-08-1853 RhM-Platzierung 5 · / l\'1arcum. nem pallalium Neronis in monte iuxla Sanchull re trum....

27
beö unb btö (<S. ollen 6. 161.) 'on ber Shbt ahm, 'oie 'oer Shtlm ogup a !Denn IDl(lUeolU(I 'oie Cosmographia wie f. 104. b. cap. 28. (lud) Itinerarium urbis Romae nennt, fo iil ,bll(l tllum l'Iubertl alt erffären, \1((1 feine l'Iud) eine 9lom(l I 'oie flid)t nur ein 'oeffd6ett !Dctf(l fdJiell, b(J(I er bem 3uliu(l ltäfllr un'o '6dCcgt, fonnern 'oll er blltl mJerf fo uennt, (lud) "on nid}t gllU& ffeinem Umf(lnge gewefen fein .mu9. !l1l&U fommt, urfpriiuglid) biefer Cosmographia fid) eine 9loml.1 I wie ber berfer'6eu aelgt,' ttu'o 3w(lr nidjt in bem gebruiften Xext belS fonbern (lud) in ben !'iUeften nll' mentfidJ in ber mJieuer belS 8teu, in bel' 'oel3 lOten (Bandini 11I. p. 327), weCdje feinen !Berfl'lffer nennen. !lie, fer fautd: EI quoniam universa terral'Um orbis spatia val insularum deseripsimus, nune ad maiorem domonstralionis slruetion(lm, in quanlum vigilantia nostra investigare potuit, demonstrabo, ex aotoma mbe Romana initium sumens, quae est capnt orbis et dominatio senalus. 60 fe9r bel" Stil fur eine fpiltere ,Beit aeagt, fo ber Ue&erarbeiter, ber fo '6reit er fid} (Judj mit feiner nmdjt, fo wenig nU ift, QI tI in bel' I!lu!eittma, bodj ein .Drioinll!, baG nidjt fpäter (lfl3 llulS bel' 3eit betl l!(nguji fein faun) bentt fpäter fonnte bel' Seuat nid}t S)aupt bea 9leldjl3 he&tidjnet werben: llnbertl filnn a'(ler nidjtIY Gemeint feilt, \\'ettn fRom dominalio senatus gerabe wie im

Transcript of -08-1853 RhM-Platzierung 5 · / l\'1arcum. nem pallalium Neronis in monte iuxla Sanchull re trum....

Page 1: -08-1853 RhM-Platzierung 5 · / l\'1arcum. nem pallalium Neronis in monte iuxla Sanchull re trum. lIem pallatiulll Oclaviani prope Madam rotundam. Pouo Bunt areus triumphales eomrnendandae

i'i~ ftoö1n09rdl'l)i~ beö ~4if~l:ö ~ußufh.ö

unb bi~ a:onnnent.n~itn btö tl9ril'~a.

(<S. ollen 6. 161.)

~on 'on ~ef~Hibuttg ber Shbt ahm, 'oie fi~ 'oerShtlm ogup ~ie attf~l o~.

!Denn IDl(lUeolU(I 'oie Cosmographia wie f. 104. b. cap. 28.(lud) Itinerarium urbis Romae nennt, fo iil ,bll(l tllum l'Iubertl alterffären, \1((1 b\l~ feine ~(Jnbf~rift l'Iud) eine ~efd)remultg 9lom(lent~ie(t I 'oie i~t1t flid)t nur ein st~ci! 'oeffd6ett !Dctf(l fdJiell, b(J(Ier bem 3uliu(l ltäfllr un'o Dcta~i(Jnu(l ~uguttu(l '6dCcgt, fonnern 'oller blltl gl'ltW~ mJerf fo uennt, (lud) "on nid}t gllU& ffeinem Umf(lngegewefen fein .mu9. !l1l&U fommt, 'oa~ unaweifer~llft urfpriiuglid)biefer Cosmographia fid) eine ~efdjrei6ttn9 9loml.1 "nfdjfo~ I wieber Sd}fu~ berfer'6eu aelgt,' ttu'o 3w(lr nidjt '6Co~ in bem gebruiftenXext belS ~et~ic1t(l, fonbern (lud) in ben !'iUeften ~(Jnbfdjriften, nll'mentfidJ in ber mJieuer belS 8teu, in bel' ~oreutiner 'oel3 lOten3a~r~. (Bandini 11I. p. 327), weCdje feinen !Berfl'lffer nennen. !lie,fer 6djru~ fautd: EI quoniam universa terral'Um orbis spatiaval insularum deseripsimus, nune ad maiorem domonstralionisslruetion(lm, in quanlum vigilantia nostra investigare potuit,demonstrabo, ex aotoma mbe Romana initium sumens, quaeest capnt orbis et dominatio senalus. 60 fe9r bel" Stil fureine fpiltere ,Beit aeagt, fo ~errät~ ber Ue&erarbeiter, ber fo '6reit erfid} (Judj mit feiner ~rbeit nmdjt, ~ier fo wenig nU ~edennen ift,QI tI in bel' I!lu!eittma, bodj ein .Drioinll!, baG nidjt fpäter (lfl3 llulSbel' 3eit betl l!(nguji fein faun) bentt fpäter fonnte bel' Seuat nid}ta!~ S)aupt bea 9leldjl3 he&tidjnet werben: llnbertl filnn a'(ler nidjtIYGemeint feilt, \\'ettn fRom dominalio senatus ~ei~t: gerabe wie im

Page 2: -08-1853 RhM-Platzierung 5 · / l\'1arcum. nem pallalium Neronis in monte iuxla Sanchull re trum. lIem pallatiulll Oclaviani prope Madam rotundam. Pouo Bunt areus triumphales eomrnendandae

378 ~ie'fto~mogrl'l~9it' bc~ 8t;aiferd 2lußufiulj

erfien st~ei! 'ocr Cosmographia bnG 9N1mift:{le asort bc~eit:{lttet \t1irbSenatus populusque H.omanus gensque togalll. SDie~ ~(lt fd)oltCf. ~art9 Dcmedt Advers. XLV. c. 13., bel.' amI) t1Ot:{l bie \t1enigerentfd}eibcnbe Stcf!c über Sarbinien geHeno mad}t p. 66. ed, Gron.Hace habet ab ol'iel1te cl, borea Tyrrhenum mlue, quod specIalad portum aetel'llae Romae unb nad)bcl~t er ü!ler 'oie ~ritanuifd)en

3nfefn oefprod}elt ~at I ~il1&ufiiot:. In his Bunt fines totius Eu­fopae, in quibus {otitiS regi"a mundi coeleslis habelur naUa,singulal'i virtute, fertilitale, potentia, 1010 mundo sacrata. ~meiu

(lUG bcn !leiben fe~telt StclYel1 folgt 9i1d)~enG, bav 'oie Sd}rift \)orUnteraang beG 1!Be~rcid}d f aUG ben !leibcn cr~enf bClV fie fp&teftenl!unter 2luguft gefd}rie'ben.

mitfd}lp. 523 neigt fit:{l an bel' asermut9nng, bag biefcr Sd}fuVbeu Ue'6ergaug gcmad}t 9abe au jener grill1ern sroGmOaraP91e beG2let9lcu(l ober \)ie!mc9l' ~ieron~muG, bie 2lct9icUG ii!lerfeet 9Cl'6enfoll f - 'oll' bClnn mit atom anßcfattgen 9a'6eu ntü~tc. ??lIrein bagegenfprid}t fd}on bM mOf9ltubenfein biefeG @5d}!uffe(l itt ~aubfd)riftcuf

bie ben Wamen tlld~icU(l gar uid}t feuttcn. ;Die Wat9weifultg ülier'oie .Bcit, aul3 ber ttlcuioftend bel' 3t1~art ~ammcu muV f mad}t biefetlllllla~me gltlt6 unmögIid). ~nbfid) tUlbcrfegt bie in ~ari(l n. 487 tfo!. 112. l)or~(lnbene~l'lltbfd}rift ber Ofilpercn ttl1(1 ießt oum stgei(fd}on gebrudt l)ortieocnben SfoßmoarciP9ie be4'l ??letpicltG bic mermu­t~ltttg un6e'oillgt.

1!Bir miiffen l\tfo uielme!)r frClgen, \t1dt:{le mefd}reivultg atOllt(lfann ober mu~ !)ier Oc~anbeu !)abell. Un'o 'oa fllunen \t1ir bClun nCld}bent Urfprung, bett wir \)Otl ber sroGlUograV!)le uad)gewiefel1, laltllt6weifd9nft fein I bag t)ier ciuft 'oie Urfuube i9rcn ~rae ßet)a6t, biebem Curiosum unb ber Notilia bel' Regioncs Urbis Romae aultt@rUll'oe liegt, bie, tuie t1od) ueller'olllOG ~lrcUer \lerml1tpet, ber .BeitbeG ~lu!lU~ (lI1ßet)ild I la eiue l!ißen~Qu'oiße Sfia&e beG Sfaifcrß ge~

weflm AU fein ft:{leint ('oic 9{eoionen bel' @5tCl'ot atom p.57.).~ap bic &[tern Urfuuben nid}t aufbeltlal)rt, fon'oerlt burd} fväte\'l~

"erbt"ngt Wurben, erffart fiiV aUG ipl'cttl anttlid}ell l!;e'6raud)c, fiirbett burd) bie ßro~eu ~\'al1t>l!, &efonberl3 bell lutter !ncro, unb burt:{lbie gropen mauten bel' fpa/mt $tllifer oie &rteten ~ffqmibUItBett

Page 3: -08-1853 RhM-Platzierung 5 · / l\'1arcum. nem pallalium Neronis in monte iuxla Sanchull re trum. lIem pallatiulll Oclaviani prope Madam rotundam. Pouo Bunt areus triumphales eomrnendandae

uub bie ,hmmetthlden be~ ~gdppa. 379

bu~~auCl aUen mert{l l:JetrOren ~attett. :tlö~ möd)te lli~t iebe (SpUl.'bel' ä(te~ett Urfuu'oe \)Otfoten gegaußen, fon'oeru lt1aCl 'J}riniu\'l 111,5, 66 (9) üuer bie ~(uClbe~nuI1ß uu'o ~int~eiruu9 fflomCl giebt, l'lUfbiefe nuelle 3urüc't3ufü{lren fein. Uub fd)ou SJ)finiuCl beöeugt augreidj,'oa~ ~e fdjon 'olllnllfCl öfter, llamentlicl) 3U mefpafillltCl 3eH e~ueut

lt1ar, ",ie 'oie €?adje fef(Jlt eCl mit fidj vmdjte.mie c\'l \.lon I.mallcofu\'l \)OtaUClAufet,;en, balj feine .paubfdjrift

'oie mefdjrei6ung mOlnt:! mit eut{larteu {la'6e, fo fin'oen fld) a1t~ ttod;je~t .pallbfdjtiften bel' ~013mogral'~ie, ",ddje 3ugieid) 'oie Notitiaober blll.'i Curiosum enf{la(ten, abet feUener, aiCl man er",arteufoUte. Untet beu 1)011 'J}reifet für baß Curiosum uub bie Notitiabeltll~tcu .paubfcl)riftell eut{lieit UUt bel' Codex Laurentianus bieNotitia unb 3\t)a~ nad) beut Itinerarium. me~6uuDeu, Itleuu aud) Durd)uerf4Jie'oenadige, jebocf} meijl ßeoßrap~if4Je €?tiidc getreunt fin'oenfidj 'oie StoClmograp{lie, 'oie Stiuerarieu l1U'o 'oie mefd}rei6uug 8'lomlSuu'o 3ltHlr flier 09ue Ueberfcljtift in \:lem ",rillt auc'9 fpätrlt, bod)tnftridjen [o'oe): 671 bel.' SJ.'atifer 5Si6!iot~ef in <:f. I.miiferl'l mombealt d'Ul'bans Recueil des Itineraires Anciens Paris 1845. Wocljfeltellet jle9t biefe 5Sefd)reibullß fflomCl an bel' red)ten €?teae '0, 9.unmittelbar na~ bedfo~mograp~ie, ultb baCl nut in fpätern .pllub­fdjriften ",ie 'oer lneapolitanifdjen al1~ 'oem t5teu 3aljrlj. (Partheyet Pindel' Itinerarium Antonini Augusti Pmef. p. XXIX.). moneiuet anbmt .paubf~rift in '1l1outprflicr, lt1efclje in 'J}et~eltCl ~rdji\,)

für aHbeutfc'ge @efdjidjtClfullbe ~b. IX. p. 203. N. 374. anßefiiljrtift, bie aupet 'ocr stoClmograp9ie Ultt bie Regiones Ul'bis Romaeclltljielt, i~ ba~ ~ftrt llidjt augegeven. ~uc'9 fommt fie 9ier nic'9tin metradjt, ba 'oie gittige l.mittgei!uug belS ,f.>emt 5Siviiot~efarCl 'J}rof.Stüljnljoi3 mid} heie9rf ljat, bajJ 'oie .pau'ofd}rift uidjt unfete, fOllbern'oie grövere augeMidj llad} .pierou\)mul'l gearfleitele Stol'lmograpljieelltljäH. :tliefe 3ltfalllutcn~effultg in ben .paubfdjrfftelt fallu bemnadjfiir 'oie urfpriiugiiclje .3ufallll11eltge{lörigfeit llur ilt 5Setrac'1jt foltlltten,fofel'lt fie fld} aud) ilt tl0c'9 äitmn S)anbfc~riften 11l'ldj",dfcn r(.i~t,

~hld) l~lirb bie ~lrt bel' !Betbin'l.ll1l1ß ~u l1nterfudjeu fein I ob bie@5tabtr'efcljrei6ullg ",ie im Laurentianus überall arG ein {lefon'cerl3für ficlj 6e~e1jenbc(l merf getrennt Itlirt>" ober oli ffe ~dj trgetÜl",o

Page 4: -08-1853 RhM-Platzierung 5 · / l\'1arcum. nem pallalium Neronis in monte iuxla Sanchull re trum. lIem pallatiulll Oclaviani prope Madam rotundam. Pouo Bunt areus triumphales eomrnendandae

380 ~"ie Sh~l1tog\'(I~~ie beß !hift r~ ~UßutiUd

uumittd6ar, altf~Ue~t. 3n biefer ?Beaie9Ul1g ftnb 'oie S)anbf~\'ift eltl1a~et' 3U unterfu41eu, ober tG i~ Quf lto41 IInoefal1l1te 311 ~offen. Ci~

ifl ü6rigend l1atih(i~, bQp, na41bem bie arte ?Befc6 reibung fnoUII'I Q(dun&rllll~&ar weggeIaffen Wllr, biefvätet'en befoltbet'G a&gef~rif&eu

wurben. ~u~ f~eiueu 'oie fogettaltnten fnegillltQrieu nur eiu 't~ei(

bet' ~ef~rei&uIt6 fnllmß gewefen 31t fein, bet' Ul:rpdiuß(i~ bie ~&.

f~llitte: De septcm mOntibus ROJnanac orbis unb Oe aquarumductibus~ Romam rigantibus, l\)e(~e fi~ im Cod. Laur. ber .\'tOG"m09r!l~~ie unb iu einem Cod. Laur. ber Nolilia flubeR, unb ",o~(

Ull~ Qubere umfa~t pa&en mö~te, beren 3u9aft in bem21ltplluge(~rell'er p. 24.~ unb beu ?Bre"iarien Ilugebeutet ift.

mad eltbH~ no~ ben ID'lall'eoluG betrifft, beffelt ctitQt Quf, biefe Ultferfu~ultg gefü9rt 9at, fo br&ngte fi~ bie ljrage l.'on fdoll:

!luf, 0& fi~ bei ipm benlt feine 6~ut' ~on ber ipm l.'ortiegenben ?Be­fc(lrei6un9 fnomG finbe. 1){efe finbet fiel) nun all'erbing{l, aoer fiefüprt ul~t Quf bie Nolitia ober baG Curiosum, fonbern Quf 'oieMiI'abilia Romae urbis. :Da bem ID'laUeoruG eine S)allbf~rift "or"lag, bie, ",eun IlU~ ui41t fo !;)OUll&llbig al(J 'oie !;)On ~reUer (p. 222.)angefil~den llUtY bo41 lUllnel}e ~iicfe ber gebruiften ;tede aUd"füllt, fo ftYien e(J öumal bei ber 6erteugeit be(l merf(l augemeffen,bie 6teUe ~ier mitautpeiren. ~d geifH c. 4 f. 15. a: Scias etiam,quod magnanimitatis excellentia civium urbis Romae nobiIissi-,ma patenter apparat in eiusdem urbis mira dispositionis ap­pal'enlia. Nam murus civitatis Romae habet turres frecenlossexaginta unalll. Et habet casteJIa XLVIII propugnacula etmurulos quinque milia, porlas XC hosteriolas XII. Et in cir­cuitu eius sunt milial'ia XXXII praeter trans Tiberim et oivi­tatem Leoniam, quae est porticus SancH Petri. lIem montesin nrbe habitalionibus eximiis el antiquis palatiis prominentesoum castris castellelis et casalibus sunt isli: Primus lanicullls,qui dicilur vulgarilm' Ianua rius, lIbi est ecclesia Sanctae Sa­binae. Hern mons qui dicitur Aurialis, quia Quirites ibi s18­bant, llbi pronunc est ecclesia Sancti Alexii. Hem CeHus, ubiest ecclesia Saneli Siephani in CeUo monle. lIem mon s Tar­peius ul,) (sic) Capitolium, lIbi est pallalillm senalorum. (tem

Page 5: -08-1853 RhM-Platzierung 5 · / l\'1arcum. nem pallalium Neronis in monte iuxla Sanchull re trum. lIem pallatiulll Oclaviani prope Madam rotundam. Pouo Bunt areus triumphales eomrnendandae

un» bie llomUlentatieu be~ ~9\'il>IHI. 381

mOllS Palatinus, ubi est pallatium Maills. lIem mOl1s Quirinus,ubi est basiliea Bca!ae Mal'iae maiol'is. lIem mons Virgilianus,ulli .est ecclesia Sanctae Agnetis, in quo monte Virgilius caplusa Romanisinvisibiliter a careel'e transivit. I1em sunt pontesadmirallilcs per testudines ct areua amplissimae compaglltionismonstl'Uosaeque fundati cOllstructionis super impetuosum fiuviumTiberis. Primo pOilS Adrianae (sie), qui diCitur pOilS ludaeorum.1Iem pons Fabiani iux!a eundem. Hem pons Graeii. Hempons senal orum. Hem pons Theodosii. Hern pons Valenlioi.Hine sunt pallalia mirae ll1agnitudinis et magnifieentiae (sie)eOllsolidalionis. Primo pallalium magnum in Palatino monte.nem pallatium Savinum ct pallatiulll Glaudii (sie) inter Colli.semn ct Sanctum Petrum in vinculis. Hem pallaeillm Constan­Hnum in Laterano. lIem pallatiurn Sursllrlanum (sie) ad thel'.mas. Itempallatium Volutiani ct pallalium Romuli inler SanetarnMariam novarn et Sanelum Cosmmn. ltem paIlatium Trajolli.Item pallatiulll Salustii. lIem pallatillm Alltonii prope Sanclum

/ l\'1arcum. nem pallalium Neronis in monte iuxla Sanchull re­trum. lIem pallatiulll Oclaviani prope Madam rotundam. PouoBunt areus triumphales eomrnendandae ct superexceUenlis spe­ciositalis. Primo areus aureus Alexandri ad Sanctllm Celsllm.lIem arcus Theooosii Valentini et Gratiani imperaloris adSllnelum Ursum. Hem arcus Constalltini il1!peraloris iuxlacolliseum, lIem al'eus seplem lueernarllm THi ct Vcspasianiimp.eratoris, Itcm areus lulii Caesaris ad Sanetum Maronam.lIem areus Oetaviani jmperilloris od Sanctum LaUI'Cntillrn inpistina (sie). Hern areus Antonii imperaloris, ubi est lunisin rota. Ht aliae plurcs innumerabiles aedifieiorum sirueillrac,columnae, domus mirae magniludinis el cavernae IOllgae, Jalaael pl'ofulldissimae, quibus describendis non suffieel'ent pllll'i­murn hominulll nune vivcntium intclligelltiae. Sed ila res ex­igeret, ut oeulis qllis homillulll subiieeret cl loealiter demon­slrllrct.

2(uG Im: )Bfnu~ung DeI Mirabilia fofgt feine6\lleg~, bal1 ~ie

No!itia Q\)er bAG Curiosum in feine\' ,panordjrift ff~rte, fonoetn nur,

Page 6: -08-1853 RhM-Platzierung 5 · / l\'1arcum. nem pallalium Neronis in monte iuxla Sanchull re trum. lIem pallatiulll Oclaviani prope Madam rotundam. Pouo Bunt areus triumphales eomrnendandae

382 1) i e ~ 0 ßml) ßr a~ ~ ie be 6 ~ aifen'l ~ u9uIIu l1

bl'l~ biefe!be l'ludj Die Mirabilia elltljieH, unb Mm WM'leoful1 jenerl.lorgcllogcu wurben, oljne 311Jeifel, weif fie iljm ßrö~crn ~uGfüljrfidj.

feit \t'legen meljr anfprl'ldjen. :t)cnu baV bie Mirabilia in iljrem Ur­fpruuge mit beu lRegiouarieu llufaUtllleuljlillgeu, mödjte f(lum 3U be.3\t'leifern feiu. 1)er ~ufl'luß unb bad ßrcviarium finben ftdj tljeHweifein iljuen wieber. m3eun uid)t bie lRegiouariell uni:> bie Mil'abiliaeiue gemeiufame QueUe ljabeu, bie l11(ludjeß meljr entljiert, ard bieerllmn, fo fönnen feßtm (ludj .due bfo~e ltrweiteruug berfeC&ettfeiu. m3ir lja'&eu audj ljier bad ßau3e ~iM mitgettjeirt 3um Vht~eu

einet fünftigen ~el'll:t"eituu9 biefei3 iu (lUeu ~uGaa'&eu wie .pau\)­fdjrifteu fo wtlleflteu m3etfs3, baG bodj hunter für ';itopograpljie unb@efdjidjte momd I.lon einigem m3edlje. m3ie bie IJorfiegeube meceu­fiolt auß beu ~uGgabelt maudje lt1'9iilt3uIl9 unb !Berbefferuua fiubet,fo bietet audj ffe maudje merirtjtiguug. ~ud) ljiet war ed uidjt pie~&ftdjt iraellb !Ber&effentllgcu au t'lerfudjcn: nur orttjoßraptjifiV i~

duigeG geänbert, um baß ~efeu ölt erreid)tent.

!B 0 m. !B er lj äft uiV bH 3 ti ne r arie u au be r Sf°l1 m0­

grllptjie unb altr Tabula Peutingeriana.

WlaUeoftto füljrt €itcUett 'ocr st'odmograpljie afs3 bem Ilinerarill!l1Julii Caesaris eutreljut an unb fprirtjt über beu 3uljart beG m3erfGin ber ~rt, bap \tlir feljeu, cr tjabe "ud) bai3 gewöljltfidj fogenauntellinerarillm Anlonini Allgusli für eiu unb baffelue m3cd mit berSloßmogra\)t)ic gC~(lrtClt UIlD &Il)(lr für ein m3erf, baß unter ~iifa\'G

unb ~ugnfi'(l unmittelbarer ~dhlUg ölt €itanbe.. gebrM9t fei. m3euubiefe ~fuftdjt (lud) nid)t ot)lle QinlU'o oeöwcifelt (Simlel' Epislola dedic.unb WesseJing Pl'aef.) \tlorben, unb fidj l'luß ber !Ber'&in'oung beÜmm3erfe in benfeH'cn S)au'ofrtjriftett fo gut erWircu räpt, ard l\leunFlodoardllS Hist Romens. l. 1. uno Hugo Flavimacensis Chron.Vird. lEiteU'en beg Itinerarium aUG Der Sfo(lmJ>grapt)ie be(l ~etljicuß

Ilufüljreu, fo i~ barattß bo(~ feinc!$\tlegd ein Qirunb alt entue~men,

bap oeibe jffierfe IfUdj it)rrm ttrfpruuge ltadj nid)t iu irßcnb eiuerlScaic9nu9 alt einanber ~egen, t'licfmeljr fprid)t uiM nUt· bie gCI\löt)u.

Page 7: -08-1853 RhM-Platzierung 5 · / l\'1arcum. nem pallalium Neronis in monte iuxla Sanchull re trum. lIem pallatiulll Oclaviani prope Madam rotundam. Pouo Bunt areus triumphales eomrnendandae

unb bie (fommentaden bc~ ~BdVl)(l. 383

Hd,e 18el'ciuigung tieiber aBerfe iu einct .panbfd,l'ift f fou'oern 'oie18erGinbnno· {leibet burdj gemeiufame ;tiM ul1mittel6al' fiit bM .3lt.famlttenge~örelt. 60 ~ei~t ed in bel' tte'{lel'fd,rift lm [Giener .paub?fd,rift be~ 8teu 3a9r~.: 1I1cipit cosmogl'spha feUeiter. Cum iti­Ilcl'/,lriis suis cl portiblls. Et ex faslibus romanorum 01 con­soltUI1 Ilominibus cl divel'sis sine (IUO nomO pI'lldentiuOt essepotest. 9Nit~ lIttr!) fdjotl bie fd)ledjte ~atillitiit nir!)t alt i'id @ct\>idjt

auf biefe Uetierfdjrift ~u regelt, fo fhtben fir!) bod, {leibe aBerle aut{lin .paubfd)rifteu mit ßana nubern Ueberfdjl'iften \)erounben. @3djoneimfel.' ill geneigt ben ~{d~ieud aud) filr ben 18erfaffer beG lti_lincrariulll 31t 911rteu, t\>ofür fitt Barth. Adv. XLV c. 13. unbe"vebiugt cutfd)ie'oen Yat. 3ilcooud @o'oofrebU(I bagegen ad L. tO.C. Theod. da Meral. ~äU bett ~l1toniu(j ~ußllllu(j, bem in \)iefen.pllltbfd)riftett baß Hinerllrium 3ugeft{lrieben t\>irb, fiir einen )tgei("ne9tl1er an bel' 18ermeffung beG römifdjen 9leidjG unter ;tyeo'oofftt~

bellt 3ungern unb ben iBerfaffer bel1 [Gerfä, eine iBermut9unll, bitburd, bat,'! 18odolttmen biefet,'! Wameud unter ben Sd,riftftefiern, auGbelten bie Geoponicfl e.rcerpil.'t, ~eftiitigt 3lt t\>erben ftVeint. W. ~er"gerin\'! (L. III. Viar. milit. Rom. c. 6.) t\>((gte eG l>Ilßegeu llttäbrilif;litV (ludj biel1 Itinerarium in feinem Urfpruug auf 3. (fäfar unb2rußuftut,'! äurütfAufMreu unb 3\'1)ar aUG innern @rünben. aBenn[GeffeHns, um biefe ~nftd}t aU t\>ioerfegen, beu ganae1t iBmneffung(j"verid,t mit 3iemHd, feid}tfertioen ®runben in ~lGrebe ftellt, fo uebarfer freilid) bel' [Gibel'fegung nm fo nIeniger , ba er bie ~on ~nllnft

unb ~gripva aUGgefü9rte 18ertlteffuug gfeid} bArattf aid {legfauuißtanerfeltnt unb mit ber ~on ~!lrippa uei'i&ftdjUgten, \)on ~tuguftu(l

au(lgefü~rten aBelttarte in .3ufam1tteu~ang fe~t. <ir veßuiist fi'tV benUrfpruua beä Itineral'ium iu bie ID1itte beG tlierteu 3a9ryunbertäau fe~eu, 09ne bad 18er9ärtniv 3ur ~O(lmograp1jie nä!jer att vejHmnteu.

IDcl'lultel't bagegen (Tabula Peutillg. Praef. p. 8.) !jiiH bell~d9icU(l ober tlielnte9r ben at\>eiten styci!, bie Descriptio (benlt benerllen, bie ExposHio, erffärt er fUr ein fpäterca <iinfdjiebfd) furbie ~iureihtltg in bie "on bem iBHfaffer l.'eranftaltete 9lebactiolt beäHineral'ium. (fine aUel) nut' ouerffädjfitVe $ergleidjttltg matVt einefo nalje 18et'i~l:mbtfdj"ft uUIVuljrft(leinlidj, jR ft(leint fie uumögfidj au

Page 8: -08-1853 RhM-Platzierung 5 · / l\'1arcum. nem pallalium Neronis in monte iuxla Sanchull re trum. lIem pallatiulll Oclaviani prope Madam rotundam. Pouo Bunt areus triumphales eomrnendandae

ma~eu, ba fie, ",ie fie ",el1igftend l)odie13eu, l)erf~iebeuen ,3eitarternQUße~ömt. IDlal1uert fe~t nun {leibe in meoie~un!l an bem OrbisPictus, beu WUfjujl ua~ bel' W&fi~t bed Wgrivpa in bem POl'liCIlS l)QU~gdvpa'd €5il)",ejler 'j}Q{a QU(lfii~ren fiep, iubem er mit ~effe!it1ß

in bel' Tabula Peulingeriana eiue91a~bi{bnnB berfel6en erfenut,",ie er auil) bild llinerarium uub ben Orbis Pictus *) mit ben

*) IDlnn ba~f Itlli1)( \jl,lrClII~fe~en, bap 'llgtipllll bie Bddjullngen fd\l,lnbei feineIl 1!ebAeiteu 1)atte llllfertigeu lilffeu t lUll~ 11m fl,l iua1)tfd)einfi~er,l\lellll er \jl,lrl,e~ anbmHul,l fdjoll ltl)nfidje !IDetfe (lu~füf)~en fiep. (9t IUllr inben 3aT)ren 731 bill 733 uno 738 bill 714 IiStattf)alter bell Drientll- IInOmadjle pdj alll fold)er befl,lnbetll 11111 bie bamalige .t!all\) t~abt beffdbell, \1Iu:tiodjieu, \1noient, ltlie (llld, se. D. jJJliiUet; De Antiq. Alltiocb. (Com­menU. Gott. 1834. p.284.) obglddj ed unr l.lon Ioa. l\lalalas p. 222 unb225 beAelll\t tuirb, ald r,illreidjenb beghmbigt annimmt. tlnter bell bodigen.011lltell tuitb (lId 1m tuidjtigpe Ijetuorgel)obell eill liffentlidjell !Bab anper:r,alb bet @ltllbt (QlJfH)(H!lP lOUT(!(lP lEw xii. 1l01Ew.). !!)iefel! !Bab nunlUllt mit groPllrtigen uub 31l;lat 9 n @emdlben gefdjnulrft, bieluit luenigftellll mit nlll fo gröpmt !jrfdJein!id)feit lluf bell @tliuoer beß@cUällbei;} 3Utlläfli!jrCll blitfen, bll bcrfelbe in mom ein dl)nlid)ed IDJetf uuter<lIa!jm. lIDlt fenuen awat lllldj bie @elllälbe erll anl! aiemlidj fvliten.Quellen, bie be~1)lllb aber llid)t bet btuIll:bigfeit elltMjrell. 3n bernlmliljmtell (iobe.r bet \1IlIll)oTogie ~ubeu pd) niillllid) a1llei @ebid)te be8Joannes Grammatieus, It\cId)e ulldj bem (lnf ber .t!amburger @'5tllblbiblio:t!jef I\ot!jllubellell IDerAeidjnip ber ef)cmaligen .t!eibcIberger !BiblfotI)ef, bad lion3fllrte @tuler T,el'ru!jtt unb uellerbing~ lioll .t!erru Dr. ij. ß. .t!offlllllllll Im@ieraveull1 1850 N. 12-13. befllllllt gemadjt IIt, f"lgeubet IDlll1l6en beaeid):uet IverbelI :

'lw«pl'OU T(!(tpprfTtl!ov T&'1J' (sie) liUpf]CX(Ur; xav "au/ltxau nE­p(t/cor; Taii lp XH/lEr!Ü!! loul(!1jJ

TOO lXl}rOi! lXtp(!lXUt. Tij, dxopor; xouporeatpEa. l~r; $p lrpXEt/lE(![~() loulf]tji fflJPoaup Iv '.Apn()XEl~f.

~afj UUII bie in bem 3tueiten ®ebidjt befdjriebene .lx.o1I xij. 110­

l1/lorecxQJ[ar; eiue !!)ar~ellullg l.jlt Iuie ber Orbis pietus DeI! ~lgriNja UIID I\lieunI! gelUlfj mit 'llullhlffung mrtnd)et grabe Ant IDerfdjillletlHlg bepimmtenafleßotifdjen !Bifbet In ber Tabula peutingeriana etljartcu IIt, liifjt @lttabo'~

!Befd)reibuuß 11. 1. p. 68 e. bell XW(!oyqcxtptlto. 1ltpcx~, in bleldjem IUlrjenen Orbis piCtU5 I»jeber erfennell, fnllm lie~blcifeln.

!!)iell ~I»cite ®ebidjt i~ bill!}er UltßelIDll etlUiiljnt 1mb l.letbient gelllifjeinmal uii!jer angefellell an I»erben, lUaljrfd)ellllidj me!jr al.ll ball burd) beu!!)rllä berannt gellllldjte ertle. !r)ie tleberffd)t ber in jeuelll bmiljmlen ~o:bex eutIlnltenell !IDctfe gibt llleobs Anirnadversiones in Epigrl\mrnata An­thologiae Graeeae Vol. 1. P. 1. Proleg. p. LXV u. f.\1l. mImt aber liol!biefell lieibell @eDid}tell nur bllll er~e X. JB. '1 (ln-au r(!IXppfULY.OV Ta­'"i. E"(PQIX(1t~ TOiJ y.aflpLlWÜ 1lIpa1!o~ Tau Iv XEt/lIi(!lrp lOUtl,llli. 3arob~fügt lnbep 1)illAll: Ceterum hie Index, q!lcm ßrunekius cum pauch Vll­rielatibus ex apographo Buheriallo cdidit Praef. p. IX et X cum ipsocodice non OßlnillO cOllspirat. lIDelln alfl.' Die .t!aUllintger 3 ngabeme'f/t giebt, fo il1 feill !Bellellfell bagegell all. erf,eben. maß erfl djt iftuun lllld) ße'orllät &urt~ in beu Variae Lectiones beG launs RutgersiuJ 11.

Page 9: -08-1853 RhM-Platzierung 5 · / l\'1arcum. nem pallalium Neronis in monte iuxla Sanchull re trum. lIem pallatiulll Oclaviani prope Madam rotundam. Pouo Bunt areus triumphales eomrnendandae

uub bie (fommeutl1fien be~ ~9tiHa 385

IDl""~6e~immungen 6cibc au~ bett IDleffungcu be~ ~gripp" ah!eitd,jenen a'lier, iubem er ben öffentrilY aufoeperrteu Orbis piclus 09ne

c. 1. IIn'o \I)le'oerqoft l,lon ®rlife qluhr 'oeUt Paulus Silenliarius Lips. 1822.mabei liellt eine ~an'ofdjtift ~lIm ®ruu'oe, 'oie 30f. @;ealiller ber iSibliol{lefl,lou ~ei'oen \)ermadjt {latte, ble nldit nli{ler befdjriebfll lulr'o, fo l)aji cG IIn­gelUili bleibt, 0& ~e lIur \1I&fdjtift beG ~ei'oe!&el'gel' ~,,'oer o'oer lIualJl)lingig\)011 i/im Ijl. ijlir le~tmG fdjeiut bie \lUllueidjllug ill ber tteberfdjrift ~II

fl'redjeu: lwdpvov Teapp.any.ov rdC'1' lltlpeaut. zov /(o(JptXOU nl­PUlIO' 10 iJ {p rclCl1 ~ lv ~~·x,oXEl~l. !Dodj fann 'oae /v TdCll ;; lv A.II­nOXEtt' audj l)on ~bfdjreibefll 1)iu3l1gefugt fein, ba im Cod. Palat. bei'oiefem ®e'oidjt fein Drt genannt 1ft, offenbar INil cG 'onrd) 'oie illngabebeim 3meiten tlllnöH)ie lUar. allenn et!> UIIll all fid) fd)ou nid)t lUaljrfd)eill<Hd) ifl, bali ein foldjeG lIDel'f In ®a3a AU fudjen fei, fo muli baG bejlimmteSwgnili bel' ~'ei'oelberger ~an'ofd)l'ift ftlr entfd)ei'oen'o geUeu. miet!> (§Jc'oid1t,nun llipt IInG in 'oellt erjlen ~il'oe eine ffiei{le, lIlie eG fdjeint, fe/ir groliar.figer \1Iflegotien edetlnetl, bei benen aber 'oie 'onl'dj 'oie illflegol'ien beAeid1.nden ®egenjliinbe fdbjl mit 'oargejlem lUat'en luie <Sonne, IDlonb, (§Jejlirne,~r'oe, \lHlaG, !!!Hnbe, 'oie afleG fdjaffenbe Beit (\1Iiou), fo mie 'oie 'oie mege.taUon relmijentireubeu o'oer för'oetn'oeu !IDefen 'oer IDlI)If)ologie \l1\J/irobitc,~o(l, 'oie ~oren, ~l)ariten, memder 11. f. IU. tteJirißenG Ijl bie !DarjldillugbeG ®e'oid)tG nid)t Illallifd) genllß, 11m bentnd)emorjleflnng \lon bem ®e.miilbe bat\luG 311 geluinnen. .

!Die ~ittmlrijillorifer füljrcn uad) ffiulgerfiuG' morgange bell merfalTernnter bern !namen ,Ioannes Grammalicus Gazes alG \lerfd)ieben \)on loan_nes Grammalicus Philoponus anf, o{lne l,lon H)11I ir\len'o eine !notiA alebie lIeberfd)rift beG ®ebidjtG 3u ~abeu, 11'0 aber lIad) bem ~amburgn mer.Aeid)nili lIid)t rJc'1' foubem' TJC'1' gelefen l1,1irb. ~ei'oeG pnb mJörler olltle6inu unb !8ebeutung, 'oie fonll uid)t \lorfomlllen. IDlau fd)eiut babei au®aAa ge'oad)t Auljaben, aber foUte ber !llerf. afG 'oaljer gebitrlig be3eidjuet lUer.ben, fo mnllte eG TaCalov ober ra''1VOu ljeilieu. ~G Ijl alfo IllU fo lt'e'niger lIrfad)e au einen all'ouu alG an bcn befanuten Philoponus AU benfell,bll feine uellerbingG im m{leiu. IDluf. VI. p. 129 ~erauGgegebeue <Sd)riftunG lijn and/ alG ajhonomifd)en <Sd)rift/lefler feuuen fel)rt, lUie '01'1111 andjfeine ~onllllentare Anm \1IrilloteleG l{ln lu ben \lerlt,aubten V"/alurluijfellfdjaf.ten all! ltlof)lueluaubert ;eigeu. !Da311 fl'lllmt, boll boG ge'orucfte (§Jebid1tunAI1,1eifelf}aft madjt, 'oafj ber lllerf. ein ~l)ri/l, un'o ~ljl'ill l\lar loannes Phi­loponus. !Dafj er, ein fd)r tud1tigcr (§Jmllllllatifer, merfe uad) bem IDln/lerbeG !nounuG ll1ad)eu fonnte, lUir'o !nielllaub befrel1lbeu. ~e 11luli eiuem.!teuuer ber fvlilern (Mriidtät llberlajfen bleibeu 3n unterfud)eu, ob auG 'oer<SI'rad/e ®rünbe 3n entnd)lllen, 'oali lIid)t ber llefannte loannes Philoponuslllerfalfer fein fölllte, ober oll fid) aUG !p~ilo\JouuG' <Sd)rifteu IIOd) trifftigere(§Jrün'oe entlcljneu laffen fur 'oie ~inedeiljeit beG merfalferG. 3n'oefj luiroeG luo~l uotl)lren'oig feiu, im momuG einigen ~iuIUeubnu\leu 3u bcgeguen,bie gegen bie illuualjme erljobcn luerbeu fönuen, bafj ~lgri\J\Ja lIrljcber bel'@ellliil'oe. lEG fd)eiut tHimlidJ alG lueuu über bemfd&en eiu .lheuA, einge#fdjlolTen 1.1on brei .!tl'eifen, llfe <S\)ll1bol ~l}rifli Ull'o 'oet' >!Dreieinigfeit ge­malt geluefeu. mflein menu baG 'oer Bare, fo faun ball fel)r luol}l flJiilerl)lt13l1gefügt fein, 11m bie auf belll (§Jellllilbe 'oargellefIten ®c/laltcu beG 5;lei"benlljnlllG gegen SerfHirung 3n fd)ü~en. 3111 '@cl1ll'il'oe fdbll fOll1mt lIid)tG1.1or, baß nid)1 auG mU\lullll Seil fein fönne. <Sold)e mllegorien /iub fdjonin ber mlexaubriulfd)f11 Seit geluöljnlidj. IDlnn erinncre jid) lIur bet ßro:

-..i1Iuf. f. ,pllol. N. \1. VIU. 25

Page 10: -08-1853 RhM-Platzierung 5 · / l\'1arcum. nem pallalium Neronis in monte iuxla Sanchull re trum. lIem pallatiulll Oclaviani prope Madam rotundam. Pouo Bunt areus triumphales eomrnendandae

IDlllap&efHmmunoen benlt, \Vie 6imfc\', mMfer, jfficffelinß unb 6~u~"6,

ar~ @e~eimuiv am S)ofe 'oe13 staiferd aufve\Vagmt Hipt. :;Diefe aud}1)on Wraubfen ~ßrippa 6.191. mitfd)i6. 518 unb S)öd'möm. @ef~.I. <S. 396. al1genoUlmCl1e ~nftd}t f~eiut und abet mit entfd)iebel1cuXl)atfad)eu in jffiibcrfpruw au flegen 1mb gegt aU(l ben aUBefiiljrteußeugniffell l'tid)t ~et'l,1or. .3unä~fl ift ltlOljf an bead}ten, baV badItinerarium, mit au'oeru~al1bfarteu I.lerbun'oen, biefcIven" ja nod}6t'ö~ere, 1)ienj1e feiften foultte. :;Die lBertjeimClc9nnO tjatte alfo feinetr3\t}ew. 3a eine jffieftfartc nad) ~rt bel' 'fabula PeuLingeriana~atte otjne bie ~nßabc 'ocr Drtl'lClttfcrltltnocn ltlenig !lliedtj, ltleil fCc~{len auuii~fl jffiegerat'te. :;Die lBergeiltlfi~ung ber 3tiuerarieu \Var aud}3wenio(l, weif 3eber burd} 'oie an aUen 6trapen aufgeflcUten ID1ei~

lenjleiue ftd} llnterri~tcu fouutc, 'oie (fntferltllltgen 'ocr' \Vi~tiaflelte'itiibte gar auf 'oen S)aupt\Vegen €Im milliarium auremu in !ROlltvffentHd} aUGgej1etrt \Vareu. jffieltn ed baljer bem IDretiu(l SJ.)ompo­fianu~ (nad} Suef. Domit. c. 10.) at1m strimiuaflmllred}eu an­gmd}net \tlirb, bav er einelt O'rbis picLus auf SJ.)ergament mitfid} uml)ertrug, o\m nad} Dio eass. 67, 12. an 'oie jffil'inbe fciued,3immerd malen lieV, Ulorauf mau ftd} aid eilten ~e",cid bel: mer~

tjeimlid}uug 6erufenljat, fo müfHe ja bie jffieftfarte iiberljaupt einQlet)eimniv gC\tlefeu feiu, Ulad ein Uufinn, ba fie öffentfi~ att(lge~

fteUt \tlar. tirö foa ja eben ge/iclgt \tlerbeu, bap :;DomiticlU 9au3ttnfd}uroige :;Dinge mit bem :tobe 6efi:rafte: man miipte fonp: an~

ue~mcn, baV bie !Reben 'Ded ~il.liu(l aud) €5taatdge~eitltnijj ge\Vefelt.@(l 9cillt uäntrid), Ulld}bem l,1crfd}iebene ~ltbl:C ~eifpiefe einer ßlllt3treunb(ofelt @raufamfeit clUfgealivrt fino: Metium Pomposianurn,quod habere imperatoriain genesin vulgo ferebatur et quoddepictum orbern terrarum in mernbrana, concionesc!ue regumct ducum ex 'rHo Livio circumfcrrel, quodc!ue servis nominaMagonis cl Annibalis indidisset. 1)ad meifid}tragen beö Orbispiclus ip: offenbar nur beöljaI6 /iUItt lBer&rcd}en gemad}t, \tleil eG

;Jen ~om\le beil ~tolemnioil ~1)ilnbel~'ijotJ Alhen. V. p. 199. 11. r.lll. @Sd)He~'

lldj IviU ie!) nur uoe!) 'ol1rauf aufll1crfjalll,U1ad)eII, ba~ auf ber Ta,bula Peu­tingeriana ~utiod}la l1on) lUd)r l)et\)otgel)oliell lllirb a{il ffio1lt I1U'o uebeu berI5tabt ein liefou'oeree ®eviiu'oe ge~eidjuet 1ft, 'ol1il \1.loijl ba(l mab beil \llgti\l\l11~eieidjllw rQUtt, 11m IlJeldjeG Pd} bie \)QU iI)m beunl1l1te motftnbt bilbete.

Page 11: -08-1853 RhM-Platzierung 5 · / l\'1arcum. nem pallalium Neronis in monte iuxla Sanchull re trum. lIem pallatiulll Oclaviani prope Madam rotundam. Pouo Bunt areus triumphales eomrnendandae

unh hie crommentaden beß 2lgdppa. 387

fd)eilleu founte, b"j er pd) bllburd) a{(~ 3um .pm:n o~1$ mömif~en

mei~I$, 3um Sfllifer be~immt hC3eid)ncn wo.rtte. [Genn eo ferncrAmbros. in Psalm. CXVIll. \)om llefbvmll \leigt: Itinerarium abimperalorc accipit et cuslodit iIIud, fo ift fo wellig an uuferItinerarium alo an ben Orbis pielns mit rola\l~hej1immuußen, wieaud; im erflen ~aU \)orau~gcfe~t l\lerbeu müute, fOlIoern an 'oie bem~db\lenu \1Qrgefd}l'ieheue meifmute öU beufen, 'oie ge\leim au val"teu, ftltifl\)erfliinblicVe SPflid;t war.

Uchl'igello aber fcgeillt IDZalll1ertG !lnpcVt, ilati Hinerarium uub'fabula PeuHngeriana lutll (finer 'ollenC, ben mermeffuugen 21uguft'(lunb ![erippll'~ flammen, unh 'ollj 'oie ![6weic9tll1gen pd; \linreid;cnberffdrctt, weil i)om Itinerarium IHm ßeit alt ßeit neue mmllfioncllgemad;t, in 'oie .eallbtClrtell aber atlmlilig 'oie befallllt geltlorbeltcnmerdllberungcn 1mb ~eritf)tigullgeu eiltgetr~gell wllrbeu, tuao \)on SPd"!.lCltreuten, namentrid; ~evrem, ehen fo gut gefd;c\len founte alo lllU.pofe beo Sl'aifero, im \löQjften @rllbe wal)rfc9l'illric{l.

rolamted ßefle~t f~eilic9! unb bal3 (ii~t ftd; nic9t leugnen, biljbiefe ~ul1a~l1Ie uitf)t bUl'dj ßeußltiffe ueglllUuigt Werben falln, benncritQte fommcn nid;t !.lor unb blll'l froerf ift bet 21ft, bafj jebe ![en"oerung bie epnr oeo frü\lmu uerti(gen U1ujHe. lliir ben Urfpl'ung'ourd) !luguftul3 fvric{lt nic9t nur im ~mgemeinen feiu 3ntmffe für~ati~ifc{le ~efd)rei6unß beö miimifd;eu meic{lo unb 'oie Ueherlieferungbel' .panbfd)riften, fonbetn ßau&beionbm~, bllfj baß I1inerarium einefa~ l1ot~wenbiBe (frßän~unß bed bereitt! uac{lgetuieftlltn tabeUlldfc{l.,aecßrllp~lf~elt [Gerfo bUbet, baß l\lir in ber Sl'oomoarap9ic beft~e1t.

~o ift beialmt, bafj !llnguftu{l alG Curator viarum 'oIC ~llub"

flrafjen, 'oie uiG 'oa91n beu wetl}felitbelt ~enforeu aUl)crtraut tullren,aue.j1 eine bauernbe eorgfn(t Wlbmen fonnte tmb biefefhe llewä9rte,iubem er llid)t nur fiir merbefferuug unh (frlUeitel'utig beG SPflllftet~

forgtc, foubertl \lud), '\lie CG fcVciut, 3uerj't UeUl'r[ldjt unb e~fttl1t

in biere 21l1ße!eüeu'{!eit urac9te, wie 'oie 2ludftellung be(l Milliariumanreunt auf bellt llorunt M1' bem ~empcl bCG eC\ttlt'U aeiat, Dia C.UV. c, 8. unb Suet. Aug. c. 30. !luf bel1lfelben tuäreu, luie {Je"merft, bie ~utfernuugeu ber .pcmptorte llugegeueu, tuie auf bem er"flen roleifeuftein jei;ler etra~e aud) 'oie (fntfernlluB \)011 bellt :t9or

Page 12: -08-1853 RhM-Platzierung 5 · / l\'1arcum. nem pallalium Neronis in monte iuxla Sanchull re trum. lIem pallatiulll Oclaviani prope Madam rotundam. Pouo Bunt areus triumphales eomrnendandae

6i~ 3um millial'ium aureum, IDlllllPC, bie f~on splininG 11I. 9fannte. :t>ieG adgt aug!eid} 'oie .3ufammcngegörlgfeit ber IDlaa~&es

ftimmul1gen in ben mcgionarieu mit ben 3til1emrien.:t>ie iteue~en ~erauGgeoer ®. ,spllrt~e~ unb IDl. spin'oer ~aben

'oeffelt ul1gead}tet· bie .3uriil'ffü~ruug beß 3tinerariumß auf Wugullun'o 'oie burd} iljn I>emnllartde !Bermeffungcu beß mömifd}en meid}~

in ~6rebe gellefU, hlei! llU~ blefer 9Jleffuuß nur bie aUG ~grivva'~

Sd}rift eryniteneu Wlria~e bel' tliinge ttttb ~reite bel' ~lin'oer, uid)t",'(ler 'oie ~ntfernung ber einAe!uel1 Oerter 1>011 eil1llnber Yeri'orge.ßllngen feien. 2{f(er'oingß fo!gt nUG 'ocr mermeffung bel' ~linber uiq,tbie !Beimeffung bel' !!Bege, beibeß ill ab,er elnau'oer fo l,lerhlan'ot unb~iingt fo nnlje mit einan'oer aufammel1, 'on~ eben fo \\lenig benf&arifl-, 'oap in ®c13euben, \\l0 'oie !!Bege bereite gemeffett hlaren, 'oieferocll\l~e ni~t {lenil~t fein forrten \\laß, \\1ie f~on Wf6ertUG [llagnu(!annimmt, hlirtCid} 'oer BaU gehlefen, afG bap, \\10, wie in ben lIeuljinaugefommenen ~rol,linaen, 'oie !!Bege nod}. nid)t 13emeffel1 \\)areUlbieG bei !Bermeffuug 'ocr ganöeu tliil1'ber unb bel' einaefnen ®rul1'oslliil'fe nid)t aUß!eid) mit aUGgefü~rt fein follte. :t>ie d)ronofogifd}enmejlimmUllßClt \\)enigllenG fd)einen biefe ~nnaljllte au bejlätigel1, ba'oie mermefful113 734 a. u. c. beenbigt hlar, UI1'o baß miIliariullIaureUlll in bemfefben 3nljre oufgeri~tet \\)llrb, g!eid}fam arG <E~!u~

UnO .3eugnijJ beG gro~en UnterneljmeM.Stönnen hlir bemna~ mit ben ~erlluG13ebern nid}t einl>erjlan'oetl

fein, bll~ unfer 3tinefarlum, l>erjleljt fid) in einer früljmn ®ejlllft,uic{Jt nUG ~ugujl:'G ,3eH ftllmme( \\)eif eG in ben <Ed)riftllef!ern uid)ter\\)iiljl1t \Imbe, fo oe6en \uir gern nIG möoCid) AU, b\l13 bemfef&enin feiner gegen\\)llrtigen ®ell\lft eine %cellf!oll \lUG ber 3eit beG~ntoninuG ~arac\lf!n 3Ulll ®ruu'oc liege, \\)eif 'oiefer nad) einc!; arten3nfd)rift ben !!BeOcn feine befollbere Sorgfalt ge\\)il:>met ullb tllllgesf"f!elle 9Jleirelt~eille ~a6e l\1iebcr nufric{Jten !affeu. ~afin fa)hlerIic{Jwäre man auf biefe 2lnfid}t gefollllllcn, \\)fUn nic{Jt ber f}\lnbfc{Jriftfid}überIieferte stitc! l,letan!\l~t fJälte I unter ben Sfaifern be~ il'lllmellG~ntoniuuG bell met'faffer AU fud)clI. ~ebenft mllll \lbcr, bllV nur InWf}r \\)enigell ullb fpäten ~anbfc{Jriften fid} i)lir il'l\lllle Antonini fin.bet, bati bagegen ble mei~en, hlie 'on liftelle !!Bienet: ~obe~ Anloni

Page 13: -08-1853 RhM-Platzierung 5 · / l\'1arcum. nem pallalium Neronis in monte iuxla Sanchull re trum. lIem pallatiulll Oclaviani prope Madam rotundam. Pouo Bunt areus triumphales eomrnendandae

un b bie \! 0 mmI! it h-n: ie 11 b ed ~ 6 ~ i ~ \i a. 389

Augu~ti ~t'lt, fo muli man utit 9tüäft~t llUf 'oie, tueun ni~t uroie..fene, bod} n(ß roa~rf~dn(i~ ul'l~ge\tliefeue ':Mammenge~örigfeit mit

- ber !t'odmogrlll'~ie anue~men, bafi bie ~edart Anion i nur ,au\'! Unefun\le in Anlonini uerän\led i11; unb urfprüngHd} \ler (f9nfu( ~n..tOllind oemeiut i~, »Oll ben! \lud) bienOdntogrl'lpl)ie '6eöei~ntt tuarb,luei( unter feinem un'o l!(ifilr'd (fotlfufat bie mertnelfuug bcfd)loff'en\tI1l'C, llUd b~r \lad gnuöe mser[ gerl)Orgegllugen. 3ft b~d) bel' 9'laltte2lutollimtd f€lbft in bie Ue{~crr~rift bel' !t'odmograpl)ie gdommeu, 'oieim Cod. Paris n. 4871 aUG bellt Uten 3a'91:'9. bie 3nfd)dft fU9rt:Incipit dimensio universi hornis a iulio cesat'e august el all­

IOllino. IDlag \lad mserf, \tIie ed in ben äHeftett -tJanbf~riftelt »or­liegt unter (farataffll unb 1.)iocletian I lvie. in jungern 'unter (fon..fl(mtin nen re'oigid fein. msenn bie .\'>erau!3geber meincn, baif llcr"fdjiebene ~~cile l.\on a5erfd}iebcncn3u »erfd}icbcnen Eeiten gel'lrueitet,fo fann baß "ud) in \ler UngleidJgeit ber fpätern !Rccenfionen llbetVlebaetioneu feinen @runb ~abeu. ~jt enbIid) iluerflluut, baj bie'fabula Peutingeriana bem Orbis PicHts bE~ Ylußujt uad}ge{'ifbd.unb tunren i9l: ~on Y!nfang IIn bie 9)?anj6ejtimmuugen nid}t fremb,fo fotot ~Olt fduft, bnj ber Urfpruu!3 be~ Itinerarium (lud ~lu"

9Ujt'(l ßeit ijt, beuu e(l ilt ni~tß au\lerß nfß eine tteuertrllßulIß bel:IDlaafje ~on ber $fade in ~nuen:ellform.

:;Oer er~e ~~eif beG Ilinerorium, baß lIinerarium provin­darum ~ubet in bel' Talmla Peulingeriana ein Seitenftiilf, baG 'falt ii6eraU eilte mergfeid}utlJ 1mb b(l'llurd) eilte geoenfdtige me"ridjtißuuO gell>ä~rt, :;0(1(1 ijt mit bem alVeiien st~e{(, bem llinera-,riUlll lTIaritimum, ltid}t tel' 5af!. :iDa (Iieten a6er Straho uub ~ti..niu(l, \tIie unten geGeigt \tIerben ttlirb, manc1je 2hl~aftdpuufte. 1.)ad­felbe be~e9t ,lIuß \lrei ~9eilen, aUe brei st9eile geuen f1~ inbe~

\lurd) 'oie UntloUjtiillbigfeit MG ~uG3üße fllllb. :Der erjte ~9ei( eut­~ä(t tgeirG' bie 'intfernungell \leI' tliifi:en~llbtc dUt ~briatifd)en Wletreuu\) (luf (siciHeu »on eiuduber, tl)eihJ f(l(~er, 'oie all berfe(uell,tgeHß fOldJer, bic an gegcuiiuerCiegenben Stiirten liegen \JOll eiltanberiu Stilbit" I iiberfdJriet\en: Quae 10Cll 11mgere debrs cllm na­"igare coeperis ex provincia Achaja lHW Siciliam ad Arricam.:iDcr irodte ~9rj(, iiberfc1jrie(ll'l1 Ilinerarium pol'tllum vel positio-

Page 14: -08-1853 RhM-Platzierung 5 · / l\'1arcum. nem pallalium Neronis in monte iuxla Sanchull re trum. lIem pallatiulll Oclaviani prope Madam rotundam. Pouo Bunt areus triumphales eomrnendandae

390 Xl ie Si' 0 ~ l1t (\ 0\' (\ ~ ~ ie be~ Si' (\ i fer ~ ~Uß·1t fi u l.'l

num navium ab urbe Arelato usque ßicvt ä~nliclje mejlimmun"gen für bic ncben eitul1lber liegcnbw ~'iiflenjl&btc 3taCieuG uub eineG:t~eiieö \)on ®arrien aver in mömifdjeu WliUien.

Xler britte :t~eii oieot einc Ueverftcljt 'ocr Sufein beG WlitteI.mmö, 3um :tyeii mit ~nßa6en ber ~ntfernunß \)on einauber unb\)OU ber u&d}jleu Sfüjle•. Xlie merg!eidjul1g mit 6traoo unb spriuiuöia~t Mle{> 9ier eine aftm .Dueae crfeuneu, \1Jefd}e wie in ben ~n·

ga{len uad} 6tn'oien ®ricd)ifcfJe tlucffett vellll~t 9aoen muy, in benWlaa~oefHnt1uungen und} WliUien auf oie mermeffuug unter S. @:ii.far unb Dctll\)lat111G ~ußulht(l 3urücf3ufü~ten fein möe{>te. :Jeben3weifef, ov );Iie SfO(lmonrap\Jie un'o );Iie 3tinernrien urfprül1g!iclj ~in

~erf IUaretl uub aud 2fuguW{l 3eit jlammen, \lebt, wie unten aud­fit\Jrricljer barßct~an wirb, eh'abo, ber 6tücfe aud belben uuterbemfefVen :titel (0 xw~oy(!affJ0C;) anfüy:rt.

m(\ m Br c via ri tI mim per i i belS Sf (\ ifer IS ~ It ß11 jlu IS.

Xlarf nuu aflS baG bid \Jiel)er meie{>te mefuHat ul1frer Unter­f1le{>ut1g ve3dcljl1et werben: 'oaff, bie Sfodmograp\Jie belS fosenanutcn~et9icuö, bad Curiosum urlJis Romae unb 'oie fOßeuannten lLine­raria ber ~l1touille urfpriin(lficl) 3ufammeuße96rten uub ~Xuö3üge unb .Ue{lerartieituugen !inCd Drioinafö anIS i;!en 3eiten bcö ~lußujlnG

finb, fo entjleyt 'oie 15raoe, ou belln Über b(l(i mor-yallbellfein biefeöDrigiua!ö fOl1jl feine 6plll:en \)oryallben ftnb, ob Itlir cd nidjt ineinem (lUG ber ~itteratur9cfcljicfJte ieuer Beit befllltltten ~erf Wiebel'edel1l1fu. Xlie Bufal1l1nenge1}örigfeit biefer brei ®crfe ltidjt uur unterfidj fOl1bern aue{> mit eitler ber Nolitia dignitalum &yttfie{>clt 6cljriftift, wie iclj burclj sprcl1cr'd ,pittweifllno fa-y, \)Ott~. möcfing (Uetierbie Nolilia Dignilalllm llfriusqllc Impcrii Hom. 1834 p, 74.) mitgroyem 6e{>arffil1lt tu erltldfCll oefudjt. ~r ijl ttämficf} 'ocr Wlei.nuu!), b(l~ affe biefe ®crfe X~cifc be(l Ralionarium ober Brevia­rium lmpcrii fden, bad ~ußufl: Itliebn'1}oH bem eett(lt \)orfegteuub :tiberiulS aUG bellt brittell mMtbe feiller llacljgcf(lffel1clt 6cljriftenbeUt 6enat tttitt1jdfclt HeU. 60 allfprecljeltb biere mermlltguug, fofAim ,fie \)01: einer gdiutJfle{>ctt <J}difltl1ß nidjt vefl:c1}en. ~cntt ber

Page 15: -08-1853 RhM-Platzierung 5 · / l\'1arcum. nem pallalium Neronis in monte iuxla Sanchull re trum. lIem pallatiulll Oclaviani prope Madam rotundam. Pouo Bunt areus triumphales eomrnendandae

uu b bie l! (l tu utt' 11 t Il dt' tt bet1 ~l 9fi ~V«. 391

3tt~t'llt biefe~ mJt'rf~ \tlirb in ben l1bcTein~immt'nbt'n ?Ungllben überben 3n~llrt l1ei )tacltllö I <5uetoniuß unb IDio l!afllue auf i\'itlilltA"unh S)meti\t1efen uefr(m'inft 1 ltlll9Tell'o 1 \t1Cltll fo umfaffeube geoßTIl"p~ifd}·jlatiftifd}t' Ue'betfid}teu, \t1ie \t1il' für baß Driginal uufenr ~etfl!

l)oraU(ife~eu milffeu, in bemfdbw cutl}arteu st'\t1cfcn \t1ämr, biefd&eltnid)t mit <5tillfd)\t1eioeR l}ätteu übergauscn 11mben rönnen. ~(i iftinbep gar nid}t n619iO, auf baß <5tiafd)weigelt fo grojed @ewidjt anIeoen. 1)eun erfirid) p(lßt uufcl'c Si'oGlUograpl}ic, ba fie ft6craU ül1erbie' @l'eu3en beß mömifd)en 9teid)ß l}inlluGgel}t, in eilt BmviariumImperii nidjt. (!d ift gcaeigt worben, blljf nufl'e Sl'oßlUogrllpl}ie \)QT

746 a. u. c. ober 7 \)Ol' ([l}l'. ®. gefd)Ioffen gewefen. :l)ll~ Bl·e..Villl'illm Imperii OIl!1 eitler eine IDarfteUuuß beG 9teid)ö llutJ benIc~te11 3al}ren be(l Wuoufle, bel' t4 p. C. 11ar'6, (lrfo 2t ;51ll}ttfpiitcr. msäre 'oie ~oßmograpl}ie IlIfo eilt 5tl}eil biefeß Breviarium,fo u;iiren ol}ne 3ltleife{ bie ullterbe~ oc\t1ouneneu ~r\tleitmttt8en bel:gel)orap~ifd)en ~utbetfunßen fleriltffldJtigt worben. 3mmcl:t}in abermllg baü Breviarium eiu )BJ,lrflirb ber Notilia Dignitatum feilt.

:;Oie Descriptio orbis teuarum beß Shifeus~ U fl U 11 u~.

Seit i\'abriciu(l (Imp. Caes. Allgusti 'fernporum notatio,genus cl scriptol'lul1 Ft'ag'menta Hamb. 1727 p. 20fi.) ift bieriescriplioorhis lel'l'al'Ulll. bel'! Staifcr6 ~tugupue fl'l11 angemein nldeilt bcfonbmß Werf nugenollllttelt unb e13 fd)eillt auf ben erllen !2tn"fl(itf biefe ~nfiq,t burdj bie auß mittetalterIid)eu <5d)rift~elkru fle ..geocllen IDlitt9eltungen fle~ätigt alt umben. !lfffein ce ift geAeigt,bQ~ baG mJod descriplio in \Jie!en <5te[Jen, wie Isidor. Origg. V.36, bell ([Cltfuß ueaeid)ne. 311 anberlt bebeutet ed. bie poritifd)e ~in ..tgeiluug, 'oie Ilid}t 6ered)tigt, eluwiffenfd)aftad}eß mserf aI(l OueneberfeIben l111aUllet}mClt, wie Plin. 1If. c. q. \)011 3tllIien "ub Stl'aboIV. p. 177. In1l1 ~IlIIiel1. So tl!ei(lt. lttU: eine eiuaige <5teneeine13 alten <5djrift~ener6 tlad), bel' aUdbnldfid) ein ~erf bed ~ugufl

uuter biefem )tite! llufü9rt tmb ~I\lllr ultfre SfO(lIllOllrllv~ie ard foldjeG

Page 16: -08-1853 RhM-Platzierung 5 · / l\'1arcum. nem pallalium Neronis in monte iuxla Sanchull re trum. lIem pallatiulll Oclaviani prope Madam rotundam. Pouo Bunt areus triumphales eomrnendandae

lJeiei~uet: Uineral'ii Fragm. sub Antonini Pii nomine edilum c.Aethico a lob. Simlero Das. 1775. p. 2~~5. G:r",&geu ",ir in.beg, 'cajj bie~ ljragmeut gani !'erduielt bajl:e9t I fl~ für eiu <Stitdbe~ Itinerarium be~ Staifero ~lttouin au~gie'ht, ui~t aoer in bemuuter bemfd'heu mallten !'of9an'ceuen 3tilleradum fl~ j'inbet, fo fön­nen tuir bemfd'hell feine erojje ~utorität 6eimeffen. imlle eG im­nter9i1t fur eiu mrlt~~iiif eiuer uollj'tänbigmu tneceuflou ehteo gr6­fieren bit! 'hdaltutcu ltinel'aria mit umf~liejjeubell !lBetfd gerteu, fo'aun eo ",o~l baiu bienen, bie 3ufammenge9örlgfeit ber ~tinmtriell

mit beu StodmograV'9ien au ~eftätigeu, mujj a'her einet 3eH alW­~öreu, in ber jene l)OU ber Stoßmogra\)~ie f~ou ullterf~iebeu ",ur­ben. IDenn eß ijl unfere S!'oßmogra\)~ie im ID'littdaltet alletbillgl1 bemRaifer Wugufl:u~ unter l)erf~Jebeuen mameu lleigelegt ",orbell, felbj1:in J)aubfdiriftell, bie inbejj badn feilleGtucgo iillerjlimmeu, fonbernlum ~geil gat feinen metfaffer neunen, aitm ~9ci( tute 'oie Be..brutftelt ~udBa'helt ben ~et9ieuo (lCG .!Berf"ffer ofaeldiuen. O'hgleidibiefe meaei~ttung aiemridi "tt ijl, ",ie bie G:itate beo ~loboarbuG imChronicon ecclesiae Rhemensis auG bem lOten unb beG J)ugolJfori"cenftt! aud bem 11. ~a9t9. aelgeu, fo ("nu bierer mltme bo~

auf feinen lj"n "uf bild Origin"r oeaogen werben, fonbern ~öt!)flenß

(luf eine fpätere UeOetilr,&eittlug unb iludi bied ni~t eiumltt, bennnur 'oie -p"ubfdjrift, bie ber elften ~uß9il'he aum @runbe liegt I biebeß ~(t~OeUd, ll.leId)e Sintrer llenu~te unb bie !tod) je~t in ~ari4

unter ?Rr. 4808 auf&etuaprt ",irb, fÜ9rfe bMen mamen, (lUe übri.gen, bie genQuet befltunt {tUb, ",erben, wie oereiti3 geltenb Ilem"~t,

Wegen i~rer .!Bertu'lllt>fdiltft mit bem unter biefem ?R(lmen ~mlUdge ..ge{)enen ~ed in ben S!'"tnfogen fo 'he~ei~ltet, o~ne fdojt ben ?RamenAU fennen. ?mir rönnen bayer 9ier I tuo ed fit!) um bie .!BerfafferbeG Orioinald pallbdt, um fo e~er beu metpicuG ß'tll~ bei <Seitefe~en uub fein mer9"rtlli~ au unfem ?merf eilter fpätern Unterfu­diultg Mr'&eYQUell. 3ebenfltf(G muffen bel: .3a9(, bel' mebeutfamfeituub bem 2lHer na~ unG bie ,aeugen meyr QeUeu, \tld4Je unfre Stl>d.lllogr"pyie bellt staifer ~U!lUfllld beilegen. Sie rei~ell \;)om lleUlt·ten oio aum fiinfae911ten ~"yr1jllllbert IlIIb patten, tuotjl 31t 'hemedeu,bie \,lnf~iebflljlen 3Ulll ~~eil \,lift \,lof(flau\liam Viecen50ltelt \lor ji~.

Page 17: -08-1853 RhM-Platzierung 5 · / l\'1arcum. nem pallalium Neronis in monte iuxla Sanchull re trum. lIem pallatiulll Oclaviani prope Madam rotundam. Pouo Bunt areus triumphales eomrnendandae

tUtb ble (ioUlmetttaden beß ~ad~~a. 392

1)icui(d ltu(i bem gten ltub Wla'CieoluG (fuß bem 15te~ 3Q~r~. !let<rit~el1 eine 13let 13o'Ciftiinblgm, alG ie~t ~efannt ift. ~16ertU(i ro'ltlßnußbagegen 'oierd~e, 'oie jeßt ben ~al1ten 2let~icn(i träot I o~lle biefen~amel1 AU fennen. Ul1\) ßrabe biefer nennt baß m3erl tll]} entrd}ie~

benften descriplio orbis ({uae facta asi ab Augusto Caesareober asenalu Romano el Auguslo Caesare. %,reiUd) lä~t biefel:8eaeid)nnllg ed altleifer~(lft, 00 fein ~obe): in ber lte~errd)tift ben ~ll­

men beG <riifar 2luguPU(l nallnte, ItlQ(l bei anbern geltlij wo~I ber%,a'Ci War. <!(l ga6 alfo fd}ltlertid) eine ;trabition über bett ?Der­faffer, e(l fd}eillen ~idme~r a'Cie i9re 2l11fid}t i,'om ?Derfaffer nur bem3n~a(te au enflle~men. m3elln fdjon im IDlallgel eilm ~alt'\)fd)rift.

fid)en ;trabifion 3weifd erregt an ber <!):iflena einel.'! ~ullujfeifd)en

m3edd bel' ~tt, fo luitb betfeIbe nidjt luenig 13etjf~rff burd) ba(lSd)weigen 'oer Sd)riftpef(er, 'oie, wie €ltravo un'o splining, ed laumttnerltla~l1t laffen fonnte,", anIMI 'Oll ber feetere ein ii9n(id)c(l m3erfbeG 2lgrippil flad henu!;t ~at. '.i)iefer 3ltleifd lleiged fid) 3nr @c·Itli~~eit, wenn Itllr 'oie eilt3ige €ltelle, in ber er blX(l ?Der9liftni~ bet!2luguflG 5U 2lgrippa'l.'! geogritll9if~en merbifn~fn berii~rt, genlXuererltläoen, 'oie, ObOleicl) !)on %,Iluridu<l für 'oie <!dflelt~ eine<! fofd)eum3ed<! (lnllefii~rt, genlXuer !!etracl)tet oeoett biefer!!e &euot. <!d ~eijt

IlI. c. 3. nlld)bem er 'oie llPweidjen'oen 2lngitpeu im Wlllil~e, befono

bmf ber $lIilften, erfläd burd) ?Derfcl)ieben~eit in 'oer ~nnit~me be<!2lnfauß<l un'o bnrd) 'oie ?Derlinberuugen 'oer !fiirten burcl) lteuer­fd)ltlemmung un'o aufeet bie 2lul.'!'oe~l1una \)on Baetica iu ~änge uub~reite l'lUoegetien: Agrippa quidem in tao ta viri diligenlia prae­terque in hoc opere cpra, cum orbem lerrarum orbi spe­clandum propositums essel, errasse ({nis credal el cnm eo Di­vum Auguslum't . Is namque complexarn eam porticutI! ex de­stinatione el commentariis M. Agrippae a sorore eius ißcboa~

lam peregit. <!r beaei19nd aI(j feine .oueffe 'oie Uetiereiuj'tim.mung 'oe<! Orbis pietns, IlUl.'! 'oeffen ~u(jfü9runß 'ourd) 2lußuftUlJCl' beffen l:8ei~immung fcl)lieyt. m3ä're eiue 6efonbre Sdjrift 2luguj'tGuotljanbeu gewefen, fo !jäUe er biefe ltlenißfleUI1 I'lud} nennen miif·feu, \la 2lnguft<! ~eiftimmung, I'lufbie er @eltlidjt fegt, bocl) 'oll lXUlJ.brü!f(i~ !j5UI! itul.'!gefprod}eu fein miiffen. :i)er ;titer wie €lcl)rifl

Page 18: -08-1853 RhM-Platzierung 5 · / l\'1arcum. nem pallalium Neronis in monte iuxla Sanchull re trum. lIem pallatiulll Oclaviani prope Madam rotundam. Pouo Bunt areus triumphales eomrnendandae

ift nur Mn lSlluriciud IlllgellolUmell, bae eillaige G:ltat, aud bem u:19n geMbet 6U ~iluen fdJeilit, Itinerarium Anlonini Pii ijt (lUdullfrer Sl'odlUograpgie elltlegllt I 'oie beim IllHlertUG roll'lßuUG ullterbemfef&en :titel ilorrommt, :Die €ltef(eu über ben G:cnfulI, bie lSfI"'bridud mit 9ioUer )illa9rfdJeinfidJleit dien b1'l9iu rcd}nct, ~il1gell, \l.liegc~dgt, !\l1'l9rfdJeiIl1ld) mit bem ~ermcffu1tß~ucridJt 3ufammcu, @'ScHillbie pOr{tifd}ell '<fillt9ci(uugell @afiielld unb ;)taHcM, 'oie er baycrentre9nt gfaubt, ~nben fidj aUd} in berfd6en nnb nirgeu'od anbeidtuieber, €lie I\'erben 'beibe unten aUGfü9rlid}er liefprodjen. @l'lti cd

aifo ein ~erf, bl'l(l ben !nalltClt Caes\lris Augusti descl'iptio orbisterrarum fügde ober fiigien fountc f fo !\lar e(l bad Original berSf'o(lIUOoraP9iej bie ben' W,uueu melgil:u\1 truß. t>ie @'Stelte be(l sprt"niud iebod} (lB. 6.),·!\l0 er im ~aßemcillcn ülier 'oie <fillt9c!(Ul1g;)tallettd fpdd}l, bebarf IIUd) '9ier bel' <frörterung, foferu pe aUer"bingG auf ein @'Sdjrift!\lerf 9intueil1. <f(l geipt 'oa : Qua in re prae­fari necessarium esI, auctol'em nos Divum Augustum seculurosdescriptionemque ab eo faclam italiae lotius in regiolles XI,sed ordine eo, qui littorulli traetu fiet, urbium quidem vicini­tates oratione uUque praepropera servari nOI1 posse: Uaqueinteriori in parte digestionem in IiUeras eiusdem nos secuturos,coloniarum menlione signala, quas We in eo prodidil numero,

<f~ frägt fidj AUlllidjjl: ~ilt SPUttiuG 9ict' eille Ul.'funbe \)01.' fidjge~(lbt, olm eillC €ld}l.'ift. ~ill.' eG bie €ldjrift, tueld}e er fouft:Commenfarii Agl'ippae nennt, ll)eG~af6 neunt er 9ier ben ~uouft:

afG Ul'~eber bel.' <fintflct(ung ~ ~~ (ludj eiue ucfoubrc Urfunbc an­~unc9meu, fo fault, jil mUß 111' in bieG ßeoßrlll>Vifdj·j1atiflifd}e )illertbed ~ßl.'i~V" aufgenommen fein: unb wirfHdj aeigt ftdj nodj in bcmbih:ftigcn <f.tenvl uuferer Sl'o(lmog'll\,f}ie 'oie bcut!id)f!c @5\,ur berfcr.'bclI' in Im ollen (ln!lefü~rtclt <fint\lcifulto 3tlllieltd. Un'D ßrilbe \)onbiefem 5tf}eif bed ~erf~ fdjeiUCll ftd) lIod} uebeutcllbcl'C $rud}jtücre(t'9(lUen AU \laUelt. Uuter ben fogeuanlltcll ~ßrilltellforen ~lIbet fid}ein )illerf ober I>iefmcf}r dn llebeutclIbc(l €ltüCl' ciuCG )illcrleß, badbelt :titel füf}d: IncipH [Aber Augusti Cacsaris el Nm'onis.(Gl'omaticj, Ed, C. Lachmann Bel'Ol. 1848. p,209.) (f(\ if! bllil58u~ IlUd l>erfdjiebellell ~erfelt 3t1f(lnllmugefe~t. Offen~(lr (Ji(l)d

Page 19: -08-1853 RhM-Platzierung 5 · / l\'1arcum. nem pallalium Neronis in monte iuxla Sanchull re trum. lIem pallatiulll Oclaviani prope Madam rotundam. Pouo Bunt areus triumphales eomrnendandae

ttttb bie ~outmeut(tdett belS ~Od~~(t. 395

. blll'l 1merf, aulS tIlellflem SPfiltiul'l 'oie meilflrd~ul1g 3tafienl'l llalfl ~u~9U~I.L @intljeilunß elltllaljm, einen .pau~lbcflan'(lt1jei(, luie ((ltd) uid)tnur 'oie Ueberflflrift, fonbcrn maud)e cil13c!ne €lteUen beflätioen,

'unter bellen liefonbmJ p. 233. ger\)OraUgebelt: Buie addclluasmensuras limilulIl cl lerminorum ex libl'is Augusti ct Ncronis,scd ct Balbi Mensol'is qui tempol'ibus Augusli omnium (l1'0­

vinciarum cl [onnas civilalium cl mcnsuras comperlas in COIII­

menlariis cOlllulit el legem agrariam per diversitales provin_ciarum distinxit ac dcclaruvil.

.offenbar [llt'o bie ~JlaaVbenillllnunßen ber @ruubjlürfe im ~ltlfl

beCl malbuß, 'oie vofitifd)e ~inf1jeirung IIni:> €ltcf!l\llß 'oer ®emein'ocn'oem 1merf brl'! ~ltßttjlltl'l entre1)nt. mie aber fann bql'l 1!Berf LihcrAugusti Caesaris ct Ncronis ljeifjell ~ .pat ein 91cro bal'lfeI6cf~Mcr überarbeitet IInb jllefrycr? ::Der ~itel UijH llid)t an einefv/itm lU6~rarbeitllna, fon'ocrn nur an ein gemcillfamel'l mett bell~fen. XJ,mn fann fein ~lero gemeint fein, ald ([Iaubiul'l ::Drnftul ber€ltieffoljn bel'! ~IIßUjlUl'l. ~n biefen au bellten, tttllffcu luir um fo cljergeneigt fein, ba grabe er mit ~M(eu'ouu!l beG \)on ~grippa ttU\)oU~

.enbet geraffencn ~enfuG beG Dreilflö, !lffo IlJa'9rfd)cinrid) aulfl mit benii'brigen ftd) baratt fl\itpfenben 2l'r~eiteu 'beauftragt tIlorben au feinfd)eint (Liv. Epit. 136).

@leM nun e'belt 'oie mefd)reivung 3talieu(l heim spIiniud badbeutHd)fle mirb be(l DrigillaI(l, fo tIltrb grabe 'ocr ßufammen'9anßaud) bel' ~tillerarieu mit bemfeI6eu auf bA(l filfleejle jidj ergehlt.mllrUlll tIlirb l)ier bel1lt nur uei brei eilt~dltell Wlaalllirjlimmuugeu~grippa namljaft oemad)t? :VAG fAllit altl'l teinem anberu @rultbegeflflel)eu feilt, arG ba~ er iiberl)aupt Url)c'fter 'ocr Wll'la~{)e~immun~.

gen ltub iibrigen 910tiaen 311 tIliffeufd}aftrir!Jclt .3wcifcu tIlar, tIläl)unba'lleG Urful1'oIilfle \jon ~ußujlu(l l)miil)r1e, o'oer aI(l 1.'011 il)m l)er­rül)reub ueacid)ttet warb. :mie eß 3ltfäfHg 1ft, bAS grabe 'oie Wlaajje\)011 €lieilten, 6ar'oiniell llU'o ([orjifa, 'oie jilfl iu '01'1' StO(lmoßrapl)il'

. ~uben, beim S}niltiUCl olllle bell 91llmett beo !Ugl'll-'Va ftlfl tIlieberfitt~

ben, eben f0 aufäUilJ ift, tIll'l1tt spUniuG aud) 'oie @intl)eilung 3tariel1l'lauf ~lt9ujl aurttiffi19rt I uei l:\ieTeu aubmt /i'(1ttIilflcn mejliml1tllll~elt,

tIlQ e(l mit gleilflem Dred)t geflflel)eu wöre, ben Ur9c~er \\erfdjtlliegelt '9at.

Page 20: -08-1853 RhM-Platzierung 5 · / l\'1arcum. nem pallalium Neronis in monte iuxla Sanchull re trum. lIem pallatiulll Oclaviani prope Madam rotundam. Pouo Bunt areus triumphales eomrnendandae

~lei6elt nun 'oie I.'on spfiniu~ fhnl oenu~ten Comlllenlarii be1J2lgrippa 'oa\1 eilt3ige ßeoßrap~if~e llBerf, bad ai~ aUG ~u9u~~ ,geitjlamntenb tta~ßeltliefeu Itlerbeu fann, unb Itlar baG .origiual lmfem:stoGlUOsraP9ie aUG eben 'on ,geit uub a\l.'ar no~ I.'or ~ßtippa'ö $to'oe,1'0 bränst ft~ 'oie ~t'a9c auf, in Itleid)em mer9ärtllifl l1,eibe m!etfe alt,einan'oer jlegen; ja Itlir Itlerben fl)!llei~ au ber morauGfeßulIgbe're~tigt, bl1~ l1ei'oe !merle mit einall'oer irgen'o Itlie l.'erltlCln'ot fin'o.Xliirfen Itlir nun bflt ~n9alt 'oer S{oGlUograp'9ie aiG' 9illrei~enb .be..faunt \')o\'audfeßen I 1'0 ItlUfl uuffe uild)jle 'Uufgalle fein I aUG benijragmenten I.'on Wgrippa',G m!erf, 'oie ijrall'ofen p. 196 c. 33. alt­fammeußefleat 9at, ein «llgemeiuel'l UdgeH üoer ben ~n9alt beffer­ben au geltlinnett uub eG bilnadj mit unfrer S{O(inl013raP9ie AU \.)er ..eieid)en. :nie CommentarH ~rßrivpa'G ent~idtelt bie 'Uudbe9nuull'ocr t!änber iu ~änge Ullb muite unb ben Umfl'lng 'ocr einadnen~änbe\', spro\.)inaen, ~l1fdn, stüjlen ultb IDleere, foltlie 'oie (iflltfernungbel' gegeuuberiiegenben stiillen I.'OU einan'oer, ber ~nfdn Mm ijellfanbe,aud) geltauel:e 2(ngabeu über 'oeu .\!auf tier ijfiiffe mit IDla(lfl'6eflim..mnngen bet ßan~en ~änge foltl()~! ar~ tier einae(nen an ipnen fie..aen'oeu Stabte \)OU eina!lber f enbfi~ aud) eine ~l"gabe bel: in 'oie..fen {!ätl~ern un'o 3nfe!n wo~nenbelt mWer unb .ortf~aften.

3n unfem Sfo~moflravpie ~nbelt Itlir bie t>!u!Sbe~ItUltg l.>er 3n.fdn in ~linge nnb ~reite unb altlllr aum 't9cil in i>eufe!&en ,ga~{..,,"gabelt, foltlie gieidjal'tigc 2ltlgaben iibel: ben ~auf bel' ~Iüffe I 'oieliIntfernultgen ber ~nfl!ln \)0" ben stiijlen unb 'oie 2(u6be9uuuß bel'ftii~eu. :nil! ~ntfernung einaefner stiijleupunfte Mn einanber ~n.

ben Itlir in bem fogeuquntcn Itinerarium mal'ilimum, baG ben altlei·telt $tpdl tleG fogcnllllutelt Itinerarium Anlonini altClnla~t f Itleidje

{leibe in beu lI1eiften Ullb ~Itlar ill ben äHellen .s:anl.>f~riften aftl alttier !foGmograp~ie gl'pörlg beßei~l1et Itll'r'oclI. SPlflliuCl unb uufre~O(lmOflrap9ie, ober I.'lcill1cpr 'oie au betfeiben 8fp6rigen ~tilterarklt,

teunen 'oie mömifd)l'n ~IUlbftr(ljicli mit i9reu Staticlleu (mansiones),Itle(~e QlI~ (luf ber TablIla Peutingm'jana allgegellell ~nb, a5ergt

Page 21: -08-1853 RhM-Platzierung 5 · / l\'1arcum. nem pallalium Neronis in monte iuxla Sanchull re trum. lIem pallatiulll Oclaviani prope Madam rotundam. Pouo Bunt areus triumphales eomrnendandae

un~ ilie ~,ommelltlll:iell be~. ~odppa. 397

Plin. VI. 26. @~ ttlerben bie 9'l1llUeu ber mötter, ttlddje bat1mömifdje meidj vettlo~llen, heim ~tiniU(l nadj ben .(!nllbern, biefie Vettl09lten, aUGfü9rlidj IIngegevell, even fo 31191 uull 9'lalUen bel'€5täbte, oft fogar bie ßa~( ~er ~ettl091ter ~. ~. Plin. 111. 4 u. 26,ttlovei offenbar bit ~i~en beG allgemeinell (fellfu6 6euu~t fein müf";fell, fitr ben bie mermeffult9 allge~eat ",at uno beffett mefuttat o'lIeßlueifd mit belll!lt bet lBermeffullg I)on fllgripPIl l1enu~t fillb. ~ne(l

biefed pnben wir in bel' !toGmogrll\>9ie, Wenn aut{! nur in biimll,fe,r un\.lon~&nbiaen WUGaügen \l)ieber, inbem im erftet! 5tgei( IlneGnur nlillj ben 4 5tgeUen aufgeaä9lt, im aweiten, bet bit ~Ilge nnbbie GSJrenaen bel.' eill~etuen ~anbel' gen'lUer befdjrei6t, nUt bie ßa;'bet in jebem wo1}nenben mölkt fetten, bit 9'lamen Ilngefü~rt werben.1).em QJrunbdjal.'llfter nallj greid}t nufre n'O(lmogrllp1}ie ben (fommentllrlenbeG ~9dppa, ",ie \l)ir fie lln(l ~riniud fennen lernen, benen audj'j}{iniu(l' Ilanae @)eogtap1}ie fo &9uhllj (ft, bafj fie I)iei ;än~!Jel' f>e­nn~t ald genannt fdu mllV. ~l'(lubfetl bemern N. 33. p. 195: ,,?!Bh:mödjten gern etmitteln, ov ~rilliu~J aU~tr 'oa, ttl~ er ~Ilrip\)a uament.lidj Ilnfü~rt, tlcltfer~en aud) fonft l10dj (lenußf, \l)tl1n nilljt oar ~ur

@)runbraße~ ber fdmmtlidjen ~üdjer genommen ~ave, in weldjen COIl­

!inentur situs, gentes, maria, oppida, portus, monLes, Humina,mensurae, populi, qui sunl cl fuemot." ?!Bir rönnen i9m abernidjt vei/limmeu, wenn er 1}inaufiiot: ,,~f&er cd feplen ~ier' alle fellenStü~en , um irgenb ein mefuftat au gewinnen, lt1eldje~ uidjt allet?!Ba~rfdjeinlil\lfeit ent&e~rt." 3n, ber~rage feibft (le6c1djnd er fl\lonfel&~ 'oie ?!Ba~rfd}einlidjfeit. mlit müffen gfeillj ftagen, ",eo~ar& wirbfür oeltliffe ~eflimmlllt!leu eine ~utorität genannt, für anbre unbal\jat bie meiften nidjt ~ 1)a aeiot cd ~dj bann, bop er feine .oueflcnbefonberd bn nnfüprt, ttlO vebeutenbe 2lblveidjun13 ober Unrtd}erveitin ben 2lngabcu fidj fClub. Snbep wirb 2lgrlppa aul\l nam9aft oe.madjt, wo feine ~erfd}iebelle 2lnga6en ftdj finben, uiefleidjt, \tleil eranein bie rolaape gab, uub ttlieber uerfd}iebene ~ngauen mitgd~ei(t,

o9ne ba~ 2lgtl\>p(l'G 9'lame genannt wirb! ~liniu(l 9at mit wenig2lut1na9men 'oie ~nßa&en, 'oie et b~d) \l)~9{ bei GSJl'ielljifdjen Slljrift.fterrern mei~enö iu Stabien auögebrulft uorfaiib, auf mömifdje rolir"lien nbudd, in ttle(iveu bie mömitlljen IDleffungen angcaebeu WarelI,

Page 22: -08-1853 RhM-Platzierung 5 · / l\'1arcum. nem pallalium Neronis in monte iuxla Sanchull re trum. lIem pallatiulll Oclaviani prope Madam rotundam. Pouo Bunt areus triumphales eomrnendandae

398 Xiie $fo~moßta'P~ie beo ~aifeto !ugujlud

\U(I6 'oie merolcic{lulIß l1lefentlic{l erfeic{ltel't, (I(let au" hem !nilntifc{lenIDl(lA~ nidjt Auf !niimifdje Ouellen eil fdjliejien ge~"ttet. ~jl ltIlll

fdjtlll fiir eflle groFe ß"'91 l)1,l1l ~rl1g(lben \!lgrfp'Pit $)Cluptquclle beG~filJiuß fitr feilte ID1Cli'ljibejlfmmultoClt I fo burfen l1lir fc{lon beG9afbllllue9meu I baU bal'lfeJbe m3erf 'oie OueUe ijl, tuo feine' !utoritiitgenannt mirb ,eumal 'oa bMi m3erf bed !grippa balb nallt911ften®ricdjclt, (laIb lt1tgenaltl1ten @cwii9rl'lmiil1ncrn el1tgeoenRefc~t, unbald Q)rullbIage jelter mscHfarte allocgelien wirb I 'oie !ugujlllß im~ortfcud bcr 'PolCl audfii9rcII HcU I alfo IDlalljie fitr (l { ! e {länDereut9nrtell llut~te CU!· 2. 3.). ßl1lar 9Clt Cl' nuper !grippCl IIOdj 3\tleian'orc !niimifdjc @cwß9tamonner, einen ßeitgciloffen !grfppCl'lS, sm.,Zerel1tiuß mano unb eincn fpätern, ~iciltiulS smUclCltlud. lBeibe fön"llell aver ard merfaffcr cnc~rroplibifdjer m3erfe mit \!lgrippa aar lli4jt'OergHdjcu tuerbcn unb jln'o offenvar nur anocfÜ9rt, ",0 fte aul.1 einemtuenißer befallntcu 6djriftjleUcr ober aul.1 lBcridjten !nömifdjcr lJdb.§errn tt\ll1leidjenbe 2lu9aben l)atteu.

(lfrfdjeint nun !grippa 3I1g{eid) all.1 :t§ei!nel)mer an be~ ~er"

meffullß unh ttlG mcrClrbcitCl~ berfelben 3unt 3",ed: einer alIgemeinen@eogfapyie uub €3taHjlif, 1mb fün'oigt fldj unfre ~olSmograpl)iel

tueldje im IDlitldnlter fÜr Cosmographia ober Descriptio orbislerrarum Augusti Octaviani angefel)en tuirb, arG (lfrM6l1ip evenberfe16eumermeffunß an/ fo riiBt fidj an l;!er urfpdinglidjell(lf iner{ci l) ci t bie fer br ci bi I'l l) er f ii r i;l er fdj i eben 9 Cf>

l) alt enen ms er f e um fu lueniger 3tueifeCII, all'l (lud alten Sdjrift?fteUern 'bidl)er fein anbred geograp§ifd}el'l m3ed l;! ef ~ r t 'nil'! ~u..ßU~G ßeit uadjgel1liefen ift, fofern uidjt vetuiefen ",erbeu fann, ba~

l'llirffid) ein Clltbred c):ijlirt l)at, allS bie l)on bet' descriptio orbislerranlln AugusLi OcLaviani nid)t l)erfd)iebel1eu Q'.'ommel1tarieu beß~gripl'll, l)on beuen \uir bttuu iuber ~odllloßrapl)ie bel.1 fogl'naunten\!let9feuß unh \\erlu\iu'oh'u m3crfeu fpiitcr uberartieitete !U(l3Üge oe.ft~eu.

So bteibt nodj 'oie eine Sd)tuierigfeft iibrio, tuic ber 91al1lc~ßri\)'Pn'G, l1letln Cl' a{lj merfaffer genannt tuar I l.\etloren l3e~en

founte. IDll ~ßrip\)a bie m3ertfarte Ilid)t fel&ft aUlSfiil)rte, fo ijlllUd) ","l}rfdjeitlrid), l;!a!l er bie Sdjrift, nadj bel' er fie aUG3ufül)ren '

Page 23: -08-1853 RhM-Platzierung 5 · / l\'1arcum. nem pallalium Neronis in monte iuxla Sanchull re trum. lIem pallatiulll Oclaviani prope Madam rotundam. Pouo Bunt areus triumphales eomrnendandae

nllb bie (folttmentarien beG ~nrippli. 399

beabn~tigte, Iti~t fdbfl f1mu16ßcgcucn ~"be. lBeforote aller ~ttoulf

Die i)crliu6gaue feTufl ober burd) anbre, fo lall ht bel' matur beGaBcrfl'l, ba~ eG mit ßufa~in, befouberß mit omddJen 1)ocmnenteni'nfcycn iUerben mu~te; bap l!lgrippa'(I lJlaltte uid)t I.loranllanb,fon'oeru nur im [gerf fefvfl nrß ~eiter \ler !Bermeffungeu, arG !Ber~

arbeiter berfefucu alt iUiffeufd)aftCi~en ßltleden unb arG €5ammler\'er\lJanbter moti3cU ~ltm ßltlea bel' aBelftllrte genannt ltlur'oe. €50er'flirt fid) \.lolIllattbi9, ltlfe spfiniuß baß aBerf n\ld) feinen tlerf~ie.

benen :t~eifen, 'oie eingefügten ttrfunben af(l !.lOu ~11gulfuß ~mii~"

reu\l, ben i)lUlptt~dr arG Commenlsl'ii Agrippae ue3eid)nen fonnte,o~ne ba~ baG gan3e aBed biefen 'titel fü~rte. ~er !BermefftlUg'"berid)t lltu~te in .feiner l.lol'ffUin'oigell @ejfart neben benienigen, ltleld)cber !Bmneffu1tg in ben \.lier i)mlpt9dren I.lorfllluben, ben ~arbut.'l *)

ala mit ber ted)nifd)en, ben ~{grippa arG mit ber a'ominillratitlelt~eitull9 bed Ban3w Ullterne~ntetl(l lieauftrllgt nennen. Sc fottntenidjt ltUt: im ~htßjltge ~{Bdj.lj.la'l.'l mame feid)t l.lerforell Beyen, folt~

'ofrlt ed tonnte bai3 [ged aud) mit bemfe!lien V1ed)tc arG bad bet.'l~u!lujl'(l lieaeid)net , tttu~te aoer al<l eiu l'!u<l officiel'fell IDocnmentenun'o fd,rriftjlelIl'rifd)en unll ted)nifd)en ~cijlun!lelt ilufamml'ltg!'feete<laBer! im @allile1t gen>öyn!id) 09111' ~nßalie bel.'! !Berfaffert.'l anflefüyl't\tlerben. UIl'o bll~ bk<l gefd)e9eu, iUer'oen tuir gleid) feyell, ltlllß ilu­gfeirf} ieben ßltleifel alt 'oet efinerleiyeit bel' aBer!!' beG l!lußuft unhbeß l!lgrippa unter fid) !:Inb mit bem OrigÜtllf unfmr SfoOmogrllpyief~ltlinben ldpt.

:lD er <r 9'" r I) grap 9 '0 e ß @i h (I li O.

IDIlG ~rlleuni~ 'oer Unterfud)uug llejleyt 'oeltlUIld) 'oarin I '0 Il tJein aud bel' !Bermeffung bed V1ömifd)en V1cid)ß unter3. (f afetr nu b ~l u ß U ft U GYer I.Hl r ßeß Il U!l encd aBer f i' 0 U~ gd pp a an!l eIe 9t, I.H1U 21 uII u jlu (l I) ber Il uf beff c1t !Be r"au laff 11 U9 9er aU (l ßegebe u e): i ft i I' t ~ abe, '0 a (l benID1aatloellintluuugcu beim SPlittiuG uttb bRburd) autV

") mHf dj I @'5, 481.

Page 24: -08-1853 RhM-Platzierung 5 · / l\'1arcum. nem pallalium Neronis in monte iuxla Sanchull re trum. lIem pallatiulll Oclaviani prope Madam rotundam. Pouo Bunt areus triumphales eomrnendandae

~e~ 60liuuß unb ~fibol'u~ 3um @runbe liegt, unI>ball bll\Hn fpater üuerllrbdtdemU~3Üßenocf) l'orljau,ben finb in bcr stoGlItograpljie beJ3 fogenannten me­t Ij icuJ3, beG ~ uli UG .po n 0 ri ud, D r 0 f iud u nb l' er,I\l a n'o tc n n I,) dj Ij a nb fdj r if t f i dj l' 0r Ij an I> cu cu ßc 0 0 l' a­I' Ij ifdj en ~ etf en, fI,) IU i e iu \:l en !Jt e0ion arie nun b I))l i~

rabifien ber 6tabt !Jtom unb ben 3tinnarien bersp r 0 l' i n3enun b b ed roc ce nß. :;niefe Unterfudjun13 fittbet bellbaG (frlJe!lUi~ ftdjerllben 6d)1l10ltdu nur in bem .BeuguiF eineGgfeillj3eitigcn 6d)riftjtert'erd un\:l biefer i~ bcr @eograplj <Strabo.

6fra'&0 vat {lefanntficy 3u fdnem m3crl \)Or3ügfillj ®rielljifcf)e_.ouencn uenu~t: ~afeiuifd)eu <Scf)riftjteffem enffeljllt er fajt nur Iji.1l01'ifdje 9?oti3cU: benlt fcebjl bie 9lömifdjcn .pi~odter voten i9m(luper 3uIiUG ~lifar lucl1ig oeograpljifdjeit <Stoff. mömifdje @co.grap1)eu aber gar, eG bama(s,'l (<Stmuo fdjrielJ 20- 24 3(1)r p. eh.)auper bcm hcfprocf)encll m3erf bed 2IgriplJIl unb mugujt nidjt. m3enl1wir nun [tnben, bajj 6traho, bel' meijtenG auel) 'oie ~J1C1C1fjuefHm.

mUllgen aUG @l'ieel)ifdjen <Sdjriftjteffel'n in <StIlbien aUdbrih'ft, mit.unter (man fann nilljt ltlo1jf anbcrd benten, ald bap bieß gefdjeljen,ItlO 'oie @riedjifdjen bue!!en elltltleber im <Slid} Hellen, .ober lUeniß'ftenlj nicf)t ftd)er genug flljienen \)gf. VI. 3. 10.) biefefben in mö.mifdjen ~)J1eifen llugieut, bClfb 'oljne 'oie tlucffc an3ufüljrw, bafb einm3erf, baß er Q XW~orf?u.rpor; be3eid)net, IIfG tlueUe nennt, fo folgtfajt not1jltlenbig, ba~ ba(j ein mömifd)cd m3erf un'o ;Itlar ba(j bed~gril'pa unb 2lußlI~ fein mu~, 3uma! ba biefeG m3erf 'oie ~Jlall~~e­

fHmmuußcn oum .pauptin!laft 9atte. .BluAr fennt er 1)ie unb '(1'1

eine 9Jlc9r~eit \)on ~ugaben in mömifdjcn ilJliUien, un'o wir fön­nen lIud ~rinind fdjHe~en, ba~ er bClmit spo!~biu(j, ben ein3igen@ried)ifd}en <Sdjrift~cUer, bel' mömifd}e- IDlAa~c gibt, unb marrontfiut, aUeilt biefe lUenigen 6teffelt tönnen iri mcrg!eii9 mit ben3a!lCreid)clt 6tcUen, oie nur ein e ~nßabe fennen, »Oll 'ocr in benmdjten aud} 'oer XWi.!0rQI;rpor; aua'oriic'ffid) a!d .ouef(e geuClnnt Itlirb,oar nid}t in ~etrad}t fOllllltclt. 60 i~ benn aud) omitG l)on .pec,ren (de Fontibus Strabonis commenlt. soc. I'eg. seient. Gott.rccent. Yol. V p. 118), l)on La Porto Duthoil (SUI' Strabon I

Page 25: -08-1853 RhM-Platzierung 5 · / l\'1arcum. nem pallalium Neronis in monte iuxla Sanchull re trum. lIem pallatiulll Oclaviani prope Madam rotundam. Pouo Bunt areus triumphales eomrnendandae

unb 'oie (illmmel1taden bt~ ~adHl'l. 401

p. 104.) 1tnb l,'lon ~etrouue (Recherehes geographiqUt)s cL criti­ques sur le livre De Mensura orbis terl'ae Par. 1814 p. 158)

'ocr Xfi)QorQdrpo~ fur m:SriVV>l'O (fommelltllrielt erfallllt ~or'oell, ~o~

bunt) nid)t nur 'oie ~iuerreiljeit 'ocr !!Berte beo ~IU9ufl uun ~(ßrip~

pa, foltbem aud) l>>lß !Eurljauilel1feiu betferben J,l~llte m:llgabe beG!Eerfilffm~ in €5traf'o'ö 3eH 'bcP~(lßt ~irb. ':Öetll1lm~ Q':(llJ\'ogr.w1}ift ein !!Berf 9011& UOI1 berfelbeu mefd)affenljeit ~ie bie Comm'~I1­

tarii Agrippue; ~liren aber"3\l.lci b~ar ll~nHd)e aber bon) l)crfcljie..bcue !!Berfe ~ l)orlj!1ltben oe~efen, foljätte iEittabo biere lnttcrfd}ci'ocnmiiffeit; 'oie. aUßemeine 58eacidjllullg (liFt l)iefmclj'C mlf ein nUoctl1cÜt'bcfallute6 !!Bert fr9lie~en, l>il\~ feiner nciljern 58e3eid)nUll!) beburfte,~obei nicljt 9alt3 uner~ebiirl), ba~ !lieui! in ber ~illfdtUll:1 feilte~

!!Berftl '.oie @leooravljie beG 2lußnftllG, ßerabt ~ic iEitrabo, mit 'oemim ro1ittdarte'C fcltenen mallten Chorographia 11Cl111L !la, CG \)ic{fd)l\1ieriger un'o !lei !Eerßffeutrid)uug beG $textee (\Jeffcn mer~eim'Ci ..d)nng eben al\1 !El>rurtpei! vcfeitigt i~, uui) wnte e(l niq,t f(pon tWfd)e\len; burd) iEitrllbo ~ibetIcßt würbe) iiVerfCumß \ual, Die IDlqafieaM bern ~\Utlicuß 3u yofiU I fo i~ e(l fd)ou cUt pd) waljrfd)dlliid),'c>q~ C6trafll> \Jen $te,d 1>0r fiel} 9aUc. !!Bemt cl: i>cnfdlkn nun fci~

llfl1t llefHmmten !Eerfaffrr aufd)rdbt, fo crHärt pd) ba!$ llu\1 1m: $1'''

fd)affeugeit beG !!Bcrfd ~ill!iingfid} 1l11'c> {lc~iitiflt Itlicberullt, waG Itlleuocr biefeltJe l/ertltuttjet. .l)iitte i9m eine deseriplio orbis lenurum

untn~'bem ?namen beG Staifcrt! \)OrgdfgCU, fv wurbe er i:oM fo \\JeltlglJer"fd)~ießclt ,aueIl Mt! ))en 91anu'u 'ocCl 2lgrippa, ~(lIlll)ad !!Berf\\Jid!id) 'oef'fell mameUlllI ber ®tlm ßctrilßcu \illltc. 2lnffaUrn'o 'brcibt co immer, ba~er filft über '\ließ )!Bett llitgCllbG geltauer auafprid)t, wie fiber bie meljlclttluefien, unh elS i~ l\Jatjrfc{Jeinfid}er, haO eine fold}c lJlad)\\Jdfllug In eilterber uiefeu ~lictcn i.'crforelt geßanßen, ara ba~ fie 9aruid)t gegeben fci. IDlanfÖlIntc ftaßen, ob er nic{lt ben ilffettlridj oufgejlcfffen Orbis piclus

felbjl meinte unl> \)011 bemfelben feiltc !JJ1.1ilVe entfetjnt 1)a{'I'. !l(uf"faaenb ware c(l nnn at'lctbing(l, ba~ ®trabo, bel' in 9?Ol1l fo lallgefld} (ltlf\lie[t, bel' fo oft uon gco[jtil\l\lifcljen Sl'artl'll fpl'tc{lt, nicVt belin !Rom ilffelltrld) aU(lgcpl'fltett !!BI'Hfarte nmnYlltc. Hilb c(l i~ ~i(i

ießt fdlle ®PUt uatl;ocll,ltl'fell; obcr fÜ' fcl>H uid)t, ja flloar bit' 311­fammengcp6rigrdt mit ber 'befprl,'ld)l'l1l'n S{oGlltogrop\lie ~lItOllft'(l t\1t1)

iDlll[. f. 1J)~llol. ~1. W. VlH. 26

Page 26: -08-1853 RhM-Platzierung 5 · / l\'1arcum. nem pallalium Neronis in monte iuxla Sanchull re trum. lIem pallatiulll Oclaviani prope Madam rotundam. Pouo Bunt areus triumphales eomrnendandae

402 $Die $fl)dmoß\'a~9ie bet! Shifnt! ~ugullU(l

2l'gtippa'(l, feinet .Beitßenoffeu, i~ beutriq, ßeuuß altgegellen. Q;(l~d~t n&m{il9 H. S. 17:

nhl'Cj1:ov o'~ &dJ..UHU rEWr(!rl,rp~l Kai (JXi1tt(J,'li~H nlilr~il, KOÄnOV'; dllE(JrU~o,.di)"1 Kai 7!EArJ.Yil t:ai lloq&,.tov~, 0tt01«)(;0'8 la&ttovr; Kai lE~~OV~(jOtH; Y.fu'ay.prt.;· 7lQOfJÄattfl«i'OtJat 08

t ,"- ,\ t;'f j \ Ii _ I U

TlUlll1 y.ut Ot nOtattOt Y.CH 7;(1, 0(J11. utU ra(J TW'/i TOHWTWI' 'Jlltit~

QO!' 7:ti Kai ;'t}v1l lw.i nOAIiWlJ &iaw; ~iJrpvci, Ev~i'O~:Jr;aul' Kat'

'lJUa nOty.l'J..ttUm , ,8awlJ tt~aTO' 8aTU1 (j XW(J °r (J a cp t K 0 ,nip us.

~e~eid)ltd 6 xW(Jorl,Hlcp0'; eine bellimmte Sl9tift, fo il1 raum~u '6e~weife(n, baF 0 lWf!0yqurptlifi, llt'J'fAs im @egenfa~ beG r~w­

'1(!acptl'.Or; ntva; 11. t. p.' 68 C. bie ba3u ge9ötlgc Ratte ift uul:3war, WellU biefe Sq,rift bie 1.'l\l11 2htguP rebigideu ([ommeutarienbeG 2l'g\'ip~a, bel.' uad} benfe{&eu gcar{leitete Orbis piclus, bie llBdt.fArte in \:ler ~aHe 'ocr spofa, bie gell1iij Ofcid) burq, 9lad}bil'ouugen~erbreitet uub geluö~u(iq, mit ien~m ~uq, \)erbunben feiu moc!)te.mlenn el'! uod) einer wetteren ~cgriiubitttg 'bebarf, f;) erillUmt 'Oie""beren 1!OIy.o.,.Hua, ll1dd}c ucben 'ifLii[elJ,uub ~crßen genannt \\lel"bell, an mand}e Ueberblcibfcf bel' 2(rt, wehte 'oie, Tabula Pculill­geriana eut~äft. €>tr(1)o fe~t offenbar bett lWfjoY(Jarplr.ü.;

blli>utd, in eiuen @eoeufa~ ott ben iiill'lgeu ßeogt"p~{fd}ell starlenunb beaeiq,net i9tt aIG eine Ud !Boge(verfpec!i\,\e, ll1ä~renb 'oie iihri­ßeu, wie uad} bett starteu 3um sptolemäuß, bem !Bol'bi(b bel' unfti.gen, aU3Und)meu {ftf uur f~mborifd}t ßeidjeu ent~ieUen.

@ropfurb freiHr(:! in bel' !Bombe an feiner Ueuetfe~ung beG6ltl,bo p. XLI meint r unter bellt ([~ol'oora\>~od fönnte ~or(p~a'd

mled fd}otl bef,l}alb nid)t I:lerftanben ll1et'oeu, ll1c{f heffell llBerf erft742 fertig aeworbelt 1mb 9mmßgcoC(Jen fei, Stmoo aber fd}on 725- 28 in 9lom oewefcn fei. ~llIein i;liefet (fillll1allb ~erfiert aaestraft, ll1enn wir C(\l)(ioen, 'oafj €>h..a'&o \,lid fpatn (lid 3UlU 3al}r 77f>ftttiel1, aIfo natq !Botfeubltng ted Orbis pieills uni> .pmlUßsabe bel'tJ:ommeutaricll beG 2l'orivva, ölt eiuer .Beit, 11)0 er aIfo haG eine in~Ufdjl'ift r baß antere in lYlac!Jilif~llltS »I,lr ftd) 9abeu fonnte, wiellAG und) feilten" eioeueu llBoden nid,t au'clerß augenommen 1»erbetlf(iIUI. IDAG fottute er in 2(fien fo gut alG in moUt. ~iiUe er

Page 27: -08-1853 RhM-Platzierung 5 · / l\'1arcum. nem pallalium Neronis in monte iuxla Sanchull re trum. lIem pallatiulll Oclaviani prope Madam rotundam. Pouo Bunt areus triumphales eomrnendandae

tU b bh I! " mmeII ta den b ed ~ ßl'i \)1>11. 403

bie ,pQlle in m"m gemeint, fo miiute er fid) anberß andaef~rl,)d)eu

~i\'&en.

3t1be~ ifl ein euen fo groj'je\: Unterfd}fel:J Awffd)en bem Orbispielus beß POl'licus unb bel' Tabula Peulillgm'ianft atß 3wffdjeubem illlll ~{ußufl tebigideu l!~oicßr"vpen unb bellt fihnmedidjeuCi,mr"t ul1fmr Sfoßmcgral'1}ie all3Ulle9men. ~dbe fOllntt~n balleiim lifillActllW '6eiidjtigt, auer l'Iud} iler\mM werben. :Da biefe mer~

dllberungen in bem eincn 2Berf tllll'l'&1}&llgig llon bem l'I11bmt 1l01'(Jilt~

gen, fo edlären fid} barauG 'oie ie~t llwifdjeu ber Tllbula Peulill­geriana einel'feito unh ber S!:oßmogravpie unb ben 3tinercll'fen an­bmrfeitG l)Ol'~anbellen Unterfd)iehe, lUeld)e bemnQd} nidjt '6mdjti­gen, eine urfpriingtid}e ~6lUeidjullß anAulleljmen. 3m ~@(ln3elt patbie Tabl1la Peutingeriana meljr l:Jat! ~nfe9cll beG tj6tjmn \!nter#ttjum(l ußwa1jt't. :Dod) müffelt ojfen'6m !Berber'6ullgcll ~"tt gefun­ben 9aben, lUie 3' m. in bel' !Ber'6inbung beö (SJangelS mit beut ~i$

griG. :Die 3tinCfatlc!i leibeu fo 'gut 1110 bie Tabula PJulingeriana'&efou'oel'ß <tn merbel'{inifj ber .3a9fcu, i'l1lfjerbem ,,!Jer I1lt .eilcf!'n•.3n einer genauercn (SJefc'9ic9te. bCG fe~ft ~icr aflcr etojf,

2Beuu elS im 2lftgemdncn geuußt, nUfre feyr \.\011 einanbcr all"Itleid)el1beu :texte ber $fO(lmoßra~9ie bcg fogcl1<tul1tel1 ~lej9icug iltt~

bem .pl1ttO~ Ultb Sc9ufge'braudj 'ocr fO unlviffcnfc'9aftHdjcn alt! uUlUif"fen'oen ~"9r9uuberte n. 1!9r, @e'6. Alt· erH&reu, fo fC9U el.'! boc'9uic{lt I1U 9totiacu uno iunertt ßellßuiffcu, lUelc{le "uf bie @efd}id}tebeg :texte" eiuigl'ß mc'9t \\letfen uub baG 'billger oelUOnltcnc aTcrnf­tat nidjt nUr l.ieftätigel1, fonbenl 3ttgfdd) nrtiirell, lUie man biG ie~t

bil~ lU"pn !Ber9iiUni~ »edennen fonnte.

(ß'odfe~u1l9 folgt.)