad centesimum secundum) temporum iuiqui tate iuterierint , nihil aliud

!) De Orosii vita eiusque Historiarum libria septem adversus paganoe scr. Th. de Moerner Diss. in. Berolini 1844.

8

res ta t , quam ut scriptores, quos aut omnia aut pleraque ex Livii libris kausisse cons ta t , cum Plu-tarcko consentire demonstremus

Praeter epitomas au tem l ibromm deperditorum Livii in censum venii tnt Jul ius Obsequens, Eutropius, Florus, denique Front inus . 1 ) Atque Livii periochas nihi l habere, quod non a Livio ipso profectum sit, per se p a t e t ; sed etiam Obsequentis librum de prodigiis iiulla prodigia Livio non debere satis cer tum atque exploratum es t . 2 ) Et iam Orosium, quamvis prae te r Livium alios quoque scriptores adhibere consuerit , in ea operis parte, qua ter t ium bellum Mithr idat icum continetur , unum Livium secutum esse accuratissima collatioiie Moernerus 3 ) invest igavit . Eu t rop ius Livium pro pr i -mario fönte habuit , sed etiam aliorum scriptorum libros inspexit et ex eis nonnul la decerpsit . Quod cum vel a Suida perspectum esset, post Koehleri1) accuratiorem clisputationem iam dubium non est. Quamquam enim is Ent ropium ita fecisse libris Livianis eis t au tummodo collatis, qui hodie supersunt , comprobavit, aper tum tarnen est Livii libris deperditis scriptorem eodem modo usum esse.5) F lorus autem, qui in temporibus autiquioribus reipublicae Romanae scribendis Livii fere unius vestigia pressit , postea secundum Heinium 6) mul ta ut ex aliis fontibus i ta ex Sallustii libris hausi t . Quamquam quod v. d. affirmat, cum vel maximam par tem vel unius Sallustii scriptis usum esse, ei assent i r i dubito. Qui enim in superioribus libris Livii tarn studiosus fuisset, eum pos tmodo Livium plane ueglexisse, u t -pote cuius genus scribendi consilio Flor i valde conduceret, nec verisimile nec p roba tum est . Res ta t Front inus , de cuius font ibus accuratior quaestio adhuc desideratur . Tarnen eum f requenter Livio usum esse mult is apparet . Quae autem ex Livio et unde omnino singula quaeque sumpseri t , non 'constat .

I t aque ante omnia rat io Livii periocliarum, ObsequentisT Orosii habenda e s t , cum quibus , si Plutarchus consentit , eum Livio usum esse consentaneum es t ; idem, si cum Eut rop io consent i t , veri-simillimum es t ; F lorum autem vel Front inum si cum eo cougruere reperer imus, certi nihil inde con-cludi poteri t .

Jana si s ingulas res a Plutarcho traditas cum eis, quae a Livio profeeta esse v iden tu r , con-tulerimus, saepius illum cum Livio consentire intellegemus.

Congruenter cum Livii periocha 1. 93 («Öccupata Ri thynia M. Auretius Cot ta cos. ad Chal-cedona proelio a rege vietus») Plutarchus c. 8 Cottae cladeai et dedit ionem Chalcedonis na r ra t . Deinde P lu ta rchus c. 9, etsi proelia equestria omi t t i t , quibus secundum Livii per ioeham 94 Lucul-lus ßl i thr idatem vicit, eo tameu cum Livio facit, quod Lucullum cum milites suos a pugnando re t i -nuisse t u m regis copias ad fiumen Rhyndacum iudisse atque f'ugavisse t radi t (1. 9 4 : «Lucullus 7) — aliquod expeditiones prosperas f'ecit poscentesque pugnam milites a seditione inhibui t») . P o r r o licet uon satis liqueat, num, quae de Mario, Mithridatis praefecto nava l i , capto t radi t , de quo fusius Oro-sius 3G, 2 p. 375 ag i t , Livio debea t , nam brevissime rem absolvit , tarnen quod congruenter cum Orosio (1. 1. p. 374 extr. cf. Livii perioeham 95) t radi t regem apud Cyzicum omnino t r ig in ta milia hominum amisisse, Livio videtur usus esse. Nec minus congruenter Orosius ( 3 0 , 2 extr.) et P l u t a r -

') In Yalerii Maximi libris nihil narratur, quod ad bellum Mithridaticum tertium pertineat. 2) Teuiifcl, Römische Literaturgeschichte, p. 8GÜ, 9. 3) 1. L p. 133, 162. 4) U. Kühler: Qua ratione T. Livii Annalibus usi sint historici Laiini atque Graeci. Gottingae 1860, 5) Τeufiel, L. G. p. 859. 6) De Flovo Historico. Diss. in. Bonnae 1866, p. 49. ') Jiihuii editionem (Lips. 1803 ed.) εecucr. ,

9

chus (c. 13 ρ, 511) rc fe run t Mithr idatem vehementi tempesta te correptum quassata nave myoparone p i r a t a rum receptum et servatum esse. Quod vero secundum Orosium rex Sinopen, secundum P lu t a r -chum Heracleam t ransfe r tu r , facillime ita explicatur, u t Orosius brevitat i s tudens Heracleam plane o m i t t a t ; Heraclea enim paullo post rex Sinopen pervenit (Liv. Ep . 95 extr.)» T u m cum Orosio (36 , 3 p . 376) eis conyenit P lu ta rchus (23, q. 524, 20 ) , quae de expugnat ione Sinopes a piratis fugient i -bus incensae t r a d i t ; cum Livio ipso (Per. 98 in.) de Machare filio Mithr idat is a Lucullo in amici-t i am recepto (c. 24) consent i t . Qua de re Dionem a Livio discrepare supra demons t rav imus , de ea P lu ta rchus cum Livii Per iocha 98 conveni t , cum uterque Mithr ida tem eiusque socerum compluribus proeliis in Armenia a Lucullo victum esse referat (Luc. 28 et 31). Cur I^ucullo ex Armenia disce-i dendum fueri.t, Livius unicam causam mili tum seditionem attulisse videtur (Per. 9 8 : «(Lucullum, ne persequere tur Mi thr ida tem ae Tigrauen summamque victoriae impouere t , seditio mil i tum t e n u i t , q u i 1 ) sequi nolebant .») Quem Plu ta rchus (e. 32) omnino sequitur, Nec non verisimile est P lu tarchum ex Livii libris hausisse, quae de Nisibi capta et Triario a Mithr idate victo, quod, pr iusquanj liueulluf adventasse t , victoriam praer ipere vellet, capitis 35 initio t radi t . Eut ropius enim (6, 9 ) congruenter cum P lu ta rcho et. i ratretn regis ea in urbe captum esse et eos, quos in P o n t o Lucullus reliquissefr cum exercitus p a r t e , neglegenter se e t avare egisse t r a d i t , secundum Dionem: au tem mil'ites Triari-» um cogu.nt, u t proel ium commit ta t .

Nescio au tem an duo sint loci, quibus, si pr imum aspexer is , discrepare in ter P lu tarchum et Liv ium p u t e s : tarnen eisdem, ύ rectius explicantur, contra Livium Plutarchi fon tem fuisse efficitnr; F lo rus enim (I, 39 p. 65 Jahn . ) Mithridatem post cladem ad Granicum acceptam paene captum a Roinanis persequent ibus, sparso tarnen auro avaritia eorundem servatum esse t radi t . («Rex callidus Romanaeque avari t iae per i tus spargi aurum a fugientibus et pecuniam iussit, qua sequentes morare-t u n » ) E a n d e m rem Plu ta rchus (c. 17 e x t r ) post pugnam Cabirensem fac tam esse n a r r a t ; atque ilio quidem loco recte rem nar ra r i iiide patet , quod et Orosius (p. 3 7 4 extr . ) et Livii Periocha 95 regem pos t obsidionem Cyzici navi fugis^e dicunt. Si ig i tur nobis persuademus F lorum errantem rem, quam tarnen Livio debe re t , non iusto loco narravisse, re ipsa t a m congruenter na r ra ta facile Livii vestigia conspicimus. De al tero loco pari ter iudicandum est. Eut rop ius (6, 9 extr.) , cum quo Sex-tus R u f u s Fes tus 2) i ta congrui t , u t aut Eutropium ipsum aut eundem cum Eut rop io aue to rem, Li* vium videlicet, adhibuisse exist imandus s i t , capta Nisibi Lucul lum expeditionem contra Persas i. e r

P a r t h o s paravisse t radi t . Idem unus praeterea Plutarchus commeniora t , sed secundum hunc Lucul-lus expedi t ionem post p u g n a m Tigranocertensem facturus est. Quin res Livio debeatur, vix potest dub ium es se ; u te r au tem de tempore, quo consilium captum sit, e r r a r e r i t , n am alterum erravisse necesse est, non di iudicaverim.3)

Den ique Livium P lu ta rch i fontem primarium fuisse inde coll igendum e s t , quod duo prodigi^ a Ju l io Obsequente relata congruenter nar ra ta apud P lu ta rchum inveniuntur*

Obs. 60 p . 133 J a h n , de Aristagorae som-n i o : Cyziqum Mithr ida tes cum oppugnaret ,

Luc, 10, p. 508, 1 : "Ονασ rj &εός Άριστα-γόρη τω τον δήμου γραμματιστΐ/ παρασταθώ'

*) Weissenborn: «quia.» 2) Scriptores Historiae Romanae ed. Haurisius Heidelbergae 1743, ρ. 165.: «tendere in Persas paratus succes-

sorem accepit.» 3) Druinannus, Hist. Rom. IIII, ρ. 151, ot Mommsenius, Hist. Rom. III. ρ. 69 ed. IV, Tlutarchum secuntur, hic

tarnen famain tantum rei per Clodium divulgatam esse nec verum Luculli consilium fuisse censet. 3

10

Aris tagorae , qui in summo magis t ra tu erat, Proserpina in quiete visa est dicere adver-sus t ibicinem se t ibicinem comparasse.

De bove sacra eodern loco: Ad immo-landum bos sacra iniussa de montibus per host ium classem adnatavi t seque ad aras per-cutiendam obtul i t .

Quod autem Plu ta rchus complures res ab Orosio et Livii per iochamni scriptore commemora tas omisit , facile eo explicatur, quod, cum Plutarchus sibi proposuisset vi tarn Luculli nec vero h is tor iam scribere, mul tas res neglegere vel poterat vel debebat, quae ad Lucul lum minus per t ine reu t . Super -sedit nar rare cladem Eumachi (L iv . Ep. 94, Oros. 6, 2 p. 374 ) , cladem Fann i i et Metroplianis (Gros . 1.-1. p. 373) , audaciam n u n t i i 1 ) a Lucullo ad Cyzicenoa missi (Oros. 1. 1. F lo r . L 1. p . 65, 15, Fron t in . S t ra t . I I I . 13, 6) aliaque ei i n generis.

Quid denique de numerorum singulorum discrepantiis s i a tuendum videatnr , supra exposuimus. Quamobrem quod Plu ta rchus (c. 24 p. 525, 30) Lucullo quindecim milia pedi tum, t r ia e q u i t u m , E u -tropius et R u f u s Fes tus (1. 1.) ei omnino duodeviginti milia houi inum t r ibuunt T et eodeui loco E u -tropius et P lu tarchus de copiarum Mithridatis numeris d i s s e n t i a n t , minimi f ece r im , cum praeser t im Eutropi i numeros nimis auetos esse nemo non intellegat. In imo ex eis, quae disputavimus, sa t i s apparere pu tamus , quantopere P lu tarchus e Livio pendeat .

De Appiano. De font ibus libri App ian i , qui Μι&ριδάτειος inscr ib i tor , nul la adhuc quaes t io ins t i tu ta e s t ;

Wi jnn ius enim, qui de fide et auetori tate Appiani accurate d isseru i t , 2 ) bellorum civilium fontes t a n -t u m explorare satis habui t .

A b Appiano ipso in ea belli Mithridatici pa r t e , qua res a Mi th r ida te et T i g r a n e cont ra Romanos usque ad aunum urbis 687 gestae narrantur , (c. 68 usque ad c. 91) auetor nul lua lauda tur , cum primis pr imi belli Mithridatici capitibus (c. 8) ad Hie ronymum Cardianum auetorem provocet . Verum et inde, quod Appianus in praefat ione operi praemissa uiul torum scr ip torum Graecoruui a t q u e Romanorum scripta se volvisse profitetur (c. 12 p . 9, 24 B e k k e r : xai τάδε πολλοί μεν 'Ελλήνων πολλοί δέ Ρωμαίων συνέγραψαν κτλ.) et ex eis, quae adhuc cum ab aliis vv. dd. t u m a Wijnnio-explorata sunt de ra t ione , qua libros suos Appianus composuerit., hoc certe prodi t , App ia imm non u t P lu tarchum aliosve scriptores unum vel admodum paueos scriptores adl i ibuisse , sed var iorum scriptorum narra t iones compara tas in ter se atque examinatas i ta usurpasse, u t inde suo iudieio de-ligeret, quae satis certa et eonsilio suo apta putare t . Si qnis ig i tu r oumes illos auctoris fon tes in dagare et explanare vellet, metuo n e , quamvis assidue iu Appian i l ibrum inquirere t T oleum tarnen et operam perderet . N a m quaestio vel eo maxime impedi tur , quod p le rorumquae aue to rum, quos ab Appiano adhibitos esse verisimile est, hodie aut admodum pauca eaque max imam pa r t em lacera

1) Kritzius (ad Hist. Sali. III, 20) omnes illos scriptores, Dietschius (ad III, 19) partem certe eorum rem' ex Historiis Sallustii hausisse putant, quarum fiagmentum a Nonio servatum de eadem re agit. Quod ideo verisimile non est, quod omnes uberiora Sallustio praebent, utpote a quo nec Septem milia passuum Orosii nec species ma-rinae pristis Flori nec duae regulae inter 9e distantes Frontini commemorentur. Malim equidem tre3 scriptores illos ad Livium referre, qui de ea r© ipse fortasse Sallustium inspexerat, sed plura addiderat.

2) Groningae 1855.

«Και μην εγωγε» εϊπεν ζηκω τόν Λιβνκόν ανλη^ την έπϊ τόν ίΐοντιχόν όαλπιγκτην έπάγουσα.»

Eodem loco : ή δ"1 ιερά (ßovg) — μόνη διέ^ •νηξατο προς την πάλιν καϊ κατέστΐ]ϋεν tili τψ ϋνσίαν αν την.

-11

et mult is modis corrupta f r a g m e n t a aut plane nulla supersunt . Quam rei difficultatem etiam W i j n -nius expertus e s t ; n a m , ut exeniplo utar, in primi bellorum civilium libri fontes inquirens, cum scr iptorum, quos Appianus adhiberc potueri t , satis amplutn numerum in eensum vocet, t res re vera, L i v i u m , Pos idon ium, Rut i l ium R u f u m ab Appiano adhibitos, duos, Sallustium e i Plutarchum, non adhibi tos esse reper i t (p. 2 8 ) : de plerisque nihil aliud investigavit quam non liquere, u t rum eis. App ianus usus sit necne. Similem eventum in ceteris libris habui t . I t aque cum uberiora iu bello-r u m Mithr idat icorum font ibus indagandis nos reperturos esse vix sit sperandum, quaerere satagimus p r imum, n u m Sal lust io , deinde, uum Livio usus sit,- denique, n u m praeterea alii fontes adhibiti res tent , quos singulos iuvest igare omit t imus.

Sallusti i l ibro de Cati l inae coniuratione Appianum in secunclo bellorum civilium libro prae ceteris usum esse et Wiede iuannus J) et Wi jun iu s (1. 1. p. 41) docuerun t ; eiusdem vero auctoris H i -storias iu prinio bellorum civilium neglexit. Cur ita tecerife, quamquam adhuc non est explicatum, tarnen inde, quod ita fecit, conicere li^et Appianum easdem His tor ias in l ibro bellorum Mithr idat i -corum item neglexisse.

Atque p r imum quidem Appianum cum Dione comparemus, quippe quem Sallustium pro pr i -mar io fön te habuisse supra denioustraverimus. Quae Dio de rebus a Lucullo in Armenia gestis et de Nisibi expugua t a nar ra t , nul lo quidem loco rebus ab Appiano t radi t is repugnant , sed ab utroque complures res o iui t tuntur , quae apud al terum leguntur. Appianus, qui obsidionein et expugnationem Tigrunocer toruin longe accurat ius quam Dio narrat , uxoribus poteut iorum hominum a Romanis t em-pe ra tum esse (Dio c. 4) 11011 commemorat . Idem (c. 87 in.) regem P a r t h o r u m et cum Tigrane et cum Romanis de foedere egisse tradit , Dio quamvis copiosius referens P a r t h o r u m regem cum Tigrane pac tum esse 11011 dicit. Neque cladis equitum regiorum iu Armenia acceptae Dio mentionem facit , de qua Appianus (c. 87) agi t . Contra Appianus Nisibis expugnat ionem nequaquam a t t i ng i t , cum Lucullus ex Armen ia regressus Mithridatis vestigiis instet .

In eis au tem, quae ab utroque de Mithridatis a tque Fabi i Triar i ique pugnis j t r adun tu r , dis-crepant iae manifes te apparent . Secundum Dionem euim (c. 11) Mithr idates Fabiuni ab incolis P o n -ticis Thrac ibusque mercennari is et servis in castris Romanorum sedit ionem moveutifcus adiutus v in-cit, secundum App ianum (c. 88) Fabius iam antea superatus, pos tquam ipse servos liberavit, i terum m a n u s cum Mithr ida te conserit , qua ex pugna, cum rex vulneretur , aequo Mar te disceditur. Deinde p r imum proel ium regis et Tr ia r i i veheinenti tempestate coorta secundum Appianum dubiuui fui t , Dio au tem (c. 12) r e g e m , pos tquam Triar ium appropiuquare comperisset , proelio nullo commisso fugisse t rad i t . Denique ne ea qu idem, quae ab utroque de Triar i i clade nar rau tur (Dio 36, 14. App. 89), in te r se congruun t . E r g o appare t , quae de rebus a Lucullo in Armenia et Mesopotamia gestis et de Fabi i et Tr ia r i i cum rege Mithridate pugnis ab Appiano na r ren tu r , ex Histori is Sallustii hau -st a non esse.

Quod eo quoque p r o b a t u r , quod inter f raguienta libri His tor ia rum quinti , quo illa tempora Sallust ius descr ipsera t , et Appian i l ibrum nullus verboruni consensus reper i tur . Licet enim haud imineri to et Kri tz ius et Dietschius duo verba f ragment i Y. 2 «luxo pede» in terpre tantes de priore vulnere Mithr idat is in p u g n a contra Fab ium accepfco cog i t en t , de quo Appianus c. 88 ag i t , similia verba apud A p p i a n u m eo loco non exstant . Neque meliora ex f r agmen to Ivritzii, quod sequitur,

Philologus XXI, p. 479. Wiedemannus praeter Sallustium etiam Plutarchum ab Appiano adhibitum esse demonstraro conatua est, sed eam v. d. sententiam Peterus causis satis gravibus allatis reiecit. (Die QutUen Plu-tarchs etc. pag. 133.)

12

»pparuerint (V. 3 : «Prolribet iiocere venenum, quod tibi da tur») . Quod cum v. d. i ta explicet , u t verba siut medici veneno illud vulnus regis cura tu r i , veneno enim (totg ocperov c. 88) vulnus cura -t n m esse Appianum t r a d e r e , Dietscliius explieationein incert iss imam esse censens verba incer torum Iibrorum f ragment i s (c. 30) aclposuit.

Quaari tur i am, num forte in prima belli Mithridatici ter t i i par te Appianus Sal lust ium adhi -buerit . Cum Dionis His tor ia eorum annorum inter ier i t , nihil aliud r e l i nqu i tn r , quam u t Appianum. cum ipsius Sallustii f ragment i s comparemus. Quorum explanatores, imprimis Kri tz ius et Dietschius, inter f r agmen ta et App ianum compluribus locis cum rerum t u m verborum m a g u a m simii i tudinem conspicere sibi visi sunt nec f rus t ra Appiano adhibito compluribus His tor iarum f ragment i s , quae aut perperam explicata erant aut intellegi omnino non poterant , lucem a t tu l e run t , I taque , quamvis cer-t is quidem verbis vv. dd. non affirmaverint Sallustium fon tem Appiani fu isse , facile ta rnen , qui commentari is eorum ut i tur , eos i ta censuisse existimaverit . *) P a r t e m quidem eorum f r a g m e n t o r u m , ad quae explananda Kri tz ius Appianum adlnbuerat , Dietscliius vel al i ter explicavit vel non satis l i -quere iudicavi t ; quam ob rem ea omitt imus, velut I I T 59 Kr . ( II , 52 D) I I , 60 Kr. (IIT 5 3 D) I I I , 21 Kr. ( I I I , 20 D).

I n mult is autem f ragment is , quae huc pert iuent , Sallustius brevius rem absolvit quam Appia -nus. . H i s t . I I I , 28 Kr . (III , 27 D) ubi Sallustius milites regis ob inediam insolita vescentes ad Cyzicum gravibus morbis correptos esse t r ad i t , Appianus accurat ius d ic i t , quae gus taver in t et quo-modo pesti lentia orta sit (c. 7(3). Similia leguntur Hist . I I I , 31 Kr . ( I II , 53 D) et App . c. 75 extr . , qui Kihx/av et plura a d d i t ; His t . I I , 53 Kr. ( I I , 44 D) et A p p . c. 112 i n . , qui txxc/.iöixurog ων add i t ; I I , 54 et 55 Kr . ( I I T 45 et 46 D) et App. c. 112 extr . , hie enim sex liberos necatos esse add i t ; I I , 50 Ivr. (II, 47 D) et App. 1. 1.; ac:d!t enim arma Mithr idat is in Graecia spectar i . H i s ig i -tu r locis Sallustio usus non est.

Aliis rursus locis quamvis Sallustium copiosius quidem de eisdem rebus a tque A p p i a n u m egisse f r agmenta indicent, tarnen ideo hunc ex illo hausisse negandum est , quod Appianus ea ipsa non commemorat , quae praecipue u t singularia legentinm oculos in se conver tunt et quaeT si Sal lust ium adhibuisset, non est d u b i u m , quin non omissurus fuisset. U te rque quidem opera in oppugnat ione Cyzici u t r imque adhibi ta di l igentius describit, sed «orbes axe iunctos» cum verutisT quibus maxime incolas liostinm impetum propulsavisse Sallustius Hist . I I I , 22 et 23 Kr. ( I II , 21 et 22 D) t radi t , Appianus non commemorat (e, 74 med.). Porro cum Sallust ius (ΠΙ , 26 K r . e t P ) na r re t incolas Cyzici trepidasse, ne nova munimenta madore infirniarentur , App ianus (c. 74 e x t r ) pa r t em quidem muri collapsi noctu ab incolis res t i tu tam esse tradit , de t imore vero incolarum r ne uovus m u r u s aqua maris inf i rmatus corrueret , plane tacet.

Denique etiam eo, quod ab Appiano complures belli Mithridat ici ter t i i partes , quas Sal lust ius accaratius enarraverat , au t omnino praetermi t tuntur aut niuiia cum brevi ta te absolvuntur , Sal lust ium Appiani fontem non fuisse efficitur. Neglegit enim Appianus p lane de situ ac na tu ra Pon t i agere, quam te r ram dil igentissime a Sallustio descriptam esse decem His tor ia rum f r agmen t i s adhuc servatis elucet ( I II , 4 3 — 5 3 Kr. I I I , 4 1 — 5 1 D), nee de Armenia vel Mesopotamia ulla facit verba , de qui -bus idem Sallustius uberius egisse videtur (Hist . I U I , 10 — 1 2 Kr . II1T 51 — 53 D) . P r ae -terea opera, quibus a Romanis Tigranocerta oppugnabanfcur, a tque oppugnat io ipsa ab Appiano str ic-t im abso lvuntur , cum etiam eis in rebus e f ragment i s His tor ia rum apparea t (App. Mi thr . c. 85 in. 80 , His t I I I " , 1 3 — 1 5 Kr . I U I , 54—56 D), quanta diligentia singula quaeque a Sallustio exposita

') Cf. Peter in Symbolis phil. Bonn. II, ρ 1.

13

fuer iu t . Neque illis denique locis , quibus Plutarchus Sallustium secutus esse videtur (cf. supra), in ter verba App ian i , qui tarnen nonnullas res a Plutarcho nar ra tas velut Clodii legationem regu-lorumque animos firmatos prorsus omitt i t , et Plutarchi Lucui lum ulla similitudo conspicitur. T a n -t u m igi tur abest, u t Appianus Historias Sallustii pro primario fön te habuer i t , u t ne inspexisse qui-dem eas videatur. I t a q u e proximo loco de Livio videndum est.

Livium per quinque bellorum civilium libros ab Appiano adhibi tum esse Wi jnn ius* ) i ta de-mons t rav i t , u t dubi ta t io nul la re l inquatur ; suspicari igi tur licet Livium u t in ceteris libris i ta in historia bel lorum Mithr idat icorum neglectum non esse, quamquam Appianus ipse i ta se fecisse nullo verbo profi te tur . U t vero illud comprobetur, explorandum e s t , quatenus Appianus et cum ceteris scr iptor ibus, qui Livio usi s u n t , et cum Plu tarcho , quippe qui Livium in vita Luculli secutus sit, rebus a tque verbis conveniat .

In i t io quidem narra t ionis Appianus de rebus , quae bello an tecesserunt , velut de foedere a Sertorio cum Mithr ida te ini to et cum Orosio et cum Livii periocha consenti t (App. 68 in. Oros. VI , 2. Liv. Per . 93). Secuntur capite proximo Appiani numeri copiarum Mithridatis , quos etiam a Livio eo loco perscriptos esse verba . epitoines (93) «apparatus de in - r eg i a rum copiarum pedestr ium nava-l iumque» satis indicant . Qua in re quamquam de exercitus pedestris numero paullulum discrepant, P lu ta rchus enim (c. 7 p. 504, 1. 10) centum viginti, Appianus centum quadragin ta milia peditum regi fuisse t radi t , de numero equi tum tarnen (sedecim milia fuisse dicuntur) luculenter cousent iunt . Cete-rum pr imis capit ibus de aliis rebus ab Appiano, de aliis a P lu tarcho agi tur .

J a m vero de eis, quae secuntur, Appiani narratio multis cum a P lu ta rcho t u m ab eis scriptori-bus , qui p ro Livio conferendi sunt, discrepat. Secundum Appianum (c. 71) Cotta, pos tquam rex in B i t h y n i a m incursionem fecit, omnibus copiis Chalcedonem se recipit , quia Mithridat is exercitui im-parem se esse ex i s t ima t ; Mithr idate deinde urbi appropinquante ipse νπ' άπραξ/ας copias non edu-c i t , praefectus vero classis Nudns cum Ponticis congressus vin,citur et in urbem repelli tur, u t vix ipse servetur . Eodem die rex catena, quae por tum claudebat, rup ta sexaginta naves Romanorum ca-p i t , qua t tuor incendit . P lu ta rchus Cottam proelium parasse et,. cum. victoriam iam in manibus se habere confideret, quamquam Lucuilum accedere compertum habuisset , ilico regem ador tum esse na r -ra t ; t e r ra mar ique au tem victus sexaginta navibus amissis. in urbe includitur. Similiter a Livio. rem n a r r a t a m esse Per iocha 94 significatur «Cotta ad Chalcedonem proelio a rege victus.» Deinde Livius (per. 94) Deio tarum praefectos Mithridatis bellum in Phryg ia moventes cecidisse n a r r a t , cum quo Orosius (p. 374) congrui t , qui pari,ter praefectos regia bello. t rucidatos esse dielt. Neque complures praefectos regis a Deiotaro victos Appianus novit, cum unicum ducem Pont icorum Eumachum fuisse t r ada t (c. 94)v nec pugnae igni. caelesti intereeptae ment ionem facit , de qua P lu ta rchus (c. 8 p. 505, 15) agi t . Unde concludimus , Appianum in eis rebus belli Mithridatici ter t i i na r rand is , quae usque ad Cyzici obsidionem gestae s in t , Livium secutum non, esse ; cui n u m ea debeat, quae ad appara-t u m belli ins t ruendum sociosque parandos p e r t i n e u t , in medio reliquerim. Quamvis enim de his rebus a Livio non discrepet, quin etiam hic illie cum eo consentire v idea tu r , tarnen, cum ea apud omnes fere re rum scriptores t radi ta fuisse probabile sit, alios quoque consulere potera t .

Sequi tur obsidio Cyzici. I n qua enarranda plerumque Appianus cum Plutarcho et eis , qui Livium excerpserunt , c o n g r u i t ; discrepantiae paucae inveniuntur . Quo illud quidem, quod ducem Pont icorum a Sertorio mi s sum, quem Plutarchus recte Marium fuisse d ic i t , Appianus usque Variuui appellat , non t r a x e r i m ; nisi enim vitium librariis t r ibuendum videatur , qu i , quan tum in nominibus

») De Ii de et auetoritate Appiani p. 12—17, 34—39, G5—07, 4

14

propwis peccaverint, satis n o t u m est, quid inipedit, quominus scriptorem de nomine erravisse s t a tua -mus? Pe r errorem eo qnoque lapsus es t , quod Sertorio necato Magium clam rege ad L u c u l l u m legatos mi t ten tem facit (72, p. 381, 10) . 2 ) Neque eo a P lu ta rcho discrepare pu tandus est, quod A p -pianus Pon t i cos , qui Cyzico discederent, ad flumen Aesepum cladem accepisse (c. 76), P lu t a r chus eosdem ad Granicum victos esse dicit (c. 11 ) , cum Florus ( I I I , 5, 17) apud ambo flumina p u g n a -tuüi esse t r a d a t . 3 ) Leviter tarnen inter eos hoc discrepat , quod secundum Plu ta rchum (c. 8 p . 506 in.) Lucullus per captivos de numero hostium et de copia f rumen t i eorum cert ior fit, si App ianum äudis (c. 72 p. 380, 30), per t ransfugas . Nonuul la , quae Plu tarchus secundum L i r i u m na r ra t , ab Appiano o m i t t u n t u r , quo per t ineut somnium Aristagorae (Jul . Obs. 1. 1. P l u t . c. 10 p . 5 0 8 in.) prodigium Ilii fac tum a Plu tarcho in eodem capite n a r r a t u m ; clades Fann i i et Metrophanis (Orosius p. 373 extr.) apud u t rumque des idera tur ; nec Plutarchus neque Appianus na r ran t , quan t a audacia n u n -t ius a Romanis missus Cvzicum pervenerit . (Flor. Front iu . Oros. 1. 1.)

Verum h i s , quae Appianus, quin magnam par tem consulto omise r i t , n o n d u b i t a m u s , cum ißtiam numerus prodigiorum bellis civilibus iusertorum prae aliis scriptoribus exiguus s i t , 4 ) in illa par te operis to t tan taeque res obstanfr, quibus cum Plutarcho et Livii expilatoribus concinit, u t eum potissimum Livium secutum esse appareat . Congrueuter Appianus (73 extr.) et Pseudo-Fron t inns (IV, 5, 21) na r ran t , quan ta constant ia Cjzieeni periculo civium a rege captorum spectato R o m a n i s fidem servaver in t . 5 ) Appianus (73 et 74) et Plutarchus (11) convenienter opera desc r ibun t , quibus rex urbem aggressus sit, et t empes ta tem, quae eorum maximam pa r t em deleveri t ; congruenter n a r -r an t (Plut . 11, App . 76 in.) inopia milites regios eo adductos esse, u t hominum corporibus vesceren-t u r , 6 ) in castris R o m a n o r u m , cum Pon tum invasissent, t a u t a m et capt ivorum et cibi abundan t iam fuisse, u t boves singulis servi quaternis denariis constarent (Plut . 14, App . 78.). Conveniuut de au -daci Pomponi i responso (Plut . 15, App. 79), de exercitu Luculli ex angust i is l iberato (Plut . 15, A p p . 80 in.), de Romanis proelio equestri victis (Plut . 15, App. 7 9 ) ; porro praeter P lu ta rchum Appianus cum Jul io Obsequente (1. 1.) de prodigio bovis nigrae, cum Orosio (p. 3 7 3 extr.) de clade equ i ta tus a rege dimissi , 7 ) cum eodem de Mithridate Cycicum obsessam clam re l inquen te , de classe regis ad Lemnum et Po r tum Achaeorum deleta (Plut. 12 med. App. 77 ) , de praefect is regiis in spelunca cap-tis, de rege a pirat is servato conveni t 8 ) (App. 78 in.).

Cum igi tur verisimillimum sit Appianum inde a Cyzici obsidione usque ad expedit ionem a Lucullo in P o n t u m factam Livium maxime secutum esse, de rebus deinde nar ra t i s alios rursus con-suluisse videtur, de mul t is enim rebus a Plutarcho Orosio Fron t ino discrepat .

"VVijnne p. 110: «turpissima autem macula, qua totnm opus ubiquo large adspersum est, in eo sita est, quod tantum non omnia nomina propria foede mutilavit truncavitque.»

2) Drumann, Geschichte Roms, IUI.pag. 129 anm. 49: «Appian sagt unrichtig, weil Sertorius getodtet war; dieser starb später.»

3) Drumann, IUI. p. 131 anm. 59: «Nach Floru9 schlug man an jenem Flusse (Aesepus) und am Granicus, welches wahrscheinlich, da die Verfolgung bis zur Küste fortdauerte.»

4) Wijnne, p. 79. 5) Pseudo-Frontinus Livio usus est. Cf. Wachsmuth in Mus. Rhen. XV, (1860) p. 582 ann. e) Schweighaeuserus ad App. III, p. 635 adnotat, fortasse aliquid ad vocem όπλάγχνον pertinenä excidisse;

humana viscera intellegenda esse facile patet. 7) Non est dubium, quin Orosius Livium sequatur; quod enim dicit «(Lucullus) amplius quam quindecim

milia hominum tunc interfecisse narratur», cum Appianus et Plutarchus quindecim milia peditum capta esse nar-rent, levis illa discrepantia Orosii indiligentiae debetur.

6) Etiam eo loco de numeris paullulum inter scriptores discrepat; Orosius enim octoginta, Appianus sexa-ginta naves regis tempestate demersas esse tradit, sed aeque ac superiore loco talis diversitas minimi facienda est.

15

Plu ta rchus (c. 15 extr.) milites regios, cum cervum acrius persequerentur , cum Romanis con-gressos esse n a r r a t ; proelio iam commisso, cum primo quidem Romani fugerent , Lucullum subve-nisse proelioque redintegrato hostes vicisse victosque usque ad castra persecutum esse. Quam p u g -n a m Appianus (c. 80) i ta describit, ut Pouticis proelio fugat is Mithridates auxilio veniat e t R o m a -nis t an tum torrorem iniciat, u t celerrima fuga montes pe tant .

Deinde nonnull is de Scythae insidiis dissentiunt. P lutarchus (c. 1 6 ) n a r r a t Olthacum D a n -darium Mithr idat i poll icitum se Lucullum necaturum esse ad Romanos t ransfugisse. Α Lucullo be -n igne acceptum quodam meridie eum tabernaculum Luculli adiisse, u t consilium suum perficeret, cum autem impera tor laboribus defat igatus qnieti se dedisset , a servo cubiculari vel άμφοτέραις ταΐς χερσίν repulsum esse ; deinde eum equum, quem an te paravisaet , conscendisse et ad regem redi-isse. Apud App ianum Olcabas (c. 79) Scy tha , qui iam dudum ad Romanos t r ans fug i t , a custo-dibus non admit t i tur , t um equum conscendit et ad Mithridatem pervenit . U t r u m Lucullo insidias paraveri t et iam t imueri t , ne deprehenderetor, an repulsa t an tum offensus Romanos reliquerit , Appia-nus non audet diiudicare nec Mithridatem rei conscium fuisse ullo verbo significat. *) P lu tarchus porro (c. 17) Ponticoe bis a Rornanis victos esse n a r r a t , Appianus (80 extr . e t 81) unius t an tum cladis Pon t icoram ment ionem facit. Tum discrepant de somnio Luculli, quo commotus Sinopae, urb i expngnatae , pepercisse t radi tur . Secundum Appianum (c. 83) en im, cum capta urbe eignum linteis velatum prae te r fe ra tu r , Lucullus evolvi iubet eognoscitque dei simulacrum esse, quem proxima nocte somnio vider i t ; P lu ta rchus (c. 23) vero narrat Lucul lum, cum pi ra tas persequeretur , s ignum in li tore iacens et a pirat is rel ictum conspexisse, curnque forte aliquis dixisset esse Autolycum, somnii recor-d a t u m esse, quo aliquem vidisset, qui moneret, u t progrederetur . Nec de condicione, qua Mithrida-tes fugi t ivus a genero habi tus s i t , inter eos couvenit. Cum enim Appianus (82) dicat T igranem iussisse Mithr idatem διαίτης βασιλικής άξιονσϋ-αι, qoamquain ad se non admise r i t , apud Plutarchum (22) legimus: τάτίμως και νπερηφάνως άπωτάτω περιεΐδεν αυτόν τρόπον τινά ψρονρονμενον iv χωρίοις έλώδεόι και νοσεροϊς*.

Sed longum est enumerare ceteras discrepantias , velut de expugnat ione Tigranocer tornm (App . c. 86. P lu t , c. 29), de legationibus ad Par thos missis (App. c. 8 / , P lu t . 20 in.), de proeliis in Armeuia commissis, de quibus Appianus etiam a Livii periocha 98 dissent i t ; sufficiat paucis de-monst rare longe aliter pugnam Tigranocertensem ab hoc describi atque ab illo.

U t enim numerorum utr imque diversitatem neglegamus, apud Appianum (c. 85) Lucullus equi-tes p r aemi t t i t , qui host ibus lacessitis rursus se rec ip iaut , u t , cum illi pe r sequan tu r , acies hostilis per turbetur . Ipse pedit ibus clam circumductis collem occupat, unde in impedimenta host ium ad perse-quendum dispersorum impetum fac i t , quo pedites et deinde equites eornm p e r t u r b a n t u r , et cum simul equites Roman i initio pugnae regressi deuuo in hostes se conver tan t , hi p lane funduntur ac fugan tu r . P lu ta rchus autem de pugna haec na r r a t : Lucullum equitibus imperasse, u t in cataphrac-tos equites host ium a latere impetum facerent, ipsum vero duobus manipulis collem occupasse. Unde cum et ipse Lucullus cataphractos adortus esset , eos reiectos pedites per turbasse , ita ut mox com-munis omnium fuga oreretur (c. 28, p. 532). Cum Plutarcho de hac pugna etiam Front inus (II , 2, 4 cf. 1, 14) convenit .

Praeterea complures res, quas a Livio diligentius nar ra tas fuisse et P lu tarchus et Orosius Liviique periochae docent, Appianus ne leviter quidem str ingi t . Cum res in Mesopotamia gestas ab eo plane omissas esse supra monuerimus, hoc unum commemoramus Sinopen a piratis expilatam et incensam esse, quod et Orosius (VI, 3 in.) et Plutarchus (23) t radunt , ab Appiano non commemorari .

Denique silentio praetermit tere non licet etiam rerum nar ra ta rum ordinem inde a pugna Ca-birensi aliuin esse apud Appiauum atque apud Plutarchum, cum usque eo ordine fere eodem u tan tur . Agi t enim ille inde a capite 79 deinceps de proelio eques t r i , quo Pomponius capi tur , de insidiis Scythae, de victoria regis, de rege fuga to uxoribusque eius et sororibus interfectis, deinde de Sinopo capta et de somnio Lucul l i , de foedere cum Machare inito, de Clodio ad Tigranem misso, de rebuf Asiae a Lucullo orainat is . Apud Plu tarchum ex ordine na r ran tu r post proelium illud equestre vic-

Frontinus, qui eandem rem (II. 5, 30) narrat, praeterquam quod proditori nomen Olcabanti faiase dicit, de omnibus rebus cum Plutarcho consentit.

16

toria Lucul l i , insidiae Scythae, clades et fuga regis, necatae mulieres, Amisus e x p u g n a t a , res Asiae ordinatae, legatio Clodii, Sinope capta cum somnio Luculli, foedus cum Machare factum. I n ceteris vero rebus contra Tigraneni gestis, quoad omnino conveniunt, enndern fere ordinem servant.

Aper tum igitur est Appianum pleraque ex illis, de quibus modo dix imus , e Livii Histori is non hausisse. Tarnen illum auctorem omniuo non iuspectnin esse ab eo valde dubito af t i rmare. Negar i enim non potest nonnul la esse, quae ab utroque valde congruenter t r adan tur . Quo pe r -t inent , quae de praecipitata fuga Ponticorum et de avaritia l io inauorum Mithr idatem persequent ium (App. c. 81, P lu t . c. 16, 17 in.) t radi t . E t iam facete illud et süperbe d ic tum, quo rex exiguum l lomanorum numerum ante pugnam Tigranocertensem ludit (ei μϊν πρέαßet$ ua'iv aide, πολλοί, ei Öe πολέμιοι, πάμπαν ολίγοι) apud u t rumque legitur (Plut . c. 17, p . 530, 30. App . c. 85, p. 3 9 2 , 1. 22. Quam quam ea verba, cum et iam a Memnone ' ) commemorentur, tarn no ta for tasse erant , u t inde n i -hi l de fönte concludere liceat.

Resta t , u t eorum fontes indagetnus, quae Appianus de rebus a Mi thr ida te rursus in Pon to gestis t radi t . De quibus quamquam accuratius quam Plu tarchus a g i t , cuius minime in terera t ea de&cribere, quae ad Lucullum nihil fere pert inebaut, t a rnen , qua tenus hunc scriptorem conferre licet, de plur imii consenti t . Atque potissimuni quidem de Triarii clade plane eadem re fe run t , n a m u te r -que (App. c. 89, P lu t . c. 35) tum ipsius Triarii culpa, qui praeripere victoriam studeret, cladem ac-ceptam esse t u m in proelio centum quinquaginta centurioues, vigint i qua t tuor t r ibunos mil i tuni oc-cisos esse nar ra t . Eadem vero rat ione a Livio de pugna iudicatum esse Eut rop i i verba supra lau-data «neglegenter se et avare agentes» satis indicant.

Sed ne in ea quidem par te Appianus temere Livii libros exscripsisse v ide tu r ; n a m quod dicit Mithr idatem (c. 91, p. 397, 4) iu Oappadociam incursionem fecisse suumque imper ium (sc. P o n t u m ) firmavisse, cum Lucullus seditione militum coactus quieteni age re t , aeque ac Dio rursus a P lu ta rcho (c. 35, p. 542, 42) disseutit . Omniuo vero dubium non est, quin Livium sequatur .

Ü t ig i tur breviter complectamur , quae de Appiani auctoribus reperisse nobis videmur, Sal -lust ium non adhibuit , Livium vero cum de Cyzici expugnat ione pugnisque eam secutis , t um de re -bus, quae praefect i Romani in Pon to contra regem gesserunt, pot issimuni secutus est, eundem et de rebus Cottue et de rebus ad Cabira atque iu Armenia gestis neglexit . Iu his ig i tur duabus pa r t i -bus praecipue aliis font ibus videtur usus esse. Qui autem Iii fuer int , non d ixer im, nisi for te id u u u m conicere l icet , fuisse imprimis scriptores Graecos. quos adhibuer i t , cum pr ima certe bel lorum Mithridat icorum par te Hieronymum Cardianum se consuluisse ipse fa tea tur (cf. supra) et (c. 2.) locus iuveniatur , quem ad verbum fere ex Polybio suniptum esse et ex ipsius Polybii f r agmen to adhuc ser-vato (30, 1(3) et ex Livio (45 fin.), qui Polybium laudat, iutel legi tur .

Ad extremum autem, si quaeritur, quibus causis adductus esse videatur, u t Liv ium t u m seque-retur tum neglegere mal le t , ne de hac quidem re nisi coniecturis admodum iiicertis nisi sen ten t iam ferre audemus. Videtur sane Livius res a Lucullo maxiuie in Armenia gestas nimio quodam irnpera-toris studio scripsisse, ita u t rebus secnndis magnopere elatis clades, quas Romani accepissent, quo-dam modö velaret . Favisse enim Livium vel Augusto imperatore par t ibus opt imat ium senatusque satis notuni est, eisdem vero Lucullus studebat. I taque non mi rum videtur, quod App ianus , quem popularibus Caesarique favisse bellorum civilium libris saepius e lucet , 2 ) quae a Livio iudicio paruni iutegro na r ra t a esse putabat , accuratiori examini subiecit et , si alios scriptores propius ad verum acce-dere exist imabat, eis ut i maluit . L'tut autem est, illud certe dubium esse non p o t e s t , quin Appia -nus etiam in ter t io bello Mithridatico ubique nisi circumspecto iudicio auctores suos non elegerit.

1) Fragmenta Histor. Graec. ed. Mueller III, p. 556, c. 57. 2) Wijune, p. 120.