ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

www.facebook.com/PRISMASCIENCEMAGAZINE

ΣΑΒΒΑΤΟ 15 IOYNIOY 2019

ΠΡΙΣΜΑ# 66

,,4-5

ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ ΤΟΥ πάνω στην παραγωγή υδρογόνουμε βιώσιμες μεθόδους μιλά στο «Πρίσμα» ο Γιώργος Δημη-τρακόπουλος, μεταδιδακτορικός ερευνητής στα εργαστή-ρια Reacting Gas Dynamics Laboratory και Laboratory forElectrochemical Interfaces του Τεχνολογικού ΙνστιτούτουΜασαχουσέτης (MIT).

,,7

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΝΟΜΟΙ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ

Οι νόμοι της φύσης δεν υπήρχαν πάντα καιδεν τους ανακαλύψαμε ποτέ. Ενδεχομένως

να είναι αρκετά προβοκα-τόρικη μια τέτοια εισα-

γωγική πρόταση στοπρώτο άρθρο ενόςαφιερώματος γιατους νόμους τηςφύσης. Αποτελεί, ω-στόσο, μια ιστορική

πραγματικότητα.

,,8

Μπορεί η Τεχνητή Νοημοσύνη να είναι δημιουργική;ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΕΣ και μελλοντολόγοι κάνουν συχνά λόγογια μια Τεχνητή Νοημοσύνη που θα ξεπεράσει την αν-θρώπινη δημιουργικότητα και θα παρουσιάζει υπεράν-θρωπες ικανότητες. Ωστόσο, πολλοί φιλόσοφοι εκ-φράζουν σοβαρές αντιρρήσεις βασιζόμενοι στο πώςορίζεται η ανθρώπινη δημιουργικότητα, τι σημαίνειπραγματικά καινοτόμα σκέψη και τι προεκτάσεις μπο-ρεί να έχει ένα μέλλον στο οποίο θα κυριαρχεί η Τεχνη-τή Νοημοσύνη. ,,4-5

ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΕΧΝΕΣ, ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Ψηφιακή μετενσάρκωση: Dali καιMona Lisa ζωντανεύουν με τη βοή-θεια της Τεχνητής ΝοημοσύνηςΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΑΛΒΑΔΟΡ ΝΤΑΛΙ, στη Φλόριντα των Ηνωμένων Πολιτειών, αξιοποιεί τις δυνατότητες της Τε-χνητής Νοημοσύνης για να φέρει τον φημισμένο καλλιτέ-χνη πίσω στη ζωή!

Δημι υργικήΤεχνητή

Νοημοσύνη

EΡΕΥΝΑ

Παραγωγή υδρογόνου με βιώσιμες λύσεις

,,6

Η ιδέα της κατασκευής μηχανών που να σκέφτονται και να δρουνως ανθρώπινα όντα διαπερνά την Ιστορία τόσο στη σύγχρονη

εποχή όσο και στην αρχαιότητα. Μία από τις μεγαλύτερεςπροκλήσεις είναι να φτιαχτούν αλγόριθμοι Τεχνητής Νοημοσύνης

που να χαρακτηρίζονται από δημιουργικότητα.

,,2-3

9Η ιδέα της κατασκευής μη-χανών που να σκέφτονταικαι να δρουν ως ανθρώπιναόντα δεν είναι καινούργια,αλλά διαπερνά την Ιστορίατόσο στη σύγχρονη εποχή

όσο και στην αρχαιότητα. Ωστόσο, η αλ-ματώδης ανάπτυξη της τεχνολογίας κα-τά τις τελευταίες δεκαετίες, και πιο συ-γκεκριμένα η ανάπτυξη των ηλεκτρονι-κών υπολογιστών, έχει δώσει νέα ώθη-ση σ’ αυτό το εγχείρημα.

Η αφετηρία ήταν η χρήση των υπολογι-στών στην επαναληπτική εκτέλεση πρά-ξεων με σκοπό την υποβοήθηση των αν-θρώπινων δραστηριοτήτων (όπως η επι-στημονική και τεχνολογική έρευνα). Σή-μερα κάνουμε λόγο για Τεχνητή Νοημο-σύνη, δηλαδή για τη δυνατότητα κατα-σκευής μηχανών οι οποίες να μπορούννα εκτελούν πράξεις σαν να είναι ευφυ-είς, όπως ακριβώς ένας άνθρωπος. Μέ-ρος της Τεχνητής Νοημοσύνης αποτελείη μηχανική μάθηση, δηλαδή η κατασκευήαλγόριθμων οι οποίοι εκπαιδεύονται απόμεγάλο όγκο δεδομένων, κατασκευάζο-ντας μοντέλα με βάση τα οποία τα ταξι-νομούν και τα επεξεργάζονται.

Η δημιουργία ευφυών μηχανών σημαί-νει βασικά δύο πράγματα: ότι είμαστε σε

θέση να φτιάξουμε μηχανές που θα έ-χουν τα χαρακτηριστικά του ανθρώπινουνου και ότι γνωρίζουμε πώς λειτουργεί οανθρώπινους νους. Προφανώς το εγχεί-ρημα αυτό διαπερνά μια μεγάλη γκάμα ε-ρευνητικών πεδίων, όπως είναι οι Νευ-ροεπιστήμες, η Επιστήμη των Υπολογι-στών, η Ρομποτική, τα Μαθηματικά κ.ά.Ταυτόχρονα, λόγω της τεράστιας αύξη-σης του όγκου δεδομένων που έχουμεστη διάθεσή μας, η Τεχνητή Νοημοσύνηβρίσκει εφαρμογή σχεδόν σε όλες τις ε-πιστήμες και πεδία γνώσης.

Πάντως, οι προκλήσεις παραμένουν ε-πειδή μέχρι στιγμής δεν γνωρίζουμε πλή-ρως πώς λειτουργεί ο ανθρώπινος νουςούτε έχουμε καταφέρει να μετατρέψου-με πλήρως τις γνώσεις που έχουμε γιατην ανθρώπινη νόηση. Επομένως, αν ε-ξαιρέσει κανείς τις απόψεις μερικών υπε-ραισιόδοξων μελλοντολόγων, το μεγα-λύτερο μέρος της επιστημονικής και τε-χνολογικής κοινότητας αναγνωρίζει ότιέχουμε ακόμα αρκετό δρόμο μπροστάμας. Παρ’ όλα αυτά, τα επιτεύγματα είναιεντυπωσιακά.

Εκτός από τα οφέλη των εφαρμογώντης, προσπαθώντας να ανταποκριθούμεστις προκλήσεις της Τεχνητής Νοημοσύ-νης μαθαίνουμε ταυτόχρονα περισσότε-ρα για τον ίδιο τον ανθρώπινο νου και για

τις ανθρώπινες δραστηριότητες, όπως ητέχνη και η επιστήμη.

Στην προσπάθεια να κατασκευαστούναλγόριθμοι που θα προσεγγίζουν τις αν-θρώπινες νοητικές λειτουργίες, ομάδεςεπιστημόνων έχουν εργαστεί εντατικάστην κατασκευή μηχανών που να μπο-ρούν να ανταγωνιστούν ανθρώπους σεπαιχνίδια στρατηγικής. Χαρακτηριστικήπερίπτωση είναι αυτή του υπολογιστήDeep Blue, ο οποίος κατάφερε να νικήσειστο σκάκι τον πρωταθλητή Gary Kas -parov το 1996 και το 1997.

Πιο πρόσφατο παράδειγμα αποτελείαυτό του Alpha Go της εταιρείας Τεχνη-τής Νοημοσύνης DeepMind. Το παιχνίδιGo είναι ένα παιχνίδι στρατηγικής που ε-φευρέθηκε πριν από περίπου 2.500 χρό-νια στην Κίνα, κάνοντάς το ένα από τα αρ-χαιότερα παιχνίδια που παίζονται ακόμα.Το Go, που παίζεται από δύο παίκτες, α-ποτελείται από ένα πλέγμα δεκαεννέακάθετων και δεκαεννέα οριζοντίωνγραμμών, στα σημεία τομής των οποίωντοποθετούνται μικρές πέτρες, λευκέςκαι μαύρες. Σκοπός του κάθε παίκτη είναινα περικυκλώσει με τις πέτρες του τη με-γαλύτερη δυνατή περιοχή και να αιχμα-

ΠΡΙΣΜΑ

με έργα του Μπαχ και στη συνέχεια κα-λείται να χρησιμοποιήσει αυτή τη γνώ-ση για να δημιουργήσει νέα έργα. Πολ-λά από αυτά είναι τόσο ρεαλιστικά, ώ-στε έχουν ξεγελάσει ακόμα και πολύ«διαβασμένους» μελετητές του είδους.

Το Continuator (https://www.francoispachet.fr/continuator/) είναι ένα αντί-στοιχο πρόγραμμα που εκπαιδεύεται ό-χι απαραίτητα από τα έργα κάποιου με-γάλου μουσικού, αλλά από οποιονδή-ποτε θέλει να το χρησιμοποιήσει. Τοπρόγραμμα αυτό μπορεί να έχει μεγά-λη εκπαιδευτική αξία. Ένας μουσικόςπου ακούει το πρόγραμμα να αναπαρά-γει σε πραγματικό χρόνο το στιλ τηςμουσική που παίζει ο ίδιος έχει τη δυνα-τότητα να ακούσει ως ακροατής και νακατανοήσει σε μεγαλύτερο βάθος τις ι-κανότητές του.

Το The Painting Fool (www.thepaintingfool.com/) είναι ένα πρόγραμμαπου ισχυρίζεται ότι είναι ένας εμπνευ-σμένος ζωγράφος. Ο δημιουργός τουείναι ο Simon Colton, καθηγητής Υπολο-γιστικής Δημιουργικότητας και Τεχνο-λογιών Ψηφιακών Παιχνιδιών στα Πα-νεπιστήμια του Falmouth και του Λονδί-νου και εμπνεύστηκε το πρόγραμμααυτό από ένα παλιότερο πρόγραμμαζωγραφικής με το όνομα AARON. Μετο The Painting Fool ο Colton δεν ήθελεαπλώς να αναπαράγει ένα πρόγραμμαζωγραφικής, αλλά να φτιάξει έναν κώ-δικα ο οποίος θα μπορούσε να θεωρη-θεί κάποια μέρα ένας ανεξάρτητος ζω-γράφος. Για αυτόν τον λόγο, εκτός απότη δυνατότητα να ζωγραφίζει πορτρέ-τα, θέλησε να προσδώσει στον αλγό-ριθμο τη δυνατότητα να εκφράζει μέ-σω αυτών και τον εσωτερικό του κό-σμο. Προκειμένου να «δημιουργήσει» έ-ναν εσωτερικό κόσμο και μια συγκεκρι-μένη διάθεση, έδινε στο The Painting

Fool να «διαβάζει» καθημερινά άρθρααπό την επικαιρότητα. Με αυτό τοντρόπο η «διάθεση» του τεχνητού ζω-γράφου θα καθορίζεται τυχαία από ταάρθρα αυτά και αυτή θα καθορίζει μετη σειρά της το ύφος του πορτρέτου.Σε ακραίες, μάλιστα, περιπτώσεις, ό-που το The Painting Fool έχει διαβάσεικάποιο πολύ στενάχωρο νέο, έχει τύχεινα αρνηθεί να ζωγραφίσει το πορτρέτοεπισκεπτών εξηγώντας τους ευγενικάτους λόγους. Με τη μέθοδό του οColton κατάφερε να εισαγάγει στον«τεχνητό του ζωγράφο» μια τυχαιότη-τα η οποία ξεπερνάει απλώς την ανα-παραγωγή μοτίβων ώστε το τελικό α-ποτέλεσμα να πλησιάζει περισσότεροστην ανθρωπίνως οριζόμενη δημιουρ-γικότητα. Όπως λέει ο ίδιος, όταν τοThe Painting Fool αρχίσει να παράγειέργα που δεν θα αρέσουν σε εμάς πουτο προγραμματίσαμε, ίσως τότε ναμπορούμε να κάνουμε λόγο για μιαπραγματικά τεχνητή δημιουργικότητα.

Με τη βοήθεια, λοιπόν, της ΤεχνητήςΝοημοσύνης μπορούμε να αποκαλύ-ψουμε μοτίβα και να κατασκευάσουμεμοντέλα με βάση τα οποία να κατηγο-ριοποιούμε τα δεδομένα. Μια τέτοιαπαρατήρηση προκαλεί το εξής ελκυστι-

κό ερώτημα: μπορεί η Τεχνητή Νοημο-σύνη να προχωρήσει ένα βήμα παραπέ-ρα και να ανακαλύψει τους νόμους τηςφύσης παρατηρώντας την;

Σε αυτή την κατεύθυνση εργάστη-καν δυο ερευνητές του ΜΙΤ, οι Tegmarkκαι Wu, οι οποίοι προσπάθησαν να κα-τασκευάσουν έναν «φυσικό ΤεχνητήςΝοημοσύνης» χρησιμοποιώντας αλγό-ριθμους βαθιάς μάθησης(https://arxiv.org/pdf/1810.10525.pdf).

Ο σκοπός του αλγόριθμου ήταν ναπεριγράψει την κίνηση ενός σώματοςσε δύο διαστάσεις, αφού πρώτα έχει«μελετήσει» αμέτρητες εικόνες. Οι ει-κόνες αυτές , οι οποίες έχουν παραχθείαπό προσομοιώσεις, απεικόνιζαν τις κι-νήσεις σωμάτων λόγω βαρύτητας ή η-λεκτρομαγνητικών δυνάμεων και ποικί-λαν σε πολυπλοκότητα. Προκειμένουνα προσομοιωθεί η επιστημονική μεθο-δολογία, οι Tegmark και Wu ενσωμάτω-σαν στον αλγόριθμο τέσσερα βασικάστοιχεία της, δηλαδή την ανάλυση σε ε-πιμέρους προβλήματα, το ξυράφι τουΌκαμ, τον συνδυασμό θεωριών και τηνεφαρμογή τους σε μελλοντικά προβλή-ματα. Στη συνέχεια, αντί να απαιτήσουναπό τον αλγόριθμο να παρέχει ένα τελι-κό μοντέλο που να εξηγεί όλες τις πα-ρατηρήσεις, αυτός είχε προγραμματι-στεί να παρέχει τις απλούστερες θεω-ρίες για τα επιμέρους υποσύνολα πα-ρατηρήσεων. Αυτές οι θεωρίες αποθη-κεύονταν και μπορούσαν στη συνέχειανα ανακληθούν και να συνδυαστούν γιανα παρέχουν πιο ολοκληρωμένα μοντέ-λα. Ταυτόχρονα, ο αλγόριθμος μπορού-σε να ανακαλέσει τους συνδυασμούςαυτούς, δηλαδή να τους «θυμηθεί» γιανα μελετήσει μελλοντικά προβλήματα.

Παρ’ όλο που οι πιο πολύπλοκες εικό-νες δυσκόλεψαν τον αλγόριθμο, αυτόςήταν πολλές φορές πιο ακριβής απόσυμβατικούς αλγόριθμους μηχανικήςμάθησης, αφού κατάφερε να δημιουρ-γήσει σωστές θεωρίες για το 90% τωνπεριπτώσεων. Οι δύο επιστήμονες τηςμελέτης θεωρούν ότι αυτή αποτελεί έ-να πολύ σημαντικό βήμα για τον τρόποπου μπορεί κανείς να εξάγει συμπερά-σματα από δεδομένα χρησιμοποιώ-ντας μη επιτηρούμενη μάθηση, ανοίγο-ντας τονν δρόμο για την ανακάλυψη νέ-ων θεωριών.

Γ.Κ.

ΤΟ ΣΟΥΡΙΝΑΜ είναι μια μικρή χώρα της ΝότιαςΑμερικής, στριμωγμένη ανάμεσα στη Βενεζουέλακαι τη Βραζιλία, μαζί με τις δύο Γουιάνες (τη Γαλλι-κή και την πρώην Βρετανική). Στις αρχές του 1773έφτασε εκεί ένα στρατιωτικό σώμα από την Ολ-λανδία για να βοηθήσει τα τοπικά στρατεύματα νακαταπνίξουν την εξέγερση των «νέγρων». Η ολλαν-δική παρουσία στο Σουρινάμ είχε ως αποτέλεσματη σχεδόν ολοκληρωτική εξαφάνιση των τοπικώνπληθυσμών. Τη θέση τους πήραν σκλάβοι και σκλά-βες από την Αφρική που χρησιμοποιούνταν στηνεξαιρετικά αποδοτική και εξίσου απαιτητική βιομη-χανία ζάχαρης. Ο John Gabriel Stedman συμμετείχεμε τον βαθμό του λοχαγού στις επιχειρήσεις κατα-στολής, οι οποίες εξαπλώθηκαν σε όλη την επικρά-τεια, καθώς οι εξεγερμένοι σκλάβοι υιοθέτησαν τηντακτική του ανταρτοπόλεμου.

Η φύση έκανε εντύπωση στον νεαρό Τζον. Ηομορφιά και ο εξωτισμός της άγνωστης χώρας τονπαρακίνησαν να αρχίσει να κρατάει ημερολόγιο.Τον εντυπωσίασε, όμως, και η ανθρώπινη φύση. Ταμαρτύρια στα οποία υπέβαλαν οι συνάδελφοί τουτους σκλάβους και η απόγνωση των ίδιων τωνσκλάβων ωχριούσαν μπροστά σε οτιδήποτε είχεαντικρίσει μέχρι τότε. Οι σημειώσεις του αποτελούνμία από τις πιο εύγλωττες μαρτυρίες της βαναυσό-τητας της αποικιοκρατίας. Η αλήθεια είναι ότι οιεμπειρίες του δεν τον μετέτρεψαν σε υπέρμαχο τηςκατάργησης της δουλείας. Η στάση του στο συγκε-κριμένο ζήτημα είναι περίπλοκη και αντιφατική.Δεν υπάρχει αμφιβολία, όμως, ότι τον ευαισθητο-ποίησαν. Αποτέλεσμα αυτής της ευαισθητοποίησηςήταν η έκδοση των σημειώσεών του υπό μορφή βι-βλίου. Η «Αφήγηση της πενταετούς εξόρμησης γιατην καταστολή των εξεγερμένων νέγρων του Σου-ρινάμ» (1796) έγινε ένα από τα δημοφιλέστερα ανα-γνώσματα μεταξύ των abolitionists. Και η αφορμήγια τη συνάντησή του με έναν από τους πιο θαρρα-λέους υποστηρικτές του κινήματος, τον WilliamBlake.

Ο Blake, που με την εικονογράφηση του βιβλίουσυνέβαλε στην ανάδειξη του αντιαποικιοκρατικούμήνυματός του, ήταν αντιδιαφωτιστής. Επίσης,ήταν και ο ίδιος μια αντιφατική προσωπικότητα, εμ-φορούμενος από μυστικιστικές πεποιθήσεις καιοραματιζόμενος τοπία και σχέσεις που αργότερααποτέλεσαν εμβλήματα του ρομαντισμού. Κυρίως,όμως, δεν έχανε ευκαιρία να υπερασπίζεται τοαδιαπραγμάτευτο δικαίωμα όλων στην ελευθερίακαι να εκφράζει την επιφυλακτικότητά του ωςπρος τη δυνατότητα του Διαφωτισμού να εγγυηθείαυτή την προοπτική. «Οι φυλακές είναι χτισμένεςμε τις πέτρες του νόμου» έγραφε. Σήμερα γνωρί-ζουμε ότι, πράγματι, οι εκπρόσωποι της Δημοκρα-τίας των Γραμμάτων ποτέ δεν πήραν ξεκάθαρη θέ-ση ενάντια στον θεσμό της δουλείας. H εργαλεια-κότητα του λόγου πάντα τους μπέρδευε. Και η ιδέανα αντλήσουν επιχειρήματα απευθείας από τον κό-σμο των αξιών έμοιαζε αφόρητα ιδεαλιστική. Ούτε,όμως, η θεμελίωση των αξιών στον λόγο αποτέλε-σε ασφαλή βάση για την οικοδόμηση της ελεύθερηςΠολιτείας. Η Ευρώπη του Διαφωτισμού δεν υπήρ-ξε ποτέ. Αυτή που υπήρξε πραγματικά είναι η Ευ-ρώπη της αποικιοκρατίας.

Μ.Π.

Λήδα Αρνέλλου, Διδάκτωρ Επικοινωνίας της Επιστήμης

Γιάννης Κοντογιάννης, Διδάκτωρ Αστροφυσικής

Μανώλης Πατηνιώτης, Καθηγητής Ιστορίας των Επιστημών ΕΚΠΑ

Δημήτρης Πετάκος, Διδάκτωρ Ιστορίας των Επιστημών

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Επικοινωνία: prisma@avgi.grwww.facebook.com/PRISMASCIENCEMAGAZINE

ΠΡΙΣΜΑ

Σουρινάμ

λωτίσει όσο γίνεται περισσότερες πέ-τρες του αντιπάλου. Το Go έχει τραβή-ξει την προσοχή της κοινότητας τηςΤεχνητής Νοημοσύνης διότι ο συνδυα-σμός των κινήσεων που απαιτούνταιγια να κερδίσει κανείς είναι πολύ μεγά-λος και επομένως αποτελεί μια πρό-κληση πολύ μεγαλύτερη από ό,τι τοσκάκι.

Tο πρόγραμμα AlphaGo εκπαιδεύ-τηκε μελετώντας τις κινήσεις και τιςστρατηγικές αγώνων Go μεταξύ αν-θρώπων με τη χρήση τεχνικών βαθιάςμάθησης (deep learning). Tον Μάρτιοτου 2016 τo AlphaGo κατάφερε νακερδίσει έναν από τους καλύτερουςπαίκτες Go παγκοσμίως. Σύμφωνα μετον David Silver, επικεφαλής της ερευ-νητικής ομάδας που βρίσκεται πίσω α-πό την κατασκευή του προγράμματος,ο αλγόριθμος του Alpha Go επέδειξεσημάδια δημιουργικότητας όταν σε έ-ναν από τους αγώνες επέλεξε να κά-νει μια κίνηση η οποία ήταν εντελώς α-προσδόκητη (η λεγόμενη «κίνηση 37»).Το να κάνει μια κίνηση έξω από τα α-ναμενόμενα είναι μια ένδειξη ότι ο αλ-γόριθμος έχει στην ουσία συσσωρεύ-σει μια εμπειρία για την οποία οι άν-θρωποι χρειάστηκαν χιλιάδες χρόνιαπαιξίματος.

Η επόμενη έκδοση του AlphaGo, τοAlphaZero, εκπαιδεύεται πλέον χωρίςτη χρήση παιχνιδιών μεταξύ ανθρώ-πων, αλλά μαθαίνει απλώς επαναλαμ-βάνοντας παιχνίδια ενάντια στον «εαυ-τό» του. Πιστεύεται ότι το AlphaZeroείναι πολύ ικανότερο από τον προκά-τοχό του και έχει ήδη δείξει πολύ καλάδείγματα, καθώς μπορεί να εκπαιδεύ-εται και σε άλλα παιχνίδια στρατηγικήςκαι έχει νικήσει άλλα προγράμματαστο σκάκι.

Η χρήση των αλγόριθμων στη μου-σική σύνθεση και την τέχνη έχει ξεκι-νήσει εδώ και δεκαετίες, καθώς οι ε-ξελίξεις στο πεδίο των ηλεκτρονικώνυπολογιστών έχουν εξάψει την πε-ριέργεια καλλιτεχνών από πολύ νω-ρίς. Ωστόσο, σήμερα η εφαρμογή τηςΤεχνητής Νοημοσύνης στην τέχνη έ-χει επίσης μεγάλη σημασία, καθώς σ’αυτό το πεδίο, περισσότερο από όλατα άλλα, εξετάζεται το κατά πόσο ηΤεχνητή Νοημοσύνη μπορεί να είναιδημιουργική.

Στη μουσική, πολύ μεγάλο ρόλο παί-ζουν τα μοτίβα των ήχων που επανα-λαμβάνονται ή παραλλάσσονται μέσασε ένα μουσικό κομμάτι. Τέτοια μοτίβακαθώς και άλλα στοιχεία που καθορί-ζουν το ύφος ενός καλλιτέχνη μπο-ρούν να εντοπιστούν από αλγόριθ-μους μηχανικής μάθησης και να ανα-παραχθούν. Μια τέτοια περίπτωση εί-ναι αυτή του BachBot (https://bachbot.com), το οποίο εκπαιδεύεται

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Δημιουργική τεχνητή νοημοσύνηΣΑΒΒΑΤΟ 15 ΙΟΥΝΙΟΥ 201915/

9Μεγάλο μέρος της έρευνας στηνΤεχνητή Νοημοσύνη εστιάζει στηδημιουργία αλγορίθμων, οι οποίοι,εκτός από τη δυνατότητα να ανα-παράγουν προβλέψιμα αποτελέ-σματα βάσει κάποιων δεδομένων,

επιδεικνύουν και δημιουργικότητα. Ενδείξεις γι’αυτή τη δυνατότητα έχουν υπάρξει σε εφαρ-μογές της Τεχνητής Νοημοσύνης σε παιχνίδιαστρατηγικής (όπως το AlphaGo) ή στην τέχνη. Οιπιο αισιόδοξοι από τους επιστήμονες και μερι-κοί μελλοντολόγοι κάνουν συχνά λόγο για μιαΤεχνητή Νοημοσύνη που θα ξεπεράσει την αν-θρώπινη δημιουργικότητα και θα παρουσιάζειυπεράνθρωπες ικανότητες. Ωστόσο, πολλοί φι-λόσοφοι εκφράζουν σοβαρές αντιρρήσεις σετέτοιου είδους τοποθετήσεις. Οι αντιρρήσειςαυτές βασίζονται στο πώς ορίζεται η ανθρώπι-νη δημιουργικότητα, τι σημαίνει πραγματικά και-νοτόμα σκέψη και τι προεκτάσεις μπορεί ναέχει ένα μέλλον στο οποίο θα έχει αποθεωθεί ηΤεχνητή Νοημοσύνη.

Είναι ίσως εύκολο διαισθητικά να καταλάβου-με τι είναι δημιουργικότητα, αλλά λιγότερο εύκο-λο να δώσουμε έναν πλήρη ορισμό. Μια δημι-ουργική διαδικασία, όπως είναι η ενασχόληση μετην τέχνη ή την επιστήμη, συμπεριλαμβάνει τημελέτη μιας πράξης, τη μίμησή της, την αλλοίωσηή την πλήρη απόρριψή της και μπορεί να υπόκει-ται σε τυχαίους περιβαλλοντικούς ή εσωτερι-κούς παράγοντες. Για παράδειγμα, ένας μουσι-κός μαθαίνει τους κανόνες της μουσικής, τα αι-σθητικά όρια που τίθενται από τα διάφορα ιδιώ-ματα, αναπαράγει ακούσματα ή μουσικά έργα ήτα χρησιμοποιεί ως επιρροές και προσπαθεί ναεκφραστεί σύμφωνα με τη διάθεση ή τα ερεθί-σματά του.

Μέσα από αυτό το παράδειγμα φαίνεται ότι ηδημιουργικότητα χαρακτηρίζεται από παράγο-ντες όπως η αναπαραγωγή μοτίβων, η τυχαιότη-τα, η καινοτομία και το ευρύτερο πλαίσιο στο ο-ποίο ένα δημιουργικό ον δρα.

Η αναγνώριση των μοτίβων που εντοπίζονταιστην επιστήμη, την τέχνη ή στα παιχνίδια είναι οκατεξοχήν τομέας στον οποίο η Τεχνητή Νοημο-σύνη είναι αποτελεσματική. Χαρακτηριστικά πα-ραδείγματα είναι τα συστήματα Τεχνητής Νοη-μοσύνης που αναπαράγουν διάφορα είδη μουσι-κής, οι μηχανές που παίζουν σκάκι κ.λπ. Ωστόσο,η αναπαραγωγή των μοτίβων που ένας αλγόριθ-μος έχει εκπαιδευτεί να εντοπίζει δεν αποτελείαπό μόνη της δημιουργικότητα, αλλά μίμηση.

Θα μπορούσε βέβαια κανείς με ευκολία να εν-σωματώσει σε έναν αλγόριθμο και έναν παράγο-ντα τυχαιότητας, είτε μέσω γεννητριών τυχαίωναριθμών ή χρησιμοποιώντας πιο εκλεπτυσμέ-νους τρόπους, όπως γίνεται στην περίπτωση τουThe Painting Fool. Άλλωστε, χρησιμοποιώνταςκαι πάλι το παράδειγμα της τέχνης, η τυχαιότηταείναι κάτι που συναντάμε συχνά, σε καλλιτέχνεςόπως, π.χ., ο Pollock. Βέβαια, η τυχαιότητα αν και

μπορεί να οδηγήσει σε νέες κατευθύνσεις, απόμόνη της δεν συνιστά δημιουργικότητα ή καινο-τομία, καθώς ο καλλιτέχνης (ή ο επιστήμοναςκ.λπ.) χρησιμοποιεί ένα κριτήριο επιλογής για νααξιολογήσει το αποτέλεσμα. Αυτό καθιστά μέχριστιγμής την Τεχνητή Νοημοσύνη εργαλείο και ό-χι αυθεντικό δημιουργό.

Υπάρχουν χαρακτηριστικά παραδείγματα πουμας δείχνουν ότι η δημιουργικότητα, τόσο στηντέχνη όσο και στην επιστήμη, είναι κάτι που εκτι-μάται και αποτιμάται σε συγκεκριμένες εποχές.Ο Μπαχ έγινε τον 17ο αιώνα ο κύριος εκφραστήςτου μπαρόκ σε μια εποχή που το ακροατήριο,θρησκευτικό και κοσμικό, ήταν σε θέση να εκτι-μήσει το έργο του. Η μουσική του Μπαχ χαρα-κτηρίζεται από μια σχεδόν ευλαβική τήρηση τωνκανόνων και των μοτίβων που αυτοί συνεπάγο-νται και ο ίδιος τους χρησιμοποίησε στο έπακρο,αναζητώντας τα όριά τους προκειμένου να εκ-φραστεί. Μια τέτοια πράξη από μηχανές που α-πλώς αναπαράγουν αυτά τα μοτίβα, ειδικότεραστη σημερινή εποχή, δεν φαίνεται να διακρίνεταιαπό την ίδια δημιουργικότητα.

Το ίδιο επιχείρημα είναι ακόμη ισχυρότερο αν

επικαλεστούμε μια περίπτωση από το άλλο ά-κρο του μουσικού φάσματος, αυτή του Σούν-μπεργκ (Shoenberg). Στις αρχές του 20ού αιώ-να, μετά από αιώνες τονικής μουσική, ο Σούν-μπεργκ πρότεινε έναν άλλο τρόπο σύνθεσης,που καταργούσε αυτούς τους κανόνες. Ο ρόλοςτης κάθε νότας μέσα σε ένα μουσικό έργο άλλα-ζε πλέον για πάντα στο έργο του Σούνμπεργκ,αλλά, το κυριότερο, δεν επρόκειτο απλώς για έ-

ναν διαφορετικό τρόπο οργάνωσης των ήχων.Ήταν στην ουσία ένας νέος τρόπος κατανόησηςτης μουσικής, η οποία απευθυνόταν επίσης σε έ-να κοινό που ήταν πρόθυμο να δεχτεί το σπάσι-μο της έως τότε μουσικής παράδοσης. Αυτούτου είδους η σύνδεση με το ευρύτερο πλαίσιο,σύμφωνα με το φιλόσοφο Sean Dorrance Kelly,καθηγητή Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου τουΧάρβαρντ, δεν φαίνεται να υπάρχει στην Τεχνη-

τή Νοημοσύνη που παράγει έργα τέχνης. Ομοίως ισχύει και σε ό,τι αφορά την επιστήμη.

Πριν τη διατύπωση της Θεωρίας της ΕιδικήςΣχετικότητας από τον Αϊνστάιν, και άλλοι επιστή-μονες είχαν διατυπώσει κάποιες από τις εξισώ-σεις (Lorentz, Poincare κ.λπ.). Ήταν όμως ο ριζικάδιαφορετικός τρόπος που είδαμε τον κόσμο υ-πό το πρίσμα της θεωρίας του Αϊνστάιν και οι ε-πιστημονικές και τεχνολογικές συγκυρίες πουμας έκαναν να συνειδητοποιήσουμε τον βαθμότης δημιουργικότητας του επιστήμονα και τη ση-μασία της καινοτομίας του.

Σε ό,τι, τέλος, αφορά την αποτίμηση της δημι-ουργικότητας, μπορεί κανείς σ’ αυτό το σημείονα κάνει τη σύγκριση με τα παιχνίδια και την α-προσδόκητη δημιουργικότητα που επιδεικνύ-ουν οι αλγόριθμοι Τεχνητής Νοημοσύνης μέσωφαινομενικά λανθασμένων κινήσεων (βλ.AlphaGo). Στην περίπτωση των παιχνιδιών υ-πάρχει ένα ξεκάθαρο μετρήσιμο αποτέλεσμαμε βάση το οποίο μπορεί ο αλγόριθμος να αξιο-λογήσει ένα αποτέλεσμα. Στην περίπτωση τηςτέχνης, της επιστήμης, αλλά και της ζωής οι δη-μιουργικές πράξεις δεν έχουν απαραίτητα έναμετρήσιμο αποτέλεσμα ή έναν μετρήσιμο στό-χο. Η Τεχνητή Νοημοσύνη μπορεί να λειτουργή-σει πολύ αποτελεσματικά στο πλαίσιο ορισμέ-νων κανόνων και μετρήσιμων αποτελεσμάτων,αλλά η ανθρώπινη Ιστορία είναι πολύ πιο πολύ-πλοκη από αυτό. Παρ’ όλο που και η τελευταίαδιακρίνεται από κανόνες, είναι η δυνατότητάμας να σπάμε αυτούς τους κανόνες που μας χα-ρακτηρίζει ως δημιουργικούς.

Προφανώς σε όλα αυτά υπάρχει και ο αντίλο-γος. Ήδη αναφερθήκαμε σε προσπάθειες να εν-σωματωθούν η επίδραση, π.χ., του περιβάλλο-ντος και της διάθεσης του «τεχνητού καλλιτέ-χνη» (βλ. σελ. 2-3 του παρόντος τεύχους). Μπο-ρεί κανείς να ισχυριστεί ότι όσο πολύπλοκο κι ανείναι το πρόβλημα της δημιουργικότητας, μπο-ρεί κανείς τελικά να εντοπίσει τους επιμέρουςπαράγοντες και να κατασκευάσει τους αντίστοι-χους αλγόριθμους.

Οι εκφραστές αυτής της άποψης συχνά ασπά-ζονται απερίφραστα και την προσέγγιση που θέ-λει τον ανθρώπινο νου να λειτουργεί όπως έναςηλεκτρονικός υπολογιστής. Για την πλήρη προ-σομοίωση των λειτουργιών του αρκεί μονάχανα βρούμε τον κατάλληλο συνδυασμό αλγόριθ-μων. Η υπολογιστική αυτή προσέγγιση έχει τουςυποστηρικτές και τους πολέμιούς της. Ακόμα κιαν δεχτούμε, όμως, αυτή την προσέγγιση, πολ-λοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι είμαστε ακόμαπολύ μακριά από μια Τεχνητή Νοημοσύνη εφά-μιλλη του ανθρώπινου νου, πόσο μάλλον μηχα-νών οι οποίες να ξεπερνούν κατά πολύ την αν-θρώπινη ευφυΐα.

Ο ίδιος ο Kelly δεν απορρίπτει το ενδεχόμενομελλοντικές τεχνολογικές εξελίξεις να οδηγή-σουν σε ένα είδος Τεχνητής Νοημοσύνης με δια-φορετικά χαρακτηριστικά, αλλά βασίζει τα επι-

χειρήματά του στον τρόπο με τον οποίο έχουνεξελιχθεί τα πράγματα μέχρι στιγμής. Με τα έ-ως τώρα δεδομένα, και δεδομένου ότι ο τρό-πος που αντιλαμβανόμαστε τη δημιουργικότη-τα εξαρτάται από τις αξίες και τις προσδοκίεςμας, θα απαιτούνταν μια ριζική αλλαγή αυτώντων αξιών και του τρόπου που αντιλαμβανόμα-στε τη δημιουργικότητα.

Σε αυτό το σημείο, ο ίδιος επισημαίνει τον κίν-δυνο που επιφέρει στην πολύπλευρη ανθρώπι-νη δημιουργικότητα η καθημερινή μας προθυ-μία να συμβιβαζόμαστε με έναν μηχανικό τρό-πο ζωής, ανάγοντας λιγότερο ή περισσότεροσημαντικά, απλούστερα ή πιο πολύπλοκα ζητή-ματα σε ερωτήματα τύπου ναι ή όχι. Αυτό θασήμαινε ενδεχομένως ότι είμαστε έτοιμοι να α-ποδώσουμε στην Τεχνητή Νοημοσύνη, ως έχει,το κύρος μιας αυθεντίας και να αντικαταστή-σουμε την αυθεντική δημιουργικότητα του αν-θρώπου με αυτή των μηχανών.

Γ.Κ.

ΣΑΒΒΑΤΟ 1 ΙΟΥΝΙΟΥ 2019

Πηγές για περαιτέρω μελέτη

● Μία από τις πιο πρόσφατες κριτικές δη-μοσιεύτηκε στο περιοδικό «MIT TechnologyReview» από τoν καθηγητή Φιλοσοφίας του Πα-νεπιστημίου του Χάρβαρντ Sean Dorrance Kelly.(https://www.technologyreview.com/s/612913/a-philosopher-argues-that-an-ai-can-never-be-an-artist/). Μέρος της κριτικής αυτής σκιαγραφήθη-κε στο παρόν άρθρο.

● https://lithub.com/what-are-we-saying-when-we-call-an-algorithm-creative/?fbclid=IwAR2i7yqGn8bkNfNrCJgMuYUWuAt5pqGVRNOhfh_xSoJJyb7sDJ1U4F-mC1s

● https://www.theverge.com/2019/4/10/18303438/artificial-intelligence-ai-art-book-interview-marcus-du-sautoy-the-creativity-code?fbclid=IwAR2blUCzolbtYwPfo-c18czk1Gen4qRiZoLAlhq7KYYkB7sUleQfhaTQKws

17/ΠΡΙΣΜΑ

Μπορεί η Τεχνητή Νοημοσύνη να είναι δημιουργική;ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ,

ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Το κινέζικο δωμάτιοEΝΑ ΩΡΑΙΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ κατά της υπολογιστικής προσέγγισης της νοημοσύνης, δηλαδήτης προσέγγισης που θέλει τον ανθρώπινο νου να μπορεί να αναπαραχθεί μέσω ενός συνό-λου από αλγόριθμους, είναι το επιχείρημα του κινέζικου δωματίου. Το επιχείρημα διατυπώ-θηκε το 1980 από τον John Searle, καθηγητή Φιλοσοφίας του Νου και της Γλώσσας του Πα-νεπιστημίου του Μπέρκλεϊ.

Ας υποθέσουμε ότι ένα πρόσωπο που δεν μιλάει κινέζικα βρίσκεται κλεισμένο μέσα σε έναδωμάτιο. Μέσα στο δωμάτιο βρίσκονται επίσης τυπωμένοι διάφοροι κινέζικοι χαρακτήρεςκαι ένα εγχειρίδιο με οδηγίες, οι οποίες περιγράφουν τους συνδυασμούς των χαρακτήρωναυτών που μπορούν να δοθούν ως απαντήσεις σε συνδυασμούς χαρακτήρων που τίθενταιως ερωτήματα. Το πρόσωπο στο δωμάτιο επικοινωνεί μέσω γραπτών μηνυμάτων στα κινέ-ζικα με ένα πρόσωπο το οποίο βρίσκεται έξω από το δωμάτιο και γνωρίζει την κινεζικήγλώσσα. Κάθε φορά που το πρόσωπο στο δωμάτιο δέχεται ένα μήνυμα, ανατρέχει στο εγχει-ρίδιο και αναζητά την κατάλληλη απάντηση στο μήνυμα που δέχτηκε. Αυτό ενδεχομένως ναχρειαστεί χρόνο, αλλά, εν τέλει, χρησιμοποιώντας τους τυπωμένους χαρακτήρες συντάσσειτην απάντησή του, την οποία στέλνει στο πρόσωπο που βρίσκεται έξω από το δωμάτιο.

Μετά από αρκετό χρόνο και έχοντας ανταλλάξει αρκετά μηνύματα, το πρόσωπο που βρί-σκεται εκτός δωματίου μπορεί να σχηματίσει την εντύπωση ότι το πρόσωπο μέσα στο δωμά-τιο μιλάει κινέζικα, ωστόσο κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Παρ’ όλο που το πρόσωπο μέσα στο δωμά-τιο έχει καταφέρει να συντάξει τις σωστές απαντήσεις βάσει των οδηγιών, σε καμία περί-πτωση δεν έχει γνώση της γλώσσας. Το επιχείρημα αυτό μπορεί να επικαλεστεί κανείς για ναισχυριστεί ότι η αναγνώριση προτύπων, όσο ακριβής κι αν είναι, δεν συνεπάγεται γνώση τουπεριεχομένου των μοτίβων που αναγνωρίζονται και ταξινομούνται. Ένας αλγόριθμος μπο-ρεί να έχει απόλυτη επιτυχία στη σωστή αναγνώριση και ταξινόμηση αυτών των προτύπων,ωστόσο αυτό δεν συνεπάγεται ότι ο αλγόριθμος έχει συνείδηση του περιεχομένου των μοτί-βων.

Επομένως, οι ισχυρισμοί που θέλουν τη συνείδηση να είναι απλώς μια αλγοριθμική πράξηπου μας περιμένει να την αποκωδικοποιήσουμε δεν είναι απαραίτητα ορθοί, διότι ο νους μας,μέσω της συνείδησης, έχει επίγνωση και του περιεχομένου αυτών των πράξεων.

Το κινέζικο δωμάτιο παρουσιάζεται πολύ γλαφυρά σε ένα απόσπασμα από το ντοκιμα-ντέρ του BBC με τίτλο «The Hunt for AI» με τον Βρετανό μαθηματικό Marcus de Sautoy(https://www.youtube.com/watch?v=D0MD4sRHj1M).

O De Sautoy εξετάζει στο τελευταίο του βιβλίο, το «The creativity Code», το ζήτημα της δη-μιουργικότητας στην Τεχνητή Νοημοσύνη και τις προεκτάσεις που έχει. Συνολικά, η προσέγ-γιση του De Sautoy είναι πιο αισιόδοξη και λιγότερο κατηγορηματική από αυτή του Kelly.

Κοινές παρανοήσεις της συνείδησηςΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ τι είναι συνείδηση; Μπορούμε να φτιάξουμε ρομπότ με συνείδηση βασισμέ-νοι στους κατάλληλους αλγόριθμους; Γιατί η συνείδηση αντιμετωπίζεται με προβληματισμόαπό τους επιστήμονες;

Ο John Searle εξηγεί σε μια ομιλία του στο TEDx στο CERN πώς βλέπουν τη συνείδηση οι ε-πιστήμονες και ποιες είναι οι πιο κοινές και σοβαρές παρανοήσεις σχετικά με αυτή. Μέροςτης παρανόησης αποτελεί το λεγόμενο πρόβλημα νου - σώματος, του οποίου η σύγχρονη εκ-δοχή έχει τις ρίζες της στον Καρτέσιο.

Η σημαντική διάκριση που κάνει ο Searle είναι ότι ένας αλγόριθμος είναι κατά βάση μια α-ντιμετώπιση ενός προβλήματος ή η εκτέλεση μιας πράξης με βάση μια σύνταξη που στηρίζε-ται σε μια συμβολική απεικόνιση των δεδομένων εισόδου και των προσδοκώμενων αποτε-λεσμάτων. Αντιθέτως, η συνείδηση χαρακτηρίζεται από περιεχόμενο, δεν αποτελείται α-πλώς από πράξεις αλλά και από επίγνωση του περιεχομένου των πράξεων αυτών.

Σχετικά με τους ακραίους τρόπους που αντιμετωπίζουν οι επιστήμονες τη συνείδηση, σύμ-φωνα με τον Searle, υπάρχει μια σύγχυση ανάμεσα στην υποκειμενικότητα και την αντικειμε-νικότητα ως χαρακτηριστικά της πραγματικότητας και την υποκειμενικότητα και την αντικει-μενικότητα ως χαρακτηριστικά των ισχυρισμών που αφορούν την πραγματικότητα. Κατάβάση ισχυρίζεται ότι μπορεί να υπάρχει μια καθόλα αντικειμενική επιστήμη σχετικά με έναπεδίο το οποίο είναι υποκειμενικό. Παράδειγμα αποτελούν οι Νευροεπιστήμες, οι οποίες δια-κρίνονται από την αντικειμενικότητα των επιστημών και μελετούν την υποκειμενική ανθρώ-πινη συνείδηση, αφού αυτό που ο καθένας αντιλαμβάνεται ως συνείδηση είναι μια εκ τωνπραγμάτων υποκειμενική (δηλαδή του υποκειμένου) εμπειρία.

https://www.youtube.com/watch?v=j_OPQgPIdKg

ΣΑΒΒΑΤΟ 15 ΙΟΥΝΙΟΥ 201919/

|Πώς παράγεται το υδρογόνο σήμερα καιγιατί αναζητούμε εναλλακτικές τεχνολο-

γίες;

eΛόγω της ευρείας χρήσης του, η βιομηχανίααπαιτεί τεράστιες ποσότητες υδρογόνου στο

χαμηλότερο δυνατό κόστος. Το 75% της παγκό-σμιας παραγωγής υδρογόνου βασίζεται σε μια τε-χνολογία που μετατρέπει το φυσικό αέριο σε υ-δρογόνο με τη χρήση ατμού. Στην Αμερική, αυτή ημέθοδος κοστίζει μόνο 2 δολάρια ανά κιλό παρα-γόμενου υδρογόνου. Εντούτοις, η τεχνολογία αυτήέχει αρκετά μειονεκτήματα. Κατ’ αρχάς, απαιτείσημαντικά ποσά ενέργειας για τη μετατροπή καιτον διαχωρισμό του υδρογόνου από τα υπόλοιπασυστατικά που προκύπτουν από την αντίδρασητου φυσικού αερίου με ατμό. Επιπλέον, οδηγεί σεαυξημένες εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα στηνατμόσφαιρα ενισχύοντας το φαινόμενο του θερ-μοκηπίου.

Τα παραπάνω μειονεκτήματα της τεχνολογίαςείναι γνωστά στη βιομηχανική και επιστημονικήκοινότητα. Ωστόσο, η τεχνολογία εξακολουθεί ναέχει το χαμηλότερο κόστος και συνεπώς χρησιμο-ποιείται παγκοσμίως. Σε αυτό το σημείο έρχεται ηδική μας δουλειά στο ΜΙΤ και σε πολλά ακόμα ερ-γαστήρια στον κόσμο. Η έρευνά μας βασίζεταιστην ανάπτυξη διαφορετικών τεχνολογιών παρα-γωγής υδρογόνου οι οποίες θα επιτρέπουν τηνπαραγωγή του στο ίδιο ή χαμηλότερο κόστος σεσύγκριση με την τωρινή μέθοδο, αλλά με χαμηλό-τερη κατανάλωση ενέργειας και μικρότερες εκ-

πομπές διοξειδίου του άνθρακα.

|Υπάρχουν εναλλακτικοί τρόποι με τουςοποίους μπορεί να παραχθεί υδρογόνο;

eΥπάρχουν αρκετές εναλλακτικές μέθοδοι,μία από τις οποίες είναι η ηλεκτρόλυση. Φα-

νταστείτε ένα κουτί στο οποίο βάζουμε νερό, το ο-ποίο, με τη χρήση θερμότητας και ηλεκτρισμού, με-τατρέπεται σε υδρογόνο (Εικόνα 1). Το σημαντικό-τερο πλεονέκτημα της τεχνολογίας είναι πως δεναπαιτείται η χρήση υδρογονανθράκων, αφού η βα-σική πρώτη ύλη είναι το νερό. Επίσης, η κατανάλω-ση ενέργειας είναι χαμηλότερη γιατί το νερό μετα-τρέπεται απευθείας σε υδρογόνο, χωρίς τη μεσο-λάβηση ενδιάμεσων διεργασιών. Η θερμότητα καιο ηλεκτρισμός που απαιτούνται μπορούν να προ-έλθουν από ανανεώσιμες πηγές. Έτσι, έχουμε μη-δενικές εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα στην α-τμόσφαιρα. Η ίδια τεχνολογία οδηγεί και στην πα-ραγωγή οξυγόνου, το οποίο είναι ακόμα ένα αέριοχρήσιμο για τη βιομηχανία.

|Γιατί η ηλεκτρόλυση δεν χρησιμοποιείταισήμερα σε ευρεία κλίμακα;

eΠαρότι η ηλεκτρόλυση είναι αρκετά υποσχό-μενη τεχνολογία, στη μορφή που έχει σήμερα

δεν μπορεί να ανταγωνιστεί οικονομικά την υπάρ-χουσα τεχνολογία. Αυτό οφείλεται σε αρκετά ζη-τήματα, για τα οποία δεν υπάρχουν ακόμα ικανο-ποιητικές λύσεις. Κατ’ αρχάς, τα υλικά που αξιοποι-ούνται μέχρι τώρα στην ηλεκτρόλυση έχουν από-δοση και διάρκεια χαμηλότερη από το όριο που α-παιτείται. Επίσης, η διαθεσιμότητα της θερμότηταςκαι του ηλεκτρισμού από ανανεώσιμες πηγές είναιδιακοπτόμενη, με αποτέλεσμα να μειώνεται η πο-σότητα του παραγόμενου υδρογόνου. Τέλος, η α-ποθήκευση του υδρογόνου που παράγεται αποτε-λεί ένα από τα μεγαλύτερα ζητήματα, καθώς η ο-γκομετρική πυκνότητά του είναι μικρή. Για να αυξή-σουμε την ποσότητα του υδρογόνου που μπορείνα αποθηκευτεί, πρέπει να το συμπιέσουμε σε πιέ-σεις που φτάνουν τα 200-500 bar, το οποίο απαιτείσημαντική κατανάλωση ενέργειας. Ταυτόχρονα,πρέπει να λάβουμε υπόψιν ότι το υδρογόνο είναιεύφλεκτο, επομένως η αποθήκευση και η μεταφο-ρά του απαιτούν κατάλληλο εξοπλισμό ασφαλείας.

|Πώς μπορεί η ηλεκτρόλυση να γίνει οικο-νομικά βιώσιμη και πώς συνδέεται το

αντικείμενο της έρευνάς σας με αυτό;

eΑπαιτείται έρευνα στην ανάπτυξη καλύτε-ρων υλικών, στην εφεύρεση νέων μεθόδων

δημιουργίας καταλυτών και στην εύρεση μεθόδωνπου επιτρέπουν την αποθήκευση και μεταφορά υ-δρογόνου με πιο οικονομικό τρόπο. Η δική μου έ-ρευνα στοχεύει στη δημιουργία υλικών και καταλυ-τών με σκοπό την αύξηση της απόδοσης και τηςδιάρκειας ζωής του συστήματος. Μελετώ μια νέαμέθοδο παραγωγής καταλυτών στην οποία, αντί οκαταλύτης να τοποθετείται πάνω στο υλικό ώστενα αυξήσει την απόδοσή του (η παραδοσιακή μέ-θοδος), προστίθεται μέσα στο υλικό κατά τη σύν-θεσή του και μεγαλώνει από το εσωτερικό του υλι-κού στην επιφάνειά του κατά τη διάρκεια λειτουρ-γίας του συστήματος (Εικόνα 2). Οι καταλύτες πουπαράγονται με αυτόν τον τρόπο έχουν καλύτερηαπόδοση και διάρκεια ζωής σε σχέση με την παρα-δοσιακή μέθοδο. Επίσης, μπορούν να αναγεννη-θούν αν η απόδοσή τους μειωθεί, χωρίς να απαιτεί-ται αλλαγή του συστήματος και είναι ανθεκτικοί σετυχόν ακαθαρσίες που μπορεί να περιέχονται στονερό. Δεδομένων αυτών των πλεονεκτημάτων, τοκόστος παραγωγής υδρογόνου μέσω ηλεκτρόλυ-σης μπορεί να περιοριστεί σε σημαντικό βαθμό.

|Ποια μεθοδολογία χρησιμοποιείτε καιπώς βλέπετε να εξελίσσεται μελλοντικά

η έρευνά σας;

eΗ μεθοδολογία που ακολουθείται απαρτίζε-ται από διάφορα στάδια. Το πρώτο και πιο ση-

μαντικό είναι η σύνθεση καινούργιων υλικών και ηεκτενής μελέτη της κρυσταλλικής δομής και των ι-διοτήτων της επιφάνειάς τους. Αυτό επιτυγχάνε-ται με τη χρήση μεθόδων όπως η Περίθλαση Ακτί-νων Χ (X-Ray Diffraction) και η Φασματοσκοπία Φω-τοηλεκτρονίων Ακτίνων Χ (X-Ray PhotoelectronSpectroscopy). Στη συνέχεια, πραγματοποιώ με-τρήσεις γέννησης του καταλύτη και απόδοσης τουσυστήματος και μελετώ ξανά τα υλικά μετά το τέ-λος του πειράματος ώστε να εξακριβώσω αν άλ-λαξαν ή όχι. Τέλος, σημαντικό κομμάτι αποτελεί καιη συγγραφή επιστημονικών δημοσιεύσεων αλλάκαι προτάσεων για την εύρεση νέας χρηματοδότη-σης. Το επόμενο στάδιο της έρευνάς μου περιλαμ-βάνει τη χρήση μεθόδων Τεχνητής Νοημοσύνηςγια να την ανακάλυψη νέων υλικών και καταλυτών.Παράλληλα, πραγματοποιώ έρευνα για την ανά-πτυξη μιας νέας τεχνολογίας παραγωγής αιθανίουκαι αιθυλενίου από φυσικό αέριο και οξυγόνο.

ΔΑΦΝΗ ΑΡΝΕΛΛΟΥ

«Πιστεύω γενικά στον θάνατο, αλλά στον θάνατο του Νταλί σίγουρα όχι»

Σαλβαδόρ Νταλί

9Το Μουσείο Σαλβαδόρ Νταλί, στηΦλόριντα των Ηνωμένων Πολιτειών,αξιοποιεί τις δυνατότητες της Τεχνη-τής Νοημοσύνης για να φέρει τον φη-μισμένο καλλιτέχνη πίσω στη ζωή! ΟΝταλί αποτελούσε αναμφίβολα μία

εκκεντρική προσωπικότητα, πειραματιζόταν συ-χνά μεταξύ άλλων και με την τεχνολογία και δο-κίμαζε νέους τρόπους για να δημιουργήσει. Ήτανο πρώτος καλλιτέχνης που δημιούργησε βίντεοτου εαυτού του στο οποίο μιλούσε ενώ ζωγρά-φιζε και ένας από τους πρώτους που χρησιμο-ποίησε ολογράμματα στη δουλειά του. Στην επέ-τειο των 115 χρόνων από τη γέννησή του το Μου-σείο εγκαινίασε το project «Ο Νταλί ζει!» επιβε-βαιώνοντας την πεποίθηση που είχε ο ίδιος οΝταλί για τον θάνατό του.

Το Μουσείο Σαλβαδόρ Νταλί φιλοξενεί περισ-σότερα από 2.000 έργα του καλλιτέχνη -πίνακες,σκίτσα, γλυπτά, και φωτογραφίες-, ενώ εκμεταλ-λεύεται τις δυνατότητες της τεχνολογίας για να ε-νισχύσει την παραδοσιακή μουσειακή πρακτική. Οιεπισκέπτες έχουν τη δυνατότητα να βρεθούν, μετη βοήθεια της τεχνολογίας, μέσα σε δύο πίνακεςαλλά και να ζήσουν μια εμπειρία εικονικής πραγ-ματικότητας στην οποία μπορούν να κάνουν ένανπερίπατο στον πίνακα «ArcheologicalReminiscence of Millet’s Angelus». Το project «ΟΝταλί ζει!» (thedali.org/dali-lives/) περιλαμβάνειτρία video panels ύψους σχεδόν δύο μέτρων, σταοποία ο ίδιος ο Νταλί μιλά με τους επισκέπτες. Τομόνο που χρειάζεται να κάνουν είναι να χτυπή-σουν το κουδούνι που υπάρχει στην άκρη του εκ-θέματος για να του τραβήξουν την προσοχή. Ταpanels είναι τοποθετημένα σε διαφορετικούς χώ-ρους του μουσείου και το καθένα προσφέρει μιαδιαφορετική εμπειρία. Στόχος η συναισθηματικήεμπλοκή του επισκέπτη με τον καλλιτέχνη, καθώςέχουν την ευκαιρία να γνωρίσουν τoν Νταλί ωςπροσωπικότητα και να αλληλεπιδράσουν μαζίτου!

Για να δημιουργηθεί η ψηφιακή προσομοίωσητου Νταλί, χρησιμοποιήθηκε ένας αλγόριθμος Τε-χνητής Νοημοσύνης που ανέλυσε εκατοντάδεςσυνεντεύξεις του μαθαίνοντας τις κινήσεις τουπροσώπου του. Παράλληλα, ένας ηθοποιός πουτου έμοιαζε μαγνητοσκοπήθηκε σε μια σειρά απόσενάρια. Εφαρμόζοντας μια τεχνική παρόμοια μετην τεχνολογία deepfake, η ψηφιακή προσομοίω-ση του προσώπου του Νταλί που μιλάει προσαρ-μόστηκε στο σώμα του ηθοποιού. Τέλος, με τηβοήθεια ενός άλλου ηθοποιού, με την κατάλληληπροφορά, ηχογραφήθηκαν ατάκες από τα κείμε-να και τις συνεντεύξεις του Νταλί δημιουργώνταςπερισσότερα από εκατό μοναδικά κλιπ. Οι κινή-σεις του ηθοποιού και το voice over βιντεοσκοπή-θηκαν και ηχογραφήθηκαν πολλές φορές μέχρι ναταιριάξουν απόλυτα με το πρόσωπο που είχε δη-μιουργηθεί ψηφιακά με τη βοήθεια της Τεχνητής

Νοημοσύνης. Χρειάστηκε συνολικά ένας ολόκλη-ρος χρόνος από τη σύλληψη της ιδέας μέχρι την υ-λοποίησή της. Το αποτέλεσμα, ένα ψηφιακό έκθε-μα στο οποίο ο Νταλί μπορεί να συζητήσει με τουςεπισκέπτες για πληθώρα θεμάτων, από τη ζωήκαι το έργο του μέχρι τον καιρό, ενώ δεν διστάζεινα βγάλει και selfie μαζί τους!

Το project «Ο Νταλί ζει!» δείχνει την πρόθεσητου μουσείου να παραμένει στην αιχμή της τεχνο-

λογίας αγκαλιάζοντας νέες μεθόδους και μουσει-ακές τεχνικές ώστε να εμπλέκει τους επισκέπτεςμε τρόπους αντισυμβατικούς. Η τεχνολογίαdeepfake είναι συχνά αμφιλεγόμενη, όπως άλλω-στε και ο ίδιος ο Νταλί. Υπάρχουν ασφαλώς αρκε-τά ηθικά διλήμματα που σχετίζονται με το να φέρ-νεις πίσω στη ζωή τους νεκρούς μέσω τεχνολο-γίας. To 2015 έγινε γνωστό ότι ο ηθοποιός ΡόμπινΓουίλιαμς εξασφάλισε νομικά τη μη χρήση της ει-κόνας του σε οποιοδήποτε φιλμ ή διαφήμιση για25 χρόνια μετά τον θάνατό του. Ήταν μία από τιςπρώτες φορές που ηθοποιός έλαβε παρόμοια μέ-τρα, αλλά ίσως σηματοδοτεί την αυγή μιας νέας ε-ποχής. Η ψηφιακή μετά θάνατον ζωή φαίνεται ναείναι της μόδας. Το 2014 η Όντρεϊ Χέπμπορν ανα-στήθηκε ψηφιακά για τις ανάγκες της διαφήμισηςτης σοκολάτας Galaxy, ενώ ο Μάικλ Τζάκσον, ωςολόγραμμα, εκτέλεσε το κομμάτι του «Slave to theRhythm» στα 2014 Billboard Music Awards, πέντεχρόνια μετά τον θάνατό του. Οι ηθικές προεκτά-σεις της ψηφιακής «ανάστασης» χαμένων ειδώ-λων αποτελούν αντικείμενο συζήτησης τα τελευ-ταία χρόνια. Οι τεχνολογικές εξελίξεις σύντομαθα επιτρέπουν τη φωτορεαλιστική απεικόνιση σεβίντεο οποιουδήποτε να λέει και να κάνει οτιδή-ποτε και αυτό σίγουρα εγείρει μια σειρά από ζητή-ματα που σχετίζονται μεταξύ άλλων και με την έ-ξαρση των fake news.

Προς το παρόν, η ψηφιακή «ανάσταση» απαιτείτην άδεια της οικογένειας ή όποιου κατέχει τα α-ντίστοιχα δικαιώματα. Ο Νταλί δεν διαθέτει ενζωή συγγενείς, έχρισε μοναδικό κληρονόμο τοΒασίλειο της Ισπανίας στη διαθήκη του, οπότε η ενλόγω εμπειρία δημιουργήθηκε με την άδεια του Ι-δρύματος Νταλί στην Ισπανία. Η εκκεντρική προ-σωπικότητα του Νταλί, που αγαπούσε τον πειρα-ματισμό με την τεχνολογία, εξερευνούσε τα όριατης τέχνης και δεν πίστευε στον θάνατό του, φαί-νεται ιδανική για την πρώτη περίπτωση ψηφιακήςμετενσάρκωσης.

Λ.Α.

EΡΕΥΝΑΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΕΧΝΕΣ, ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΠΡΙΣΜΑ

Οι επισκέπτες βγάζουν selfie μετον Νταλί. Credit: Dali Lives,Salvador Dali Museum

Παραγωγή υδρογόνου με βιώσιμες λύσεις

Ταυτότητα της έρευνας

Το Reacting Gas Dynamics Laboratory του ΜΙΤ διευθύνεται από τον κα-θηγητή Ahmed F. Ghoniem και ασχολείται με την ανάπτυξη εναλλακτικώντεχνολογιών παραγωγής ενέργειας και χημικών ουσιών με τη χρήση κε-ραμικών υλικών. Το Laboratory for Electrochemical Interfaces του ΜΙΤ δι-ευθύνεται από την καθηγήτρια Bilge Yildiz και ασχολείται με την ανάπτυ-ξη ηλεκτροχημικών τεχνολογιών και την εύρεση νέων υλικών και καταλυ-τών για μπαταρίες και άλλες ηλεκτροχημικές τεχνολογίες. Η συγκεκριμέ-νη έρευνα χρηματοδοτείται από την Exelon Corporation, τον μεγαλύτεροπάροχο ηλεκτρικής ενέργειας στην Αμερική, και τη Shell, μία από τις μεγα-λύτερες πετρελαϊκές εταιρείες παγκοσμίως.

Το πορτρέτο της Μόνα Λίζα animatedΕΡΕΥΝΗΤΕΣ του του Ινστιτούτου Επιστήμης και ΤεχνολογίαςSkolkovo και του Κέντρου Τεχνητής Νοημοσύνης της Samsungστη Μόσχα δημιούργησαν ένα animated πορτρέτο της Μόνα Λί-ζα. Για τη δημιουργία των ζωντανών πορτρέτων χρησιμοποιού-νται μέθοδοι Τεχνητής Νοημοσύνης και Μηχανικής Μάθησης καισυγκεκριμένα νευρωνικά δίκτυα που μαθαίνουν αναλύοντας ει-κόνες αναφοράς. Οι κινήσεις του προσώπου που προκύπτουν ε-φαρμόζονται μετά σε μια στατική εικόνα, όπως για παράδειγμαη Μόνα Λίζα. Όσο περισσότερα καρέ και γωνίες υπάρχουν δια-θέσιμα τόσο πιο ρεαλιστικό είναι το αποτέλεσμα. Σύμφωνα μετους ερευνητές, 32 εικόνες αναφοράς αρκούν για να παραχθείένα πλήρως ρεαλιστικό αποτέλεσμα, με όσους κινδύνους μπο-ρεί να συνεπάγεται η δυνατότητα αυτή. Χρησιμοποιώντας μόνομερικά καρέ, οι ερευνητές δημιούργησαν κινούμενα πορτρέτα,τα λεγόμενα deepfakes, της Όπρα, της Μέριλιν Μονρόε και τουΆλμπερτ Αϊνστάιν. Το αποτέλεσμα μπορείτε να δείτε στοYouTube (Video: Few-Shot Adversarial Learning of Realistic

Neural Talking Head Models). Τα ζωντανά πορτρέτα τηςΜόνα Λίζα, του αριστουργήματος του Λεονάρντο Ντα Βί-ντσι, προκύπτουν από μόνο μία εικόνα, οπότε το αποτέλεσμαμπορεί να αφήσει μια περίεργη αίσθηση στον θεατή.

ΨΗΦΙΑΚΗ ΜΕΤΕΝΣΑΡΚΩΣΗ

Dali και Mona Lisa ζωντανεύουν με τη βοήθεια της Τεχνητής Νοημοσύνης

ΗΛΕΚΤΡΙΣΜΟΣ

Εικόνα 1

Εικόνα 2

Παραδοσιακή μέθοδος εφαρμογής καταλύτηΝέα μέθοδος εφαρμογής καταλύτη μέσω καλ-

λιέργειάς του από το εσωτερικό του υλικού

ΘΕΡΜΟΤΗΤΑ

+

+

H2 + ½O2

Ο Νταλί έτοιμος να καλωσορί-σει τους επισκέπτες. Credit:Dali Lives, Salvador DaliMuseum

H2O

Νi Νi Νi

ΗΛΕΚΤΡΟΛΥΣΗ

ΥΛΙΚΟ ΠΟΥ ΔΕΝ ΠΕΡΙΕΧΕΙ ΤΟΝ ΚΑΤΑΛΥΤΗ ΣΤΗ ΔΟΜΗ ΤΟΥ

ΥΛΙΚΟ ΠΟΥ ΠΕΡΙΕΧΕΙ ΤΟΝ ΚΑΤΑΛΥΤΗ ΣΤΗ ΔΟΜΗ ΤΟΥ

Νi Νi Νi

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΠΡΙΣΜΑΣΑΒΒΑΤΟ

15 IOYNIOY 2019

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

9Οι νόμοι της φύσης δεν υπήρχανπάντα και δεν τους ανακαλύψαμεποτέ. Ενδεχομένως να είναι αρκετάπροβοκατόρικη μια τέτοια εισαγω-γική πρόταση στο πρώτο άρθροενός αφιερώματος για τους νόμους

της φύσης. Αποτελεί, ωστόσο, μια ιστορικήπραγματικότητα. Οι νόμοι της φύσης επινοήθη-καν μέσα σε ένα εξαιρετικά σύνθετο πολιτισμι-κό πλαίσιο. Πρόκειται για το πλαίσιο συγκρότη-σης της πρώιμης νεότερης Ευρώπης. Σκοπόςαυτού του αφιερώματος είναι να αναδείξει πώςπροέκυψε αυτή η τόσο κομβική έννοια για τιςΦυσικές Επιστήμες και πώς αποτύπωνε όχι μό-νο τις διανοητικές αλλά και τις ιδεολογικές καικοινωνικές συνθήκες της εποχής. Όπως έχου-με σημειώσει και σε άλλα άρθρα, η επιστήμηδεν υπήρξε ποτέ ουδέτερη ούτε αναπόφευκτη.

Πριν μιλήσουμε, ωστόσο, για το πώς αναδεί-χτηκαν οι φυσικοί νόμοι, θα ήταν χρήσιμο να δού-με πότε. Το παρόν άρθρο είναι αφιερωμένο στιςδιαφορετικές ιστοριογραφικές προσεγγίσεις. Ό-πως καθετί που αποτελεί ιστορικό γεγονός, έτσικαι στην περίπτωση των νόμων της φύσης οι ερ-μηνείες των ιστορικών της επιστήμης δεν είναιευθυγραμμισμένες, αλλά ετερόκλητες. Ο μαρξι-στής ιστορικός και φιλόσοφος των επιστημώνEdgar Zilsel στη δεκαετία του 1930 ισχυρίστηκεότι οι νόμοι της φύσης προέκυψαν από τη μετάλ-λαξη των θρησκευτικών νόμων της Βίβλουστους γεωμετρικούς κανόνες του αστρονόμουΓιοχάνες Κέπλερ (17ος αιώνας). Πρακτικά, ήταν οπρώτος που χρησιμοποίησε τον νόμο ως μετα-φορά. Ωστόσο, την έννοια του φυσικού νόμου,όπως αυτή πρωταγωνιστεί και στη σύγχρονη ε-πιστήμη, ο Zilsel την αποδίδει στον Γάλλο φιλό-σοφο και μαθηματικό Ρενέ Ντεκάρτ. Από κει καιπέρα, η έννοια του φυσικού νόμου οφείλεται,σύμφωνα με τον Zilsel, στην παρουσία συγκεκρι-μένων πολιτικών και κοινωνικών συνθηκών, ό-πως την ανάδυση του καπιταλισμού, όταν οι τε-χνίτες αναμείχθηκαν με τους διανοητές και επι-νόησαν νέες μεθόδους στη μελέτη της φύσης.Μόνο μετά την ανάδυση του καπιταλισμού θαμπορούσε να υπάρξει μια τέτοια έννοια. Σε αυτήπερίπου τη γραμμή σκέψης τοποθετήθηκε και οJoseph Needham, ο οποίος είναι γνωστός για τιςμελέτες του στην ιστορία της κινέζικης επιστή-μης και τη σύγκρισή της με τη δυτική. ΟNeedham συμφωνεί με τον Zilsel ότι η έννοιατου φυσικού νόμου έπρεπε να νομιμοποιηθείπολιτικά και κοινωνικά πριν αποτελέσει μέροςτης επιστημονικής ορολογίας.

Ο ιστορικός των επιστημών Alistair Crombie ι-σχυρίστηκε ότι ο νόμος της φύσης εμφανίστηκεγια πρώτη φορά στο έργο του Ρότζερ Μπέικονκατά τον 13ο αιώνα. Ο Ρότζερ Μπέικον ήταν μα-θηματικός και φιλόσοφος και ήταν εκείνος πουπρόσθεσε στα προγράμματα σπουδών των πα-νεπιστημίων τη Γεωμετρική Οπτική, τη μελέτηδηλαδή της συμπεριφοράς του φωτός. Παρό-μοια άποψη συμμεριζόταν και η ιστορικός JaneRuby, η οποία θεωρούσε ότι στην ευκλείδεια α-ξιωματική μέθοδο, στα Μαθηματικά και στην Α-στρονομία του Regiomontanus, καθώς και στηΓεωμετρική Οπτική του Ρότζερ Μπέικον βρίσκο-νται οι απαρχές συγκρότησης του νόμου της φύ-

σης, από τον 13ο έως τον 15ο αιώνα. Ο Needhamθα ενσωμάτωνε αργότερα αυτή την ερμηνείακαι στο δικό του έργο.

Ο ιστορικός Francis Oakley υποστήριξε ότι ηκαταγωγή των νόμων της φύσης βρισκόταν στιςμεσαιωνικές συζητήσεις των νομιναλιστών φι-λοσόφων και θεολόγων για την πρόνοια και τηβούληση του Θεού. Με τον Oakley συμπορεύτη-κε ο John R. Milton. Αν και δεν συμφωνούσε από-λυτα με τις μεσαιωνικές καταβολές της έννοιαςτου νόμου της φύσης, θεωρούσε ότι η Φιλοσο-φία, που βασιζόταν σε μια εμπειρική μελέτη τουκόσμου, και η Θεολογία, που αποτύπωνε την ει-κόνα ενός πανίσχυρου Θεού που διαρκώς πα-ρεμβαίνει στον κόσμο με συγκεκριμένες πρά-ξεις, αποτελούσαν το απαραίτητο υπόστρωμαγια την ανάδυση του νόμου της φύσης στον 17οαιώνα. Χωρίς την ανάγκη να υπάρχει ένας «νομο-θέτης» Θεός διαρκώς παρών, ο οποίος θα εφάρ-μοζε τους νόμους της φύσης μέσω απόλυτηςδύναμης, δεν θα μπορούσε να έχει γεννηθεί ονόμος της φύσης.

Με τους Oakley και Milton, δηλαδή τις θεολογι-κές καταβολές του νόμου της φύσης, συμπαρα-τάχθηκε και ο εξαιρετικός μελετητής της μεσαι-ωνικής και πρώιμης νεότερης Φιλοσοφίας AmosFunkenstein. Ο Funkenstein, στο εμβληματικότου έργο «Theology and the ScientificImagination» (1986) μελέτησε, μεταξύ άλλων, τηδιαδρομή της έννοιας του νόμου και προσπάθη-σε να αναδείξει τη σημασία της συσχέτισης Θεο-λογίας, Φιλοσοφίας και Μαθηματικών.

Ιστορικοί των επιστημών, όπως ο PeterHarrison, ο John Henry και πολλοί άλλοι, αναγνω-ρίζουν τη σημασία και τη διεισδυτικότητα όλωντων προηγούμενων προσεγγίσεων, αλλά θεω-ρούν ότι όλες έχουν στοιχεία που δεν μπορούννα αγνοηθούν. Σχεδόν όλοι οι ιστορικοί και φιλό-σοφοι των επιστημών συναινούν ότι οι συζητή-σεις στον 17ο αιώνα για τους νόμους της φύσηςγίνονταν, κατά βάση, σε θεολογικό και φιλοσοφι-

κό πλαίσιο. Σε αυτό που υπάρχει, σχεδόν, καθο-λική συναίνεση είναι ότι οι νόμοι της φύσης επι-νοούνται, για πρώτη φορά, από τον Ρενέ Ντε-κάρτ. Ο Ντεκάρτ, στο έργο του «Le Monde»(1629-1633), έχει τρεις νόμους της κίνησης, μετους οποίους φιλοδοξεί να περιγράψει τις κινή-σεις όλων των σωμάτων, επίγειων και ουρανίων.Ο Γάλλος φιλόσοφος θεωρούσε ότι ο κόσμος ή-ταν μια τεράστια μηχανή, που λειτουργούσε ε-πειδή ο Θεός έθεσε συγκεκριμένους φυσικούςκανόνες. Σε αυτούς τους κανόνες, δηλαδή τουςνόμους της φύσης, υπακούν οι κινήσεις όλωντων υλικών σωμάτων. Αυτοί οι κανόνες μπο-ρούν να περιγραφούν, σύμφωνα με τον Ντε-κάρτ, μέσω των Μαθηματικών. Το ερώτημα εί-ναι: ποιος είναι ο νομοθέτης; Η απάντηση τουΝτεκάρτ ήταν «ο Θεός». Ο Θεός ήταν εκείνοςπου διασφάλιζε τη διατήρηση της ποσότηταςτης κίνησης και «εξανάγκαζε» τον κόσμο να υπα-κούει στους νόμους του. Οι νόμοι του Ντεκάρτ,επομένως, αποτελούσαν τα αίτια των συγκεκρι-μένων κινήσεων των σωμάτων, η ύπαρξή τουςδιασφαλιζόταν από τον Θεό και η γεωμετρίατου Ντεκάρτ ταυτιζόταν με τη γεωμετρία της ύ-λης, δηλαδή όλων των σωμάτων που συγκρο-τούν τη φύση.

Στον 17ο αιώνα, επομένως, γεννιέται μια εξαι-ρετικά ενδιαφέρουσα έννοια και από τότε οι επι-στήμονες αναζητούν νόμους της φύσης. Η γέν-νηση αυτής της έννοιας, όμως, θα έφερνε νέασημαντικά ερωτήματα. Τι είναι οι νόμοι της φύ-σης; Αν υπάρχουν και τους έθεσε ο Θεός, αυτόδεν σημαίνει αυτομάτως ότι είναι τέλειοι και α-διαμφισβήτητοι; Ο Θεός δεσμεύεται από αυ-τούς τους νόμους ή μπορεί να τους παραβιάσει;Μήπως θα έπρεπε η κοινωνία, η πολιτική και η η-θική να επινοήσουν νόμους εξίσου απαραβία-στους και αυστηρούς; Στα επόμενα άρθρα θαδούμε μερικές από τις απαντήσεις που δόθηκανσε αυτά τα ερωτήματα.

Δ.Π.

ΝΟΜΟΙ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ

Η καταγωγή τους