Friese Rassen en Gewassen...voor de telers die voor het Werkverband zaden telen. In de brochure 'Een...

Friese Rassen en Gewassen

Johannes Spyksma

INHOUD

INLEIDING

DEELILANDBOUWGEWASSEN/LANBOUGEWASSEN

A.KNOLGEWASSEN/

KNOLGEWASSEN

AardappelenRapenKoolrapen

B.OLIEGEWASSEN/

OALJEGEWASSEN

VlasRaapzaadKoolzaad Dederzaad(Huttentut)HerikKarwijHennepHop

C.MEELVRUCHTEN/

MOALFRUCHTEN

RoggeTarweGerstHaverBoekweitGierst

D.PEULVRUCHTEN/

PULFRUCHTEN

BonenDrogebonenSlabonenSnijbonenPronkbonenTuinbonenVeldbonenKapucijnersErwtenPeultjesLinzen

E.UI-EN

WORTELGEWASSEN/

SIPEL-EN

WOARTELGEWASSEN

UiWortelenCichorei

F.BLOEMGEWASSEN/

BLOMGEWASSEN

Bloemkool

G.STEELGEWASSEN/

STALLEGEWASSEN

Rabarber

H.BLADGEWASSEN/

BLEDGEWASSEN

Tabak

I.GROENBEMESTERS/

GRIENBEMESTERS

Klaver

DEELIIDIERENRASSEN/BISTERASSEN

A.PAARDEN/HYNDERS

Friespaard

B.RUNDVEE/KOFEE

FrieseRoodbonteFries-HollandseZwartbonte

C.SCHAPEN/SKIEP

FriesMelkschaapZwartblesschaapBlessumerschaap

D.HONDEN/HOUNEN

StabijhounWetterhoun

E.HOENDERS/HINNEN

Friesehoenders

F.GEITEN/GEITEN

Landgeit

DEELIIIFRUITRASSEN/FRUITRASSEN

A.APPELS/APELS

SchonevanIephofDokkumerNijeDoekeMartensAmbroPresentvanFrieslandZoetevanderSchootRoemvanDrachtenMinneDankertappelLilianeappelPitOranjeMarijkeMeuappel

B.PEREN/PARREN

HallemineBonne

C.PRUIMEN/PROMMEN

Wichter

D.BESSEN/BEIEN

Silvergieter'sZwarteStanzaSintAnnaKorfke

E.OVERIGFRUIT/OAR

FRUIT

MispelKiwi

DEELIVHOUTIGEGEWASSEN/HOUTIGEGEWASSEN

A.BOMEN/BEAMMEN

B.STRUIKEN/STRUKEN

C.KLIMPLANTEN/KLIMPLANTEN

D.BRAMEN/TOARNBEIEN

�3

DEELILANDBOUWGEWASSEN/LANBOUGEWASSEN

INLEIDING

Inmaart2005werdbij'ItGrieneNêst',Bosweg1ateSumar,het'KenniscentrumvoorFrieserassen'opgericht.HetCentrumsteldezichtendoeldelandbouwgewassendieinFryslânhunoorspronghebben,ofdieomdatzeervroegervoorkwamencultuurhistorischverwantzijn,teverzameleneninstandtehouden.Voorzovermogelijk,wordtbovendiengeprobeerdzeindehobbysfeerofberoepsmatigalsstreekproduct,bijhetcultuurtoerismeofbijonderwijseneducatieweereenpraktischebetekenistegeven.Omdat'ItGrieneNêst'eenanderebestemmingheeftgekregen,wordtdezorgdiehetnadienopgerichte'PlatformFrieseRassenenGewassen'aandeFrieseofmetFryslânverwantelandbouwgewassen,dierenrassen,fruitrassenenhoutigegewassenbesteedt,voortaandoorhetPlatformuitgeoefendbijhetFriesLandbouwmuseumteGoutum.

�5

INLEIDINGBIJDELANDBOUWGEWASSEN(DEELI)

Hetinstandhoudenenvermeerderenvandeinheteerstedeelvanditnaslagwerkvoorkomendelandbouwgewassenbehoortsinds2010totdeverantwoordelijkhedenvanhet'WerkverbandFrieseRassen'.Ditheeftin2016bij'Vijversburg'teZwartewegsendeendemonstratietuinvoordetotdecollectiebehorendelandbouwgewasseningericht.In2018wordterookzo'ntuiningerichtbijhet'FriesLandbouwmuseum'teGoutum,waarmeehet'PlatformFrieseRassen'isgaansamenwerken.HetPlatformiseenfederatiefverbandvandeorganisatiesdiedezorgvoordeFrieselandbouwgewassen-,dier-enfruitrassenendeinFryslângenoteerdeoorspronkelijkehoutigegewassenopzichhebbengenomen.

Dekeuzeomlandbouwgewassenindecollectieoptenemen,berustoptweecriteria:zezijninFryslânontstaan,ofzekwamennaardeprovincieenzijnondertussenzeldzaamgeworden,daardoorzijnzetotdeFriesecultuurhistoriegaanbehoren.Sommigeervanzijngeschiktomerstreekproductenmeetemaken.

EendeelvanhetuitgangsmateriaalvandetotdecollectiebehorendelandbouwgewassenwerdaangeleverddoorRuurdWalrecht,destijdswonendinBakkeveen,nudomiciliehoudendinZweden.Meerderezadenvoorlandbouwgewassenwerdenbijhet'CentrumvoorGenetischeBronnenNederland'(CGN)teWageningenaangetrokken.Daaris,bijwijzevan'blackbox',ookdedoorhetWerkverbandinstandgehoudencollectielandbouwgewassenondergebracht.Bovendienwerdzaadverkregenvanparticulierendiedegewasseninstandhouden.

EenmeergedetailleerdebeschrijvingvandeFrieserassenwordtdoorhet'PlatformFrieseRassen'in2019uitgebracht.DezedientomdeFrieseenmetFryslânverwanterassenbijvermeerderingbinnenhuneigenschappentehouden.Bovendiendraagtdezedoorzegedetailleerdtepresenterenbijaandeerkenningvanderassen.Het'WerkverbandFrieseRassen'publiceerdeeenhandleidingover'Hetwinnenvanzaadenknollen'voordetelersdievoorhetWerkverbandzadentelen.Indebrochure'EenglobalebeschrijvingvandeFrieseenmetFryslânverwantelandbouwgewassen'wordteenoverzichtgebodenvandegewassendietotdecollectievanhetWerkverbandbehoren.ZiedelijstvanindePlatformreeksuitgebrachtepublicatiesachterindezeuitgave.

Inheteerstedeelvanditnaslagwerkwordendelandbouwgewassenbeschreven,diein2017totdecollectiebehoren.Erwordennogsteedsnieuweontdekt.

Omditnaslagwerktekunnensamenstellen,isgebruikgemaaktvanschriftelijkebronnen.Zewordenachterelkdeelvandezebrochurevermeld.Achterinvindtdelezerookeenregistervandeinditdeelbehandelderassen.

Indeling:

Delandbouwgewassenwordeninnegengroepeningedeeld:0knolgewassen,waartoedeaardappelen,derapenendekoolrapenwordengerekend;0oliegewassen,hetzaadvandezeplantenbevatolie;0meelvruchten,waartoeindezebrochuredegranenenhetboekweitwordengerekend;0peulvruchten,waarbijdebonenendeerwtenhoren;0ui-enwortelgewassen,waaraandeindecollectievoorkomendeuien,wortelenendecichoreiwordttoegerekend;0bladgewassen,waartoedeSumarderOorlogstabakbehoort;0bloemgewassenmethetrasdeKoudumerBloemkool.0steelgewassenmetderabarbertypenLioessens1en2.0groenvoeder-engroenbemestersgewassenmetdeFriese-GroningerWitteklaver.

�6

A.KNOLGEWASSEN

Aardappelen

Rapen

Koolrapen

�7

AARDAPPELEN/IERPELS

DeLatijnsebenamingis:Solanumtuberosum.Aardappelenzijneenjarig,zewordenvegetatiefvermeerderd.

Kenmerkenenbetekenis

Deaardappelbehoort,zoalsdetomaten,totdeplantenfamilievandenachtschadegewassen.Deknollen,diewealsaardappeleneten,zijnverdikkingenaanhetuiteindevanonderaardseuitlopers.Zezittenvolmetreservestoffen.Pasgeoogsteaardappelenhebbenkleineogen.Inhetdonkerontstaandaaruitkiemen.Zedragenwit-,blauw-ofvioletkleurigebloemen.Sommigerassenbloeiennietofdragensterielebloemen.Hoofdbestanddeelishetzetmeel.Deknolbevatookeiwit,vitaminen,mineralenensporenelementen.Daardoorzijnzevoedzaam.Deplantgedijtinbijnaelkklimaatenopveelgrondsoorten.Zekunnenlangbewaardworden.Inmiddelsiseralsgevolgvanveredeling(ziehierna)eensplitsingontstaantussenconsumptieaardappelen,aardappelenvoordeverwerkendeindustrieenzetmeelaardappelen.

NaarEuropa

Zo'nachtduizendjaargeledenslagenboerenindeAndesinZuid-Amerikaerineeneetbarevariantvandeaardappeltekweken.BijhetveroverenvanPeruenChilikomendeSpanjaardeninaanrakingmetdedoorInca'sverbouwdeaardappel.Hetgewaskomtlangstweewegentussen1540en1565naarSpanje.Datzijnwaarschijnlijkroodgekleurdeaardappelenmetgroteviolettebloemen.DeoudsteafbeeldingstamtvandebotanicusCarolusClusius.

HetgewaswerdinSpanjeaangeplant.InEngelandtreftmenindietijdgeelschilligerassenaanmetwitteofviolettebloemen.Hetheeft100tot150jaargeduurdvoordatdeaardappelinEuropaalgemeenwerd.MonnikenzorgenervoordatdeaardappelvanuitSpanjezijnwegvindtnaardeandereEuropeselanden.Zijtelendeplantinhunkloostertuinen.Deboerenwilleneraanvankelijknietsvanweten.Omdatdestengelsenbessengiftigzijn,denkenzedatdeknollendatookzijn.Pasindeeerstedecenniavandeachttiendeeeuwwordtdeaardappelgemeengoed.

NaarFryslân

OverdekomstvandeaardappelnaarFryslângaanveelverhalen.Vaakisbeweerd,datdeachttiende-eeuwsegrietmanJohanVegelinvanClaarbergenvanHaskerlanddeeerstewasdiezerond1737

verbouwde.MaarvijfjaareerderwordtdeaardappelalineendoorhetstadsbestuurvanLeeuwardenuitgevaardigdreglementgenoemd.Zewordendanalopdemarktverkocht.HovenierJohanHermannKnoopverbouwtzeophetlandgoedMariënburgvoor'MarijkeMeu'.

KnoopgeefthaarhetadviesprinsWillemIVbijzijnbezoekaanLeeuwardenopdonderdag13december1742metdeaardappeltelatenkennismaken.NoelChomelschrijftinhetzelfdejaarinzijn'HuishoudelijkWoordenboek':"MenkooktdeAard-appeleninWyn,metzoutenpeper,

�8

OudeaPeeldingvaneen

aardappelplant

Mariënburg

vervolgensstooftmenzekortafmetverscheidenewelriekendekruiden.Zoodraalszedusafgekooktzijn,eetmenzeinSchyvengesneden,meteenBoter-sausje,ofmetSchaapenat."TegenwoordiggaansommigenervanuitdathetbeginvandeaardappelteeltinFryslânzorond1700bijSurhuisterveenmoethebbengelegen,protestantendieuitDuitslandwarenverjaagdnamenzemee.Van1720tot1729wordenbijSurhuisterveenaardappelenverbouwddoor'dompelaars',eenuithetbuurlandverjaagdesekte.MethunvertreknaarAmerikakomtdaargeeneindaan.Doordatdegraanprijzenalsgevolgvandeoorlogsomstandighedenschrikbarendstijgen,komtdeaardappelopdetafelvanhetgewonevolk.Ineendocumentuit1741lezenwedaterinEastermarindatjaarvaneneWopkeSybrensaardappelenwordengestolen.DeknollenzijnindiedagenkennelijkophetFrieseplattelandalroversgoedgeworden.

Volksvoedselnummeréén

Deopkomstvandeaardappelisvanonschatbarewaardevoordevoedselsituatie.Eenstuklandverbouwdmetaardappelenbrengttweeàdriemaalzoveelcalorieënopalseenroggeakkervandezelfdeoppervlakte.Doordeaardappelteeltkunnenveelmeermensengevoedworden.BovendienbevattendeknollenveelmeervitamineCenzijnzegeschiktvoorhetbestrijdenvangebreksziekten.Deaardappelteeltneemteenenormevlucht.JanBielemanvermeldtinzijn'GeschiedenisvandeNederlandselandbouw'datinBarradeelhetaantal'aardappelaars'tussen1748en1796vervijfvoudigt.VanuitheteersteproefveldjevandeFrieseMijvanLandbouw,dattussenTzummarumenFirdgumlag,veroverthetgewashetgehelenoordenvandeprovincie.Deaardappelwordtvolksvoedselnummeréén.Ookopdezandgrondenisdeaardappeleenbelangrijkgewas.M.J.E.Blauwschrijft:"Iederboer,bijnaiederarbeider,diemaarlandkankrijgenverbouwtaardappelen,daardezebijiederdehoofdschotelzijneenhoofdvoederbij'tmestenvanvarkens."E.Allershofvermeldthoein1818indeWoudgemeentenAchtkarspelen,OpsterlandenOoststellingwerfruimeenkwartvanhetbouwlandmetaardappelenwordtbeteeld.Kalveren,vaarzenenvarkenskrijgenindenazomergekookteaardappelenmetkarnemelk.

Aardappelziekte

In1845volgteenklap:deaardappelziekte(phytopthora)doetzijnintrede.D.Hellemameldtindatjaar:"daternamelijkeenziekte(...)onderdeaardappelsisontstaan.(...)Deplantwordtzwartensterft."Deoogstmisluktgrotendeels.

Hongersnoodveroorzaaktin1847inenkelestedenonlustenenopstandjes.IndatjaarplunderenHarlingerseenschipdatklaarligtomvroegeaardappelennaarEngelandtevervoeren.Ervallendoden.

Detelerszoekennurassendienietofmindergevoeligvoordeziektezijn.Indezomervan1891,alsindeprovincievrijwelalleplantenzwartzijn,blijvenbijT.D.vanderWeginHallumdeloffenvaneenbepaaldesoortfrisgroen.HijnoemtdezevariëteitdeHallumer

Gele.K.Haakmameldtlater,dathetdezelfdeaardappelisalshetDuitserasSimson.Datzoueropkunnenwijzen,datdedoorVanderWeggekweekteaardappeluitditrasgeselecteerdwerd.

AardappelenopdeFrieseklei

Rond1850worden,volgensJ.M.Doorenbosch,opdeFrieseklei31aardappelrassenverbouwd.Vroegerassenzijn;Botergele,Negenweekse,Poepen(vroeggele),Muisjes(zogenoemdnaardevorm),SaladeaardappelenenStoelmatters.BijdemiddenvroegerassennoemtDoorenboschzevenvariëteitenvande'FriescheGele':Dooitsen,Breedbladen,Klaas-Jansen,OudeGeelen,Groen-steelen,Slap-loffenenKrukjes.Deauteurvindtdatdezeaardappelentot"dewareFrieschewinteraardappelenbehoren."Hetzijn"delekkerstediedeprovincievoortbrengt."

�9

Aardappelziekte

In1890wordtvoorheteersthetBerlikumerGeeltjegenoemd.K.J.vandenAkkernoemtin'AandenmondderoudeMiddelzee'(1934)devolgendevroegrijperassenopdeFrieseklei:deBuskersofZeswekers;deBotergele(een'stijveaardappelmetgroteknollendiewitbloeit),deOudeofFriescheMuisendeHamburgerofStoelenmatter.DeBotergeleisdesterkstevanalleenvooreengoedopbrengstde"wiste"(=zekerste)omteverbouwen,schrijftVandenAkker.AanvrouweninLeeuwarden,waarvanverkoperswistendatze'buttergelennietlusten'werdenzesomsals"witbloeiers"verkocht.Pasna1860breidtdeaardappelteeltzichweerlangzaamuit.Indetweedehelftvandenegentiendeeeuwbeginteveneensdeteeltvanpootaardappelen(inhetFries:setters).DeFriesekleiboerentelenhunaardappelenopkruinigesmalleakkers,gescheidendooreendiepevoor.

DeGroningerakkerbouwersdoenhetanders,dieleggenalvroegeendrainagesysteemaan.

Aardappelenophetzand

Allershofbeschrijftin1881hoeiedereboereniederearbeiderdieopdeFriesezandgrondenmaarlandkankrijgen,aardappelenverbouwt.Bijmenselijkeconsumptiezijnzedehoofdschotel,bijhetmestenvandevarkenshoofdvoer.Erwordenopdieplekkenookfabrieksaardappelenverbouwd.Onderdevroegrijpeaardappelennoemthij:Kruipertje,Blauwe,RuigeWitteenvooralHamburgse.VoorwinteraardappelenwordenoverhetalgemeenMunstersengeteeld,voordefabriekenRuigeWittenofEngelsen.Demeestenzorgendatzezelfpootgoedhebben,sommigenlatenzeookvandekleikomen,"datzeergoedbevalt."

In1939isdetotaleoppervlakteconsumptieaardappeleninNederland95.838hectare.InFryslânwordtindatjaar12.521hectarevoorconsumptieverbouwd.Enbovendiennog200hectarefabrieksaardappelen.

HETEERSTEKWEEKVELD

J.J.SpahrvanderHoekbeschrijftin'GeschiedenisvandeFrieseLandbouw'hoeinhetvoorjaarvan1892inTzummarumdoorde'FrieseMaatschappijvanLandbouw'heteersteaardappelkweekveldwordtaangelegd.Problemenmetdebevruchterasseneindigenpasalsdebloemenwordenafgedektmetgaas.Ophetkweekveldwordendankruisingenmetdevolgenderassenbehaald:(1)RoodkuiltjesbevruchtmetWiersterZaaiers;(2)RoodkuiltjesbevruchtmetdeHallumerGele;(3)JammenbevruchtmetdeHallumerGele;(4)Deinema'sbevruchtmetdeHallumerGele;(5)MunsterschebevruchtmetRoodkuiltjes;(6)RichtersImperatorsbevruchtmetdeBotergeleen(7)WiersterZaaiersbevruchtmetdeBotergele.

BINTJE,MANUSJEVANALLES

HetproefveldinTzummarumwordtnaenkelejarendoorde'FrieseMij'verplaatst.OnderwijzerK.L.deVriesinSumarwordtin1897doordeorganisatieaangezochtinzijndorpeenkweekveldaanteleggen.Hijheeftzichdanalbewezenalskwekervanverbeterdeaardappelrassen.DeVrieswintzaadvoornieuwevariëteitendoorhetstuifmeelvaneenvaderplantmeteenpenseeltjeopdestampervaneenmoederplanttebrengen.Omdeverkoopvandoorhemgekweektepootaardappelentebevorderen,geefthijvanuitzijnwoonplaatsjaarlijksprijscourantenuit.

�10

In1902zijnbijhemuiteenkruisingvan'RichtersImperator'ende'HallumerGele'achtvariëteitenontstaan:deNieuweHallummer,Overvloed,DouweJan(zoheetzijnzoon),SuameerderGele(hetlatere'Woudgeeltje?),Forsch,Ferm,NieuweRichtersenFlink.

HetraswaarmeedeVrieszijnnaamvestigt,iseenin1905verrichtekruisingtussenMunsterschenenFranschen.Doorvelenwordtaangenomen,datditin1905inhetBintjeressorteert.DenaamwerdnietontleendaaneenmeisjedatschoolmeesterDeVriesindeklashad(zoalsnogvoortdurendbeweerdwordt)maaraaneendochtervaneendorpsgenootdieruimtebeschikbaarsteldetoenéénvandeschoollokalennietlangervoorhetkweekwerkgebruiktmochtworden.Deplantdraagtkleinewittebloemenenlevertgrote,regelmatiggevormdelangovalegeelschilligeknollen.Deaardappelisvroegtotmiddelmatigvroeg,deopbrengstgroot.Bovendienkruimelthijniet.

�11

HetBintjewerdinFryslânalsconsumptieaardappelnieterggewaardeerd.Menvondhetnietdroogennietmeliggenoeg.VeelFriezenetenlievereenkruimigeaardappel,lekkervangeurensmaak.Niet-FrieserassenalsZeeuwseBlauwen,EigenheimerenRodeStarwordengeroemdomhunkwaliteit.VoorfabrieksaardappelenzijndezetmeelgehaltenvanBintjetegering.

Hetrasdreigttenondertegaan.Tothetdoorprof.dr.ir.J.C.DorsttijdenseenlezinginGeldermalsenals'Dikke

Muizen'wordtherontdekt.DeknolvindtinDuitslandennadeoorlog'14-'18ookinBelgiëenFrankrijkgretigaftrek.Diversekwekersgaannumethetraskruisen.OmdatBintjevoordewratziektevatbaaris,wordenvoordezeziekteonvatbarerassenalsvaderplantgekozen.Hoeweldebloemenernormaaluitzien,zijnzemoeilijktebevruchten.Indeperiode1950totenmet1966ontstaantocheentientalnazaten.

OngeveertienjaarnadatBintjeinFryslânweerophettoneelverschijnt,behoort25procentvandegekeurdeaardappeleninhetGewesttotditras.Vijfjaarlaterishetal50procent.DankzijdegrotevraagkrijgthetBintjeeengroteverbreiding.Datgaatnietzonderproblemen.Omstreeks1930wordtbladrolgeconstateerdennogerger:mozaïek.VooralhetS-virusbezorgtdekwekersgroteproblemen.Doorselectie,vroegrooienenuitgebreidecontroleswordenzulkegevarenechterbezworen.In1955wordtvastgesteld,datdeoppervlakteBintje'sopdeFriese

kleigrond52procentbedraagt.InZeeuwsVlaanderenishetzelfs77procentvanhettotaleNederlandseaardappelareaal.DehelftvanalhetuitgevoerdepootgoedisBintje.InFrankrijkenelderswordtdemogelijkheidontdekterpommesfritesvantebakken.Dedrogezomervan1976bezorgtBintjeveeloverlast.Bladluizenverspreidenzichindeplanten,hetY-virusslaattoe.Ir.J.TripvankweekbedrijfRoptabetoogt,dathetraszijnlangstetijdweleensgehadzoukunnenhebben.Tochneemthetgewasin1977meteenverspreidingvan58.000hectaretussendedanverbouwderassennogverrewegdegrootsteplaatsin.

Gifpieper

In2012vraagt'StichtingNatuurenMilieu'desupermarktendeBintjesuitdeschappentehalen.De'gifpiepers',zoalszegenoemdworden,vragenvolgensdeorganisatieveelteveelbestrijdingsmiddelen,anderenbestrijdendat.

A.BrandsmauitStiensverwijtdemilieumensen,datzenietgoedbijdeleszijn.DoorveredelingennieuwebestrijdingsmethodenisBintjeallangweereenstabielras.DitvraagtvolgensBrandsmanietmeerbestrijdingsmiddelendanwelkanderrasook.Bintje-sympathisantenvermoedeneen

�12

DeVriesophetproefveldteSumar

NazatenvanBintje

1. Emergo(BintjexRecord)xFurore 19502. Climax(BintjexRecord) 19553. Patrones(BintjexRecord)xIvP-47-87-7) 19594. Civa(Bintjex(SaskiaxFrühmölle) 19605. Extase(BintjexRecord)xBlack581xAlpha)19616. Arnica(BintjexSVP5-269) 19617. Dalco(BintjexLibertas) 19628. DeSpartaan(BintjexT111,1) 19639. Trophee(Bintjex4794-9) 196510. Tellus(BintjexRecord) 1966

monsterverbondtussendemilieumensen,dehandelshuizenendekwekersvannieuwerassen.Bintjeisvrijvankwekersrechten,datmaakthetrasminderaantrekkelijkvoorwierechtenopnieuwerassenwillatengelden.

DetopvanderoembeleeftBintjeindejarentussen1960en1980alsmeerdan40procentvanhetaardappelareaalinNederlanderuitbestaat.Bintje-sympathisantenvindendathethonderdjarigjubileumnietonopgemerktvoorbijmaggaan.Maaruiteindelijkiserteweinigdraagvlakomwatzevanplanzijndoortelatengaan.HetrasraaktinNederlandophaarretour.In1979ishetgoedgekeurdeareaalnogongeveer10.000ha,in20004330ha,in2006ishetgeslonkentoteenkleine2700ha,in2011wordennogongeveer2000hagoedgekeurd.In2015werdnogmaar1004habijdeNAKterkeuringaangegeven.In2017ishetnogmaarruim800ha.InBelgiëwordthetraswelnogveelverbouwd.EenrestaurantinBrusselserveertoverwegendBintjes.K.L.deVriesisvanhetgewasnooiteencentbetergeworden.Volgenszijnkleinzoonmoestergeldbij.

In1987verschijnteenberichtindeLeeuwarderCourantdatbijeenzoektochtnaar"hetverbeterdeBintje'dooronderzoekersinWageningenbiotechnologieistoegepast.Tweejaarlatervernielteenactiegroeponderdebenaming'DeziedendeBintjes'tweeproefveldjesmetaardappelendiemetveranderderfelijkmateriaalbehandeldzijn.Ondertussenisdekritiekopgiftigebestrijdingsmiddelenvooreendeelachterhaald.Doorkweekwerkwordenaardappelrassenontwikkelddiedezemiddeleninminderematenoodzakelijkmaken.

ANDEREKWEEKVELDEN

Engelum

Rond1920wordendewerkzaamhedenophetkweekveldinSumarbeëindigd.Zewordenonderleidingvandedoorde'FrieseMij'aangesteldeir.J.C.DorstinEngelumvoortgezet.Een'KommissievanAdvies'omschrijfthetdoelalsvolgt:winningvannieuwerassenvanaardappelen,vlas,bonenenwitteklaver;demonstratieenonderzoekvanplantenziektenenvergelijkingvannieuwerassenvanlandbouwgewassen.BelangrijkeresultateninEngelumbijdeaardappelenzijn:Alpha(nogsteedsingebruik),Friso,Furore,Saskia(inZwitserlandnoggangbaar),Sirtema,Urgenta,BurmaniaendefabrieksaardappelDekama.

�13

Aldusdewebsitewww.bintje.info

Metslawier

In1965wordthetkweekbedrijfRoptainMetslawierofficieelgeopend.Hetiseenmodernendoelmatigingerichtcomplexvangebouwenenkassen,metvierenzestighabouwlandentienhablijvendgrasland.Inhetlaboratoriumwordenveelbelovendezaailingenophunkook-enbakkwaliteitenonderzocht.Hetkruisenvanaardappelenisverreweghetbelangrijksteonderdeelvandewerkzaamheden.GebruikteK.L.deVrieshierbijeenpenseeltje,bijRoptawordthetstuifmeelvandevaderplantmetbehulpvandenagelopdestampervandemoederplantgebracht.

Datlevertin1965deHumaldaop.InhetjaardaaropdeKoningenvervolgensdeGraldaenJaerla.In1949werdde'Wetophetbestrijdenvanaardappelmoeheid'uitgevaardigd.Slechtséénkeerindedriejaar(laterwordthetvierjaar)mogendeknollenopdezelfdeplekverbouwdworden.Ditiseenstimulansomnaarrassentezoekendieresistentzijntegendezeziekte.Hierdoorontstaanin1963enlaterderassenAmaryl,IntensoenAmelio.Mentrachtderesistentietegenaardappelmoeheidtebereikendoorinkruisenmetwildesoorten.Daaruitvoortkomendebijverschijnselenalslateknolzetting,vatbaarheidvoorschimmel-envirusziekten,slechteconsumptiekwaliteithebbenalsgevolgdathet

probleemaardappelmoeheidnietgeheelwordtopgelost.In1968wordtbijRoptahetvoordeexportgeschikterasMarijkegekweekt.Hetiseenovaleknol,metgladdeschilenondiepeogen.

Anderekweekbedrijven

NadeeerstewereldoorlogzienweookinFryslânallerleiinitiatievenomhoogwaardigeagrarischeproducteneenzohoogmogelijkeprijsopdebinnenlandse-enbuitenlandsemarktentelatenopbrengen.Zowordtonderanderenop13juni1919de'FriescheCoöperatieveHandelsverenigingvoorZaaidzaadenPootgoed'(ZPC)opgericht.Hetbedrijfgroeituittotdegrootstebinnen-enbuitenlandseaardappelhandelinNederland.NadatdeZPCindeeerstejarenvanhaarbestaanhaaromzetgeleidelijkheeftopgevoerd,wordtin

1932doorhetRijkde'NederlandseAlgemeneKeuringsdienst'(NAK)ingevoerd.Deorganisatiebehoudtwelhaareigenmerkwaarmeehetindeloopderjarenveelsuccessenboekt.Doorde'ZPC-kwekersgroep'wordtinRiedenlaterinSintAnnaparochieveelkweekwerkverricht.

�14

Blijkenseenadvertentiebrengtdecoöperatierond1980meerdere,vooreendeelbekende,Frieseaardappelrassenopdemarkt.

RonddezetijdkentdeZPCde"aangeslotenkwekers".Zewerkengeheelzelfstandig.TothenbehorenonderanderenI.H.Bierma,H.I.Bierma,I.MinkesenO.Braak.Rassendieuitdezegroepvoortkomenzijno.a.:Doré,Avenir,WoudsterenBaraka.

H.vanderMolennoemtinzijn'GeschiedenisvandeFrieseLandbouw1945-1980'nogenkelekweekbedrijvenvooraardappelen,dieindittijdvakgevormdworden:(1)Dein1951opgerichte'NVFobek'teBeetgumermolendatondermeerdevoordeaardappelziekteresistenteAmelioenAmincavoortbrengt.VanditbedrijfstammenookRedmerenNynke,eenselectieuitdeRedmermetroodomrandeogen.DoorDurkvanderSchaafwordtdaarbovendiendedoorD.LanghoutteWelsrypgekweekteVroegOpinstandgehouden;(2)Hetin1950opgerichtekweekbedrijf'HettemaBV'opgerichtinBeetgum,latergevestigdinEmmeloordmetalsrassenDragaenExodusen(3)Het'Transolanum'teDrachtenwaaronderondermeerhetkweekbedrijfvanir.J.P.HaismainBergumressorteert,hierontstaathetrasCarina.Hetwordtopderassenlijstgeplaatstenin1972indehandelgebracht.

PieterdeSwartteVrouwenparochiekweektalsvoormanbijhetkweekbedrijfKooidePandoraenin1953dooreenkruisinguitdeDoréendeDrMcIntoshdeLekkerlander.HijisookdekwekervandeFrieslander,eenvroegrijpendrasdatineenzeerkortegroeiperiodehogetotzeerhogeopbrengstenmeteengoedesmaakkangeven.

ERKENDEFRIESEAARDAPPELRASSEN

IN1980,1984EN2006

Alsresultaatvandewerkzaamhedenvanmeerderekweekbedrijven,wordenin1980doordeNAKpootaardappelenvandertigFrieserassengoedgekeurd.Zievooreenoverzicht

Inde'Nederlandsecatalogusvanaardappelrassen'van1984zijnongeveerhonderddaarinvermelderassenvanFrieseoorsprong(dekwekersofkweekbedrijvenwordentussenhaakjesvermeld).Alpha(FrieseMij),Amadeus(ZPC),Aminca(B.Dankert),Asterix(Ropta),Bartina(ZPC),Berber(FrieseMij),Bildstar(ZPC),Bintje(K.L.deVries),Blanka(ZPC),Colmo(vanderZee),Favorita(Elzinga),Flamenco(ZPC),Frisia(ZPC),Jaerla(FrieseMij),Liseta(R.K.Wiersma),Lutetia(ZPC),Manna

(ZPC),Mansour(FrieseMij),Marijke

(FrieseMij),MonaLisa(VanderZee),Obelix(ZPC),RodeEersteling(Brandsma),

�15

Saskia(FrieseMij),Sirtema(FrieseMij),Ukama

(FrieseMij)enVanGogh(ZPC).Hetzijnerzesentwintig.

In2006vermeldtde81erassenlijstvoordelandbouwgewassendeFrieseaardappelrassen:Adora(HZPC),Alpha(FrieseMij),Asterix(HZPC),Berber(HZPC),Bildstar(HZPC),Bintje(K.L.deVries),Caesar(HZPC),Desirée(HZPC),Doré(Bierma),

RodeEersteling

Draga(HZPC),ElPaso(Riemersma),Innovator(HZPC),Irene(HZPC),Jaerla(HZPC),Latona(vanderZee),Liseta(R.K.Wiersma),MonaLisa(VanderZee),Redstar(HZPC),Victoria(HZPC)enVoyager(vanderWerff).Datzijnertwintig.

HUIDIGEKWEEKBEDRIJVEN

HetkweekbedrijfvandeFrieseMijteMetslawiergaatopindeZPC.RonddeeeuwwisselingfuseertditbedrijfmetHettemaBVteEmmeloordtotdeHZPC,zetelendinJoure.Dedemonstratieserievanditbedrijfomvatin2016tachtigaardappelrassen.HZPCisdrukbezigtafelaardappelenteontwikkelenwaarbij,naastdevermeldingvanhetkooktype(vastkokendofkruimig),ookdesmaakophetetiketwordtvermeld.

Alsdenieuwewetgevingmetzichmeebrengtdatkweekbedrijvenmonopoliesvestigen,wordtin1951doordertienaardappelkwekersonderleidingvanRiemervanderSchaafteBeetgumermolen,hetinNijAltoenaegevestigdekweekbedrijfFOBEK(afkortingvan'FoarBoerenKeapman')opgericht.Dedeelnemerswillendoornietafhankelijktezijnvanhandelshuizenhunzelfstandigheidbehouden.LedenvanFobekzijnwelbijhandelshuizenalsbijvoorbeeldKooienDeNijsaangesloten.

Danisernogdein1953opgerichte'Fries-GroningseAardappelkwekersvereniging'.Hetproefveldwordtin2017beheerddoorFrearkZwartteOosterbierum.

HUIDIGESTANDVANZAKEN

DemeerdanhonderddoorK.L.deVriesgekweekterassenzijn-metuitzonderingvanhetBintje-vanderassenlijstenverdwenen.VandehierbovenvermeldedoordeNAKindertijdgoedgekeurdepootaardappelenhebbenin2016Doré,Ukama,Desirée,Draga,Irene,Jaarla,Bintje,Liseta,Bildstar,RodeEersteling,Asterix,Alpha,Berber,Liseta,MonaLisaenVictorianogdiestatus.

Sommigevandenietmeergangbarerassenkomenvoorindegeniteurscollectiesvandekweekbedrijven.Totzewordenafgeschaft,wordendezeaangehouden,omzetekunnengebruikenbijhetkwekenvannieuwerassen.

TEELT

Hetisgebruikelijkdataardappel-pootgoedvoorgekiemdwordt,voordathetaandegrondwordttoevertrouwd.Deknollenwordenhiertoedichtopelkaarophunkantineenkistjegezet,waarbijdezijdemetdemeesteogennaarbovenwijst.Onderindekistjeskomteenlaagjeturfmolm.Dekistjeswordenbijongeveer15gradenCelsiusingedemptlichtgeplaatst.Staandepoterstedonker,dan

�16

ontstaanlange,slappekiemen,diebijhetpotengemakkelijkafbreken.Hetkiemengebeurtinpoterbewaarplaatsen.Kortegedrongenkiemenverdienendevoorkeur.Deaardappelenmetkiemenkunnenwordenafgehard,doorzeeenpaarwekenvoorhetplantenoverdagbuitentezetten.Hetpootgoedwordtinhetdonker,luchtigenbijeentemperatuurvan4tot6gradenCelsiusopgeslagen.Toteindefebruarimoethetkiemenverhinderdworden.Daaromwordendepootaardappelenbijvoorkeurvanafnovemberineenkoelcelgeplaatst.Aardappelenmogenniettevroeggeplantworden,omdatzeniettegennachtvorstkunnen.Valtdieteverwachten,danmoetendejongeplantendiebovendegrondkomen,wordenaangeaardofafgedektmetvliesdoek.Debesteplanttijdisdelaatstetweewekenvanapril.Hetvoorkiemenmoetdanbeginmaartbeginnen.Zondervoorkiemenkanhalfaprilgepootworden.Voorgekiemdeaardappelenstaanbijredelijkweerbinnentweewekenbovendegrond.Bijhetplantenisdeafstandtussendepoters30centimeter,dietussenderijenbijconsumptieteeltstandaard75centimeter.Depootdiepteis8-10centimeter.Bijpootaardappelendehelftminder.Voordepootgatengebruiktmenbijkleinschaligeteelteensmallespadeofeenaardappelboor.Degatenwordenmeteenweerdichtgemaakt.Totuiterlijkhalfjunikunnendeaardappelenwordenaangeaard.Erwordtdanextragrondronddeplantenaangebracht.Daardoorkomendeknollennietbovendegrondenwordenzenietgroenendusgiftigbijconsumptie.

Pootgoedwordteerdergerooiddandeconsumptieteelt.Ditverkleintdekansopvirusziekten.Detweederedenisdat35-50mm.omvangvaakalsmooistemaatvoorpootgoedwordtbeschouwd.Deknollenzijndannognietvollediguitgegroeid,maarzezijntochalgeschiktalspootgoed.Hetdeelvandeplantbovendegrondwordtindatgevalverwijderd.Menlaatdeknollendannogtenminstetweewekenindegronduitharden.Devoorsprongdiebijvoorkiemenontstaat,evenwichtigebemestingendejuisteplantafstandbiedtvoordelenbijhetvoorkomenvanziekten.Doorzovroegmogelijktepotenenteoogstenkanmenziektenvoorzijn.Stijveenzwaregrondismindergeschikt(moeilijkrooien),terwijlopzandgronddeopbrengstdikwijlstewensenoverlaat.Ideaalzijnlossegoeddoorlatendegrondenmetregelmatigevochtvoorzieninggedurendehetgehelegroeiseizoen.Stalmestofandereorganischebemestingkandeopbrengstofkwaliteitsterkbeïnvloeden.Afhankelijkvandegrondsoorttredensmaakverschillenop.Devruchtwisselingisminimaal1op4.

Deknolvormingkanwordenafgeleiduitdebloei.Voorconsumptieteeltisdeoogsttijdvoordevroegeaardappelenongeveer60dagen,nadatzegepootzijn.Demiddenvroegeaardappelenwordeninaugustusgeoogst,demiddenlateenlateeindseptember,somsoktober.Omdeknollenniettebeschadigen,kanbijhetoogstenhetbesteeengreepmetstompetandenwordengebruikt.1500kgpootgoedperhectarelevert20.000kgaardappelenop.

Deaardappelknoliseenlevendorgaandatademt.Benedendeviergradenisdeademhalingzeergering,bovendeachtgradenaanzienlijk.Nahetrooienademenzetijdenseenrustperiodeookbijmeerdanachtgradenzeerweinig.Bijvroegeaardappelenisderustperiodekorterdanbijlate.Nadieperiodevormenzichscheutendievoedselaandeknolonttrekken.Dezemoetenverwijderdworden.Bij

�17

Aanaardenzoalshetvroegerging

deaardappelenkunnenappelswordengelegd.Diegevenethyleengasaf,datkiemenenrimpelentegengaat.Vorstisnoodlottigbijhetbewarenvanconsumptieaardappelen.

HETKWEKENVANNIEUWEAARDAPPELRASSEN

Inhet'Aardappelkweekboek'wordendefasenopgesomd,diebijhetveredelenvanaardappelendoorlopenworden.Datzijndeinspanningendiedeveredelaarverricht,omrassenteontwikkelendievoldoenaandesteedsveranderdebehoeftenvanmens,dierenmilieu.Debeschikbaregenetischevariatieenselectiespeelthierbijeenrol.Detienfasenbijveredelingvanaardappelenzijn:(1)Hetvaststellenvanhetveredelingsdoel,bijvoorbeeldeenrodetafelaardappeldieresistentistegendeaardappelziekte;(2)Hetverzamelenvangenetischevariatievoordegewensteeigenschappenindevormvanwildesoorten,bestaandeaardappelrassenofgeniteursverzamelingen(derassendiebijeenhandelshuisofineengenenbankvoorveredelingbewaardworden);(3)Hetuitzoekenvandejuistekruisingsouders;(4)Hetverrichtenvandekruising;(5)Hetoogstenvandezadenuitdebessen;(6)Hetopkwekenvanzaailingenuitdezadenvaneenkruising;(7)Hetselecterenindenakomelingen;(8)Hetaanmeldenenregistrerenvaneennieuwras.Ditwordtgetoetstoponderscheidbaarheid,homogeniteit,bestendigheidengebruikswaarde;(9)Deopbouwvaneennieuwras,inclusiefpootgoedteeltenvermarktingen(10)Hetinstandhoudenvanhetrasdoormiddelvanstamselectie.Stamselectieisnodigomdoortekunnengaanmetdevermeerderingvandeknollenvandebesteplantenquaopkomst,loofontwikkeling,looftype,bloemkleurenmatevanbloei,bessenenvroegheid.

Erzijnverscheideneboerendie,vaakalshobbyïst,hettelenvannieuweaardappelrassennaasthunanderewerkzaamhedeninpraktijkbrengen.Datvraagtgeduldenzorgvuldigheid.Erkanveelmisgaan.Nadathetstuifmeelvandevaderplantdoorkweekbedrijvenopdestampervandemoederplantisovergebracht,groeienaandenieuweplantbolletjes.Daarinzittenzaadjesdiealszekiemeninpotjesverderwordenopgekweekt.Debijdekweekbedrijvenaangeslotentelerskrijgenvandiebedrijvendeindepotjesontstanezaailingen.Elkplantjeiseennieuwras.

Inheteerstejaarwaarindekruisingendegrondingaanblijft,vandevelegenummerdezaailingendiewordengezet,eenhandvolvandeallermooisteplantjesover.Derestwordtweggegooid.Nuwordtbekekenwatdeeigenschappenzijn.Isdeaardappelgeschiktvoordefritesindustrieofalsconsumptieaardappel?Zijnzevastkokend(typeA),mindervastkokend(typeB),kruimig(typeC)ofzeerkruimig(typeD).Geletwordtopdeeersteindruk,devormenopdeopbrengstinkilo's.Inhetvierdejaargaandeaardappelenterugnaarhetkweekbedrijf,waardeknollenwordenonderzocht.Ziterteveelsuikerin,danzullendezealshijvoorpatatbestemdzijnbijverwerkingbruinkleuren.Hetzetmeelgehaltemoettenminste370gramzijn.Opzulkekenmerkenwordtbeslistofhetbedrijfmetdeaardappelverdergaat.Ineenverderstadiummoetdezezichookinhetbuitenlandbewijzen.Gaatditgoed,danbrekendestadiaaanwaarindeaardappelsteedsmeergeteeldwordt.Dankomtookintroductieopdemarktinhetzicht.Denktmendatervoldoendevraagis,danwordtgedachtoveraanmeldingvoorderassenlijst.Vanaardappelendiezichgunstigonderscheidenwordenlicenties(vergunningenomzetegenbetalingaandekwekertemogentelen)uitgegeven.Hetisnietongewoondatvan150.000zaailingenuithetbeginjaarmaartweeofdrierassenoverblijvendievoorverdereproductiegeschiktblijken.

�18

Genummerdezaailingen

BijhetWageningsebedrijf'Solynta'zijnzevergevorderdmethetwinnenvanaardappelenuitzaad.Met400.000zaadjeskunnenevenveelaardappelengewonnenworden,waarnu25tonpootgoed,eenzeecontainervol,voornodigis.Zokan,inplaatsvanpootaardappelen,aardappelzaadwordengeëxporteerd.Metnieuwetechniekenkunnenvolgenshetbedrijfveelsnellergunstigeeigenschappenuitverschillendeaardappelrassenwordengecombineerd.Zodenktmenookphythopthoravrijeaardappelrassentekunnentelen.DeEuropeseCommissieadviseerdein2017geenpatententeverlenenopplanteigenschappendieookvianatuurlijkekruisingkunnenwordenverkregen.'Solynta'beraadtzichnuopandereverdienmodellen.

POTERSOPREIS

AlindenegentiendeeeuwonderkennenvooruitstrevendeFrieseboerendathetpootgoedvandeaardappelengezondmoetzijnommeeroptebrengen.Ookhebbenzealgauwdoor,datindeFriesekuststreekdeomstandighedenhiervoordebestezijn.Dein1852opgerichte'FrieseMaatschappijvanLandbouw'iseenvoortrekkerbijhetbeoordelenvanderasseninhetveld.In1906startdeveldkeuringvanpootaardappelen.Devolgendestapiscontroleopdeknollen.EenloodjemetdaaropdeinitialenvandeFrieseMij(FMvL)wasalshandelsmerkeenwaarborgvoordekwaliteitvandepoters.DeexportvanpootaardappelennaarlandenalsBelgië,Frankrijk,ItaliëenMaltaneemttoe.Vanaf1916verplichtdeFrieseMijdeverkoopvanhetgoedgekeurdmateriaalviahet'CentraalVerkoopbureau'telatenlopen.In1919wordtditomgevormdtotdeZPC.Dezeontwikkelingisdeparticulierehandeleendoorninhetoog.Voordebeoordelingvanpootgoedenzaaizadenwordtindeprovinciehet'Keuringsinstituutvoorzaai-enpootgoed'(KIZ),alstweedekeuringsinstituut,opgericht.Erontstaaninhetlandooknoganderekeuringswaarmerkenwatdezaakondoorzichtigmaakt.HetRijkharmoniseertin1932deafzonderlijkekeuringentotde'NederlandseAlgemeneKeuringsdienst'(NAK).HetdoorDenHaaginvoerenvanhetkwekersrechtbevorderthetveredelentotnieuwerassen.Hierdoorkrijgtdekwekerhetrechtomdertigjaareenvergoedingvoorhetraseigendomopteeisen.Bovendienkandekwekerhetvermeerderingsareaalbepalen.OngeveertweederdedeelvandewereldhandelinpootgoedkomtuitNederland,daarvantwintigprocentuitFryslân.

VaakvindtdeteeltvanbasispootgoedplaatsinNederland,waarnadepotersdoorvermeerderdwordentotconsumptie-enfabrieksaardappeleninteeltgebiedenalsDuitsland,SchotlandofFrankrijk.NaastgrotehandelshuizenalsHZPC,zijnerookkleinebedrijven,zoalsKooiinLeeuwarden.Datspecialiseertzichinvroegeconsumptieaardappelen.Ingebiedenwaarvoorhettransportteduuris(Australië)ofwaarnationaleoverheden,zoalsdeVerenigdeStaten,omdatzebangzijnvoorziekten(VS),deimportverbieden,wordenNederlandserassenoplicentiebasisgebruiktvooreigenpoterteelt.InhetMidden-OostenofAfrikakanhetgewasindaartoegeschiktegebiedendoorhetdaarvoorkomendklimaatindewinterperiodegeteeldworden.DegrootsteafzetmarktblijftEuropa.

�19

POTERBEWAARPLAATSEN

Aardappelenwerdenvroegeroverhetalgemeenophetlandinhopenopgeslagen,daarnaafgedektmetbladrietentegenvorstmeteenlaaggrondbeschermd.Debewaaromstandighedenwarennietoptimaal,zoontstondendepoterbewaarplaatsen.In1927werdenzevoorheteerstinFryslângebouwd.DievanGerlofZijlstrainPietersbierumisnogsteedsaanwezig(ziedeafbeelding)enisdaarmeevrijzekerdeoudstenogaanwezigepoterbewaarplaatsindeprovincie.In2015en2016werdenintotaal62nogbestaandebewaarplaatsengetraceerd.Gedurendedezeperiodewerdenerachtgesloopt.

ZIEKTEN

Erzijnruimvijftigziektenenplagenbekenddieaardappelenkunnenaantasten,waarvanalleenaltwaalfvirusziekten.Plantendiebesmetzijnmeteenviruswordennietmeergezond.Eenviruskannietzelfeenplantinfecteren,datgebeurtdooreenwond.HetX-enY-viruswordtdoordiversebladluizenovergebracht.Besmettingkanookoptredenalsmendooreengewasloopt.Dankanhetvirusviakleinewondjesinhetbladdoordebroekspijpenovergebrachtworden.Bladrolviruswordtdoorbladluizenovergebracht.Hettabaksratelvirusveroorzaakt"kringerigheid"indeknollen.Ditviruswordtovergedragendooraaltjesdiedewortelsaantasten.Hetiseengrondgebondenvirusziekte.Aaltjeszijnkleinewormachtigediertjes.Omvirusinaardappelentevoorkomenkanhetbestevanafhalfjuligerooidworden.Ziekeplantenwordenopgespoordenvernietigd.Opplekkenwaardikwijlsnaelkaaraardappelengeteeldwordenkanaardappelmoeheidoptreden.Deaardappelziekte(Phytophthorainfestans)iseenschimmelziektedieinEuropasinds1845voorkomt.Dezeheefttotvelemisoogstenenhetveelvuldigverrottenvangeoogsteknollengeleid.Dieziektewordtviasporenindeluchtverspreid.Debronvandeverspreidingwordtgevormddoorziekeplantenvanhetvoriggroeiseizoendievoortkomenuitaangetasteknollen.Aandeonderkantvanhetbladwordensporengevormd,diedoordewindverspreidworden.Ondervochtigeomstandighedenkomenzwemsporenvrijdieeenzweepstaartbezitten.Plantenwordengeïnfecteerd,alsdebladerentijdenseenregenperiodelangdurigvochtigzijnenhetgewasgeslotenis.VieraardappelveredelaarswaarvandrieuitNederlandwerkenaandeontwikkelingvaneenrasdatresistentistegendeaardappelziekte.HetbedrijfSolyntadenktalzo'nrasontwikkeldtehebben.DirecteurBacxvanHZPCteJouredenktin2014zo'naardappelopdemarkttekunnenbrengen.

Bacterieziektenalszwartbenigheid,wratziekteenschurftzijnbijkleinschaligeteeltwaarschijnlijknietergbedreigend.

Schurft

�20

Aardappelmoeheidwordtveroorzaaktdoorhetaardappelcysten-aaltje.Dezeorganismenlevenuitsluitendopdewortelsvandeaardappelplant.Besmettingkanvoorkomenwordendoorschoonpootgoedtegebruikeneneenruimevruchtwisselingtoetepassen.Doorvirussenaangetastloofwordtverwijderdenineendichteplasticzakafgevoerd.Methetoogopdevluchtenvandebladluizenwordtookhetpootgoedvandemiddenlateenlaterassenuiterlijkhalfjuligeoogst.Eindjuliofbeginaugustusismogelijk,maardanwordthetrisicoopvirusinfectiegroter.Eenvruchtwisselingvantenminstevierjaarisnoodzakelijkomdekansopaardappelmoeheid(aaltjes)tebeperken.

NIEUWGENETISCHMATERIAAL

Deziekteresistentievandeoudeaardappelrassenwasvaakgering,daaromwerdenexpeditiesnaarLatijnsAmerikageorganiseerdomdaarlandrassenenwildeverwantenteverzamelen.Hetdoelwasverbredingvandegenetischebasisvannieuwerassenomziektentevoorkomenenverbeteringvandeopbrengstendekwaliteittekrijgen.Voorhetverzamelenendeinstandhoudingvanhetexotischmateriaalwerdvanaf1955bijdetoenmaligeLandbouwHogeschoolde'Wageningseaardappelcollectie'opgebouwd.Dezefuseerdein1974totdeNederlands-Duitseaardappelcollectiedieophaarbeurtin1995werdopgenomeninhet'CentrumvoorGenetischeBronnenNederland'(CGN).HetCGNnamindejarennegentigookzelfdeelaanverzamelmissies.Decollectieomvatnubijna700landrassen,en2000herkomstenvan125wildesoortenuitanderandereMexico,Peru,BoliviaenArgentinië.Bijaardappelenzijnvooreenredelijkevermeerderingvanknollentenminstevijfplantennodig.

VOEDSEL

Rekeninghoudendmetdesamenstellingvanhetvruchtvlees,wordtdeaardappelinvierkooktypenverdeeld:(1)Vastkokend:blijftheelbijhetkoken.Lekkeralsgekookteaardappel,maarookgebakken,gefrituurdofinovenschotels,aardappeltortilla'sensalades;(2)Vrijvastkokend:blijftheelbijhetkokenmaarwordtaandebuitenkanteenbeetjekruimig.Netalsdevastkokendeaardappelengeschiktvoordehierbovengenoemdetoepassingen;(3)Kruimig:valtuitelkaarbijkoken.Kanwordengebruiktalsgekookteaardappel,gepofteaardappel,maarookvoorpuree,inovenschotelsensaladesen(4)Zeerkruimig:valtgemakkelijkuitelkaarbijhetkokenenwordtdaaromookwelafkokergenoemd.Geschiktvoorpuree,instamppot,souffléensoep.

Uitaardappelenkunnendiverseproductenwordengemaakt.InVeenmans'AgrarischeWinklerPrins'uit1954komteenafbeeldingvoordiedatduidelijkmaakt.

�21

Sindsdienzijnhetaantalproductenaanzienlijkvergroot.Zokomtdepommesfritesindeverouderdeencyclopedienietvoor.Belangrijkekenmerkenvandeaardappelzijndeneutralesmaakendeveelsoortigegebruiksmogelijkhedenindekeukenenalsgereedproduct.Bovendienwordt,alsgrondstofvoorallerleiproducten,uitdeaardappelzetmeelgewonnen.Sommigeaardappelrassendienenalsveevoer.Behalvedegranen,behorenaardappelenoverdegehelewereld,totdegrootstevoedingsgewassen.Wereldwijdwordenjaarlijksdriehonderdmiljoentonaardappelengeoogst.Hetisdeopviernabelangrijkstevoedingsbron.TegenwoordigwordtongeveereenderdevanalleaardappelsverbouwdinChinaenIndia.

Eetaardappelenbevatten74tot81%water,15-21%koolhydraten,1,6%proteïne,0.004%vet,0,3%-0,9vezelsen0.6-1,3%mineralen.VandeelfvitaminendieerinzittenkomtindeknolvitamineChetmeestvoor(10-25mgin100gram).Doorhetkokenvangeschildeaardappelengaandemeestevitaminenenmineralenverloren.

Aardappelenkunnenopdiversemanierenalsvoedselbereidworden:(1)Bakken:voorgekooktofrauw;(2)Fritureninfrituurvetofolie;(3)Gratineren:voorgekookteschijfjesvanvoorgekookteaardappelen,pureeofgepofteaardappelsbestrooienmetgerasptekaas,paneermeelofbroodkruim;(4)Koken:(on)geschildgaarkokeninwatermetzout;(5)Magnetron:geschildengewasseningelijkestukjesafgedektkokenop800watt;(6)Poffen:heleaardappelsmetschilpoffeninmagnetron;(7)Puree:gekookteaardappelspurerenmeteenknijper,stamperofstaafmixer;(8)Roerbakken:rauweofvoorgekookteaardappeleninblokjesofplakjesalroerendbakkenineenhetewokofbraadpan;(9)Roosteren:Groteaardappelsmetofzonderschilingelijkestukkenmetoliebesprenkelenenineenwarmeovervan180gradenCplaatsen;(10)Salade:Lauwwarmeaardappelsmengenmetandereingrediëntenendressings;(11)Smoren:Langzaamopeenlaagvuurtje,afgedektgaarlatenwordenmeteenbeetjevet,vochtenkruidenen(12)Stamppot:Aardappelskokenmetgroentendiedezelfdekooktijdhebben,zonietdanlatertoevoegen.

STREEKPRODUCTEN

DetoepassingvanenkeletotdecollectievanhetWerkverbandbehorendeFrieseaardappelrassenwordtdoorderegelgevingbemoeilijkt.Eendrietalnietmeerinwinkelsverkochteconsumptieaardappelenzoudendaarvoorinaanmerkingkunnenkomen:

RodeEerstelingWoudsterBintje

Hetpootgoedvandezedrierassenwerdin2017bijdeNAKaangegevenengekeurd.

BESCHRIJVING

DetotdecollectievanhetWerkverbandbehorendeaardappelrassenwordenbeschrevenineenin2019uittegevenboekwerk.DezepublicatiebevatperrasookeenzestaldoorPatZijlstragemaaktefoto's.Zieachterindelijstmetpublicaties.

�22

AARDAPPELPROEVERIJ

Op5oktober2012werdinRyptsjerkbij'VinotecaIlCasale'meteenselectieuitdeFrieserasseneenaardappelproeverijgehouden.HierbijwerdeendoorPatZijlstrasamengesteldbeoordelingsformuliergebruikt.

�23

COLLECTIEWERKVERBAND

In2004werdeenbegingemaaktmethetverzamelenvaninFryslângekweekteaardappelrassen.

In2017isdecollectie,inoverlegmetdeledenvandebijhetWerkverbandhorendeaardappelwerkgroep(ziehierna),uitgegroeidtot36rassen.HetzijnoverwegendoudererassenwaarvannogknollenbeschikbaarzijnenookenkelemeerrecenteFrieseaardappelrassen,dieanno2017inderassenlijstenvoorkomenenrepresentatiefwordengevonden.

ZEERVROEGETOTVROEGERASSEN

De(zeer)vroegerassenhebbeneenkorteregroeiperiode(90tot100dagen)eneenkleinereopbrengst.Zekunnenindegrondvanafhalfmaart.

1.Woudgeeltje/Wâldgieltsje

HetWoudgeeltjewordtopdeFriesezandgrondenverbouwd.Hetiseenkleinerondediepogigeaardappelmeteendunnegeleschil.Hetbloeitsporadisch.Hetgeeltjeiseenlandras.DeaardappeldraagthetY-virus,waarvanhetzelfgeenlastheeft,maardatdoorbladluizenkanwordenovergedragennaarandereaardappelrassen.Hetraswordtredelijkvroeggeoogstenalsconsumptieaardappelzeerhooggewaardeerd.HetWoudgeeltjewordtnoginbeperktemateopdeFriesezandgrondendoorvolkstuindersvooreigengebruikgeteeld.Hetrasiszeervatbaarvoorphytophthora.HetwerdondermeerinstandgehoudendoorJ.deJongteSumardiehetvanzijnvaderkreeg.J.Wilmanbrengthetrasalsstreekproductopdemarkt.

DitraswerdverkregenvanJurjendeJongteSumar.

2.BerlikumerGeeltje/BerltsumerGieltsje

DitgeeltjewerdalslandrasinenrondBerlikumverbouwd.Hetwerdook'Botergeeltje'genoemd.HettypedraagthetY-virus.Hetbloeitwit.Deknollenzijngeel,diepogigenietsgroterdandievanhetWoudgeeltje.Desmaakwordt,vooralbijvroeggebruik,uitmuntendgeacht.Zeervatbaarvoorphytophthora.BlijkenseenmededelingvanK.Haakmawashetrasgeschiktalsvaderplantinkruisingen,hetlevertgoedstuifmeel.HetBerlikumerGeeltjewordtinBerlikumdoorBernardusSmitsverbouwdenopdemarktgebracht.Hetisopgenomeninde'ArkvandeSmaak'enisondertussenvirusvrij.

DitraswerdverkregenvanA.HeijboerteKloetinge.

3.MarrumerGele/MarrumerGiele

DeMarrumerGeleiseveneenseenlandras,datindeNoordelijkeKleistreekvandeprovinciewerdverbouwd.HetheeftdeeigenschappenvandetegenphytophthorabestendigeHallumerGele,dieeertijdsdoorThysDouwesvanderWeginHallumverbouwdwerd.Deknollenzijngeelendiepogig.DeMarrumerGelelevertgrotereknollendanhetWoudgeeltje.Deplantbloeitwit.OokdittypedraagthetY-viruseniszeervatbaarvoorphytophthora.

HetraswerdverkregenvanS.J.HijmateMarrum.ZijnvadergebruiktevoorhetrasdebenamingBotergele.

�24

4.FinkumerGeeltje/FeinsumerGieltsje

DevindplaatsvanditGeeltjeisFinkum,waarhetdoorJ.Nijp,degrootvadervanM.TerpstrateStiens,verbouwdwerd.HetFinkumerGeeltjelevertbetrekkelijkkleineknollen.Debloemkleuriswit.

DitraswerdverkregenvanM.TerpstrateStiens.

5.WierumerGieltsje/WierumerGeeltje

DebronvanditGeeltjeisGerbendeVriesteWierum.Hetraslevertbetrekkelijkgroteknollen.Debloemkleuriswit.

DitraswerdverkregenvanCeesdeGrootuitBoer.

6.BildtseGieltsje/BildtseGeeltje

DitraswerdverkregenvanS.ZwartteSt.Annaparochie.Hetlevertbetrekkelijkgroteknollen.Hetrasisalsconsumptieaardappelgoedbewaarbaar.Debloemkleuriswit.HetwordtdoorC.deGrootinBoerinstandgehouden.

DitraswerdverkregenvanS.ZwartteSt.Annaparochie.

7.VroegOp/VroegOp

DeVroegOpwerdin1956gekweektdoorD.LanghoutteWelsrijpHetiseenkruisingtussendeAmelioendeVTN262-33-3.DeVroegOpiseengoedeconsumptieaardappelvoor(zeer)vroeggebruik.HetraswordtdoorD.v.d.SchaafteBeetgumermoleninstandgehouden,hetheeftnooitopderassenlijstgestaan.Deknolismiddelmatiggrootenheefteengelekleur.Debloemkleuriswit.DeVroegOpismiddelmatigvatbaarvoorphytophthora.

DitraswerdverkregenvanDurkvanderSchaafteBeetgumermolen.

8.FrieseJammen/FryskeJammen

J.WilmaninEngwierumverkreegditrasviaviavankwekerJochemdeGrijsuitBurgum.Ineenbrochureoverdeaardappelteeltwordthetrasaangeduidals"eertijdshethoofdgewasindeFriesekleibouwstreek.Omdegeringeopbrengsttotaallosgelaten."Iswaarschijnlijkeenlandras.Debloemkleurislichtroze.

DitraswerdverkregenvanJ.DijkstrateKollumerzwaag.

9.Nederlander/Nederlander

DeNederlanderwerdgeteelddoorprof.dr.ir.J.C.Dorst,opéénvandeproeftuinenvandeFrieseMijvanLandbouwuitdeBreedbladEerstelingenhetBerlikumerGeeltje.Deaardappelwerdvan1940tot1949indehandelgebracht.Hetisbijvroeggebruikeenzeergoedeconsumptieaardappel.Deknolisgeelvlezig,rondenvlakogig.Deplantvormtgeenbessen.Deaardappeldraagtzeerweinigwittebloemen.

�25

DeNederlanderiszeervatbaarvoorPhytopthoraenkringerigheid.HetraswordtdoorCeesdeGrootteBoerinstandgehouden.

DitraswerdverkregenvanC.deGrootteBoer.

10.Carina/Karina

DitiseendoorIr.J.P.HaismateBergumgekweektaardappelrasdatinDuitsland,ItaliëenNederlandopderassenlijstwerdgeplaatst.Hetwerdin1958gekruistuitdeSaskiaendeSVP52-231.Hetrasvormtgroterondovalelichtgeleknollenmeteenblankeschil.Debloemkleuriswit.DeCarinaisnogalvatbaarvoorPhytophthoraenweinigvatbaarvoorhetX-enYvirus.

DitraswerdverkregenvaneenGenenbankuitIerland.

11.Frieslander/Frieslander

Kweker:PieterdeZwartinVrouwenparochie.IseenkruisingtussenGloriaen74A3.Hetrasheeftdooreensnellejeugdontwikkelingbinneneenzeerkortegroeiperiodehogeopbrengsten.Deknollenzijnmiddelgrof.Hetiseengewaardeerdevastkokendeanno2017nogveelvoorkomendeconsumptieaardappel.Hetheeftindeknolenmatiginhetloofeengoedephytophthoraresistentie.Resistenttegenaardappelmoeheid.


12.Doré/Doré

Kweker:I.H.BiermateHolwerd.Ontstaanin1939uiteenkruisingvanEerstelingx(MulderK1010xRecord).Hetrasvormttamelijkweinig,ietsverspreidzittendeknollenvangelijkmatigegrootte.Sporadischenkelekleinewittebloemen.Afbeelding23Tidenp.94

DitraswerdverkregenvanCeesdeGrootteBoer.

13.Sirtema/Sirtema

Dezeaardappelontstondin1937ophetproefveldvande'FrieseMijvanLandbouw'uiteenkruisingvan(Tinwald'sPerfectionenhetBerlikumerGeeltje)enFrühmölle.Kweker:prof.dr.ir.J.C.Dorst.Werdin1951indehandelgebracht.Deplantontwikkeltzichsnel,metweiniguitstekendeforsestengels.Debladerenzijnafstaandendonkergroen.Zowelbijvroegerooialsbijuitgerijptetoestandisdeopbrengstzeergroot.Hetiseenvroegeconsumptieaardappel,nietbloemig,matigstevigengeschiktvoorhetbereidenvanfrituur.

Ditraswerdverkregenvan'NaturwuchsKartoffeln'inBielefeld.

De(zeer)vroegerassenhebbeneenkorteregroeiperiode(90tot100dagen)eneenkleinereopbrengst.Zekunnenindegrondvanafhalfmaart.

�26

14.Annabelle/Annabelle

Ditraswerdin1985dooreenkruisingvanNicolaxMonaLisagekweektdoorZPC.Deknolisvastkokend,heefteenzeergoedesmaakenisgeschiktvoorvroegeoogst.Deknolvormislang-ovaal.Hetloofisvatbaarvoorphythopthora,deknolvoorschurft.Isgeschiktvoorallegrondsoorten.

DitraswerdverkregenvanSj.HooglandteTernaard.

VROEGERASSEN

15.RodeEersteling/ReadeEarsteling

H.J.BrandsmateStiensvonddezerodeaardappelin1927alsknopmutanttussenhetgeelgekleurderas'Eersteling',datz'noorspronginDrentheheeft.Indienvroeggerooid,isdeRodeEerstelingeenuitstekendeconsumptieaardappel,dievooralinBelgïegeliefdwas.Hetrasvormteenmiddelmatigaantal,goedbijeenzittende,rode,mooigevormdeknollen.Debloemkleurislichtroodpaars.Hetgroenelooflooptbijopkomstietsroodaan.Deopbrengstiszeergoed.In2006werdvanditrasnog3hectarepootaardappelengekeurd.Zeervatbaarvoorphytophthora.

DitraswerdverkregenvanH.DaminWieringerwerf.

16.Ukama/Ukama

In1978ontstaanuiteenkruisingvanMarijkeenSirtema.Kweker:ZPCLeeuwarden.Hetrasgeeftgrotegeleknollen.Debloemkleuriswit,metenigszinsdoorschijnendrood.Hetrasisvroegrijpend.In2006werddoordeNAKvanditrasnog15.5hectareaanpootgoedgekeurd.DeUkamaiszeervatbaarvoorphytophthoraenonvatbaarvoorhetXvirus.Hetraswerdtoto2016alleennogdoorW.P.BiermateOudeBildzijlverbouwd.

DitraswerdverkregenvanW.P.BiermateOudeBiltzijl.

17.Saskia/Saskia

Ditraswerdin1937inopdrachtvandeFrieseMijgekruistdoorProf.dr.ir.J.C.DorstuitdeRodeEerstelingendeHerald.Hetgeeftgrote,zeerregelmatiggevormde,langovaletotovaleknollen.DeSaskiaheefteenblanke,gladde,ietsbruinachtigelichtgeleschil.DeSaskiaiszeervatbaarvoorPhytophthorainhetloof,ietsminderindeknol.ZeervatbaarvoorX-virus.HetrasisnoggangbaarbijProSpecieRarainZwitserland.

Afbeelding24(Saskiaaardappelatlas)

DitraswerdverkregenvanProSpeciaRarateBazel.

18.Bea/Bea

Ontstaanin1944uiteenkruisingvanArixBelledeFontanayxKathadin.Kweker:ZPCteLeeuwarden.Hetrasvormttamelijkweinig,grote,gele,inafmetinggelijkmatige,opgeringeafstandvandestamzittendeknollen.Bloemkleur:wit.Uitsluitendvoorexport.Deopbrengstisgroot.In2012werddoorde

�27

NAKnog0.06hapootgoedgekeurd.Hetwordtanno2017nietmeerverbouwd.DeBeaiszeervatbaarvoorphytophthora.Hetwerdvooralgebruiktvoordeexport.

DitraskomtvoorineenPoolsegenenbank.Hetwerdnognietverkregen.

19.Kike/Kike

Ditraswerdrond1960gekweektdoorSietseJansKloostermanteGarijp.HijvolgdeeerdereenlandbouwcursusbijBintje-kwekerK.L.deVries.Kloostermanheeftgeprobeerdhetraserkendtekrijgen.HetwerddoorparticuliereninenrondGarijpinstandgehouden.Debloemkleurislilaroze.Deopbrengsttamelijkgroot.

DitraswerdverkregendoorS.KloostermanteGarijp.

VROEGETOTMIDDELMATIGVROEGERASSEN

Demiddelmatigvroegerassenzijnlateroogstklaarenlangertebewaren.

20.Bintje/Bintsje

HetBintjeisvolgensdeoverleveringeenkruisingtussendeFransenendeMunsteren.Hetraswerdin1905inopdrachtvandeFrieseMijgekruistdoorK.L.deVriesteSumar.HetBintjeisdeenigetotnutoenogopderassenlijstgeplaatsteaardappeluitdeongeveer100rassendiedoordeVriesgekweektzijn.(Dewebsite'PotatoPedigreeDatabase'vermeldter65).Hetraslevertgrote,zeerregelmatiggevormde,langovaleknollen.Dekleurisblankgeel.Vatbaarvoorphytophthora.

DitraswerdverkregenvanH.SterkteFerwerd.

21.Redmer/Redmer

DeRedmerontstondin1981dooreenkruisingvandeAmincaendeAmred.Kweker:D.v.d.SchaafteBeetgumermolen.Hetiseenmiddenvroegeconsumptieaardappelmeteenrodeschil.Debloemkleurispaars.Deopbrengstisgoed.Hetrasstaatnietopderassenlijst.DeRedmerismiddelmatiggevoeligvoorphytophthora.

DitraswerdverkregenvanDurkvanderSchaafteBeetgumermolen.

22.Nynke/Nynke

Hetraswerdin2002doorD.v.d.SchaafteBeetgumermolenalsmutantgevondenbijhetrasRedmer.Deknoliswitmetroodgerandeogen.Debloemkleurispaars.Hetiseengoedemiddenvroegeconsumptieaardappel.Deopbrengstisgoed.NynkeismiddelmatiggevoeligvoorPhytophthora.

DitraswerdverkregenvanD.vanderSchaafteBeetgumermolen.

�28

23.Blauke/Blauke

HetraswerdindejarenveertigverbouwddoorG.BergsmateMarum(Gr).HetwerdinstandgehoudendoorzijndochterG.Bergsma.Deoorsprongisnietbekend.

DitraswerdverkregenvanG.BergsmateLuxwoude.

24.Bildtstar/Bildtstar

Ditrasiseenrond1980doorHZPCgerealiseerdekruisingtussenWindaxSaturna.Hetrasisvatbaarvoorphytophthorainhetloofenindeknol.Hetisresistenttegenaardappelmoeheid.


25.Amaryl/Amaryl(Hettema)

DekwekervanditrasisH.HettemateBeetgum.Deknolstaatookbekendonderdenaam'Hettema'.HetwerdgekruistmetSaskiaen(1673-2-xFurore).Deknolheefteengeleschil,isrondovaalenvrijgroot.Isresistenttegeneenvormvandeaardappelziekte.Debloeiwijzeispaars.Hetrasisresistenttegenaardappelmoeheid.

DitraswerdverkregenvaneenGenenbankinDuitsland.

26.MonaLisa

DekwekersvanditraszijnG.vanderZee,F.G.vanderZee,P.J.vanderZeeinAnjumenHZPCinJoure.OntstaanuiteenkruisingvanKr.BiermaA1-287xColmo1982.Sterkvatbaarvoorphythophthorainhetloof,middelmatigindeknol,vatbaarvooraardappelmoeheid.

DitraswerdverkregenvanHZPCteMetslawier.

MIDDELMATIGVROEGETOTLATERASSEN

Dezerassenhorenbijdelateteeltmaarzijnwatvroegerteoogsten.Zezijntotinhetvoorjaartebewaren.

27.Burmania/Burmania

Ditrasontstondin1946uiteenkruisingvanPimpernelenLibertas.HetwerdgekweektdoordeFrieseMij.Hetgeefteenmiddelmatigaantal,middelmatiggrote,rode,ietsverspreidgroeiendeknollenvangelijkmatigesortering.Hetiseenconsumptieaardappeldienakooksnelblauwwordt.Debloemkleurisfelpaars.DeBurmaniaismatigvatbaarvoorphytophthora.

DitraswerdverkregenvaneenGenenbankinDuitsland.

�29

MIDDELMATIGLATERASSEN

Laterassenhebbeneengroeiperiodevanvijfofzesmaanden,zehebbeneenhogereopbrengstenzezijntotdiepinhetvoorjaartebewaren.Zewordengeplanttussenbeginaprilenhalfmei.

28.Lekkerlander/Lekkerlander

DeLekkerlanderwerdin1953gekruistuitdeDoréendeDrMcIntosh.Kweker:P.deSwart,VrouwenparochieinsamenwerkingmetkweekbedrijfKooi.Hetvormteenmatiggrootaantal,vrijgrotegeleknollenvanenigszinsrondevormenregelmatigesortering.Debloemkleuriswit.Hetiseenconsumptieaardappelvangoedekwaliteit.Degeuris,vooralbijhetuitgerijptras,somswatsterk.Deopbrengstisvrijgroot.In2006werdvanditrasdoordeNAK15hectareaanpootgoedgekeurd.DeLekkerlanderismatigvatbaarvoorphytophthora.


29.Furore/Furore

DeFuroreontstondin1924uiteenkruisingvandeRodeStarendeAlpha.Kweker:Prof.Dr.Ir.J.C.DorstinopdrachtvandeFrieseMij.Hetrasvormteentamelijkgrootaantal,inafmetinggelijkmatiggrote,rode,knollen.Debloemkleurislichtroodpaars.Opdekleigrondgeteeld,isheteengoedeconsumptieaardappel.Deopbrengstisgroot.In2006werd0.2.hectarevanditrasdoordeNAKgekeurd.DeFurorewordtalleennogdooreenkwekerindeWieringermeergeteeld.Hetrasisnietgoedbestandtegenphytophthora.

DitraswerdverkregenvanHZPCteMetslawier.

30.Marijke/Marijke

Hetrasisin1956ontstaanuiteenkruisingvanSVP194-10enMPI19268.Kweker:FrieseMijvanLandbouw.Hetraslevertgrote,langovale,geleknollen.Debloemkleurispaars.Hetiseenmiddelmatiglateconsumptieaardappel,geschiktvoorexportendebereidingvanpommesfrites.


31.Desirée/Desirée

Kweker:deZPCteLeeuwarden.Ontstaanin1951uiteenkruisingvanUrgentaxDepesche.Indehandelgebrachtin1962.Deknollenzijngroot,langovaalenvrijregelmatiggevormd.Rodeschil.Paarsebloemen.


32.Irene/Irene

Ditrasontstondin1942uiteenkruisingvanFuroreenBato.Kweker:ZPCteLeeuwarden.

�30

Hetraslevertgrote,helderrode,rondtotovaalronde,regelmatiggevormdeknollen.Debloemkleurisroodpaars.Hetiseenlate,zeergewaardeerdeconsumptieaardappel.In2006werddoordeNAK55hectarepootgoedvanditrasgekeurd.DeIreneisweinigvatbaarvoorphytophthora.


33.Pandora/Pandora

Ditrasontstondin1946uiteenkruisingvanFuroreenFransen.Kweker:P.deSwart,LieveVrouwenparochie.Indehandelgebrachtin1958.Deplantontwikkeltzichtamelijkvlug,groeithoogopenheeftveeltamelijkedunnestengelsmetkleinedonkere,grijsgroenebladeren.Hetrasbloeitschraalmetwittebloemen.

DitraswerdverkregenvanJ.DijkstrateAduard.

LATERASSEN

Laterassenhebbeneengroeiperiodevanvijfofzesmaanden,zehebbeneenhogereopbrengstenzijntotdiepinhetvoorjaartebewaren.Zewordengeplanttussenbeginaprilenhalfmei.

34.FrieseBlauwe/FryskeBlauwe

DeFrieseBlauweiseenbelangrijkrasgeweest.HetwerdveelinFryslângeteeld,omdatalleendemeervroegerassendaarrijpwerden.HetisidentiekaandeZeeuwseBlauwewaaruit,tezamenmetdeAlphaalstweedekruisingsouder,KoopmansBlauweontstaanis.DekruisingsoudersvandeFrieseBlauwezijnnietbekend.Debloemkleuriswit.HetrasdraagthetX-virus,datwordtovergebrachtopandererassen.Hetisbovendienvatbaarvoorbolrot.

DitraswerdverkregenvanR.WalrechtteBakkeveen.

35.Woudster/Woudster

Ditrasontstondin1948uiteenkruisingvanRodeStarenLibertas.Kweker:Ir.I.MinkesteDrachten.Hetraslevertrode,middelmatiggrote,knollenvantamelijkgelijksoortigesortering.Debloemkleurispaars.Hetisnogalgevoeligvoordroogteendoorgroei.Debesteresultatenwordenbereiktopvochthoudendezandgrond,dalgrondenlichtekleigrond.Hetiseenmiddelmatigelateconsumptieaardappeldievooralnogdoorvolkstuinderswordtgeteeld.In2006werddoordeNAKnog0,9hectarepootaardappelenvanditrasgekeurd.Hetrasisweinigvatbaarvoorphytophthora.

DitraswerdverkregenvanRuurdWalrechtteBakkeveen.

36.Alpha/Alpha

Kweker:Dr.Ir.J.Dorst.In1919ontstaanopdeproeftuinvandeFrieseMijvanLandbouwteEngelumuiteenkruisingvanPaulKrugerxPreferent.In1925indehandelgebracht.Groteregelmatiggevormdediepogigeknollen,lichtgeelvlees.Weinigvatbaarvoorphytophthorainhetloof.Deopbrengstisgroot.Hetiseenconsumptieaardappelvoorgebruiktotinhetlateseizoen.Ookgeschiktalsvoeraardappel.

DitraswerdverkregenvanA.DamteWieringerwerf.

�31

DetotdecollectiebehorendeaardappelrassenwerdenverkregenvanparticulieretelersenvanGenenbankeninSchotland,IerlandenDuitsland.

AARDAPPELWERKGROEP

In2004werdeenbegingemaaktmethetsamenstellenvaneenwerkgroepwaarvandeledenervoorzorgen,datdetotdecollectievanhetWerkverbandFrieseRassenbehorendeaardappelrassenelkjaargepootworden,zodatzenietverlorengaan.Dewerkgroepmaaktelkjaarinhetvoorjaareenverdelingvandeinstandtehoudenrassen.Dezewordenvervolgensaandegrondtoevertrouwd.Indezomerperiodevolgteenexcursielangsdeplekkenwaarderassengeteeldzijn.TotdewerkgroepbehoordenDurkvanderSchaafuitBeetgumermolenenRinzedeGraafuitDokkum.Beidenwerdenin2017opgevolgddoorJetzeDijkstrateAduardenAlcodeJongteSt.Annaparochie.Lidbleven:CeesdeGrootteBoer,PietHoekstrateSintJacobiparochieenFreerkZwartteOosterbierum.

RAPEN/RAPEN

DeLatijnsebenamingisBrassicarapa.Vanrapenwordtpasinhettweedejaarzaadgewonnen.Ditwordtgeneratiefvermeerderd.Rapenzijnonderhevigaankruisbestuiving.


Rapenbehorentotdefamilievandekruisbloemigen.ZezijnonderdeelvanhetkoolgeslachtBrassica.Bijdezeplantzijndewortelenhetonderstedeelvandestengelgrotendeelsbovendegrondtoteenknolverdikt.Indelenteofdeherfstleverenrapeninvrijkortetijdeenoogstbaarproduct.Indezomeriszeswekenvoldoende.Deraapkanrond,afgeplatoflangwerpigzijn.Debovenstehelftheetdekopdiedoorgaansgekleurdis.Hetbladisgroenenenigszinsruw.Hetgewasisonderhevigaankruisbestuiving.Rapenkunnenmetkoolrapenofanderekoolsoortenkruisenenmoetendusbijzaadwinninggeïsoleerdverbouwdworden.

Eerderwasderaapeenbelangrijkgewas.Zevormdenvoordekomstvandeaardappeldebasisvanvelemenu's.Daarnablevenzenoglangetijdookgewaardeerdalsveevoedergewas.Anno2017behorenzetotdeouderwetseenvergetengroenten.

NaarEuropa

RapenwerdenalgeteelddoordeRomeinenendeOudeGrieken.IndeRomeinsetijdbestondenervolgensH.VanHaastermogelijkaltweevormen:consumptierapenenstoppelknollendiealsgroenbemesterwerdengebruikt.

�32

Eenaardappelwerkgroepvoerteeninspectieuitopde

demotuininZwartewegsend.

DedomesticatieheeftwaarschijnlijkinAfghanistan,PakistanenhetMiddellandse-Zeegebiedplaatsgevonden.IndeMiddeleeuweniszaadvande'brassicaraap'gevonden.Hetisnietduidelijkofditoprapenofopraapzaadbetrekkinghad.

NaarFryslân

Inhet'Reckenboek'vanRienkHemmema(1569-1573)staatvermeld,dathijrapenverbouwt.E.Allershofvermeldtin1881datdeteeltvangelerapenindeFrieseWoudenwerdvervangendoorwitte,"dieveelgroterbeschotgeeft."Hetgroenenderapendiendenvoorveevoerder.Geleherfstknollenwerdenookwelindekeukengebruikt.Deboerenwonnenzelfzaad.

TEELT

Rapenwordenaltijdterplaatsegeplant.Datkanvanhalfmaarttothalfwegaugustus.Meestalwordenzevroeg(meirapen)oflaat(herfstrapen)gezaaid.Deteeltkentgeenspecifiekeproblemen.Welmoetaandachtwordenbesteedaanhetuitdunnen,wieden,hakkenenzonodiggieten.Rapenwordenmeestalopzandgrondverbouwd,zedoenhetechterookgoedopanderegronden.Devochtvoorzieningmoetinordezijn.Versemestverdragenzeniet.Devruchtwisselingis6jaar.Hetzaadkan4-5jaarbewaardworden.Omdatrapenvaakalsnateeltnadegraanoogstopdestoppelverbouwdworden,wordenzeookwelstoppelknollengenoemd.Oplichtezandgrondendoenzedienstalsgroenbemester.3kilozaadperhectarebrengtbijzaadvermeerderingbijbenadering1000kgzaadperhectareop.

OOGSTENBEWARING

Voordeeerstevorstmoetenderapengetrokkenzijn.Bewarengebeurtdoorinkuilenofineenbakzandineenkelder.Hettopjemoetgelijkzittenmetdegrond.Zijnzetediepingekuild,danwordenzegemakkelijkaangetastdoorschimmel.Zekunnenookineenkoelcelbewaardworden.

ZIEKTEN

Deraapisgevoeligvoorknolvoet.Aardvlooienbelagenvooraljongeplantjes.Hartrotwijstopboriumgebrekbijrapen.

STREEKPRODUCT

Rapenwarenvooralbekendalsveevoer.Zewerdengebruiktalsweidevoeder,waarvoorhetloofgebruiktwerdenalsakkerbouwvrucht,waarbijdeknollenzelfgeoogstwerden.Zezijnalsstreekproductookgeschiktvoormenselijkeconsumptie.Rapenkunnengestoofdwordenenmeteenhelderemeelsausgeserveerdworden.Zekunnenookgeglaceerdworden.Zebevatten90tot91%water,0,8-1,1%eiwit,0,2-,024%vet,6,1-10,2%koolhydraten;0,6-1,1%vezelsen0,7-0,8%mineralen:vooralcalciumenfosfor.Verderbevatderaaphetvitamine-B-complex.


DecollectievanhetWerkverbandbevat:deMenaldumerRondeWitteRoodkop/MenamerRûneWite

ReadkopendeFriesePaarskop/FryskePearskop.

�33

In1939vermeldtderassenlijstonderdebenaming'rondestoppelknollen'de'RondeWitteRoodkop'.In2014boodRuurdWalrechtzaadaanonderdebenamingMenaldumerRondeWitteRoodkop.

DesgevraagdkonRuurdWalrechtdiehetzaadonderdezenaambeschikbaarstelde,deverwijzingnaarhetdorpMenaldumnietverduidelijken.Deraapisgeschiktvoormenselijkeconsumptie.Deknolwerdookvaakalsveevoergebruikt.Maardannietingrotehoeveelheden,wantdevruchtgeefteenkoolachtigesmaakenveroorzaaktbijovervloediggebruikkolieken.

Krijgenkoeienofschapenerteveelvan,dankunnenerkrampenindeingewanden(kolieken)ontstaan.Voorpaardenisderaapgeheelongeschikt.De'MenaldumerRondeWitteRoodkop'gedijtopeenniettezware,redelijkvruchtbarebodem.HetrasstamtvandeFrieseklei.Hetwordtvroeggezaaid.

HetzaadvandeMenaldumerRondeWitteRoodkopwerdverkregenvanR.WalrechtteBakkeveen.

EenandereFrieseraapisdeFriesePaarskop/FryskePearskopwaarvandeoorsprongnietachterhaaldkonworden.HetzaadvandezekoolraapwerdgeleverddoorJ.DoumateBurgum.

EenafbeeldingvandeFriesePaarskop,zoalsdievoorkwamopeen

zaadzakjevandefirmaDoumateBurgum.

KOOLRAPEN/KOALRAPEN

DeLatijnsebenamingisBrassicanapus.Vankoolrapenwordtinhettweedejaarzaadgewonnen.Zewordengeneratiefdoorzaadvermeerderd.Zezijnonderhevigaankruisbestuiving.


Dekoolraapbehoorttotdefamilievandekruisbloemigen.Bijdezeplantzijndewortelenhetonderstedeelvandestengeltoteenknolverdikt.Dekoolraapwordtsomsverwardmetderaap.Datiseenstengelknol,hetopgezwollendeelvandestengeldatzichbovendegrondbevindt.Dekoolraapgroeitvooreengrootdeelonderdegrond.Ishetrasinhetvoorjaargezaaid,danontwikkeltdeplantzichindeherfst.Koolrapenzijnvanrapenteonderscheidendooreenverdikkingbijdeovergangnaardebladeren.Zoalsbijderaap,zittenopdehalsvandeplantbladerenindevormvaneenrozet.Koolrapengedijenopniettezware,redelijkvruchtbarebodem.DeFrieserassenstammenvandeklei.

�34

Menaldumer Ronde Witte Roodkop

Devruchtwisselingis6jaar.

NaarEuropa

DekoolraapwordtalbijRomeinseauteursvermeld.U.Körber-Grohneverwijstnaareenafbeeldingvandekoolraapuitdezestiendeeeuw.Eenwildevoorvaderisnietbekend.Dekoolraapbezitdechromosomenvankoolenrapen.Vandaardeblauwgroenekleurvandebladeren.Hetisnietbekendwaarhetkruisenvanbeideplaatsvond.Körber-GrohnevermoedtdatditgebeurdeinhetMiddellandseZeegebied.NaarFryslân

HetisnietbekendhoedekoolraapnaarFryslânkwam.VroegerwerdeninhetFriesekleigebiedmetnameinBerlikumveelkoolrapenverbouwd.

TEELT

Koolrapenkunnenvanafhalfmeigezaaidwordenenlatertotopongeveer40centimeterwordenuitgedund.Deplantenkunnenookinpotjesofineenzaaibedvoorgetrokkenworden.Zewordendanindetweedehelftvanjuligeplant.Zaaieninaprilenmeigeeftmogelijkhoutigeknollen.Ermagniettediepgeplantworden,omdatdeknollendankleinerblijveneneenmindermooievormhebben.Tussenderijenwordt30tot45cmaangehouden,inderij30tot45cm.Tijdensdegroeimoetdevochtvoorzieninginhetoogwordengehouden.Koolraapsteltgeenspecialeeisenaandegrond.Geteeldopzandgrondbewaartdekoolraapmindergoed.Teveelstikstofgeefteenzwarebladgroeienzwakkeknollen,dievluggerholwordenendangaanrotten.4kilozaadperhectarelevert1200kgzaadperhectareop.

OOGSTENBEWARING

Deoogstvandekoolrapendievoorconsumptiewordenbewaard,isinnovember.Danzijnzevolgroeid.Jongekoolraapjeskunnenookaleerdergeoogstworden.Nadeeerstevorstsmakendekoolrapenwatzoeter.Hoeweldeplantvorstbeterdoorstaatdanderaap,bevriestdezetochbijstrengevorst.Tijdigoogstenkanookvoorkomendatdeknolhoutigwordt.Inkuilenisdebestemethodeomkoolrapentebewaren.Opeenkoeleplekkunnenzeookineenkistmetvochtigzandgestapeldworden.Overwinterenineenkoelceliseveneenseenmogelijkheid.Wordteenkoolraapopeenongekoeldeplekbewaard,danmoetvoorkomenwordendatdezeuitdroogt.Deopbrengstbedraagt60tot65.000kgperhectare.

ZIEKTEN

Koolrapenkunnenwordenaangetastdoorknolvoet.Aardvlooienbelagenvooraljongeplantjes.Boriumgebrekuitzichdoorglazigevlekken,eenkurkachtigknoloppervlakenhollekoppen.Hartrotwijstopboriumgebrekbijkoolrapen.

STREEKPRODUCT

Sedertdehelftvandeachttiendeeeuwzijnertweevormenvandekoolrapen:deenemetwitvleeswordtvooralgebruiktalsveevoer,degeelvlezigevoormenselijkeconsumptie.

�35

DeFrieseGeleBronskopisgeschiktalsstreekproduct.Koolrapenwerden,omdatzegoedbewaardkondenworden,langalswintervoedselbenut.WalingDykstraschrijftin'UitFrieslandsvolksleven'(1895)datdeFriezendekoolraapindietijdhetliefstincombinatiemetworteleninblokjesgesnedenaten.Ditwerdvermengdmetstukkenvleesen/ofspek.Hadmengeenspekdansmoordemenhetgeheelinvet.Datwerd'armeluisspek'genoemd.InBerlikumwerdenkoolrapenbijgebrekaanvleeswarenals'Berltsumerspek'opgediend.Omdatkoolrapennaarkoolsmaken,wordenzevaakalsstamppotmetaardappelen,uien,laurierbladerenenvleesvermengd.Koolrapenbevatten:89-90%water,1,0-1,4%eiwit,0,1-0,2%vet,6,5-7,4%koolhydraten(waarvanongeveer3%suiker),1,3-1,4%vezelsen0,7-0,8%mineralen(kaliumencalcium)

enbovendieneenvitamineC-complex.


DecollectiebevateendrietalvariëteitenvandeopdeFriesekleiontwikkeldeFrieseGeleBronskop/GieleFryskeBrûnskop.Hierbijdoenzich-voorzoverbekend-eenviertalselectiesvoor.Inde'BeschrijvendeRassenlijstvoorlandbouwgewassen'uit1955wordtvermeld,dateneBornuitBerlikumrond1865dekoolraap'BornsFriese'ontwikkelde,eenselectieuitdeGeleFrieseBronskop.Inderassenlijstvan1931wordtgeconstateerd,datdezegeelvlezig,tamelijkregelmatigvanvorm,goedterooienengoedopbrengendis.

In1942vermeldtderassenlijst:Wassenaar'sFriescheKoolraap-selectieuitFrieschlandras.Deselectieonderscheidtzichdoorzeergoedconsumptiekwaliteitengoedeopbrengstenisgeschiktvoorexport.

BovendienselecteerdendeBerlikumersRuniaenSybrandyselectiesuitdeFrieseGeleBronskop.HetrasRuniawordtopWikipediaaangeduidmet:Ditrasheefteenmooie,rondevormmetweinighalsvorming.Isweiniggevoeligvoorbarsten,inwendigbruinenhollekoppen.

Allegenoemdekoolraapvariëteitenindecollectiezijngeelvlezig.

IndecollectievanRuurdWalrechtteBakkeveenkwamdeGeleRoodkopuitBoylvoor.Hetzaadgingbijhemdoormuizenvraatverloren.

Deselecties-Born,RuniaenSybrandyendeFriesePaarskopbehorentotdecollectievanhet'WerkverbandFrieseRassen'.Zaadvandeselectie-Wassenaarkonnietachterhaaldworden.

HetzaadvandetotdecollectiebehorendevariëteitenvandeFrieseGeleBronskopwerdverkregenuiteengenenbankinRusland(Born),vanPietHoekstrateSintJacobiparochie(Sybrandy)envanDurkvanderSchaafteBeetgumermolen(Runia).

�36

FrieseGeleBronskop

B.OLIEGEWASSEN/OALJEGEWASSEN

Vlas

Raapzaad

Koolzaad

Kanariezaad

Dederzaad(Huttentut)

Karwij

Herik

Hennep

Hop

�37

VLAS/FLAAKS

DeLatijnsebenamingis:LinumusitatissimumVlasiseenjariggewas,hetwordtgeneratiefvermeerderd.Hetiseenzelfbestuiver.


Vlasiséénvandeoudstevezelgewassen.OngeveervijfduizendtotzesduizendjaarvoorChristuskwamhettenoostenvanhetMiddellandsezeegebiedinhetwildvoor.VeelkennisoverhetvlasontlenenwealvervoorChristus’geboorteaandeEgyptenaren.Vlasbehoorttotdefamilievandevlasachtigen.Alscultuurplantkennenwevezelvlasenolievlas.Botanischstaanzedichtbijelkaar,menkanzezonderbezwaarmetelkaarkruisen.Hetvezelvlaswordtindeeersteplaatsverbouwdvoordevezeldiealslangebundelsindebastvandestengelsvoorkomt.Hetzaadisbijvezelvlaseenbijproduct.Hetolievlaswordtvoornamelijkverbouwdvoorhetzaad,waaruitlijnoliegeperstwordt.Hetlevertongeveer40%meeroliedanhetvezelvlas.Uithetstrovanhetolievlaskanookdevezelgewonnenworden.Dezeisgrovervansamenstellingenkanondermeerverwerktwordentotgrovegarensofpapiersoorten.Hetolievlasisintegenstellingtothetvezelvlaskortensterkvertakt.Erzijnblauwbloeiendeenwitbloeiendevlassen.

Eenoverzichtvandeonderdelenvanhetvlas:1,stengelmetbloem;2,vrucht;3,diagramvandebloem..

Onderaanbijeenvlasplantzienweeenkrommewortelmethaarfijnezijworteltjes.Opdewortelstaateenlangedunne,rechtestengel(80tot120cm)dieaandetopeenweinigvertaktis.Dekleine,smallespitseblaadjeshebbengeensteeltjesenstaanineenspiraalronddestengel.Debloemheeftvijfgroene,eivormigetoegespitstekelkblaadjeseneveneensvijflossekroonblaadjes.Vijfmeeldradenzijnaandebasisvergroeidtoteenring.Aandebuitenzijdevandezeringbevindtzichaandebasisvaniederehelmdraadeenhoningkliertje.Destamperheefteenbovenstandigvruchtbeginsel.Devruchtiseenbijnabolronde,toegespitstedoosvruchtmetdaarindezaadjes.Bijhetrijpenblijftdezegesloten,ofzeiseenheelkleinbeetjeopen.Hetzaadiseivormig,spitsenaandezijkanteningedrukt,hetisgladenglanzend.Dezaadlobbenzijnrijkaanolie.Dehoudbaarheidvanhetzaadis2tot3jaar.

Detoevoeging'usitatissimum'indenaamgevingvanvlaswilzeggen,dathetgewasopvelemanierengebruiktkanworden.Vlaskaninhetbouwplanmethoofdzakelijkgranen,aardappelenenbieteneenwelkomeaanvullingbetekenen.Deplantlevertinbeginselvierproducten:vezels,zaad,scheven(houtdeeltjesafkomstiguitdekern)enafval.Eriseigenlijkgeenafval.Hetkafvandeknopkangebruiktwordenalsveevoer.Hetminderekwaliteitvlaslintwordtverwerkttottouwenzaklinnen.Vezelwerdgebruiktbijhetbreeuwenvanhoutenschepen.Meerrecentwordthetverwerktinvlasspaanplaten.Hetvanvezelplantengemaaktelinnenvaltsoepelenmooi,iscomfortabeleneenperfectestofvoorvoorjaars-enzomerkleding.Hetstaatdaardoorsteedsmeerindebelangstelling.Hetolievlaslevertlijnolie,eengrondstofvoordeverfindustrieenlinoleum.Opbasisvanlijnoliekunnenookzepenendrukinktwordengemaakt.Hetschrootdatbijdebereidingvanlijnolieoverblijft,iseen

�38

eiwitrijkegrondstofvoorveevoer(lijnoliekoeken).Dezaadjesbevattenomega3-vettendieondermeereenlaxerendewerkinghebben.Lijnzaadwordtookmedischtoegepast,waarbijdeinwateropgezwollenslijmstoffenvanbelangzijn.

NaarEuropa

DeoudeEgyptenarenverbouwdenaldertigeeuwenvóórChristusgeboortevlasenbewerkenhet.Zewikkeldenhunmummiesinlinnen,ingravenzijndaarvlaszadengevonden.InZwitsersepaalwoningenwerdenookvlasrestenaangetroffen.Vanafhetbeginvanonzejaartellingzijnerdeeersteaanduidingenvanvlasinonzestreken.InwatnuVlaanderenheet,wevenkustbewonerslinnen.DeeersteboerenverbouwenvolgensdeaanWageningenUniversiteitverbondenA.Zevenlijnzaad.Germaansevrouwendragenzelfvervaardigdelinnenkleren.

NaarFryslânIndeFrieseterpenwerdenvrijveelvlaszadengevonden.Omstreeks1600begonmeninNederlandvlastetelen.IndezeeeuwwerdervolgensJ.J.SpahrvanderHoekenO.PostmazeerweinigvlasinFryslânverbouwd.Deteeltkomtpasgoedopgangindezeventiendeeeuw.Dezeisvoornamelijkinhandenvangardeniers,diehetlandvooreenjaarhurenvaneenboerwiensvruchtopvolgingbijhetgewaspast.InBlijawerdindezeventiendeeeuwalvlasverbouwd,toendeUnema'sdaartoehetinitiatiefnamen.Erwerdooklinnenmeegeweefd.HetzaaduitRuslandwerdintonnengeleverd,vandaardenaamvanhetzaad'Tonnesie'.Devlasteeltwordtopzekermomentingekrompenvoordeaardappelteelt.Pasrondhetmiddenvandenegentiendeeeuwwordthetweermeertoegepast.IndittijdvakisdeprovinciehetbelangrijkstevlasbouwgebiedvanNederland.In1876teeltmenindeKleibouwstreek4843havlas.IndeWeidegebiedenwordtindatjaar24haenindeWouden541havlasverbouwd.In1892wordteenanderebewerkingvanhetvlasdoorgevoerd.VlashandelaarP.J.SterkteFerwerdoriënteertzichopdevlasteeltinBelgië.Nadienwordteendubbelerotingtoegepastendestengelsinfijneengrovegesorteerd.Hierdoorwordendefinanciëleopbrengstensterkvermeerderd.Deoppervlaktelandbouwgrond,dieinFryslândoordevlascultuurwerdingenomen,schommelt.Indejaren1861tot1880,alsdeprijzenvanhetgeschoondevlasoplopen,wordtbijnatienprocentvanhetakkerbouwareaalmetvlasverbouwd.Indeperiode1861tot1880zienweeensterkeachteruitgang,deoppervlaktedaalttot1636ha.In1907isdevlasbewerkingindeprovincieweervangrotebetekenis.Vande3994intotaalinNederlandvoorkomendebraakhokkenstaaner2836inFryslân.Vanaf1920tot1929isereenopmerkelijkestijgingtot2633ha.Indeeerstehelftvandejarendertigzienwemedealsgevolgvandelandbouwcrisisplotselingeenscherpedaling,met90hectarebereiktdezein1932eendieptepunt.In1935ishetareaalalweergestegentot1003ha.DevlasbewerkinginFryslânheeftvooralookeconomischebetekenis,doordataanarbeidersdiegedurendedewintergeenwerkhebben,eentijdelijkearbeidsplaatswordtgeboden.Eenvoordeelvoordeboerenis,datdoorditwinterwerkdebenodigdearbeidskrachtenvoordewerkzaamhedenindeanderejaargetijdenbeschikbaarblijven.Insommigedorpen,onderanderenAnjumenBlija,nemendearbeiderszelfhetvoortouw.Zehurenvlaslandofkopenruwvlas,datdanvervolgensdoordeledenindemoeilijkoverbrugbarewinterperiodebewerktwordt.E.Allershofmeldtin1881,datmenvooralindekantonsBergum,maarindelaatstejarendaarvoorookinSmallingerlandenOpsterlandvlasbouwaantreft.Hetwordtechtervooralverbouwdopleemrijkekleigrond.Doordevruchtwisseling(1op7jaren)blijftdegrondgeschikt.In1932constateertJ.Botkein'DeGritenijDantumadiel',datvlasindedoorhembeschrevenregiobijnanietmeerverbouwdwordt.Hetbrengtteweinigop.

�39

Vlaswiedenin

groepsverband

Andersdaninanderedelenvanonsland,wordtertotenmetdeTweedeWereldoorlogveelvlasdoorofvanwegeeenopdrachtgeververwerkt.Doorgunstigeprijzenzetdetoenamevandevlasverbouwdoortot

1751hain1956.Vanafdatmomentkomtdekladerin.Metdriehectarewordtin1986hettotdantoediepstepuntbereikt.In1980werdnogvastgestelddatdevlasteeltinFryslânnietaanhetuitstervenwas.HeinSterkteFerwerdonderneemtindittijdvakeenpogingdevlasteeltinFryslânmeteerstnegen,latervijftienakkerbouwers-weeropgangtebrengen.ZemakengebruikvanEEG-subsidies.

Sterkhooptdatdevlasbouwalseenvirusomzichheenzalgrijpen.Tochkomtereeneindeaandevlasteeltindeprovincie.Eénvanderedenenis,datdeafstandtotdeverwerkendeindustrietegrootwordt.DeenigeplekinNederlandwaardatnogkan,isZeeuwsVlaanderen.

Devlasverbouwen-bewerkingisinFryslânvangrotebetekenisgeweest.Hetgewaswordtindeprovincievooralgekweektopdekleigronden,opdezandgrondenkomthetmindervaakvoor.Hetaantalvlasbewerkersindeprovinciebedraagtinhetjaar1907bijna5000.VlasserijenkomenonderanderenvoorinMolenend,Noordbergum,Dronrijp,St.AnnaparochieenMenaldum.

FRIESWITBLOEIVLAS

DeoudstegegevensoverFriesevlasveredelingdaterenuithetbeginvandenegentiendeeeuw,alsgardenierGeertGeertsBijlstrauitFoudgumeenzeventalwitbloeiendeplanteninzijnuitRuslandgeïmporteerdzaadvoorblauwbloeiendvlasopmerkt.WorpvanBeymabeschrijfthoeBijlstrahethemlatervertelt:"Hetwasinhetjaar1816.Mijnvlasstondinbloei.Opeenzondag,denjuistendagkaniknietaangeven,datiknaargewoonte'smiddagshetzelvebezigtigde,vielmijnaandachtopeenvlasstengel,welkeeenwitteinplaatsvaneenblauwebloemdroeg.Nauwkeurigrondziendeofikmeerdergelijkekonopsporen,vondikin'tgeheelzevendiezichopdezewijzeonderscheidden.Bijzondertrokmijneopmerkzaamheid,datdezestengelsbovendeandere

uitstaken,waaruitikbesloot,datdewittekleurderbloemenzeerwaarschijnlijkniethetenigongemakderplantzouzijntoeteschrijven,maarveeleeralsenebijzonderevlassoortbechouwdzoudemoetenworden.Enindatgevaldachtmijgafdemeerderelengtegenoegzamewaarschijnlijkheid,datheteenebeteresoortzouzijn."Bijlstaselecteertdewitbloeiendeplanten,wintdaarvanzaadenvermeerdertdat.ZoontstaathetFrieseWitbloeivlas.Naenkele

�40

Verledentijd

jarenheefthijgenoegzaadvoorzijngehelevlasareaal.Ditondernatuurlijkeomstandighedenontstanelandrasheeftprof.dr.ir.J.C.DorstaanmerkelijkevoordelenbovenheteerderinFryslânalgemeengeteeldvlasmetuitdeBaltischelandengeïmporteerdzaadvoorblauwbloeiendvlas.HetduurtechtergeruimetijdvoordatBijlstra,zijncollega'sinFryslânenelders,vandevoordelenovertuigdheeft.PasalsdooroorlogsomstandighedendeinvoervanRussischzaadvoorblauwbloeiendvlasonmogelijkwordt,krijgthetdoorBijlstrageselecteerdelandrasruimeverspreidingovergeheelEuropa.Hetisgeschiktalsvezel-ènolievlas.

VERDEREVLASVEREDELING

In1925ontstaatinopdrachtvandeFrieseMijvanLandbouw,onderleidingvanDorstdeeerstevlasselectie.DoorafzonderingvanzuiverelijnenselecteerthijuithetFrieseWitbloeivlassoortendievoordeakkerbouweenhogerewaardehebben.ZoontstaatAlba.WeldravolgenBellaenConcordia.In1929volgtdeConcurrent.Ditrasblijktverrewegdebestepapierentehebben.HetwordtoveralinEuropatoegepast.Latervolgenmeer,gedeeltelijkinMetslawierontwikkelde,rassen:Rembrandt,

Saskia,Solido,Noblesse,Nynke,NatasjaenBerber.

Dorstdoetin"VlascultuurenVlasbewerkinginFriesland'verslagvanhetvlasveredelingswerkinEngelummethetWitbloeivlas.Hijschrijfthoevolgensdeoverlevering,alvoordathijhetdeed,demethodevandez.g."langehalen"werdtoegepast.ZoalseerderdoorBijlstra,wordenhierbijdestengelsdiebovendeanderenuitstekengeselecteerd.Deblauwbloeiendeplantenwordenverwijderd.HetwitbloeivlasisvolgensDorststerkerenbeterbestandtegenschadelijkeinvloedendanhetblauwbloeiendvlas.JaarlijkswordeninEngelumonderleidingvanDorst50-100plantengezocht,dievoldoenaandeeisen:(1)Goedelengte;(2)Nietofweinigvertakt;(3)Indienvertakt,zohoogmogelijkindetop;(4)Mooigelijkmatigstengelverloop;(5)Mooiekleuren(6)Vrijvan"zwartstip"ofanderekwalen.Dezadenvanelkeplantwordenbijhetzaaienuitgelegdopafstandenvan10x15cm.Hierdoorkrijgtmengrote,sterkvertakteplanten,dieveelzaadleveren.Hetdoelvandegroteafstandenis,volgensDorst,degeselecteerdeplantentevermeerderen.Metdatzaadwordeninhettweedejaarveldjesaangelegd.Derassenverschilleninlengte.

Dekleurlooptuiteen.Hetlinkermonsterkleurtmooierdandeoverige.Zeverschilleninstevigheidenzijnverschillendvatbaarvoorzwartestip.Devroegeendelatesoortenlopenquarijptijdongeveerveertiendagenuiteen.MethetveredelingswerkmetdeFriesevlassoortenwordtbij'Ropta'inMetslawiernogenigejarendoorgegaan.DedaargekweekterassenmoetenhetafleggentegeneennogbeterinGroningengekweektwitbloeiendrasWiera.

ZAAIEN,OOGSTENENBEWERKEN

Hetvlaslandwordtzoongeveereindfebruari,zodradevorstuitdegrondis,gereedgemaakt.Werdeerdermetdehandofmeteenzaaivioolgezaaid,tegenwoordiggebeurtdatmachinaal.Hetwiedengaatooknietmeermetdehand,maarookmachinaal.Eenvlasplantjedoetergemiddeld100dagenoveromuittegroeientoteenvolwassenvlasplant.

�41

Vroeggezaaidvlasbegintindetweedehelftvanjunitebloeien.Hetvlasbloempjebloeit'sochtendstottwaalfuurongeveereenhalfuurenvaltdanaf.Deopbrengstvan110kgzaaizaadperhectareisongeveer1500kgperhectare.Alshetvlasgeelgaatwordenenvandestengelblaadjeseendeelisafgevallen,ishetrijpomgetrokken

teworden.Alsjehetschudt,kunjehethorenrammelen.Hettrekkengebeurdeeerdermetdehand,nudooreenveelsnellerwerkendetrekmachine.

Hetvlaswordtnugerepeld:dezaadknoppenwordenvandestengelgescheiden.Datgebeurdevroegerophetland,waarnahetinschovengebondenenopeenhoopgestapeldwerd.Deopeenkleedgevallenzaadknoppenwerdeninzakkengescheptomlaternabewerkinglijnzaadteleveren.

Indereeksbewerkingenvolgthetroten.Gebeurdedatvroegerinwater,nuwordthetvlasdoor"dauwroten"ophetvelddooreenmachineinzwadgelegd,hetblijftdaargeruimetijdinzon,regenendauwliggen.Hetophetlandgelegenvlaswordtenigekerengekeerd.Vooreendeelgebeurthetrotenookindevlasserij.Hetdrogenvanhetvlasgebeurdevroegerophetland,nuindroogtrommels.Deverderebewerkingiseropgerichtdehoutenstengelteverwijderen,dieindevezelbundeldoorhetrotenislosgeraakt.Gebeurdeditbrakenvroegermetdehand,hetwordtnumachinaalgedaan.

Uiteindelijkwordtmethetzwingelenbegonnen.Hetgebraaktevlaswordtgescheidenineenvlaslintdatgesponnenwordt.Ookditgebeurttegenwoordigmetmachines.

De'sjudden'dienadebewerkingoverbleven,vondenaftrekalsbrandstof.

Meestalwordthetmateriaal"natgesponnen"waarbijdegeschoondevezelseerstdooreenbakmetwarmwatergaan.Deanderebewerkingis"droogspinnen",datgroveregarensoplevert.Degesponnendradenwordenopweefgetouwengespannen.Omdedradenwittekrijgenwordenzegebleekt.Dedradennemengoedkleurenop,waardoorweefselsgemakkelijkgeverfdofbedruktkunnenworden.

InhetVlasmuseumteEestaandewerktuigendieeerderbijdeteeltenbewerkingvanhetvlasgebruiktwerden.Erwordendemonstratiesgegeven.Hetmuseumisvanaf2017dagelijkstebezoeken.

SOCIALEOMSTANDIGHEDEN

Hettrekkenvanvlaswasmeestaleenpijnlijkkarwei,doordaterdikwijlsstekelstussenhetvlasgroeien.Ditgafkapottehanden,schrijftHermanPoelsma.Ookhetlangdurigvoorovergebogenstaan,wasvoormensenmeteenzwakkerugbelastend.Alshetregende,stondmendeheledaginnattekledingtewerken.Kleinekinderenmoestenalvanafeenjaarofachtmeenaarhetveld.Devlasserswarenmeestalvolledigvankoppelbazenafhankelijk.

�42

Vanzaaientotenmetverdelen

Vlastrekken.Tekening:IdsWiersma

Dearbeidsomstandighedenindebraak-enzwingelketenzijnmensonterend,vindtPoelsma.Bijdebewerkingkomtveelstofvrij,ventilatieontbreektmeestal.Hetloondaterineenwerkweekvan40-60urenindietijdteverdienenvalt,is4tot6gulden.Veelgezinnenhebbenzichvandekerkafgewend,zewillenzichdaarnietmeldenvoorondersteuning.Tuberculoseiseenveelvoorkomendeziekte,hetkindersterftecijferishoog.

ZIEKTENINHETVLAS

Eénvandemeestbekendeziektenisvlasbrand.Dezeopenbaartzichmeestalalshetplantje10-20cmlangis.Delengtegroeiwordtbijdezeziektebelemmerd,destengelsterftvanbovennaarbenedenaf.Vlaskanker,eenandereziekte,tastdejongeplantjesaanenveroorzaaktlichtbruinerottevlekjesopdestengeltjes.Bijvoortdurendregenachtigweerontstaatmeestalvlasroest,waardoordenatteblaadjesopdestengelvastklevenenbruinrodeplekkenveroorzaken.

FRIESEVLASFABRIEKEN

InhetNoordenzijnenkelevlasfabriekengeweest.EénervanhadeenvestiginginMolenend.In1895gaateencommissievande'FrieseMaatschappijvanLandbouw'naarBelgiëomeenstudietemakenvandevlasindustrieendetechniekvanhetroten.In1897reistBaronTheoRengersuitOenkerkmetvlasserJ.J.Westranaardatlandomzichoverde'kunstmatigeroting'telatenvoorlichten.Hijraaktervanovertuigd,datdetotdantoeinFryslângevolgdemethodevanrotingnietdegoedeis.Hetishemooknietnaardezin,dathetvlasbuitendeprovincieverwerktwordt.Doorzijnbemoeieniswordtde'Vereenigingtotbevorderingdervlasindustrie,gevestigdteOenkerk'opgericht.OndertussenisinMolenendmetdebouwvaneenvlasfabriekbegonnen.Op24november1898isdefabriekbedrijfsklaar.DeeerstevrachtvlaskomtuitWijnaldum.Debedoelingomeengroterdeelvanhetindeprovincieverbouwdevlasineigenomgevingteverwerken,wordteerstnietwaargemaakt.Pasna1907gaathetbeter,in1911wordtdoorRengersnogeentweedefabriekinNoordbergumgesticht.Hierwordtalleengewerktmetwarmwaterroting.TijdensdeEersteWereldoorlog,alsBelgiëinoorlogis,belevenbeidefabriekeneenongekendebloei.Hiernavermindertdoortoepassingvankunststoffendevraagnaarlinnen.Defabriekenwordenin1968gesloten.

�43

De door Rengers gestichte vlasindustrie te Molenend

HUIDIGEBETEKENIS

HermanPoelsmaconstateertin2006dathetvlasareaalinNederlanddannogsteedsruim4000habedraagt.Doordegoedegrond,hetgeschiktklimaatenervarenvlastelersstaathetinNederlandgeteeldevlasinWest-Europabekendalshetbesteterwereld.HoeweldevlasteeltinNederland-vergelekenmetanderelanden-heelbescheidenis,constateertPoelsmadatookinonslanddeeconomischebetekenistoeneemt.Enkeledoorhemgesignaleerdevoordelen:(1)Alledelenvandeplantkunnenwordengebruikt,nietsgaatverloren;(2)Vlasteeltisuitstekendteintegrereninmodernewisselbouwtechnieken;(3)Vlasteeltvergtweinigmeststoffenenverdelgingsmiddelen:3keerminderdanbijtarweenzelfs13keerminderdanbijdegangbareaardappelteelt;(4)Hetsterkelinnengarenvermindertdebehoefteaanspecialecoatingsen(5)Devezelkanwordengerecycled.MarcvandeBiltuitZeeuws-Vlaanderendenkt,datdevlasteeltbijeenoplopendeolieprijsalleenmaarvooruitkangaan.Vlasheeftgeenkunstmestnodig.Ditallesgaatanno2017aanFryslânvoorbij.

STREEKPRODUCT

Ondermeeromdatdeafstandtotdeverwerkingsindustrietegrootis,zijndeFriesevlasrassennietmeerinproductie.ZezijnbuitenFryslânvervangendoorrassendiemeeropbrengen.Hetzijnoverwegendvezelvlassen,waardoorerweinigolieuitkanwordengeperst.Vanhet'FrieseWitbloeivlas'wordtdoorsommigenbeweerd,dathetzoweleenlint-alseenolievlasis.Onderzochtwordtoferbevredigendlijnolievankanwordengewonnen.Omhetbijdemonstratiesenvoorhetvlechtenvaneendenkorventekunnengebruiken,wordt(hetFriese)vlasanno2017alleeninzeerkleinehoeveelhedenverbouwd.Lijnzaadbevat6-14%water,ca22-44%olie,17-31%eiwiten18-29%koolhydraten.Hetbevatbovendienlinolzuur,eenessentieelvetzuur.

BESCHRIJVINGEN

In2015,2016en2017werdendeindecollectievanhetFriesWerkverbandopgenomenFriesevlasrassenbeschreven.DeuitkomstenwordenmetdoorPatZijlstragemaaktefoto'svermeldineenin2019tepublicerenboekwerk.Zieachterindelijstvanpublicaties.


TotdecollectiebehoreneentwaalftalinEngelumofMetslawierontstanevlasrassen.HeinSterkteFerwerdhieldzevanaf2014voorhetWerkverbandinstand.Hetzaadvanderassenwordt,behalveinkleinehoeveelhedennietmeerinproductiegenomen.HetzaadvandeFrieserassenwerdvooreendeelverkregenvanHeinSterkenvanGenenbankeninWageningenenTsjechië.Anno2017warenzeookbijJorisViëtortePeins,GerrytDethmersteRiedenLammertPaterteTzumvoorinstandhoudingondergebracht.

VROEGERASSEN

1.FrieseWitbloeivlas/FryskeWytbloeiflaaks

Uitdebeschrijvenderassenlijstvan1935:Landras,datindeloopderjarendoorverschillendeverbouwersgeselecteerdwerdendaardoorgeengrotevariatievertoont.Wordtondertoezichtvande'FrieseMaatschappijvanLandbouw'instandgehoudendoorFeikeFeikemateAlmenum.Langsterkvlas,watlaterengroverdanblauwbloemvlassen.

�44

HetzaadvanditraswerdverkregenvandeGenenbankteWageningen.

2.Concordia/Konkordia

DeConcordiawerduiteenvroegrijpewitbloeiendestamvoordeFrieseMijgekweektdoorDr.J.C.Drost.Hetrashadeengoedezaad-enstro-opbrengst,maarwerdalsnelverdrongendoordeComcurrent.


3.Concurrent/Konkurrint

De'Concurrent'werdin1928doordeFrieseMijgeselecteerduithetFrieseWitbloeivlas.Debloemkleurisdusookwit.Hetnamomstreeks1940meerdan90%vanhetNederlandsevlasareaalin.Hetrashieldtot1953stand.HetkreegeenverbredinginlandenalsBelgië,DuitslandenItaliëenindeVerenigdeStatenenCanada.Machinaaltrekken,waarvoorhetrasmindergeschiktis,betekendeheteinde.HetwerdvervangendoorhetGroningerrasWieradatstevigerstrohadenmindervatbaarwasvoordevlasziekteroest.


4.Noblesse/Noblesse

DeNoblessewerdin1937ophetproefbedrijfvandeFrieseMijteEngelumuitdeConcurrentxHerculesgekruist.Hetiseenlaatrijpendblauwbloeiendvlas.Hetgeeftgoedestro-opbrengstenenovertrofoverigerassenin1957inlintgehalte.


MIDDENVROEGERASSEN

5.Nynke/Nynke

HetvlasrasNynkewerdin1952uitdeWieraeneeninEngelumgekweektevlasvariëteitgekruist.Hetiseenwitbloeier.Hetrashadzeergoedestro-opbrengsten,hetlintgehalteendezaadopbrengstwarenvolgenseenrassenlijstvrijgoed.


6.Solido/Solido

Ditvlasrasisin1953uitBlendaxConcurrentophetproefbedrijfvande'FrieseMijvanLandbouw'gekruist.Hetiseenvrijlaatrijpendblauwbloeiendvlasvanmiddelmatigelengtemeteenkortevertakking.


�45

TAMELIJKLATERASSEN

7.Berber/BerberIn1964en1983gekruisttussenKr.L579xNatasjaopRoptateMetslawier.Hetiseenwitbloeiendras.Delintopbrengstismatig,dezaadopbrengstgoedtotzeergoed.Hetstroislangenmiddelmatigenvrijstevig.Weinigvatbaarvoorbrand,middelmatigresistenttegenfusarium,vrijsterkvatbaarvoorroestofzwartstip.Rijptvrijlaat.

HetzaadvanditraswerdverkregenvanH.SterkteFerwerd.

8.Natasja/Natasja

DeNatasjawerddoordeFrieseMijin1951geselecteerd.Hetbloeitblauw.Inderassenlijststaathetaangemerktalseenzeersterkrasmeteenhooglintgehalte.Hetrasheefteenvrijtragebeginontwikkeling.Onderongunstigeomstandighedenkanhetgewastekortblijven.Onvatbaarvoorroestofzwartstip,sterkvatbaarvoorbrand.Kleurtbijderijpinggoedop.


LATERASSEN

9.Rembrandt/Rembrandt

DitrasiseendoorDr.J.C.DorstuitgevoerdeselectieuitdeConcurrent.Hetbezitvolgensde29erassenlijstgeenvoordelenbovendeConcurrent,waarmeehetvrijwelgeheelovereenkomt.Dekleurvandebloemenislichtblauw.


10.Saskia/Saskia

DeSaskiawerdin1964ophetproefbedrijfRoptateMetslawiergeselecteerd.Hetstroisvolgensderassenlijstlangenmiddelmatigtotvrijstevig.Dekleurvandebloemenisblauw.HetzaadvanditraswerdverkregenvandeGenenbankteWageningen.

11.Bella/Bella

IseenlaatWitbloeivlasvangrotelengteengoedeopbrengst,ietsslap.Goedestro-opbrengsten-kwaliteit.Dekleurvandebloemeniswit.

HetzaadvanditraswerdverkregenvaneenGenenbankinRusland.

12.FriesBlauwbloeivlas/FryskBlaubloeiflaaks

DitvlasheeftdezelfdeeigenschappenalshetFriesWitbloeivlas.

�46

RAAPZAAD/RAAPSIED

DeLatijnsebenamingisBrassicarapa,ssp.oleifera.Raapzaadbehoorttotdekruisbloemigen.Inhettweedejaarwordterzaadvangewonnen.Hetgewasisonderhevigaankruisbestuiving.

VOORAF


Raapzaadbehoorttotdefamilievandekruisbloemigen.Hetiseenvoorjaarsplant,diegeelbloeit.Erisookwinterraapzaad.Dezeinheemseplantkangemakkelijk1meterhoogworden.Eindmaart/beginaprilkleurtdeplantinkortetijdveelbermengeel.Ookindeperiodenaaprilkanhierraapzaadwordenaangetroffen:eriseennabloeivanlateropgekomenplantentotinoktober.Raapzaadwordtvaakverwardmetkoolzaad.Bijraapzaadvormendebloemeneenduidelijkkruis.

Linkskoolzaad,rechtsraapzaad(Foto’s:YtsenKooistra)

Bijkoolzaadzijndebladerenenigszinsoverlappendenietsgroterdandievanhetraapzaad.Deuiteindenvandebladenvanhetraapzaadkrullenronddestam.Bijhetkoolzaaddoenzedatniet.Dekelkbladerenstaanvandekroonbladerenaf.Onderdebloemtrosstaaneenaantallangehauwen.Raapzaadiseeninheemsewildeplant,diesomsnogwelgeteeldwordt,vooralinDuitsland.Hetheeftongeveerevenveelolieindezadenalskoolzaad(40%),maareenlagereopbrengst.

NaarEuropa

Deteeltvanraapzaadisalveleduizendenjarenoud.Volgens'Veenman'sAgrarischeWinklerPrins'isdeplantmogelijkontstaaninMidden-ofNoord-Europa.Menweetnietmetzekerheidwanneerdeplantnaaronslandkwam.

NaarFryslân

Rond1860wordtopdekleigrondeneenbelangrijkareaalraapzaadverbouwd.Datverandertalsdeuithetzaadgepersteraapoliewordtvervangendoorpetroleum.Tropischevettenmakenhetgebruikvanraapolievoorhetbakkenenbradennietlangernodig.Deuitraapolievervaardigderaapkoekenvoorhetveewordenvervangendooroliekoekendievanafvalproductenuitdevlasbouwofhetkoolzaadwordengemaakt.Koolzaadheefteenhogereopbrengst.

TEELT

Menzaait4-6kgzaadperhectaremet30-45cm.rijenafstand.Deoogstisietseerderdanvankoolzaad.Raapzaadis'winterharder'dankoolzaadenkanmenwatlichteregrondtoe.Hetzaadwordtgevormdinhauwtjes.Deopbrengstisong.2500kgperhectare.Dehoudbaarheidvanhetzaadis4-5jaar.Dezaadopbrengst2000kg/ha.

�47

ZIEKTEN

BijRaapzaadwordtschadeaangerichtdooreenreeksvanparasietenwaarvandeaardvlo,deglanskeverendehauwenaanborendesnuitkeverhetmeestvoorkomen.Knolvoetenspikkelziektezijnzwamaantastingen.

STREEKPRODUCT

Uitdezadenkanraapoliegewonnenworden.Dezadenkunnenookgebruiktwordeninvoedermengselsvoorvogels,zoalskanaries.Dezadenbevatten32-50%vet,16-27%eiwit,ongeveer23%koolhydratenenongeveer14-20%schorsbestanddelen.

HettotdecollectiebehorendraapzaadwerdverkregenvanHofmanNatuurzadenteNottert.

KOOLZAAD/KOALSIED

DeLatijnsebenamingisBrassicanapus.Koolzaadbehoorttotdekruisbloemigen.Inhettweedejaarwordterzaadvangewonnen.Hetgewasisonderhevigaankruisbestuiving.


Koolzaadbehoorttotdefamilievandekruisbloemigen.Hetgewasiswaarschijnlijkontstaanuiteenkruisingvankoolenraapzaad.Bijraapzaadisuitgelegdhoehetkoolzaaddaarvanafwijkt.InNederlandwordtoverwegendwinterkoolzaadverbouwd.Debloempjeszijngeel.Koolzaadisookeenhoninggewas,datsnelkristalliseertenmoeilijksmeert.

NaarEuropa

Hetisnietbekendhoeoudkoolzaadisenwaarhethaaroorsprongvond.TijdensdeMiddeleeuwenwaskoolzaaddebelangrijkstebronvoorlampolieinMidden-Europa.Hetwerdlatervervangendoorpetroleum.NaarFryslân

OpdeFriesekleihebbenvanafdeachttiendeeeuwtotongeveer1965honderdenhectarekoolzaadgestaan.K.J.vandenAkkerbeschrijftin'VandenmondderoudeMiddelzee'hoehetgewasveelvoorhad.Hetzaaizaadkostteweinig,deonderhoudskostenwarengeringenhetgewaswasvroegindezomerrijp.Hetpasteuitstekendindevruchtwisseling.VandenAkkerbesteedtveelaandachtaanhet'koalterskjen',iederjaareenhelegebeurtenis.Hetpersoneeldaterbijnodigwasbestonduit:(1)Dekleedbaas(ondernemereneigenaar);(2)Deprocureur(uitvoerdervanhetwerk);(3)Tweekikkerts(diehetstroophetkleedlegden);(4)Tweeberen(diehettedorsengewasnaarhetkleeddroegen);(5)Vierstekkers(diehetgedorstestromethoutengaffelsalschuddendevanhetzaadscheiden);(6)Tweeskierroeken(reinigdenhetzaadvoorlopig);(7)Dehoannebiter(gooidehetafgewerktestroopeenhoop);(8)Dejager(bestuurdedepaarden);(9)Tweeklauwers(verwijderdenhetzaaddatdoordeskekkerswasachtergelaten)en(10)Destâlsikers(verzameldendedoordekikkertsnietopgenomenstelen.IdsWiersmamaakteeentekeningwaaropeengezelschapnaarhetkoolzaadveldopwegis.

�48

TEELT

Koolzaadvraagteenvruchtbaregronddienietzuurmagzijnenooknietaltelicht(liefstleemhoudend).Omgeploegdklaverlandisgeschikt,teeltnawintergerst,winterroggeofvroegeaardappelenisookmogelijk.Degrondmoetmidden-eindaugustuszaaiklaarzijn.6kgzaadvandewinterkoolzaadvooreenhectarebrengtongeveer2000kilozaadperhectareop,bijzomerkoolzaadishet1500kg.Inhetvroegevoorjaarendeherfstisschoffelennodig.Winterkoolzaadwordtgezaaidvanhalfaugustustotbeginseptember,overwintertenwordtgeoogstvanbeginjulitotenmetdederdeweekvanjuli.Zomerkoolzaadwordtvanmaarttot10aprilgezaaidengeoogstvanhalfaugustustoteindaugustus.Zomerkoolzaadheefteenkortergroeiseizoenenbrengtdaardoorminderop.Hetzaadwordtbijbeidegevormdinhauwtjes.Uithetzaadwordtoliegetrokkendatveletoepassingenheeft.Deopbrengstvanwinterkoolzaadbedraagtongeveer3000kgperhectare.Hetstrowerdvoornamelijkgebruiktalsstrooisel.Dehoudbaarheidvanhetzaadis4tot5jaar.

ZIEKTEN

ZieonderRaapzaad.

GEBRUIK

Vankoolzaadwerdoliegemaaktdatdiendealslampolie.Derestantenwarengrondstofvoorveevoer.VandenAkkernoemtalstoepassingen:hetbakkenvanpannenkoeken,oliebollen,vis,enzovoort.Hetwerdmetbehulpvan'lampkeketoen'voorverlichtingookindetútlampeendebaklampegebruikt.

Vankoolzaadoliewordtindehuidigetijdbiodieselgemaakt.Daarnaastkanhetinpurevormofvermengdmetdieseloliein(aangepaste)dieselmotorenwordengebruikt.VoordesamenstellingvandezadenzieonderRaapzaad.

STREEKPRODUCT

Koolzaadolieisinprincipeongeschiktvoormenselijkeconsumptie.Alsalternatiefvoorolijfolie,wordtdoorJ.WilmanteEngwierumeenversiemetuitdoorhemgeteeldkoolzaadverkochtvoorbakkenenbraden.

�49

Opwegnaarhetkoolzaadveld


Decollectiebevateenvariëteitvanhetwinterkoolzaadenhetzomerkoolzaad.

Mansholt'sHamburgerWinterkoolzaad/Mansholt'sHamburgerWinterkoalsied

Ditraswerdin1899doordr.J.H.Mansholtgekweekt.Hetbloeiteindapril-beginjunienwordteindjuli-beginaugustusgeoogst.Hetwordtgezaaidindeeerstehelftvanseptembervanhetvoorafgaandejaar.Hetzaadgroeitinhauwtjes.Volgenseenin1931en1940uitgebrachterassenlijstishetstroegaalkort,vroegrijp:debloemislichtgeel,dekorrelvrijklein.Deopbrengstiserggoed.Hetgewasmoetvroeg,liefstvoorhalfaugustusgezaaidworden.Kanopderoggestoppelbeproefdwordenalsgroenvoedergewas.

HannaZomerkoolzaad/HannaSimmerkoalsiedwerdgekweektdoorWoldijkinGroningen.HetwerdopdeFriesekleigrondenverbouwd.Hetwordtvanmaarttotbeginaprilgezaaidengeoogstvanhalfaugustustoteindaugustus.

Hettotdecollectiebehorendwinter-enzomerkoolzaadwerdverkregenvandeGenenbankteWageningen.

KANARIEZAAD/KANARJESIED

DeLatijnsenaamisPhalariscanariensis.Hetiseeneenjariggewaseneenzelfbevruchter.


Kanariezaadbehoorttotdegrassenfamilie.Hetiseenvrijkleinzadigegraansoort.Watsamenstellingvanhetzaadbetreft,ishettevergelijkenmethaver.Heteiwitgehalteistamelijkhoog.

Kanariezaaddientvoornamelijkalsvogelvoer.

NaarEuropa

DeplantisafkomstiguitZuid-Europa.

Fryslân

In1851stondinhetBildt83morgen(=0.92ha)kanariezaad.HetwordtdaareninoverigFryslânnietmeerverbouwd.

TEELT

Mengebruiktinmaart-april30-40kilozaaizaadperhectareenzaaitondiepmeteenrijenafstandvan20centimeter.Hetgewasrijptlaat,midden-eindeaugustus.Deopbrengstkan1500-3000kgperhectarezijn,met4000-8000kgstro.

�50

Hetwordtbijhetwinnenvanzaadafgedektomvogelvraattevoorkomen.


ErbestondéénFriesevariëteitvanhetKanariezaad.Hetwaseenlandrasdatvolgensderassenlijstvan1940ondertoezichtvande'FrieseMijvanLandbouw'instandwerdgehoudenbijG.J.AnemateDongjum.HetwerdverhandelddoordeZ.P.C.teLeeuwarden.Volgensderassenlijstisdezevariëteit:BladrijkerenlangervanstrodanSpaansKanariezaad.Ietslaterrijp.In1942komthetindelijstalnietmeervoor.In1960verschijnthetwelweeropdelijst.Hetzaadwordtvooralgebruiktvoor"vogeltjeszaad".

Zaadvanditraskonnietachterhaaldworden,zodathetnietindecollectievanhetWerkverbandvoorkomt.

DEDERZAAD/RIJSIED(Huttentut)

DeLatijnsebenamingisCamelinasativa.Huttentutiseeneenjarigeplant.Hetgewasiskruisbaarmetanderekoolzaadachtigegewassen.


Dederzaad(ookHuttentutgenoemd)behoorttotdefamilievandekruisbloemigen.Hetgewasvormteenrozet,voordathetomhooggaat.Uiteindelijkwordendeplanten50-70centimeterhoog.Inhetbovenstedeelvormenzichzijloten.Hieraanontwikkelenzichdekleine,gelebloemen.Stengelenbladerenzijnkaalofbehaard.Alshetopeenrijke,vochthoudendegrond,inclusiefveengrondwordtverbouwd,wordendegelebloemendrukdoorbijenbezocht.Vanwegedekortegroeiperiode(12-14weken)enongevoeligheidvoorvorstvervinghetvroegerhetwelvoorvorstgevoeligeraapzaad.

Huttentutwerdeertijdsondermeeralsveevoergebruiktenomerlampolie,bezemsenborstelsmeetemaken.Deoliediendeookomintevetten.Tegenwoordigwordthuttentutindustrieelgebruiktvoorbiodiesel,verf,linoleum,groenezeep,kunststoffenendakbedekking.Hetzaadwordtookgebruiktvoordeaanlegvanwildakkerseninnatuurgebieden.

NaarEuropa

DevroegstevondstenvanditgewasstammenuithetNeolythicum.InOost-DuitslandenZwitserlandwerdenuitdittijdperkzadenvanHuttentutaangetroffen.Hetgewaswerd,vanwegedeolierijkezadenookindeNederlandsezandstrekenverbouwd.

NaarFryslân

Behalvezomergerst,vlasenveldbonen,werdopdeFrieseterpenDederzaadverbouwd,zoblijktuitdeanalysevanstuifmeelkorrels.IneenterpbijLeeuwarden,eninFoudgumenWijnaldumwerdzaadvanditgewasaangetroffen.

�51

TEELT

HetDederzaadisergklein(1,5tot2mm).Hetheefteengeelbruinetotroodbruinekleur.Hetrijptinpeervormigehauwtjes.Huttentutwordtongeveerhalfapriluiterstduninrijenmetafstandvan20centimeterondiepgezaaid.Zaaizaadhoeveelheid:ongeveer5kgperhectare.Opbrengst:1500kgperhectare.Eenzaaibedmetklaveralsvoorvruchtwerktgunstig.Deteeltduurisongeveer80dagen.Alshetrijpiskanhetbijkleinehoeveelhedengetrokkenwordenentedrogengezet.Alshetgoeddroogiswordthetopeenkleedgelegdenwordthetzaadmeteenrolvrijgemaakt.

Eenruimevruchtwisselingisnoodzakelijk.Hetgewasisgeschiktvoorbetrekkelijkarme/drogegrondmetlichtestructuur.Hetkangebruiktwordenalsmengcultuurmetondermeergraan.Dehoudbaarheidvanhetzaadis:4-5jaar.

ZIEKTEN

Dederzaadisongevoeligvoordeziekteverwekkersdieraap-enkoolzaadbelagen.

STREEKPRODUCT

Dezadenbevatten27%olie,17%eiwiten17%koolhydraten.Deoliekanalsspijsoliegebruiktwordenbijsaladedressing.Deongezondevetzurenzijnalsgevolgvanselectiedoorgunstigerzurenvervangen.TochstaatDederzaadvoormenselijkeendierlijkeconsumptie,inverbandmetglucosinegehalteindeolie,nogterdiscussie.Hetisongeschiktvoorbakkenenbraden.Dezadenwordengebruiktvoorcosmetica(bodylotion,zeep)enalsdiervoeding(zaad,olie,perskoek).HetwordtmetnameinDuitslandnoginruimemateverbouwd.


HettotdecollectiebehorendDederzaad/RijsiedwerdverkregenvanKlaasWierengateLeeuwarden.

KARWIJ/KARWIJ

DeLatijnsebenamingisCarumcarvi.Winterkarwijiseenmeestaltweejariggewas,onderhevigaankruisbestuiving.


Karwijbehoorttotdefamilievandeschermbloemigen.Hetheeftfijnelangwerpig-eironde,dubbelgeveerdebladeren.Deplantwordt30tot60centimeterhoogenheeftfijne,langwerpigeironde,dubbelgeveerdebladeren.Deplantheefteengelepenwortel.De4tot6millimeterlangeencirca1millimeterbredesikkelvormigedeelvruchtjeszijnoverdegehelelengtevoorzienvanvijfopstaanderibben,metindevruchtwandoliestriemen.Dezaadjeshebbeneenprettig,kruidigaroma.Karwijzaadisdeleveranciervancarvonenlinoneen,

�52

RijpDederzaad

tweegeur-ensmaakstoffendieonderandereindelevensmiddelen-enparfumindustriewordengebruikt.Eennieuwetoepassingiseenkiemremmingsmiddelbijconsumptieaardappels.Hetwordtookgebruiktinlikeuren.Desmaakvankarwijisdubbelzosterkalsvankomijn.Alsmedicinaalkruidwordtkarwijzaadonderandereaanbevolenbijmaagklachten,hetschijntdeeetlusttebevorderen.Hetgewasheeft4procentolieofmeer.Karwijwordtvaakverwardmetkomijn.Oudzaadkiemtslecht.Karwijisgoedbestandtegenwinterkou.BehalveWinterkarwijiserookZomerkarwij.

NaarEuropa

BijopgravingeninEgyptewerderingraftombenalkarwijzaadgevonden.IndeRomeinsetijdkwamdeKarwijalswildeplantvoorinNederland.Mogelijkwerddezeooktoenalalscultuurplantgeteeld.

NaarFryslân

DeopdeFriesekleigeteeldeKarwijwaseeninheemsesoortuitNoord-WestEuropa.Hetwerdveelalsondervruchtgezaaidonderbijvoorbeelderwten.

TEELT

Karwijzaadwordtgezaaidinmaartofbeginapriloprijenvan30-40centimeterafstand.Dezaaizaadhoeveelheidbedraagt3-5kgperhectare.Valteenslechteopkomstteverwachten,danwordtwatmeergebruikt.Deplantbloeitinmeienjuni.Debloemschermenzijnsamengesteldeschermen,diebestaanuit5tot16stralen,waaropgroepjeskleine,wittotroze,bloemen.Devruchtiseentweedeligesplitvrucht.Karwijwordtherhaaldelijkgeschoffeld.

Karwij

Omstreeksjuliishetgewasrijp.Omtevoorkomendathetzaaduitvaltbijdeoogst,gebeurtdezebijvoorkeurindenachtofindevroegemorgenuren.Omhettedrogenwerdhetinschovengeplaatst.Niettelang,omdathetzaadvrijloszit.Eengoedeopbrengstisongeveer1800kg/hectare.Dehoudbaarheidvanhetzaadis4-5jaar.

ZIEKTEN

Inhetnajaarkanhetjongegewassterklijdenvandewolligekarwijluis.Verbruiningsziekteleidtvooralbijvatbarerassensomstotgroteopbrengstverliezen.Derattekeutelziektekandeopbrengstooksterkdrukkenenverontreinigingvanhetzaadveroorzaken.

STREEKPRODUCT

Karwijzaadheeftensterkaroma.Hetistegebruikeninvelestreekproducten,zoalsFriese'dúmkes'.

�53


Indecollectiekomtéénkarwijvariëteitvoor.

Volhouden/Folhâlden

Ditiseenwinterkarwij,eenin1930ontstaneselectieuiteenNoordHollandslandras.HetwerdoorspronkelijkgekweektdoorP.KistemakerteKornhorn.Volgensderassenlijstvan1999isheteenlangrasmeteenvrijgoedezaadopbrengst.Hetheefteengoedcarvon-enoliegehalteeneengoedebeginontwikkeling.Hetrijptmiddenvroegenheefteengoedestevigheid.Hetisvrijweinigvatbaarvoorverbruiningsziekte.

HetrasMansholt'sKarwijzaaddatveelindeprovincieverbouwdwerd,konnietachterhaaldworden.

HettotdecollectiebehorendkarwijzaadVolhouden,datookveelinFryslânwerdgeteeld,werdverkregenuitdeGenenbankteWageningen.

HERIK/KRODE

DeLatijnsebenamingisSinapisarvensis.Hetiseeneenjariggewas,onderhevigaankruisbestuiving.


Herikbehoorttotdefamilievandekruisbloemigen.Hetgewaswordttot80cmhoogenheeftborsteligehaartjesaandevoetvandestengel.Hetiseenalgemeenonkruidopakkers,braakliggendegrond,bermenendijken.Herikwordtgekenmerktdoordetijdensdebloeiperiodewaterpasafstaandekelkbladerenende'snavel'opde'hauw',diekorterisdandehauwzelf.Deplantdraagtanderhalftottweecentimetergrotegelebloemen.Devruchtiseenbehaardehauwmeteengeelsnaveltjedatenigszinskantigis.Somsisdehauwechterookstijfbehaard.Dezadenzijnzwartenglad.Deroodbruinetotdonkerbruinezadenzijnopgeborgeninafgeplattevierkantehauwen.Voorveeenvogelsisdeplantenigszinsgiftig.Minstensdertigminutengekookt,kanhetbladalsgroentewordengegeten,vanhetzaadkanmosterdwordengemaakt.

NaarEuropa

HerikkomtuithetMiddellandse-Zeegebied.Hetgewaskomtoveralingebiedenmeteengematigdklimaatvoor.Hetgewasgroeitopvochtige,voedselrijke,vaakkalkhoudendegrond,vaakopzavelenklei,somsopzand.

Fryslân

DoorW.Beijerinckwerdindeterpenherik/krôdeaangetroffen.Hetwerdwaarschijnlijkgebruiktomolietewinnen.Inhet'Reckenboek'vanRienkHemmema

�54

(1569-'73)wordtvermelddathij'crodde'(herik)verbouwt,eenonkruiddatkoekenvoorhetveeendatolielevert.HetwerdinFryslânbijgebrekaaneenbeterebladgroenteookbijdemaaltijdgebruikt,vandaardezegswijze:'Itlibbenisnetaltytrysmeiresinen,marekwolrisgrôtmeikrôde'.

TEELT

Dehoudbaarheidvanhetzaadis4-5jaar.

STREEKPRODUCT

Herikismindergeschiktalsstreekproduct.


Herik/Krôde

HetzaadvandeindecollectievoorkomendevariëteitwerdgeleverddoorkwekerijdeCruydthoeckteOldeberkoop.Deafkomstvanhetzaadkonnietwordenachterhaald.

HENNEP/HIMP

DeLatijnsebenamingisCannabisSativa.Hetiseeneenjarige,tweehuizigeplanteneenwindbestuiver.Voordezaadteeltmogenertotop2kilometergeenandererassenstaan.


Hennepbehoorttotdefamilievandemoerbeiachtigen.Delengtevandestengelsvanhennepvarieertvan1,5tot8meter.Hetiseentweehuiziggewas.Demanlijkeplantenhetengellingenofgaailingen,devrouwelijkeplantenhetenzaailingen.Desteel-enschutblaadjesvandebloemgroepenvandezaailingenzijndichtbezetmetbalsemhoudendekliertjes,dieeensterkebedwelmendegeurafscheiden.Hennepwerdverbouwdvoordevezel,waarvantouwenondermeerdekkledenwerdengemaakt.Deolieuithetzaaddiendealsgrondstofvoorspijsolie,verf,zeepensmeermiddelen.Hetrestantwerdgebruiktvoorveevoer.Hetzaadwerdenwordtookgebruiktvoormedischedoeleindenenalsgenotmiddel.Indebovenstestengeldelenvandevrouwelijkeplantbevindtzichhetverdovendmiddel.

NaarEuropa

Oost-Aziëwordtalsdebakermatvandehennepbeschouwd.DeoudstevondsteninEuropastammenuithetbeginvanvoorromeinseIJzertijd.Hetwerduiteindelijkvandeevenaartotdepoolcirkelgeteeld.Invelelanden-ookinNederland-isdezeinhoeveelhedenvanmeerdandrieplantenverboden,omdathennepalsmarihuanakanwordengebruikt.

�55

Fryslân

HennepkwamalvooropdeFrieseterpen.OpdeFriesekleidiendedevezelhennepindejarentachtigvande19eeeuwalswind-enstuifmeelkeringindebietenveredeling.

TEELT

Hennepiseentweehuizigsnelgroeiendgewas,metmannelijkeenvrouwelijkeplanten.Hetvraagtvruchtbare,losseenvochthoudendegrond.Hennepwerdvanhalfapriltothalfmeigezaaidmet80à100kgzaadperhectare.Opeenrijenafstandvan18tot20centimeter.Hetwerdinseptembergeoogstalsdebladerenvandezaailingengeelwerden.Hetzaadverliestsnelkiemkracht.

ZIEKTEN

Hennepheeftweiniglastvanziektenenbeschadigingen.


Anno2017iserondermeerhetinFryslângekweektezaadIerdbei,eenFriesevariëteitvandeZwitserseErdbeerwaaruitmarihuanawordtgewonnen.

HetzaadmaaktgeendeeluitvandecollectievanhetWerkverband.

HOP/HOPPE

DeLatijnsebenamingisHumuluslupulus.Hetiseeneenjarige,tweehuizigeplanteneenzelfbevruchter.


Hopbehoorttotdefamilievandemoerbeiachtigen.Hetiseen3tot6meterlangeplantmeteenwortelstok.Hetgewaswordtvaakinheggenenopvochtigeplekkenalsklimplantaangetroffen.Hetgewasistweehuizig,demannelijkeenvrouwelijkeexemplarenzijndusovertweeplantenverdeeld.IndeMiddeleeuwenismenbegonnenhopbijdebierbereidingtegebruiken.Debladerenvandehopbellenendevrouwelijkebloemenzijnbedektmetkleine,gele'lupilin-klieren'.Dezebevatteneenstof,dietijdenshetbrouwenaanhetbiereenbitteresmaakgeeft.Debitterstoffenhebbenookeenkalmerendewerking.Destofheeftookeenremmendeinvloedopdeontwikkelingvanbacteriën,waardoorhetbierlangergoedblijft.

NaarEuropa

HopwordtsindsdenegendeeeuwinEuropageteeld.OmstreeksdetwaalfdeeeuwwasdeteeltvrijalgemeeninEuropa.Degekweektehopisafkomstigvandewildehop.HetgewaswerdvanuitEgypteofhetEuphraatgebiednaarCentraalEuropagebracht.Devroegstebewijzenvanhetbrouwenvanbier

�56

methopinEuropadaterenuitdetijdvanKareldeGrote.Vanafdetweedehelftvandenegendeeeuwzijnerbewijzenvanhoptuinen.DevroegstebewijzenvanzulketuineninNederlandkomenuitde14eeeuw.

Fryslân

JorisViëtorinventariseerdein2016inFryslâneenaantalvindplaatsenvanhop:

a.RotgaasterwegNieuweschootbijHeerenveen.Mogelijkstondbijdevindplekeenklooster.b.HoptúnSmalleEe.Wegnaarvoormaligklooster.Kleasterkampen.SmalleEe.Mûntsewei.SmalleEe.

TEELT

Omdathopmeerdantienjaardezelfdegrondbezet,kiestdeplantereenperceelmeteengoedebewatering.Deruimtelijkeschikkingvanhetveldkandekwaliteitvandehopbelinverbandmetdedoorluchtingendezonbestralingsterkbeïnvloeden.Doorderichtingvanderijenbewusttekiezenkanmendewindschadeenigszinsbeperken.Hetplantenvandestekkengebeurtopeenafstandtussenderijenvan1,5tot2,25metereninderijenvan1,30tot2meter.Tussenhalfaugustusenhalfseptemberwordendehopbellen(vruchtkegels)geplukt.Zezijndangroengeelennogveerkrachtig.Zewordennadiengedroogd.Hierbijwordt1kilodrogehopuit4,5kilogroenehopverkregen.Deopbrengstbedraagt500-800kgperhectare.Voordeoogstvandehopbellenmoetendemannelijkbloeiendeplantenverwijderdworden,zaadvormingisbijaanmaakvanbiernietgewenst.Voorzaadteeltzijnuiteraardwelmannelijkeplantennodig.

ZIEKTEN

Hopisonderhevigaanaardvlooien,bladluizenenrodespin.

STREEKPRODUCT

Bijhetbedrijfspandvanbierbrouwerij'UsHeit'teBolswardwerdeentuinvoordeteeltvanbijhetbierbrouwentegebruikenhopingericht.Uitdetuinkanzo'nduizendkilohopwordengehaald.Genoegvoordejaarproductie.VandeindeprovincievanoudsvoorkomendehopplantenkanmogelijkeenvoordebereidingvanFriesbiergeschiktcultuurgewaswordengekweekt.


DetotdecollectiebehorendehopwerddoorJorisViëtorgevondenaandeRotgaasterwegNieuweschootbijHeerenveenenbijeenvoormaligkloosterteSmalleEe.

�57

C.MEELVRUCHTENMOALFRUCHTEN

Rogge

Tarwe

Gerst

Haver

Gierst

Boekweit

�58

ROGGE/ROGGE

DeLatijnsebenamingisSecalesereale.Hetiseeneenjariggewas,onderhevigaankruisbestuiving.


Roggebehoort,evenalsdeanderegranen,totdegrassenfamilie.Hetheefteen50-150cmlangestengel.Dejongeroggeplantjeszijnrood-bruin.Vandevolgroeideplantenzijndeonderstebladenfluweelachtig,zehebbenroodbruinescheden.Debladschijvenzijnbijdebasisuitgerustmettweegladdeslippen.Debladtopisnaarrechtsgedraaid.Deroggekorrelisnietvergroeidmetdekroonkafjes.Dekorrelislangenheefteenspitsebasisendwarsrimpels.Tijdensdebloeiperiodewordendekafjesuiteengeperstenwordenmeeldradenenstamperaandeluchtblootgesteld.Hetlichtestuifmeelwordtdoordewindvanplanttotplantverspreid.Datgebeurtmeestalinjuni.Nahetbestuivenbeginthetvruchtbeginselvandebloemzichtoteenvrucht(korrel)teontwikkelen.Roggewordtmeestalopzandgrondalswintergewasverbouwd.Erisookzomerrogge.Hetgewasheeftzichalsbroodgraanoveraleenplaatsveroverd,waardeomstandighedenteongunstigzijnvoortarwe.Hetlevertnaarverhoudinghetmeestestrovanallegranen.Ditwordtbenutvoorstrokartonenstrooisel.Hetdeedookdienstalsgroenvoedervoorhetvee.

NaarEuropa

Evenalshaverisroggebegonnenalsakkeronkruid.RoggeisafkomstiguitKleinAziëendetenoostendaarvangelegenstreken.Hetgewasispaslaatincultuurgenomen,omdatdeoudstelandbouwontstondopdebeteregronden,waarroggenietkonwedijverenmettarweengerst.MetdeexpansievanhetRomeinseimperiumverspreiddehetgewaszichoverEuropa.BijdeGermanenishetaleerderbekend.Indetiendeeeuwbehoorderoggetotdebelangrijkstegranen.

NaarFryslân

IndevroegeMiddeleeuwenwerdindeprovincienogweinigroggeverbouwd.Indeachttiendeeeuwwordtomhetjaaropdezandgrondenrogge,boekweitofhaveringezaaid.Opdezandgrondenwordtindenegentiendeeeuw6.384hectareroggemeteenopbrengstvan17hlperhageteeld.InhetBildtwordtomstreeks1850275morgen(1m.is0.92ha)roggeverbouwd.SommigeboerenblijvenFrieseRoggeverbouwen.

TEELT

Roggepasthetbestopdewatlichterezand-endalgronden.Inlossegrondwordtalgauwtediepgezaaid,waardoorsommigeplantjesmethunuitstoelingsknooptediepkomenteliggen.Deeerstehelftvanoktoberisvoorwinterroggedebestezaaitijd.Omhetuitstoelentebevorderen,kanroggevoorofnadewintergemaaideninhetvoorjaardoorschapenafgeweidworden.Degrondmoetnahetploegenvoorhetzaaienveertiendagenbezaktzijn.Perhectareheeftmentenminste140kgzaadnodig.Wordthetinrijengezaaid,danmoeteenafstandvan12,5-25centimeterwordenaangehouden.Ondiepezaai(1-2centimeter)geeftdebesteplanten.120kgzaaizaadperhectareleverteenopbrengstperhectarevan3000kilozaad.

Uitgestoelderoggeplant

Hetzaadistweetotdriejaarhoudbaarzonderduidelijkverliesvankiemkracht.Deoogstgebeurtalshetgewas

�59

geelrijpis.Omhetzaadgoedtekunnenbewaren,moethetvochtpercentagemaximaalvijftienzijn.Hetzaadwordtondereentemperatuurvan1tot10gradenCelsiusopgeslagen.Omtevoorkomendatongediertehetzaadaantast,bijkleinehoeveelheidwordtderoggeeentientaldagenineenvrieskistopgeborgen.Nadienwordthetgedroogd.Bijkleinehoeveelhedenwordtvogelvraatvoorkomendoorhetgewasmetgaasaftedekken.

ZIEKTEN

Roggekentheelwatparasietendieafentoeoogstverminderinggeven,tochisheteentamelijkzekergewas.Doorvoldoendevruchtwisseling(vierjaar)wordtmoederkoren(eensterkineengeweveneningedroogdschimmelweefsel)tegengegaan.

STREEKPRODUCT

Roggewordtverwerktinroggebroodenontbijtkoek.Hetwordtookgebruiktomer-vermengdmettarwe-broodmeetebakken.Moutwijnuitroggedientomerjeneverenanderesterkedrankenmeetebereiden.Deroggekorrelheeftalsinhoud:12-13%water,59-71%koolhydraten,8-13%proteïneruweeiwitten(13%),ruwvet(1,6-1,9%),1,5-1,9mineraalstoffen.


Totdecollectiebehorentweeroggevariëteiten.

SintJansrogge/SintJânsrogge

Dezeroggewordtbeginjuligezaaid.Alswinterroggewordthetinaugustusvanhetdaaropvolgendjaargeoogst.Hetkanmeerdantweemeterhoogworden.SintJansroggeheeftweiniglastvanlegering,dearengaaninjulibijdekorrelvullingvooroverenopelkaarhangen.DitgewaswerdopdeFriesezandgrondenverbouwd.

HetzaadvandeSintJansroggewerdverkregenvanR.WalrechtteBakkeveen.

AmelanderRogge/AmelanderRogge.

DezeroggewerdopAmelandindejarenvijftiggeteeld.HetwerdverbouwdnaastdePetküserWinterrogge.AmelanderRoggekanalswinterroggeenalszomerroggewordenverbouwd.

Dezeroggeisnietveeleisendenkanondermoeilijkeomstandighedentocheenbevredigendeopbrengstgeven.Hetheefteenhogebakwaarde.Hetheeftslapenfijnstrodatgemakkelijklegert.A.K.NagtegaalteBallumverbouwtdeAmelanderRoggeopheteilandweeringroterehoeveelheden.Hetwordtdaargemalenendoorbakkersverwerkt.

HetzaadvandeAmelanderRoggewerdverkregenvanA.K.NagtegaalteBallum.

�60

GaasterlandseRogge/GaasterlânskeRogge

ZaadvandeeerdergeteeldeGaasterlandseRoggekonnietachterhaaldworden.

Roggesoortenmoeten,omkruisbestuivingtevoorkomen,tenminsteduizendmeteruitelkaarverbouwdworden.

TARWE/WEET

DeLatijnsebenamingisTriticumaestivum.Hetiseeneenjariggewaseneenzelfbevruchter.


Tarwebehoorttotdegrassenfamilie.Bijditgewaszittendeaartjeszoalsbijderogge,alleenbijdegeledingvandeaar,enkelvoudigenopdezelfdehoogte.Erzijnvaakmeerdantweebloemenineenpakjeendetweeonderstekafjeszijnbreed.Gewonetarweheeft30-80cmlangestengelsenvrijbredebladschijvendiebijdebasistweeharigetandenhebben.Gewonetarweheefteenvrijlangeopenaar.Deaartjeshebbendrieofmeerbloemen.Eenduidelijkkenmerkis,datdekelkkafjesaandebasisgebogenzijnenalleenindetopeenkielhebben.Dekorreliskortendikmethaartjesopdetopeneendiepegroefaanéénzijde.

Aarvormenbijtarwe

Tarweisdebelangrijkstekorensoortvandewereldenhethoofdvoedingsmiddelvoormeerdaneenderdegedeeltevandewereldbevolking.Hetiseensamensmeltingvandriegrassoorten.Tarweheeft124.000genen,zeskeerzoveelalsdemens.Eriswintertarweenzomertarwe.

Speltiseenwintertarwe.Dekorrelszijndoordekafjesvastingeslotenenvallener,zoalsbijdegewonetarwe,bijrijpheidnietuit.Bijspeltzijndegeledingenvandespilvandeaarlangeralsbijtarwe.Hieraanziteenaartjemettweekorrels,elkekorrelachterdrievastomhuldebaarden.Speltisdenauwsteverwantvantarwe,hetkanhiermeegekruistworden.Speltkorrelsmoetennadeoogstgepeldworden.

DevooroudervandeEmmertarweisdewildeemmer,hetisdeoervadervandewildetarweenhistorischgeziendebelangrijkstetarwesoort.Gedomesticeerdeemmertarwewerdalvanaf7000v.Chr.ondermeerinEgypteverbouwd.Emmertarwekantweemeterhoogworden.Voorhetvrijmakenvandekorrelsmoethetgepeldworden.Hetlegertgemakkelijk.Eriswitteenzwarteemmertarwe.IndecollectievanhetWerkverbandkomtwittevoor.Hetwordtgezaaidtussenhalfseptemberenhalfoktober.Deoogstgebeurtinaugustus.Deopbrengstislaag:maximaal2500kgperha.Vanwegehetlageglutengehalteisdezesoortalleengeschiktvoordebroodbereidingmetkoudrijzenenzuurdesum.

NaarEuropa

Tarwebehoortmetgersttotdeoudstecultuurgewassen.HetstamtuitTurkije,Israëlennaburigelanden.VijfeeuwenvoorChristuswerdhetinEgyptealsEmmerkorenverbouwd.InEuropakomthet

�61

gewasvoorheteerstvoorinhetNeolythicum.DeinEuropageteeldetarweontstonduitmeermaligekruisingenvantarwesoorten.DeoudstevondstenvanspeltstammenuitdeZuidrandvandeKaukasusenNoordelijkMesopotamië.InhetjongsteNeollyticum(3200-1600v.Chr.)werdhetookinNoord-enWesteuropageteeld.HetwerdingrotehoeveelhedenindeEuropeseberggebiedenverbouwd.Ruwweg2000-3000jaarwerdemmertarweinNederlandgeteeld.

Fryslân

IndezestiendeeeuwhadopdeFriesekleigerstboventarwe,vanwegedezoutresistentievangerst,deoverhand.Daarnawordthetdoortarweverdrongen.Deboerenzijneropuithunproductentevermarkten.Indenegentiendeeeuwisdeverbouwdetarwevoornamelijkeenwintergewas.OpdeFriesekleiwordenuitheemsetarwesoorteningevoerd,diebrengenmeerop.Bovendienis,watindietijd'Friesetarwe'wordtgenoemd,zeervatbaarvoordeziektebrand.OpdeFrieseterpenwerdendetarwevariëteitenspeltenemmertarweverbouwd.

TEELT

Degrondmoetvoortarweflinkbewerktzijn.Wintertarwekanvanafhalfoktoberdeheleherfstgezaaidworden.Zomertarwemoetzovroegmogelijkinhetvoorjaarindegrond,vaakinmaart.Hetzaadwordtopeendieptevan1-2centimeteringezaaid.Vanwintertarwecirca160kgperhectare,vanzomertarwecirca150kgperhectare.Bijvoorkeurinrijenmeteenafstandvan12,5-25centimeter.Deopbrengstisbijbeide4500kgzaadperhectare.Bijspeltishetnietanders.

Zichtenindejarendertig

Omdathetopnemendvermogenvantarwewortelsnietgrootis,moetdegrondnietzuurenwegensdelangegroeitijdtamelijkwaterhoudendenonkruidvrijzijn.Zomertarweisongeveer12dagenlaterrijpdandewintertarwe.Voorbewarenzieonderrogge.Bijkleinehoeveelhedenwordtvogelvraatvoorkomendoorhetgewasmetgaasaftedekken.

ZIEKTEN

Behalvedoorstrengewinters,kantarweschadelijdendoorziekten,zoalsroestendebladvlekkenziekte.

Meeldauwkomtalleenvooropergrijkbemestegrond.Moederkorenkomtzeldenvoorintarwe.Tarweisvatbaarvoorbrand.Dezetastdehalmenaanenkleurtdezezwart.

Meeldauw

�62

STREEKPRODUCT

Zomertarweishetmeestgeschiktvoorhetbakkenvanbroden.Hetbevatgluten.Hetstroisgeschiktvoorstrokartonenvoorligstro(=strooisel).Detarwekorrelbestaatuitzetmeelachtigestoffen(80%),Ruweiwit(13%),vetachtigestoffen(2%),vezelbestanddelen(3%)enas(2%).Speltbevatbijeenvochtgehaltevan12procent:60-61%zetmeelensuiker,15-17%eiwitten;2,0tot2,1%vet,1,8tot2%mineralenen1,8-1,9%vezels.

Onderdebenaming'FryskeBôle'wordtdooreensamenwerkingsverbandvanKoopmans,Hoogland,VanDijkeSemoenVeldleeuweriktarwebroodopdemarktgebracht,gebakkenmettarwedieindeprovinciegeteeldis.Voordegeïnteresseerdenishetteelt-enbakprocestevolgenopdesitevanhetproject.Openkeleplekkenindeprovinciewordtspeltverbouwd.Hetbevatgeenofzeerweiniggluten.


Totdecollectiebehoreneenviertaltarwevariëteiten.

JaphetZomertarwe/JaphetSimmerweet

Dittarweraswordtinmaarttotaprilgezaaideninaugustusgeoogst.Dehoogteiscirca1meter.

HetzaadvanditraswerdverkregenvandeGenenbankinWageningen.

WilhelminaWintertarwe/WilhelminaWinterweet

Ditraswerddoorprof.dr.L.Boekemain1901geteeldenverkregenuitdegekruisteSpijktarwe.Hetiseenwintertarwe.Hetwordtinseptember/oktobergezaaideninaugustus-septembergeoogst.Dehoogteiscirca1meter.Bloeitijd:juni.Deaarisdichtgeschakeldengoedgevuld.Medeomdatdewintervastheidnietgeheelvoldoendewas,isdeteeltvanditrasna1932opgevolgddoorJulianatarwe.

EerstefotovandeWilhelminatarwein1898

HetzaadvanditraswerdverkregenvanTheoBastiaansteBeek.

�63

RodeSpelt/ReadeSpelt

DeRodeSpelt(tritcumspelta)indecollectieiseenwintergewasdatvolgenseenmededelingdoorMansSchepersvanhetArcheologischinstituutteGroningenondermeeropdeterpvanJelsumverbouwdwerd.


WijeEmmertarwe/WiteEmmerweet

DeWitteEmmertarweindecollectieiseenwintergewas.HetwerdvolgenseenmededelingdoorMansSchepersvanhetArcheologischinstituutteGroningenopterpeninFryslânverbouwd.

HetzaadvandezerassenwerdverkregenvanTheoBastiaansteBeek.

GERST/KOARN

DeLatijnsebenamingisHordeumvulgare.Hetiseeneenjariggewaseneenzelfbevruchter.


Gerstbehoorttotdegrassenfamilie.Hetgewasis50-100centimeterhoogenheefttamelijkbredeenruwebladerendiezichindetopnaarrechtswenden.Debladschijfheeftbijdebasistweekrachtigeslippen.Evenalstarweenroggeisgersteenaargras.Jehebtveelrijige-entweerijigegerst.Veelrijigegerstwordtonderverdeeldinvier-enzesrijigegerst.Omdatdeaartjesvastzittenaanbeidezijdenvandeaar,komenerbijveelrijigegerstzesrijenaartjestevoorschijn.Iederaartjeheeftkelkkafjesdieineenlangenaalduitlopen.

Tweerijigeenveelrijigegerst

Eenbelangrijkkenmerkvangerstisdekortegroeiperiode.Hetheeftdaardoormindervochtnodigdantarweenhaver.Gerstisindegematigdeluchtstrekeneentamelijkbelangrijkgraan.Hetdoet-vermengdmettarwe-dienstbijhetbakkenvanbroden.Brouwgerstwordtveelgebruiktvoorhetbereidenvanbier,hetwordtookgebruiktalsveevoer.Bijtweerijigegerstzijn

�64

alleendemiddelsteaartjesvruchtbaar.Daardoorzittendekorrelsintweerijenindeaar.Erzijnwinter-enzomergersten.

NaarEuropa

WildegerstwerdinWest-Aziëal7000j.v.Chr.verbouwd.Gerstisontstaanuitdewildegerst.IndeRomeinseenKarolingischetijdkwamdezealinNederlandvoor.IndetiendeeeuwbehoordegerstinEuropatotdebelangrijkstegranen.

Fryslân

Medeomdatgerstresistentistegenzout,werdditgewasopdeFrieseterpenverbouwd.VolgenshetaantekeningenboekvanDirckJansz(1578-1636)teeldemenindezeventiendeeeuwophetBildtzomer-enwintergerst.Indeachttiendeeeuwwisseldedeverhoudingtussendewinter-endezomerbouwvoortdurend.Waserminderbouwlandmetwintergerst,danwerdereengrotereoppervlaktevoorzomergerstvrijgemaaktenandersom.Uiteindelijkwerdzomergerststeedslagergewaardeerd:gort(gepeldegerst)moetwintergerstzijn.Datgerstzichwisttehandhaven,isomdatheteenbelangrijkerolspeeldebijdevarkensmesterij.GerstwerdbijuitzonderingindeFrieseWoudengeteeld.

TEELT

Tweerijigegerstvraagtveelmeervandebodemenhetklimaatdanveelrijigegerst,maargeefteenrijkereoogst.Gerstwordthetbestinrijeningezaaidmeteenrijafstandvan20-25centimeter.100kgzaadperhectarevoorwintergersten120kgzaadvoordemeergroffezomergerstperhectarelevertresp.4000en5000kgzaadperhectare.Voorbrouwgerstwordt,omeenbeterekorrelgrootteteverkrijgen,circa100kgperhectaregebruikt.Deoogstdaarvanomvatgemiddeld3500kilozaaden4000kilostroperhectare.Voorbrouwgerstiseenvochtgehaltevanbeneden16procentvereist,bijlangerebewaringzelfsonderde15procent.Gerstwordtookgebruiktvoorhetbereidenvanbierenwhiskey.Bijkleinehoeveelhedenwordtvogelvraatvoorkomendoorhetgewasmetgaasaftedekken.

ZIEKTEN

Bijwintergerstkomtbetrekkelijkveelbeschadigingvoor.Hetvoordeelisdatgerstalbloeitterwijldeaarnogindeschedeverborgenis.Alszelfbevruchterishetnietafhankelijkvanvreemdstuifmeel.Degerststuifbrandis,evenalsdestrepenziekteeenzwamziekte.Roestkomtmeerdanbijanderegranenvoor.

Gerstegeelmozaiek

STREEKPRODUCT

Gerstdientvoorhetbereidenvangort.Hiervoormoethetgepeldworden.Gortvanzomergerstmoetlangergekooktworden.Metgerstkunnengerechtenwordengemaakt,zoalswatergruwel,gort-engrutjespap(vermengdmetvleeswaren)JolleDijkstrateBaaiduinenlietTerschellingerZomergerstonderzoekenopgeschiktheidvoorbrouwgerst.Omdatdatmindergunstiguitviel,liethijergeen'TerschellingerBier'vanmaken.Deglobalesamenstellingvangerstis:zetmeelachtigestoffen(79%),ruweiwit(11%),vetachtigestoffen(2,5%),vezelbestanddelen(4,5%)as(3%).

�65


Totdecollectiebehorendriegerstvariëteiten.

ZesrijigeWintergerst/SeisrigigeWinterkoarn

Deaarvandezegerstheeftzesrijenkorrels.Hetwordtongeveer1.10meterhoog.Bijzwarevorstkanhetgewasuitwinteren,waardoordejongeaanplantverlorengaat.

ZesrijigeWintergerstiseengeschiktesierplant.

HetzaadvanditraswerdverkregenvanRuurdWalrechtteBakkeveen.

Vierrijigezomergerst/FjouwerrigigeSimmerkoarn

Deaarheeftzesrijenkorrels,maardevormisvanbovenafgezienvierkant.Hetgewaswordtongeveer1.10meterhoog.Proevenmoetennoguitwijzenofdezegerstgeschiktisomer,zoalsvantweerijigegerst,bierofwhiskeyvantemaken.

Degroeiperiodeiskort,waardoorheteindjuni-beginjulialafrijpt.


TerschellingerTweerijigeZomergerst/SkylgertwarigigeSimmerkoarn

BijdewalvisvaartvanuitTerschellingwerddezegerstgebruiktgemaaktomerbiervantemaken.Datvervinghetsnelbedervendedrinkwater.Hetwordtvanafhalffebruarigezaaid,omhetinaugustus-septembertekunnenoogsten.Hetgewaswordtongeveer1.10meterhoog.OnderzochtwordtofvanditrasweerTerschellingerbierkanwordengemaakt.


�66

HAVER/HJOUWER

DeLatijnsebenamingisAvenasativa.Hetiseeneenjariggewaseneenzelfbevruchter.


Haverbehoorttotdegrassenfamilie.Dekorrelszittennietinaren,maarinpluimen.Deaartjeszittenopdetopvandedunnestengels.Zebevattentweeofmeerbloemen.Dekelkkafjeszijngrootengebogen.Uitderugvanhetkroonkafjesteekteengebogennaald,diezichachterde'knik'schroefvormigopwindt.

Haverpluim

Alenkeleduizendjarenspeelthavereenbelangrijkerolindevoeding.InNederlandwerdtotindejarenvijftigvandevorigeeeuwnog150duizendhectarehaververbouwd.Nuisdatnogmaartweeduizendhectare.Eriszomerhaverenwinterhaver.

NaarEuropa

Hetoorspronggebiedvandehaverstaatnietvast.PasindeBronstijd(circatweedemillenniumvoorChristus)wordthetsamenmetroggeenspeltalscultuurplantbekend.Haverhoudtvaneenkoel,regenachtigklimaat.HetgewaswordtinWest-Europabetrekkelijkveelverbouwd.IndeRomeinseendeKarolingischetijdwerdinNederlandalhaververbouwd.Tijdensdetiendeeeuwbehoordehavertotdebelangrijkstegranen.

Fryslân

VolgenshetaantekeningenboekvanDirckJansz(1578-1636)werdindezeventiendeeeuwinhetBildthaververbouwd.Omhetjaarwerdindeachttiendeeeuwopdezandgrondenboekweit,haverofroggeingezaaid.E.Allershofconstateert,hoeaanheteindevandenegentiendeeeuwbijvoorkeuropzandgronden,metveelleemenhumus,narodeklaver,aardappelenenrogge,haverwerdgeteeld.

HaverisdeeerstegraansoortinFryslândieoprijengezaaidwerd.Dezandhaverwerdsomsookmetstengelenalalsgroenvoergebruikt.Bijdeontginningenopdezandgrondenwerdzwartehavergeteeld.ToenernogveeltrekpaardenopdeFriesekleiwaren,werddaarhaveralsveevoerverbouwd.OmhetjaarwerdindeachttiendeeeuwopdeFriesezandgrondenhaverofroggeingezaaid.

TEELT

Haverneemtgenoegenmetallerleigrond,maardevochtvoorzieningmoetgedurendedegroeiperiodegewaarborgdzijn.Dusvroegzaaien.Degrondbewerkinggebeurthetliefstvóórdewinter.Hetzaadwordt,zomogelijk,inrijenmetenafstandvan15-25centimeteringezaaid.Zaaidiepte2-4centimeter.Dehoeveelzaadligttussen100en150kilozaadperhectare.Opbrengst:4000-5000kiloperhectare.Wegensdelangegroeitijdmoetonkruidverwijderdworden.

�67

Hetoogstenkanmeestalnietwachtentotdevolrijpheid,omdatdoordeterebouwvandepluimenveelzaadverlorengaat.Hetbestewordtgeoogstbijgeelrijpheid.Menoogstgemiddeld3500kgperhectarezaaden5000kgperhectarestro.Bijkleinehoeveelhedenwordtvogelvraatvoorkomendoorhetgewasmetgaasaftedekken.

ZIEKTEN

Haverisgoedbestandtegenkoude-invalleninhetvoorjaar.Stuifbrandeninminderemateroestenmeeldauwzijndebelangrijksteziekten.

Dwergroest

STREEKPRODUCT

Deverscheidenheidvanproductendiemethavergemaaktwordenneemtsterktoe.Hetgewasstaatvoornamelijkbekendalsontbijtgraaneninkoekjes.Erwordthardgewerktaanproductinnovatiesmethaverinbroodenbanket:snacks,croutons,pizzabodemsenpasta.Havermelkiseengoedalternatiefvoormensendiesojamelknietkunnenverdragen.Erverschijnensteedsmeerhaverrecepten.Erisookhaverbier.Dehaverkorrelheefteenhooggehalteaaneiwittenenhetvetpercentageligthogerdanbijanderegraansoorten.Desamenstellingvandedrogestofisglobaal:zetmeelachtigestoffen(67%),ruweiwit(12%),vetachtigestoffen(5,5,%),vezelbestanddelen(12%),as(3,5%).Haverbevatvolgens'UniversiteitWageningen'uniekeoplosbarevoedingsvezelsdiehetcholosterolgehalteverlagenendevoedselverteringendewerkingvanhetimmuunsysteembevorderen.Daarnaastzittenerinhaverrelatiefveeloliën,vooralonverzadigdevetzuren,diedekansophart-envaatziektenverlagen.Haverbevatookeiwitten(maarnietvandeglutenssoort)enzetmeeldatlangzaamenhelemaalverteertendaardoorlangdurigverzadigingsgevoelgeeft.TenslotteleverthaverdevitaminenK,E,B1,B2,B6encaroteen.'DeNederlandseHaverketen'iseenbijUniversiteitWageningengevestigdproject,datdeteeltenhetgebruikvanhavernieuwleveninblaast.


Totdecollectiebehorenvierhavervariëteiten.

Zandhaver/Sânhjouwer(Eeft)

Zandhaverisnogsterkverwantaandewildehaver.Dezadenzijnkleinerdanvandeveredeldehaverenlichtergekleurddanvandezwartehaver.Hetsteltminderhogeeisenaandegrond.Hetiseenzomergewasdatinmaart-aprilgezaaidwordt.Hetleendezichvoordeverbouwop(zeer)armezandgronden.Zandhaverwerdvoornamelijkalsveevoergebruikt.


�68

ZwarteHaverenZandhaver

ZwarteHaver/SwarteHjouwer

DevroegeropmeerdereplekkenindeprovinciegeteeldeZwarteHaveriseenzomergewas,datinmaart-aprilgezaaidwordt.Debloeitijdisjuni,deoogsttijdaugustus.


ZwarteHaverPresident/SwarteHjouwerPresidint

Ditrasheefteenhogereopbrengstdandemeerprimitievehaversoortenwaaruithetgeselecteerdwerd.Hetiseenvroegraswatgrondbedekkingenrijpheidbetreft.Hetheeftlang,slapstroeneenvrijlageopbrengstvanvrijkleineenbastrijkekorrels.DezehaverwerdinFryslânvoornamelijkverbouwdopdezandgronden.


Winterhaver/Winterhjouwer

Hetgewaswordteindseptembergezaaideninaugustusgeoogst.Hetwordtongeveer75centimeterhoog.


GIERST/GARST


DeLatijnsebenamingisPanicummiliaceum.Hetiseeneenjariggewaseneenzelfbevruchter.

Gierstiseengroepvangraangewassendietotdegrassenfamiliebehoort.Dekorrelopbrengstperhaisongeveer700kg.VerschillendegierstsoortenwerdenalinhetvroegeneolithicuminChinaverbouwd.Hetkwamindietijdvakervoordanrijst.InvelegebiedenvanAfrikaenAziëisgierstnogaltijdhetvoornaamstevoedingsmiddel.Dekorrelszijnglutenvrij,zebestaanbijdemeestegierstsoortenvoor60tot80procentuitkoolhydraten,zestot20procentuiteiwittenmetbelangrijkeaminozurenenvaneentotzesprocentuitvet.Degepeldegierstkorrelkannetzoalsrijstgegetenworden.Gierstwordtverwerkttotgriesmeel,vlokkenenpopcorn.

�69

NaarEuropa

PluimgierstbehoorttotdevroegsteinNederlandaangetroffencultuurgewassen.

Fryslân

GierstwerdvolgenseenmededelingvandearcheoloogMansSchepersopdeFrieseterpenverbouwd.Hetisanno2017inonbruikgeraakt.

TEELT

Gierstheefteenkortegroeitijd,eenbehoorlijkeoogstzekerheid,hetkostweinigzaad.Hetverlangeenwarmevruchtbaregrondeneenwarmegroeitijd.Zaaienoprijenisvooronkruidbestrijdinghetbest.Gierstwordtlaatgezaaidopniettezwaregrond.Pluimgierstheeftdekortstegroeitijdenpastdusnoginstrekenmeteenkorte,mitsvoldoendewarmezomer.

ZIEKTEN

Brandenmoederkorenstaanbekendalsgierstziekten.

STREEKPRODUCT

GierstdoettotophedeninFryslânnietdienstalsstreekproduct.


TotdecollectievanhetWerkverbandbehoortdepluimgierst.

HetzaadwerdverkregenvanzaadhandelVreekeninDordrecht.

KANARIEZAAD/KANARJESIED

DeLatijnsenaamisPhalariscanariensis.Hetiseeneenjariggewaseneenzelfbevruchter.


Kanariezaadbehoorttotdegrassenfamilie.Hetiseenvrijkleinzadigegraansoort.Watsamenstellingvanhetzaadbetreft,ishettevergelijkenmethaver.Heteiwitgehalteistamelijkhoog.

Kanariezaaddientvoornamelijkalsvogelvoer.

NaarEuropa

DeplantisafkomstiguitZuid-Europa.

Fryslân

In1851stondinhetBildt83morgen(1morgen=0.92ha)kanariezaad.HetwordtdaareninoverigFryslânnietmeerverbouwd.

�70

TEELT

Mengebruiktinmaart-april30-40kilozaaizaadperhectareenzaaitondiepmeteenrijenafstandvan20centimeter.Hetgewasrijptlaat,midden-eindeaugustus.Deopbrengstkan1500-3000kgperhectarezijn,met4000-8000kgstro.Hetwordtbijhetwinnenvanzaadafgedektomvogelvraattevoorkomen.


ErbestondéénFriesevariëteitvanhetKanariezaad.Hetwaseenlandrasdatvolgensderassenlijstvan1940ondertoezichtvande'FrieseMijvanLandbouw'instandwerdgehoudenbijG.J.AnemateDongjum.HetwerdverhandelddoordeZ.P.C.teLeeuwarden.Volgensderassenlijstisdezevariëteit:BladrijkerenlangervanstrodanSpaansKanariezaad.Ietslaterrijp.In1942komthetindelijstalnietmeervoor.In1960verschijnthetwelweeropdelijst.Hetzaadwordtvooralgebruiktvoor"vogeltjeszaad".

Zaadvanditraskonnietachterhaaldworden,zodathetnietindecollectievanhetWerkverbandvoorkomt.

BOEKWEIT/BOEKWYT

DeLatijnsebenamingisFagopyrumesculentum.Hetgewasiseeneenjarigeplantenonderhevigaankruisbestuiving.


Boekweitbehoorttotdeduizendknoopfamilie.Hetgewasvormteen60-100centimeterhogeplantmetpijlvormigebladerenenwitteofrozebloemenindichtetrossen.Zebevattenveelnectar.Devruchtiseenkleine,bruineofzwartedriehoekigenootmetscherpekanten.Hetheefteenhollerechtopgaande,zichmeermalenvertakkende,rodestengel.Hetwortelstelselbevateensterkvertakkendepenwortel.

Heteetbarezaadzitaandunnesteeltjesdieinrijpetoestandgemakkelijkloslaten.Hetheefteenmeel-eneiwitrijkeinhoud.Voordatdebloeiteneindeis,zijneralrijpevruchten.Boekweitwordtineenpelmolenverwerkttotboekweitgort,inzo'nmolenwordthetgemalentotboekweitmeel.Boekweitlijkteengraanproduct,maarishetniet.Hetisglutenvrij.Devruchtwisselingisdriejaar.

NaarEuropa

BoekweitiseencultuurgewasdatwaarschijnlijkafkomstigisuiteentamelijkdroogdeelvanChina.HetwerdvolgenssommigeonderzoekersviadezijderoutenaarEuropagebracht.Uitstuifmeelonderzoekisgebleken,dathetvoorhetbeginvandejaartellinginNederlandvoorkwam.HetwerdgedurendeenkeleeeuweninEuropaopvrijgroteschaalverbouwd,maarnuwegensdebewerkelijkheidenkwetsbaarheidveelminder.PolenenFrankrijkzijngebiedenwaarhetnoginaanmerkelijkehoeveelhedengeteeldwordt.Fryslân

IndelatereMiddeleeuwenwordtindeprovinciedoorkloosterlingenboekweitgeteeld.Omhetjaarwordtindeachttiendeeeuwopdezandgrondenboekweit,roggeofhaververbouwd.OphetBildtwordthetalvóór1850geteeld.

�71

Boekweit

Deteeltvanboekweitbeperktzichindenegentiendeeeuwtotdezandgronden.In1876neemthetgewastienprocentvanhetbouwlandinbeslag:4.311hazandboekweiten883haveenboekweit.In1888constateertE.Allershof,dateropdeFriesezandgrondenveelboekweitwordtgeteeld.J.Botkemeldtin1932datmendeboekweitindeFrieseWoudenalbijnanietmeeraantreft.Boekweitwerd,zoalshetkoolzaad,gedorstopeenkleed.Botkebeschrijfthoedatgebeurdeenhoeopdelaatsteavond'demars'geslagenwerd.

TEELT

Boekweitvraagteenlichte,goedbewerktegrond.Deplantkanniettegenvorst,daaromwordthetpasnahalfmeiinrijenofbreedwerpiggezaaid.Hoeveelheid:30-60kgperhectare.Opbrengstvanhetzaad:1000à2000kgperhectare.Voorhetnoodzakelijkeinsectenbezoekheeftdeplanttijdensdebloeigunstigweernodig.Degrondwordttweemaalgeschoffeldeneenmaalgewied.Deoogstvaltinaugustus/september.Deoogstisnietgemakkelijkwegensongelijkmatigeafrijping,moeilijkdrogenenloszittendekorrels.Hetbestemomentisalsdeonderstebladenafvallenenongeveer3/4vandekorrelsvoldoendehardzijn.Hetmaaienkanhetbesteindevroegeochtendplaatsvinden.Boekweitrassenmoeten,omkruisbestuivingtevoorkomen,tenminste500meteruitelkaarverbouwdworden.Nachtvorsten,overdadigeregenenhardewindkunnenvoorditgewasfunestzijn.

ZIEKTEN

Bijboekweittredengeenziektenop.Weltreedtbijafrijpingvogelschadeop.Bijkleinehoeveelhedenkanditwordenvoorkomendoorhetgewasmetgaasaftedekken.

STREEKPRODUCT

Boekweitengortwordtmetmelkbereidals'potstro'(metboterenstroop)opgediend.Voorhetbakkenvanbroodisboekweitmindergeschikt.Omdathetgeenglutenbevat,ishetvoorgistdeegalleentegebruikendoorhetinkleinehoeveelhedenaananderemeelsoortentoetevoegen.Hetmeelwerdookgebruiktombalkenbrijtemaken.InAziatischelandenwordtboekweitgebruiktvoornoedels.InRuslandis'kasha'eenverzamelnaamvoorgerechtendiegemaaktzijnvanallerleisoortengekookteboekweitgrutten.Boekweitwordtookgebruiktomerbiervantemaken.Boekweitbevatgeengluten.Pannenkoekenmeelbevatsomsnaasttarwe-enroggebloemookboekweitemeel.Hetmeeldatvoorpoffertjeswordtgebruiktiseencombinatievanboekweit-entarwemeel.

Vandebloemenvanboekweitwordthoninggewonnen.


Totdecollectiebehorentweeboekweitvariëteiten.

ZwarteVeenboekweit/SwarteFeanboekweit

�72

DeZwarteVeenboekweitisdoorveenarbeidersvanuitDrenthenaarNijBeetsgebrachtenheetdaaromookwelBeetsterBoekweit.Hetzaadiszwart.Hetwordtgeteeldopheidegronden,waaronderveenzit.HetzaadvandeZwarteVeenboekweitwerdverkregenvanBrianKabbesteSumar.

GrijzeZandboekweit/GrizeSânboekweit

Dezeboekweitwerd,getuigeeenversregelvanHarmenSytstra("dêr'titboekwytblomkepronkettuskenheideenbeamguodyn")opdeFriesezandgrondenverbouwd.DoorhetWerkverbandwordtgeprobeerdhetdaaropnieuwtetelen.InGaasterlandisdaarin2017eenbeginmeegemaakt.

HetzaadvandeGrijzeZandboekweitwerdverkregenvanRuurdWalrechtteBakkeveen.

�73

D.PEULVRUCHTEN/PULFRUCHTEN

Peulvruchten

Drogebonen

Slabonen

Snijbonen

Pronkbonen

Tuinbonen

Veldbonen

Kapucijners

Erwten

Peultjes

Linzen

�74

PEULVRUCHTEN/PULFRUCHTEN

Peulvruchtenbehorentottweegeslachten.DeLatijnsebenamingisPhaseolisvulgaris(sla-,stok-,snij-,droge-enpronkbonen)ofViciafaba(tuin-enveldbonen).Peulvruchtenzijneenjarigegewasseneninprincipezelfbevruchters.Bijenofhommelskunnenechtertoteenzekerpercentagekruisbestuivingveroorzaken.DePronkbooniseenechtekruisbestuiver.


PeulvruchtenbehorenalletotdefamilievandeVlinderbloemigen.Debloemenvandepeulvruchtenzijnvlindervormig,dezadenrijpeninpeulen.Debloemenstaanintrossenenbloeienvanjunitotseptember.Peulvruchtenhebbenbijnaallemaaldeeigenschapdatzestikstofinhunwortelsbinden.Bijvoedingspelenzeeenbelangrijkerol,doordatdedrogerijpezaden20tot26%eiwitbevatten.Zegedijenookopminderrijkegrond.Erwtenbevatten6-7%eiwit.Peulvruchtenbevattenbehalveeiwitten,zetmeel,devitaminesB1enB2endemineralenkalk,fosforenijzer.Zebiedeneenaanvullingopvoedseldatbereidisuitgranen.Zezijnbelangrijk,omdatzegemakkelijkbewaardkunnenworden.Zebiedendemensdusookbuitenhetgroeiseizoenvoedsel.NaarEuropa

Hetgeslachtphaeseolus,waartoedetuin-enveldbonenbehoren,komtvoorinNoord-,Centraal-enZuidAmerika.Dezepeulvruchtenkwameninde16eeeuwnaarEuropa.Eerstwerdendevruchtenverbouwdvoorhetwinnenvanzaad,laterkwamhetgebruikvandegroenepeuleninzwang.Hetgeslachtvisiafabaheeft,neemtmenaan,tweeoorspronggebieden:ZuidwestAzië(vanwaaruitdekleinzadigetypenstammen)enhetMiddellandseZeegebiedwaardegrootzadigetypenvandaankomen.

OudsteafbeeldingvaneenbooninEuropa

BeidepeulvruchtgeslachtenzijnalmetdeoudsteakkerbouwcultuurnaarEuropagekomen.Detotdepeulvruchtenbehorendeerwten,kapucijners,peulenenlinzenbehorenooktotdeoudstecultuurplanten.DeoorsprongligtinKleinAzië.ViadeGriekenraakthetgewasbekendbijdeRomeinen,diehetoverEuropaverspreiden.

Fryslân

IndeFrieseterpenwerdenrestenvanbonengevonden.W.Beijerinckvermeldtzadenvanduivebonen,erwtenenlinzen.DirckJanszmeldtinzijnaantekeningenboek(1604-1636)overdeakkerbouwinHetBildtdeverbouwvanbonen.BijdeteeltIndenegentiendeeeuwzijnwitteengrauweerwtendaareengoedhandelsproduct.Erwordenalsvoedselvoorpaardenvooralpaardenbonenverbouwd,latergevolgddoor'grotebonen'(tuin-ofveldbonen).Bovendienwordenmeestvooreigengebruikstambonengeteeld.In1876eisendeerwtenenbonenruimzesprocentvanhetbouwland:indekleibouwstreekruim3000hectare,indeFrieseWoudenwordenindatjaar396hectarebonen,136hectareerwtenen151hectarestambonengeteeld.

TEELT

Phaseolus-bonen(sperziebonen)hebbeneengrotewarmtebehoefte,onslandvormtongeveerdenoordelijkegrenstotwaarzeverbouwdkunnenworden.Zegroeienhetbesteophumeuze,

�75

vochthoudende,niettezurezavel-enzandgronden.Wegensdeondiepebewortelingmoetgezorgdwordenvoorgoedbezaktegrond.OmdatdePhaseolusbonengeennachtvorstverdragen,kunnenzepasinmeigezaaidworden.Degronddienteentemperatuurvantenminste10gradenCelsiustehebben.Erwordt120-160kgperhectareop28-40cmrijenafstandennietdieperdan2-3centimetergezaaid.Stambonenprefererenzonnigweer,zeschimmelengemakkelijk(wolf).Debijstokbonengebruiktestokkenwordeninhokkenofgevlochtenloodrechtgeplaatst.Somswordenklimmendebonenaantouwengeteeld.Derijafstandis1.20-1.30meter.Menpoottweeofdriebonenperstokoftouwbijsnijbonen,tweebonenbijpronkbonenendrietotvierbonenbijslabonen.Goedezaadopbrengstenzijnstokslabonen2000kg/ha,stoksnijbonen2000kg/ha,pronkbonen2000kg/ha.Dezaadteeltvanpronkersiswegensdelaterijpingriskant.Hetzijnwelsterkebonen.Weekschilligebonenrijpenmindergoedafdandrogebonen.Veldbonen,behorendtothetgeslachtvandevicia-bonen,stellengeenhogeeisenaandegrondsoort,mitsdevochtvoorzieningvoldoendeis.Lijdthetgewasaandroogtetijdensdepeulzetting,dankomtervanzaadvormingweinigterecht.Hetzaaiengebeurt(eindfebruari-beginmaart).Naarmatedebloeivroegervalt,luktdeteeltbeter.Naargelangvandezaadgroottemoet5-8cmdiepgezaaidworden.VandeWaalseBoonwordtcirca180kg/ha,vandeWierdeboon200-280kg/ha,vandePaardeboon160-210/haenvandeDuiveboon150kg/hagezaaid.Derijenafstandvarieertvan20-50centimeter.Alsdepeulenzwartwordenkangeoogstworden.Bijkleinehoeveelhedenwordenpeulvruchtenalszerijpzijn(jehoortzerammelen)handmatiggedopt.Detuinbonenteeltkomtingrotetrekkenovereenmetdievandeveldbonen.Zewordenvaakincombinatiemetanderegewassengeteeldendienendanalswindkering.Erwtengroeiengoedopgronddieeenstabielestructuurheeft,vochthoudendenniettezuuris.Omschimmeltevoorkomen,kanmenhetbestevroegzaaieneneenruimevruchtwisselingtoepassen.Erwtenwordengezaaidmet200kg/habijeenrijenafstandvan30centimeter.Opbrengst:2500kgperhectare.BijdeteeltvanKapucijners(190kg/ha)wordtmeteenietsgrotererijenafstandgezaaid.

ZIEKTEN

Virusziektendiebijphaseolusbonenoptredenzijno.a.rolmozaiek,scherpmoziekenstippelstreep.Rolmozaiekwordtsomsdoorhetzaadovergebrachtenverderdoorbladluizen.

Bijlangdurignatweerkanbijviciabonendebladvlekkenziekteoptreden.Zwartebonenluisveroorzaaktookplagen.Ditwordtbestredendoordetoppenvandeplantenwaardeluizenzichsterkvermeerderenteverwijderen.Kiemendzaadvanerwtenenpeulenwordtondermeerbelaagddoorschimmelziektenenvalsemeeldauw.Degelevlekkenziekteveroorzaaktgeelachtigevlekkenopbladeren,stengelsenpeulen.Bonenkunnenwordenaangetastdoordebonenboorder.Tijdensdegroeilegtdekevereitjesindebonen.Bijdebewaringvretendelarvendebonenuitenkomeninhetvoorjaardekevertjesnaarbuiten.

Hierdoorontstaandekarakteristiekerondegaatjesindeboon.Doordebonenminimaaldriedagenbij-20gradenCelsiusofenkelwekenindediepvriestebewarenwordendeeitjesendelarvengedood.

�76

Rolmozaiek

(zaadoverdraagbaar)

Bonenboorderbijsperziebonen

STREEKPRODUCTEN

Veelmensenkennendeveletoepassingenvanpeulvruchtenniet.Zekunnenechterzolekkerwordengemaakt,datmensenzichafvragen"zittenhierpeulvruchtenin?",schrijftJokeBoon.Erzijnveelboekenmetcreatievereceptenzoalsvoorlinzentruffels,aftereightmousseofijsmetgrauweerwten.Boon:"Behalvetallozevariëteiten,kentdepeulvruchtookveleverschijningsvormen.Vers,gedroogd,inblik,pot,stazakofdiepgevroreneninminderherkenbarevormzoalsmeel,sauzen,noedelsenalsgefermenteerdepasta,zoalsiso,tahoe,tempehenzelfsalsmelk,boterenyoghurt."Boonmaakteeenreceptenboekmetbonenreceptenvoor12maanden.OpdeLandbouwuniversiteitteWageningenwordtonderzochthoepeulvruchtenalsvleesvervangertot'biefstuk'kunnenwordenbewerkt.

EDUCATIE

Bijwijzevanlesmateriaalwerdookeenlesbriefoverdebonenontwikkeld.


Totdecollectiebehorenruimtwintigvariëteitenvandebonen,erwten,peulenenlinzen.

DROGEBONEN/DROEGEBEANE

Hardschilligedrogebonenworden,alsdepeulenvergelengetrokkeneninbosjesopeendrogeplekopgehangen.Totdecollectiebehoreneenaantaldrogebonendieverwantschapmethetoostelijkdeelvandeprovinciehebben.In100gramdrogebonenzitcirca22-26grameiwit,47-60gramkoolhydratenen1-2gramvet.

Totdecollectiebehorenachtvariëteitenvandedrogebonen.

FrieseGeleWoudboon/FryskeGieleWâldbean

Ditlandraswerdvanaf1969doorRuurdWalrechtteBakkeveenuitdiverseherkomstengeselecteerd.JurjendeJonguitSumar,diedezeboonongeveer70jaarverbouwdheeft,denktdatdezegeselecteerdisuitdeFrieseBruineBoon(zieverder)dieerbijdeteeltsomsnoginvoorkomt.

DeFrieseGeleWoudboonisstrogeelvankleurmetrondhetuiterstegedeeltevandebruinenaveleenpaarserand.Deboononderscheidtzichhierdoorvande'Strogele'.Debloemkleuriswitroze.Hetiseenstamboon,hetgewasiszeergoedbestandtegenregenenwind.Dezaaitijdishalfmei,deoogsttijdhalfseptember.

�77

Gemengdmetbijvoorbeeldaardappelen,uien,appelenenvleesproducten,wordtdezeeiwit-koolhydraat-enmineralenrijkeboonveelgegeten.Deboonisgeschiktalssoepboon.

HetzaadwerdverkregenvanJurjendeJongteSumar.

FrieseBruineWoudboon/FryskeBruneWâldbean

UitditlandraswerdvolgensJurjendeJonguitSumardeFrieseGeleWoudboongeselecteerd.

Dezedrogeboonischocoladebruinvankleurenheeftrondhetuiterstedeelvandebruinenaveleenpaarserand.DeboonheeftdezelfdeafmetingenalsdeFrieseGeleWoudboon.Debloemkleuriswitroze.Hetiseenstamboon.Hetgewasisgoedbestandtegenregenenwind.Dezaaitijdishalfmei,deoogsttijdhalfseptember.

HetzaadwerdverkregenvanJurjendeJongteSumar.

RodeKrobbe/ReadeKrobbe

DezedrogestamboonwerdinHarkema-Opeindeook'ReadePoep'genoemd,wateropzoukunnenwijzendatditlandrasoorspronkelijkuitDuitslandkomt.Anderebenamingen:ReadeKrûper,KrûpkeofKrobke.EenkleinkindwordtinFryslânweleen'krobbe'genoemd.OmdatdeboonkleinerisdandeFrieseGeleWoudboonisdenaammogelijkhiervanafgeleid.Deboonisdonkerroodmetgelespikkels.

Debloemkleuriswitroze.Deboonisgoedbestandtegenregen,kouenwind.Aandeplantgroeienongeveer10peulen,

diemeestalvierzadenbevatten.Dezaaitijdishalfmei,deoogsttijdhalfseptember.

HetzaadwerdverkregenvanRuurdWalrechtteBakkeveen.

LeverkleurigeBoon/LeverkleurigeBean

DezedrogeboonwordtindeFrieseWouden,afgaandeopdevorm,ookwel'Kûgelbeantsje'genoemd.RuurdWalrechtvermoedtdatdeboongekruistisuiteengeleeneenbruineboon,waardoordeleverkleurontstond.Deovaleboonheefteenzijdeglans,deplantheeftklimneigingen.Hetisechtereenstamboon.Hetgewasisgevoeligvoorslechtweer.

Dezaaitijdishalfmei,deoogsttijdhalfseptember.Debooniswitindekook,gaatnietstukenisgeschiktalssoepboonenvoorbonenschotels.


�78

Gritney/Gritney

DezedrogeboonisdoorWimGrituitWinsumin2002geselecteerduitdeKidney.Deboonheeftdevormvaneennier(=kidney)enheeftmeerdananderestambonendeneigingtekruisenmetanderebonenrassen.Hetiseenstamboon.Hetgewasisgoedbestandtegenregenenwind.Dezaaitijdishalfmei,deoogsttijdhalfseptember.

Deboonisgeschiktvoorchiliconcarne.Aantalpeulenperplant:ongeveer20.Aantalzadenperpeul:3à4.

HetzaadwerdverkregenvanWimGritteWinsum.

Citroentje/Sitroentsje

DezedrogeboonwerdgeselecteerddoorPietHobmateKoudum.HijverkreeghetzaadvanTysdeBoeruitMirns.Hetzaadisminofmeerrondenkleinerdandatvananderedrogebonen.Denaveliswitenbruinomrand.Hetiseendrogestamboon.Dezaaitijdishalfmei,deoogsttijdhalfseptember.

HetzaadwerdverkregenvanPietHobmateKoudum.

Sietske/Sietske

DitlandraswerdgeleverddoorTheunisvanderMeiuitHarkema,diehetaantrofineenvolkstuinteEastermar.Verdereafstammingkonnietwordennagegaan.Dedrogeboongroeitaandestokenisstrogeelenenigszinspaarsgeaderd.Depeulkrijgttijdensdegroeirodevlekken.DezestokboonisietsgroterdandeFrieseGeleWoudboonmetrondhetuiterstedeelvandebruinenaveleengelerand.

Hetgewasisgoedbestandtegenregenenwind.Dezaaitijdishalfmei,deoogsttijdhalfseptember.

HetzaadwerdverkregenvanTheunisvanderMeiteHarkema.

RoodbonteFrieseStokboon/ReadbûnteFryskeStokbean

DezedrogestokboonwerdgeselecteerddoorKoopBakkerteSurhuisterveen.HijverkreeghetzaadvanJelleHamstrauitEastermar.DezadenlijkenopdievandeKievitsboon.Waarschijnlijkisdezedaaruitgeselecteerd.Dekleurvandeboonisbeigemetrodevlekken.Depeulenrakentijdensdegroeiroodgevlekt.Dezaaitijdishalfmei,deoogsttijdhalfseptember.Zesmakenmelig.

HetzaadwerdverkregenvanKoopBakkerteSurhuisterveen.

�79

SPERZIEBONEN/TUSEARTEN

DeLatijnsebenamingisPhaseolusvulgaris.Sperziebonenofslabonenzijnstambonen,ofzegroeienaanstokkenoftouwen.Zehebbeneenminderlangegroeitijdnodigdanstokbonen.Zewordengroengegeten.Zehebbeneenwekeschil.Dekleurvandepeulenismeestalgroen,erzijnookrassenmetgeleofpaarsrodepeulen.Slabonenhebbenvaakeendraaddieermeteenmesjeafgehaaldmoetworden.Hoeouderdeboon,hoetaaierdevliezendieweerinaantreffen.Deomhulselswordenookgegeten.Omslabonenlangertekunnenbewaren,wordenzeinglasofblikverpaktofingevroren.Zewordenaltijdgekooktgegeten.Totdecollectiebehorenvierweekschilligevariëteitenvandebonen.

KoudumerBoontjestam/KoudumerBeantsjestam

DitraswerddoorPietHobmateKoudumgeselecteerduithetnietmeergangbarerasImpala.ZewerdenenwordeninzijnwoonplaatsgeteeldopeenstuwwaluitdeIJstijden.Metnamedezuid-enoostkantzijndoordegrondsoort('zwartezandgrond')endegunstigeliggingtenopzichtevandezongeschiktvoortuinbouw.HetKoudumerBoontjewordt,malsgeplukt,alsgroentegegeten.Zijnzedikuitgegroeid,dankunnenzeeventueelvermengdmetvleeswarenookals'etenuitdepot'benutworden.

HetKoudumerBoontjeisalseerstegroentesoortinNederlandopgenomeninhetregistervandedoor'StreekeigenProductenNederland(SPN)erkendestreekproducten.ZewordenindehandelgebrachtdoorDaanTrimpeteKoudum.


KoudumerBoontjestok/KoudumerBeantsjestok

DitraswerddoorPietHobmaeveneensgeselecteerduitImpala.Aantalpeulenperplant:19Aantalzadenperpeul:gemiddeld6.

ZieonderKoudumerBoontjestam.


Rinox/Rinox

DezesperzieboonwerddoorJ.DoumateBurgumgeselecteerduithetnietmeergangbarerasRinox.Hetiseenstokboon.DepeulvandeRinoxislangerdandievandegangbaresperzieboon.Aandeplantgroeienookhardschilligebonen,dieniettothetrasbehoren.

Hetgewaswordtmalsgepluktenalsgroentegegeten.ZieverderonderKoudumerBoontjestam.

HetzaadwerdverkregenvanJaapSmedesteGaryp.

�80

Graddus'Reuzen/Graddus'Reuzen

DezesperzieboonwerddoordegrootvaderGraddusvanGerritJullensteGytsjerkgeselecteerduitde'Wagenaar'(geelbruinzaad)ofde'Saxa'(geelzaad).Dekleinegelezadenhebbeneenwittelichtbruinomrandenavel.

Deboonkan,behalvealsgroenesperzieboon,ookalsdrogeboongebruiktworden.Ingedroogdevormkunnendebonenmetschedeenalinstukkengeknipt,geweektengekooktalsknipselboonbenutworden.

HetzaadwerdverkregenvanGerritJullensteGytsjerk.

SNIJBONEN/SNIJBEANE

Snijbonenhebbengrotevlezigepeulen.Daarvanwordtdehelepeulmethetonrijpezaaderingegeten.Depeulenwordengebroken,gesnipperdofgesneden.Erzijnstamsnijbonenensnijbonendieaandestokgroeien.

Totdecollectiebehoortéénvariëteitvandesnijbonen.

KoudumerStamsnijboon/KoudumerStamsnijbean

DitrasisdoorPietHobmateKoudumgeselecteerduithetnietmeergangbarerasCompliment.Dezaaitijdishalfmei,deoogsttijdhalfseptember.Hetiseenstamboon.

Denogjongebonenworden,nadatzezijnafgehaald,gewasseneninsnippersgesneden.Gemengdmetgekooktewittebonen,aardappeleneneenvleesproductkanerstamppotvangemaaktworden.Gesnedenkandebooninzoutwordeningelegd.

HetzaadwerdverkregenvanPietHobmateKoudum

PRONKBONEN/PRONKBEANE

DeLatijnsebenamingisPhaseoluscoccineus.Pronkbonenonderscheidenzichvandeanderebonenrassen,doordatzesterkerzijnenbeterbestandtegenguurweer.Zehebbeneenwortelstok,datvrijuniekisvooreenboon.Zedankendenaamaandemooiewitteofrodebloemen.Hetzijnsnelgroeiendeklimmersdietotdriemeterhoogkunnenworden.Zekruisenmetanderepronkbonenvariëteiten.Dezaaitijdishalfmeiofeerder,deoogsttijdhalfseptember.Deplantafstandis30tot50cminderijen120140cmtussenderijen.

Totdecollectiebehorentweevariëteitenvandepronkbonen.

KollumerPronkboon/KollumerPronkbean

DitrasisdoorRuurdWalrechtinBakkeveengeselecteerduiteeninKollumverkregenvariëteitvandezepronkboon.

�81

Hetzaadiszwart,debloemroodentrosvormig.Dezestokboonisgoedbestandtegenregenenwind.Dejongebonenkunnenalssnijbonengebruiktworden,dezwartezadenzijn

versofgedroogdgeschiktvooreenbonenschotelofdecoratievegarnering.Zadenvanpronkbonenzijngekooktgeschiktalssnackmetmosterd.Zievooranderetoepassingenondersnijbonen.


JanumerPronkboon/JannumerPronkbean

Ditrasisin1990doorWimGrituitWinsuminJanumgekweektuiteenroodbloeiende'Stienzer'pronkbooneneenwitbloeiendepronkboon.

Hetzaadiszwart,debloemroodentrosvormig.DepeulenzijnsmalenrechterdandeKollumerPronkboon.Daardoorzijnzegoedineensnijbonenmolentjeteverwerken.ZievoortoepassingenonderKollumerPronkboon.


TUINBONEN/TUNBEANE

DeLatijnsebenamingisviciafaba.Erzijntweegroepentuinbonen.(1)Rassenmetbloemendiezwart-witzijn,waarvandebonennahetkokenbruinwordenendieeenbitteresmaakhebbenèn(2)Rassenmetrodebloemenwaarvandebonenblankofgroenblijvenendieeenminderbitteresmaakhebben.Beidekomenindecollectievoor.Tuinbonenkunnenveelvorstverdragen,daaromwordenzealvanaffebruaritoteindmaartgezaaid.Deoogsttijdishalfjuni-juli.Debonenzitteninvlezigepeulen,diegrootenplatzijn.Hetgewaskan,afhankelijkvanhetras,toteenmeterhoogworden.Onrijpepeulenworden,alsdezadendegewenstegroottehebben,gepluktengekooktvoormenselijkeconsumptie.Tuinbonenkunnen,eventueelaangevuldmetvleeswaren,knoflookenkaneeltoteentuinbonenschotelverwerktworden.

Totdecollectiebehorenvijfvariëteitenvandetuin/veldbonen.

GrieneNêst

DezetuinboonwerddoorBrianKabbesteSumargeselecteerduitdetuinboon'DriemaalWit'.Eénvandeplantendroegrozerodebloemen.DebooniskleinerdandeWaalseBoonendeAdrie.

Ingedroogdevormisdekleurvanhetzaadgroen.

HetzaadwerdverkregenvanBrianKabbesteSumar.

�82

Robyntsje/Robyntsje

DezetuinboonwerddoorKabbesgeselecteerduitdetuinboon'GrieneNêst'.Ingedroogdevormisdekleurvanhetzaadkarmijnrood.


Akke/Akke

DezetuinboonwerddoorKabbesgeselecteerduitdetuinboon'Robyntsje'Ingedroogdevormisdekleurvanhetzaadzwart.


DetuinbonenGrieneNêst,RobyntsjeenAkkewerdendoor

BrianKabbesteSumargeselecteerduitdetuinboon

'DriemaalWit'.

FrieseWitkiem/FryskeWytkym

DezeboonwerdgeselecteerduiteendoorPieterPikteLuinjeberdontwikkeldetuinboon.Hetiseenrijkdragendesoortmetgrotebonen.Zekokenbruinenhebbeneenkarakteristieketuinbonensmaak.

HetzaadwerdverkregenvanPieterPikteLuinjeberd.

�83

WaalseTuin-enAkkerboon/WaalskeTúnenIkkerbean

Dezeboonvormteenovergangtussendetuinbonenendeveldbonen.Eigenlijkisheteenveldboon.HetzaadwerddoorRuurdWalrechtuitverschillendetothetrasbehorendebonengeselecteerd.Deboonbloeitwit.

Hetzaadwordtverseningedroogdevorm(maardanlanger)gekookt.Dezeboonwerdookveelgebruiktalsveevoer.


Adrie/Adrie

Dezetuinboon(eigenlijkookweereenveldboon)kanvoormenselijkeconsumptieenalsveevoerwordengebruikt.HetzaadwerdbijdeFrieseMaatschappijvanLandbouwteMetslawieruitdeWaalsetuin-enAkkerboongeselecteerd.

HetzaadwerdverkregenvandeGenenbankteWageningen.

VELDBONEN/FJILDBEANE

InhetMiddellandse-zeegebiedwerdenbonenvanditViciafaba-geslacht6000v.Chr.algegeten.Dezadenwarentoennogklein.Totdecollectiebehorendrievariëteitenvandeveldbonen.

Oldambster(Wier(de)boon/OldambsterWier(de)bean

DezebooniskleinerdandeWaalseBoon,gedroogdisdekleurgrijs.Depeulenzijnnietlaagingezet,waardoorzegeenmoeilijkhedengevenbijhetmachinaaldorsen.DoorvroegerebloeienrijpinglopenzemindergevaarvooroptredenvanzwarteluisdanPaardebonen.Dezeboonwerdgebruiktalsveevoer.DeWier(de)boonwerdgebruiktomerdoorzeineenoventeverwarmenmollebonenvantepoffen.'Verhildersum'inLeensheeftreceptuurvoormollebonenontwikkeld.


�84

RinalPaardeboon/RinalHynstebean

DezeboonkanintegenstellingtotdeWaalseBoonendeWier(de)boonooknoggoedopmindervruchtbaregrondverbouwdworden.Doordehogepeulaanzetingzijnzemachinaalgoedteoogsten.Hetstroislang,waardoordekansoplegeringgroterisdanbijdeandereveldbonen.DePaardeboonisnogweerkleinerdandeWier(de)boon.Gedroogdisdekleurbruin.


Duiveboon/Dowebean

VandeDuivebooniszaadindeFrieseterpengevonden.Deboonisdekleinstevandeveldbonen.Gedroogdishijbruin.Gepoftkandeduiveboonalsborrelnootjewordengenuttigd.

HetzaadwerdverkregenvanBrianKabbesteSumar.Hetrasisonbekend.

KAPUCIJNERS/KAPUSIJNERS

WaarschijnlijkzijndekapucijnerslangvooronzejaartellingontstaanuitenkelewildesoortenronddeMiddellandseZee.Zehebbenzichgoedaangepastaanlageretemperaturen.Evenalsbonen,hebbenzedeeigenschapdatzemetbehulpvanwortelknolletjesstikstofuitdeluchtbinden.Zeproducerenveelmeereiwittendandemeesteplantenopbetrekkelijkarmegrond.Dezadenzijnhoekigmeteengrijsgroenezaadhuid.Vaakiseendeelvanhetzaadgedeeltelijkroodbruingekleurd.Dekapucijneronderscheidtzichvandeerwtdoordesmaak.Hetzaadblijftheelindekook.Decollectieomvateénrasvandekapucijner.In100gramdrogekapucijnerszitcirca22-26grameiwit,47-60gramkoolhydratenen1-2gramvet.Totdecollectiebehoortéénvariëteitvandekapucijners.

FrieseKapucijner/FryskeKapusijner

DezeKapucijnerisafkomstigvanRuurdWalrecht.Hijheeftdezevanaf1988instandgehoudenmetindeFrieseWoudenverkregenzaad.Debloemkleurisrozemetwijnrood.Hetzaadheefteenbruingrijzekleurenisongedroogdenigszinsbittervansmaak.

Dezaaitijdismaart-april,deoogsttijdaugustus.Ondersteuninggeefteengroterezekerheidineennattezomer.Zewordenvooralopdekleiverbouwd.Gekooktzijnzegeschiktvoormenselijkeconsumptie.Erwordenookkroketten,koekjesensoepenmeebereid.Hetzijngoedvleesvervangers,geschiktvoorwarmeen

koudeschotels.Aantalpeulenperplant:14.Aantalzadenperpeul:4à6.


�85

ERWTEN/EARTE

DeLatijnsebenamingisPisumsativum.Erzijntweesoortenerwten:debolle-endegrauweerwten.Erwtenwordenaugustus-septembervanhetlandgehaaldenindepeulgedroogd.Danwordenzegedorst.Zewordenopdekleienophetzandverbouwd.Ondersteuninggeefteengroterezekerheidbijeennattezomer.Erwtenkunnenmetondermeeruien,tomatenenvleesproductentoteensmakelijkgerechtverwerktworden.Anderetoepassingenzijn:erwtencroquetten,erwtenkoekjesenerwtensoepen.Zewordenookinvleesvervangersverwerkt.Indewinterleverendrogeerwtengeconcentreerdeeiwitten.In100gramdrogeerwtenzitcirca5grameiwit,10gramkoolhydratenen0.3gramvet.Verderaanmineralen20mgcalcium,2mgijzerenaanvitaminen0,4mgcaroteen,o,17mgB1,o,16mgB2en50mgC.Deenergiewaardevan10gis264kJ.Totdecollectiebehorentweevariëteitenvandeerwten.

ZoeteDrogeErwt/SwieteDroegeEart

Dezeerwtbehoorttotderozijnerwten.HetrasisafkomstigvanJ.vanderVeldeteKollumdiehetverkreegvanzijngrootvader.Hijvermeerderdedezeerwtvanaf1978.Debloemkleurisrozemetwijnrood,dezewijktenigszinsafvandievandeFrieseKapucijner.

Dehoogteiscirca50centimeter.Dekleurvanhetzaadisnietgrijsmaarbruin,metdonkerbruinevlekken.Ondersteuninggeefteengroterezekerheidbijeennattezomer.Deerwtheefteenzoetesmaak.

HetzaadwerdverkregenvanJanvanderVeldeteKollum.

DoperwtFryslân/DopeartFryslân

Dezeerwtwordtvanaf1990geselecteerddoorWimGritteWinsum.Hetzaadisrond,gladengroen.Dezaaitijdishalfmaarttothalfmei,deoogsttijdjuli-augustus.Debloemkleuriswit.

Hoogteca.50centimeter.Ondersteuninggeefteengroterezekerheidbijeennattezomer.Dezaaitijdishalfmaarttothalfmei,deoogsttijdjuli-augustus.


Achlumerterperwten/Achlumerterpearten

D.K.Oosterbaanvermeldtin'VanafsluitdijktotLauwers'Achlumerterperwten,beroemdomhunkwaliteit.Hetwarenkleinegroeneerwten.Zaadvandezevariëteitkonnietachterhaaldworden.In2017isRoelieAnema-GreidanusinAchlumopterpgrondbegonnenmethetverbouwenvanrondegroeneerwten.

�86

PEULEN/PULTSJES

Peulenhebbenineenjongstadium,zoalserwten,geenvliezen,waardoorzeonrijpalalsgroentegebruiktkunnenworden.Bijdecollectiebehoortéénvariëteitvandepeulen.

Peulopreis/Pûleopreis

Dezepeulwerdin1973geselecteerddoorWimGrit.Hetzaadisrond,gladengeelgroen.Dezaaitijdishalfmaarttothalfmei,deoogsttijdhalfjunitothalfaugustus.Debloemkleuriswit.

Hoogteca.40centimeter.Ondersteuninggeeftbijnattezomerseengroterezekerheid.Depeultjeszijnjonggepluktzeerzachtvansmaak.Vaakplukkenvergrootdeoogst.Kanincombinatiemetwortelenalsgroentegebruiktworden.Zijndepeulentedik,dankunnenzenogalsdoperwtgebruiktworden.


LINZEN/READEEARTEN

HetstamlandvandelinzenishetoostelijkbekkenvandeMiddellandseZee.AlindevoorhistorischetijdwordthetgewasinNederlandomzijnvoedzame,smakelijkezadengeteeld.VolgensdoorW.BeijerinckaangehaaldebronnenookopdeFrieseterpen.Hetzijneenjarige,kleine,sierlijkeplantenvan15-50centimeterhoogte.Aandunnesterkvertaktestengelszittengevederdebladeren.

Deergkleinebloeiselszijnwit.Hetachterstebloeiblaadje(devlag)islilageaderd.Vaneindaugustustotbeginseptemberontwikkelenzichdaaruitkorte,brede,lichtbruinepeulenmetiedertweelinzen.Hetzaadisdiscusvormig,degroottevarieertsterk.Erzijngrootzadige-enkleinzadigelinzen.Vanlinzenwordtsoepvangemaakt.Linzenmeelwordtgebruiktalskrachtvoedsel.In100gramlinzenzit22-26grameiwit,47-60gramkoolhydratenen1-2gramvet.Ditkomtgrotendeelsovereenmetdestoffendieindrogebonenendrogeerwten

voorkomen.Ditgeldtookvoorhetaandeelvitaminenenmineralen.

Totdecollectiebehoorteenrodevariëteitvandelinzen.

HetzaadwerdverkregenzaadhandelVreekenteDordrecht.

DetotdecollectiebehorendepeulvruchtenwordenmetdoorPatZijlstragemaaktefoto'sbeschrevenineenin2019uittegevenboekwerk.Zieachterindelijstvanpublicaties.

�87

E.UI-ENWORTELGEWASSEN/SIPEL-ENWOARTELGEWAAKSEN

Uien

Wortelen

Cichorei

�88

UIEN/SIPELS

DeLatijnsebenamingisAlliumcepa.Uiengeveninhettweedejaarzaad.Zezijnonderhevigaankruisbestuiving.


Uienbehorentotdelookfamilie.Uitdezadenontwikkelenzichinheteerstejaarallereerstdebuisvormigeopgeblazen,groentotblauwgroenebladeren.Daarnavormenzichdeeigenlijkeuienmeteendrogebeschermendehuid.Inhettweedejaar,alszichhetzaadvormt,wordendezereserveorganengebruikt.Uitéénuikunnenzich,afhankelijkvanhunomvang,meerderebloeistengelsontwikkelen.Elkdraagtaandespitsmeerderehonderdenbloemendieineenkogelrondbloemschermbijelkaarlijkentehoren.

Bloeiendeui,houtsnedeuit1543

Debloeiselsvolgenelkaaropwaardoordebloeitijdmeerderedagenofwekenkanduren.Zewordendoordewindeninsectenbestoven.Daarnaontstaandezwarterondezaden.Wereldwijdwerdenin201186miljoentonuiengeproduceerd,daarvan10miljoeninEuropa.

NaarEuropa

Deuiwerd3000v.Chr.alindelenvanAziëverbouwd.IndezeperiodekwamhetgewasookvoorinChinaeninIndia.VandaaruitisdeuinaarGriekenlandenEgyptegebracht.KeukenuienzijnontstaanindeOriënt.VondstenzijngedaaninEgypte.HomerusnoemtzeindeIlias.WaarschijnlijkbrachtendeRomeinendeuiennaardenoordzijdevandeAlpen.IndeMiddeleeuwenkwamenzeookinWest-Europavoor.Aangenomenwerd,datdeuidefysiekekrachtbevorderdeenziektenhielpvoorkomen.

NaarFryslân

T.Wijngaardenverondersteltin'SkiednisfanMenameradiel'opmeerderegrondendatdeteeltvantotdantoenietbekendegroentenalsuien,rapenenkooldoordemonnikenvanhetkloosterLidlumbijOosterbierum(gestichtin1182)naarhetlatereteeltcentrumBerlikumisgebracht.Hetdorponderhieldnauwebandenmethetklooster.Hijvermoedtdatsommigedorpsbewonersdeteeltvandezegroentenvandekloosterlingengeleerdhebben.UithethavenboekvanHarlingenvan1654-1655blijkt,datdaarproductenvandegrovetuinbouw,zoalsuienwordenuitgevoerd.Datverwijstnaaractiviteitenvangardeniersinhetomringendegebied.Ookindeachttiendeeeuwisdeteeltvoornamelijkinhunhanden.DeteeltvanuiengaatuiteindelijkovernaardegrotereakkerbouwbedrijvenopdeFrieseklei.

TEELT

Uienhebbenhetliefsteenwarme,middelzware,humusrijkeleembodem.Hetzaaiengebeurtzovroegmogelijkinmaart,middenaprilvoorhetlaatst.Hetzaaizaadis6-8kgperhectare,deopbrengst500-800kgperhectare.Deafstandis5tot10centimeterinderijenen25centimetertussenderijen.Hetzaadwordt2tot2,5centimeterdiepgezaaid,andersvormthetlatergeengroteuien.Hoevroegergezaaid,hoebeter.Deeerstewekenmoetendeplantjesvrijvanonkruidgehoudenworden.Beginjunivormenzichdeuien.Alshetloofvoordehelftgekniktgroenengeelis,wordtgeoogst.Zewordenopeendrogewinderigeplekgedroogd.

�89

ZIEKTEN

Alsdegrondteveelbemestis,krijgenuienvliegeneenkans.Hetloofsterftdanvoortijdigaf.Valsemeeldauwopenbaartzichdoorlichtgeeltotgeelgekleurdevlekkenophetloof.Witrottastvooraldekiemplantenaan.Delaatstejareniseenschimmelinopkomst,veroorzaaktdoorFusariumoxysporum.Dooreenruimevruchtwisselingkunnendergelijkeziektenvoorkomenworden.

STREEKPRODUCT

Wedenkenbijuienvooralaanhunscherpesmaakenreuk,zezijnookzoet.Uienwordenalstoegiftenookalssmaakmakergebruikt.Zekunnen(gecombineerdmetwortelen)eenonderdeelvansoepofstamppotzijn.Vleeswordtvaakvermengdmetgebakkenuien.Uienbevattenongeveer88procentwater.Negenprocentvandedrogemassabestaatuitkoolhydraten,zebevattenweinigeiwit.Deprikkelendesubstantiewordtveroorzaaktdoorvluchtigeetherischemosterdoliën.Magnesium,calciumendevitaminesCenEvandeB-groepzijnvoorhanden.Deetherischeoliënveroorzakeneengrondigereinigingvandedarmen.Meteenuiensiroopkanhoestbestredenworden.


Totdecollectiebehoortéénuienvariëteit.

BerlikumerUi/BerltsumerSipel

DeBerlikumerUiiseenvroegras,aangepastaandeomstandighedenindeprovincie.Typischisdegeelbruineschil.Alsdeuiwordtdoorgesnedenkomenwerodelijntjestegen.Afentoezittenerrodetussen.Voordehandelwasdateenredenovertegaanopeenandereuiensoort.

DeBerlikumerUiruiktsterk,isgoedtebewarenenheefteengoedesmaak.HetgewasheeftdetrekkenvandeZeeuwseUi.DeBerlikumerUikanlangbewaardworden.

Eenbijnaamis'Berltsumerspek'.Alsmenbeweerdespekteeten,ginghetoveruien.

HetzaadvandezeuiwerdverkregenvanRuurdWalrechtteBakkeveen.

WORTELEN/WOARTELS

DeLatijnsebenamingisDaucuscarota.Hetgewasistweejarigenonderhevigaankruisbestuiving.


Wortelenbehorentotdefamilievandeschermbloemigen.Heteerstejaarwordthetvoedingsorgaan,dewortel,meteenrozetvan2-3maalgeveerdebladerengevormd.Dewortelvandepeenzitbijnageheelonderdegrondenbestaathoofdzakelijkuiteengezwollenpenworteldieinvierrijenzijwortelsheeft.Snijdtmeneenpeendoor,danzietmeninhetmiddenhethoutachtigegedeelte,eenlichtegroeilaagenaandebuitenzijdeeenbrosseensappigebastdiedevoedingbevat.

�90

Debloeiendeplantis30-60centimeterhoogenharig.Dezedraagtkleinewittebloemenindubbeleschermen.Daaronderliggenkamvormiggedeeldeomwindselbladeren.Nahetbestuivenontwikkelenzichtweedeligesplitvruchten.Iederedeelvruchtisbezetmetvierrijenlange,stijveborstels.Deoranjewortelkomtvoortuitkruisingen.Oorspronkelijkwasheteenbelangrijkveevoedergewas.Laterwerddewortelalsveevoervervangendoorbieten.Inde'EuropeseUnie'zijndewortelennadetomatenhetmeestbelangrijkegewas.Beroepsmatigwerdin2014inNederlandongeveer7000hectaregeteeld.

NaarEuropa

DewortelismogelijkincultuurgenomeninAfghanistan,waarveelverschillendesoortenwordengeteeld.VanhieruitbreiddehetgewaszichindeachtsteeeuwuittotKlein-AziëenindedertiendeeeuwtotNoordEuropa.

DegelevormkwaminhetbeginvandeachttiendeeeuwhetmeestinEuropavoor.Depaarsevormwerdzeldzamer.DeoranjewortelisinNederlandgekruistendateertuitde17eeeuw.IncatalogiuitdenegentiendeeeuwzienweveelvuldigverbeterdeselectiesvandeLangeRoode.Verbeteringvandekleurwaseenbelangrijkdoel.Bovendienwerddewortelslanker,kreeghijeengladderoppervlakenwerdhijbetergevuld.

NaarFryslân

UithethavenboekvanHarlingenvan1654-1655blijkt,datdaarproductenvandegrovetuinbouw,zoalswortelenenuienwordenuitgevoerd.Gardeniersleggenzichindeachttiendeeeuwtoeophetverbouwenvanwortelen,uien,koolenanderegrovegroenten.Zehurenhetlandvooreenjaarvaneenboerinwiensvruchtwisselinghetpast.DeBosgra's,boomkwekersinBurgum,beginnenalvoor1880metdeverbouwvanwortelenenaardbeien.Zegevendeaanzettotdegroenteteeltdiezichdaarlateruitgebreidvoordoet.OphetBildtwordenwinterwortelenverbouwd.

Inderassenlijstvan1939staatvermeld,datIr.C.M.vanderSlikketot1936jaarlijksselectiewedstrijdenvoordeBerlikumerwortelorganiseerde,waarbijdeselectievanD.M.KuperusteBerlikumeengoedfiguursloeg.

TEELT

Wortelenhoudenvanzandige,leemhoudende,lossegrond.Hetgewaskanalinfebruarigezaaidworden.Zaaizaad:4-7kgperhectare.Opbrengst:600kgperhectare.Afhankelijkvandesoortisderijenafstand30-40centimeter.Hetduurtlangvoorzekiemen.Tothetkiemenmoethetzaadvochtigwordengehouden.Wortelenmoetenuitgedundworden.

ZIEKTEN

Aantastingdoordewortelvliegiseenvandegrootsteplagen.Fijnmaziginsectengaaskanhetinsecterbijweghouden.Belangrijkeschimmelziektenzijn:loofverbruining,violetwortelrotenmeeldauw.

STREEKPRODUCT

Hetgebruikvanwortelenindekeukengeeft,gekooktofrauw,veelmogelijkheden.Oranjewortelenbevatten'carotine'(geschiktvoordeogen),calcium,vitamineCenijzer.

�91


TotdecollectiebehorendrievariëteitenvandeBerlikumerWortel.

BerlikumerWortelBierma/BerltsumerWoartelBierma

Dezewortelheeftalslandrasz'noorspronginBerlikum.Omdatdevormhemnietaanstond,teeldeIdsBiermateHolwerdrond1940doorstamselectiedezevariëteit.Debloemkleuriswit,dezaaitijdhalftoteindaprilofeerder.Deoogstvindtplaatsindeherfst.Dekleurvanhetloofisdonkergroen.Depitistamelijkdik,maargoedverbondenmethetomringendevlees.Desmaakiszoet.

Uitderassenlijstvan1948:"Verenigtzichingoedekwaliteitenhogeopbrengstenwijktdaardoorietsvanhetgewonetype

Berlikumeraf."IndielijstookeenvermeldingvandeBerlikumer,selectieB.J.Hiemstra.

HetzaadwerdverkregenvaneenGenenbankuitEngeland.

Westra'sLangeDunneHerfstwortel/Westra'sLangeTinneHjerstwoartel

Ditiseenvroege,slankedoorJ.WestrateBerlikumuitgevoerdeselectieuitdeBerlikumerWortel.

Inderassenlijstvan1956wordtdezevariëteitvermeldonderdebenaming'BerlikumerLangFijn':"Tamelijkfijnloof.Wortellang,cilindrisch,betrekkelijkdun.Kwaliteitmatig.WerdenigetientallenjarengeledeninFrieslandalgemeenverbouwdalslatezomerwortel,dieinbossenwerdverkocht.Heeftalszodanigzijnbetekenisverloren."


BerlikumerGewone/BerltsumerGewoane

Derassenlijstvan1956vermeldtdeBerlikumerGewone.Loofmiddelmatigzwaar,aandekopmeestalietsdikkerdanbeneden,stompuiteinde,gladoppervlak.Kwaliteitgoed.VermoedelijkietsgemakkelijkertevervoerenentebewarendanhetBerlikumertypeBierma.

Zaadvandezevariëteitkonnietachterhaaldworden.

BerlikumerWortelPieterPik/BerltsumerWoartelPieterPik

DezewortelwerdgeselecteerddoorZaadbedrijfPieterPikteLuinjeberd.

HetzaadvandezewortelwerdverkregenvanzaadhandelDoumateBurgum.

�92

CICHOREI/SUKERIJ

DeLatijnsebenamingisCichoriumintybus.Hetgewasvormtinhettweedejaarzaad,hetisonderhevigaankruisbestuiving.


Cichoreibehoorttotdecomposietenfamilie.Hiertoebehoreneveneenswitlofenandijvie.Hetgewasvormtvlezige,dikke,idealiternietvertaktewortelen.Zekunneneenlengtevan1,5meterhalen.Debladerenvormenbundelsvangroenebladeren.Inhettweedejaarvormthetgewasblauwebloemendiedoorinsectenbestovenworden.Dezebloeienvanaf5uur'sochtendstot11uurindevoormiddag.CichoreiwordtnunogvoornamelijkinFrankrijkenNederlandverbouwdmethetoogopdeproductievaninuline.Ditwordtalsvetvervangerenalsvervangingvanvezelstoegepastinworst.Alserfructose(=zoetstof)vanisgemaakt,wordtditgebruiktalszoetmiddel.

InEuropa

WildecichoreiwerdinMiddenEuropagevonden.DeGriekennamenhetgewaswaarschijnlijkovervandeEgyptenarenendeSyriërs.VanoorsprongkomtdegecultiveerdecichoreiwaarschijnlijkuithetMiddellandsezeegebied.HetgewasisnaarmenaanneemtdoordeRomeinennaarNederlandgebracht.Sedertde17eeeuwgebruiktemendewortelenvandecichoreialsvervangervankoffie.AlsdekoffieaanheteindvandeachttiendeeeuwdoordeFransoverheersingkrapenduurwordt,dientcichoreipoederalseensurrogaatvoorkoffie.

NaarFryslân

IndeachttiendeeeuwzienwedeopkomstvancichoreialseentypischproductvandeFrieseakkerbouw.Vande84cichoreibranderijendieonslandindeFransetijdkent,staaner62inFryslân.Indezefabriekjeswordendewortelsverwerkttotcichoreipoeder.Indeteeltwordenlaterwerktuigentoegepast,zoalshetin1932doorJacobBotkeinzijn'DeGritenijDantumadiel'vermelde'sûkerei-kroadtsje'ende'streepentrekker'.

Hetzaadwordtmetditapparaatoprijengezaaid.Zokanherhaaldelijkgeschoffeldengewiedworden.Gedurendedegehelenegentiendeeeuwwordtindeprovincie75à95%vandeNederlandsecichoreiverbouwd.In1876indeKleibouwstreek714,5hectare,indeFrieseWouden(DantumadeelenTytsjerksteradiel)954hectare.Omerkoffiesurrogaatvantekunnenmaken(ofhetaankoffietoetekunnenvoegen)wordendewortelsstukgehaktenindeiestgedroogd.Daarnawordendewortelsindebranderijafgebrand.Zewordenvervolgenstotpoedervermalen.DeoverproductievankoffieinBraziliëheeftalsgevolgdatdevraagafneemt.Binnenenkeletientallenjarenstortdecichoreinijverheidvolledigin.

TEELT

Cichoreihoudtvaneenhumusrijke,dieplosgemaakte,onkruidvrijegrond.Gescheurdweilandiszowelineerstealsvolgendejarengeschikt.Degrondwordtnietbemest,diepbewerkt,fijngeëgdengeëffend.Hetzaaien(ongeveer3kiloperhectare)gebeurtinhetlaatstvanapriltot12mei.Derijenliggenopongeveer30centimetervanelkaar.Met3à4wekenkantussenderijengeschoffeldworden.Indelaatstehelftvanseptemberwordendewortelengerooid.Eengoedopbrengstis20.000kiloper

�93

hectare.Zaad:600kgperhectare.E.Allershofvermeldthoeomstreeks1880duizendkilogemiddeldf.20,-opbracht.Perhectarerekendemetf.27,-voorgrondbewerking,f.3,-voorzaaizaad,f.4,-voorzaailoon,f.60,-voorschoonhoudenenf.75,-voor'trooien.Cichoreiwordtnuopruggenverbouwd.

ZIEKTEN

Cichoreiisweiniggevoeligvoorziektenenplagen.

STREEKPRODUCT

InDamwoudebevindtzichde'Sûkerei',eenthemaparkwaarindeproductieenverwerkingvancichoreiaanhetpubliekgetoondwordtenaanditgewasverwantestreekproductenwordengeleverd.Debladerenvandeplantwordenookalsgroentebenut.


Totdecollectiebehoortéénvariëteitvandecichorei.

MaagdenburgerCichorei/MaagdenburgerSûkerij

HetzaadvoorditgewaswerdgeleverddoorVanderWalteHoogeveen.

Afbeelding119(nieuwerebr.46)

F.BLOEMGEWASSEN/BLOMGEWAAKSEN

BLOEMKOOL/BLOMKOAL

DeLatijnsebenamingisBrassicaoleracea.Hetgewasistweejarigenonderhevigaankruisbestuiving.


Bloemkoolbehoorttotdekruisbloemenfamilie.Hetgewasontwikkelteersteenrozetvangroenebladeren,waarbovenreedsinheteerstejaardebloemvandeplantvolgt.Destengelsindebloemwordenmetvoedingsstoffengevuld,waarbijhetgrootstedeelvandebloemknoppenzichnietontwikkelt.Bijbloemkoolzijndebloemknoppenalszerijpzijnomteetennogineenembryonaalstadium.

�94

NaarEuropa

OnzebloemkooliswaarschijnlijkontstaanuiteenwildebloemkooldieinZuidGriekenlandenCyprisvoorkomt.Rond1500brachtenkoopliedenwaarschijnlijkdeeerstebloemkoolnaarItalië.VandaaruitbegoneenzegetochtnaaroverigedelenvanEuropa.

Bloemkool,houtsnedeuit1586

Fryslân

UithethavenboekvanHarlingenvan1654-1655blijkteveneens,datindejarenzestigvandetwintigsteeeuwdaardoorgardeniersopdeFriesekleiveelkoolsoorten,waaronderbloemkool,wordengeteeld.

TEELT

Bloemkoolvraagteengoedbemestegrond.Hetgewasheeftveelkalknodig.Bloemkoolwordtonderstaandglas,platglasenindeopengrondgeteeld.Onderstaandglasisdeoogsthalfapril,bijplatglasteelthalfMeienindeopengrondJuni.Teeltmethoden:(1)Weeuwenteelt:zaaitijdeindSeptemberonderglas.Deplantenzijnbestemdvoordevollegrondteelt,resp.December-JanuarienMaart;(2)Vrijsterteelt:ZaaitijdJanuari-Februarionderglas.Uitplanteninaprilindeopengrond;(3)Zomerteelt:ZaaitijdMaart-Aprilonderglasenopdeopengrond.UitplanteninMeienJunien(4)Herfstteelt:ZaaitijdbeginJuni.UitplantenhalfJulitotbeginAugustus.Afhankelijkvanhetrasendeteeltwijzeplantmenopeenafstandvan45x50-70x90centimeter.Indezomerwordenaandevochtigheidvandegrondhogeeisengesteld.Weersomstandighedenhebbeneensterkeinvloedopdeteelt.Wordttelangmetoogstengewacht,danschiethetgewasdoor.Zaaizaad:0,4kgperhectare.Opbrengstzaad:350kgperhectare.

ZIEKTEN

Bloemkoolisvatbaarvoorknolvoet.Valsemeeldauwveroorzaaktzwartkleuringvandekool.Dekoolgalmugkandeteeltindezomerwaardeloosmaken.Rupsaantastingenkomenookvoor.

STREEKPRODUCT

Bloemkoolisgeliefdbijconsumptie.Omdathetgewasgoedverteert,isheteengoedbestanddeelvandieetkost.Bloemkoolwordtdoorgaansalsgroentegekooktenmetkaassaus,melksausoftomatensausopgediend.Bloemkoolisookgeschiktalsroerbakgroente.


Totdecollectiebehoortéénbloemkoolvariëteit

KoudumerBloemkool/KoudumerBlomkoal

�95

DezebloemkoolwerddoorPietHobmateKoudumvanaf1994geselecteerduithetnietmeergangbaretypeAlpha4(Cesto).HetzaadwerdgeleverddoorJorisViëtortePeins.

G.STEELGEWASSEN/STALLEGEWAAKSEN

RABARBER/RABARBER

DeLatijnsebenamingisRheumrhabarbarum.Hetgewaswordtmeestalvegetatiefdoorscheurenvandewortelstokvermenigvuldigd.Voorzaadteeltmogengeenandererabarbersoortenindebuurtstaan.


RabarberbehoorttotdeDuizendknoopfamilie.Hetgewasiseenoverblijvendeplantenoverwintertmeteensterkverdikteonregelmatiggevormdewortelstokindeaarde.Debovenstedelenstervenindeherfstaf.Inhetvoorjaarkomenzeweeruitdeknoppenvandewortelstoktevoorschijn.Degroterabarberbladerenhebbeneengroenetotminofmeerrodekleur.Zebevattengifstoffenenmogendaaromnietgegetenworden.Debloeiselsondergaankruisbestuiving.Rabarberzaadisnietsoortecht.Ongeveer30tot40procentvandeproductieinEuropawordtinondermeercompoteenmarmeladeverwerkt.

NaarEuropa

RabarberstamtuitAzië.VeelsoortenkomenuitdebergeninhetgrensgebiedtussenChinaenTibet.DemedicinaletoepassingenvanrabarberkwamenheteerstnaarEuropa.ViadezijderoutebereiktendegedroogdewortelsEuropa.Indenegentiendeeeuwwerdhetzaadinbotanischetuinengebruikt,vanwaaruithetgewaszichverspreidde.

TEELT

Rabarbervraagtvochtigekoeleschaduwrijkegrond.Hetgewaswordtmeestalindeherfstofvroeginhetvoorjaargescheurd.Rabarbervraagtveelmestofcompost.Hetgewasverlangtgeregeldwater.Naongeveer8tot12jaarmoetendeplantenverjongdenverplaatstworden.Destelenwordennietgesnedenmaarlosgedraaid.Rabarbermoetnietnadelangstedaggeoogstworden.Deplantkandaardooropkrachtkomenvoorhetvolgendjaar.

ZIEKTEN

Rabarberismeestalnietonderhevigaanziekten.Zijndebladerenaangetastdanmoetenzeverwijderdworden.

�96

STREEKPRODUCT

Rabarberwordtsteedspopulairder.Hetgewaswordtalseengezondvoorjaarsgerechtbeschouwd.Doordathetdestofwisselingextrastimuleert,helpthetvolgenszegsliedentegenvoorjaarsmoeheid.100gramverseonbereiderabarberbevatgemiddeld2gramkoolhydraten,0,5grameiwiten0,1gramvet.Verderaanmineralen300mgkalium,40mgcalcium,0,5mgijzerenaanvitamines0,05mgB1,0,02mgB2en10mgC.Deenergiewaardevan100gis46kJ.Rabarberwordtwarmenkoudgegeten.Hetisookgoedtegebruikeningebakssoortenzoalsvlaai.Laterinhetseizoenwordthetsteedszuurder.


Totdecollectiebehorentweerabarbervariëteiten.

Lioessens1/Ljussens1en2

InLioessenstrofJaapVlaminguitDenBurg(Texel)tweeFriesevariëteitenvanderabarberaan.Zeverschillenonderling.Debladsteelvandeeneishol,vandeanderebol.Deachterkantvandeeneissterkgegroefd,vandeandereisdezeglad.Lioessens1heeftdonkergroenebladeren,vanLioessens2zijnzemiddengroen.

DezevariëteitenwerdengeleverddoorJ.VlamingvanTexel.

H.BLADGEWASSEN/BLEDGEWAAKSEN

TABAK/TABAK

DeLatijnsebenamingisNicotianatabacum.Hetgewasiseenjarigenmogelijkonderhevigaankruisbestuiving.


TabakbehoorttotdenachtschadefamilieHetiseenkruidachtiggewasmeteenhoogtevan1,5tot2,5meter.Debladerenlopennaardetopspitstoe.Zestaanineenspiraaltegenderonde,onvertaktestengel.Degroottekanafhankelijkvandevelesoortenergverschillen.Hetgewasdraagtlichtrozebloemen.HetgebruikvantabakalsgenotsmiddelisafkomstiguitAmerika.Destimulansdiehetgeeftiswaarschijnlijktedankenaankoolstofverbindingen:basischestikstofhoudende,bittersmakendeorganischestoffen,waartoeookdenicotinebehoort.

�97

NaarEuropa

LangvoordatdetabakinEuropabekendwas,werdhetdoorIndianeninZuid-Amerikagebruikt.Erwordtbeweerd,dateraandemondingvandeAmazonevanafdeperiode6000-4000v.Chr.sprakevantabaksgebruikwas.Tabakwerdindiversevormengebruikt:gesnoven,gerooktengedronken.In1558istabakinEuropaingevoerd,vanhieruitheeftdeverspreidingplaatsgevonden.Rond1610isersprakevandeeerstetabaksteeltinNederland.

Fryslân

InFryslânwerdtabakinde17eeeuwinGaasterlandvoordehandelgeteeld.GedurendedebeideWereldoorlogenvervinghetdeschaarsgewordengeïmporteerdetabak.VlaknadeTweedeWereldoorlogbestondenplannenvoortabaksteeltopdelichtegrondeninAchtkarspelenenWeststellingwerf.HetklimaatinNederlandisnietgeschiktvoordetabaksteelt.Erzijnteweinigwarmedagen.

TEELT

Tabakszaadisergfijn.Eengrambevatwel15.000zaden.Al4gramisvoldoendevoor1hectare.Voorzaaieninpottenwordtomstreeks15maartenalvóór1april,anderszijndeplantennietoptijd(15mei)klaar.Voorhetkiemenheefthetzaadveelwarmtenodig.Omhetzaadvoldoendeteverspreidenmengtmenhetmetscherpzand.Degezaaidezadenwordenbedektmeteendunlaagjefijnegrond.Tabakgroeitopvochthoudendezand-,klei-enzavelgrondmeteengoedzuurgraadeneenorganischebemesting.Hetverplantengebeurtzodrahetgevaarvoornachtvorstgewekenis.Deafstandtusseneninderijenis35-40centimeter.Omdetweerijenwordteenpadvan60cmvrijgehouden.Zijndeplanten25centimeterhoog,danwordenzeaangeaard.Omzetegenwindtebeschuttenkanelketiendewalwordenvervangendooreendichteenhogehaagpronkers.Omtevoorkomendatdeuitgebloeidebloemkronendebladerendoenrotten,wordendoorte"toppen'dehoogstedelenvandeplantafgesneden.Middenopdedagalsdebladerenwatslaphangen,wordendedieven(zijscheuten),zodraze10tot20centimeterlangzijn,weggesneden.Alszegeurigenrijpzijn,wordendebladereninJulienAugustusgeoogst.Zewordenvervolgensgesneden,gedroogdengefermenteerd.

ZIEKTEN

Devoornaamsteplagenophetveldbestaanuitschadeenvraatveroorzaaktdoorrupsenen'boorders'.Schimmelsveroorzakenwortel-,blad-enstengelziekten.

STREEKPRODUCT

DoordeklimatologischeomstandighedeneigenttabakzichnietalsFriesstreekproduct.


Totdecollectiebehoortéénvariëteitvandetabak.

SuameerderOorlogstabak/SumarderOarlochstabak

BijhetbewerkenvandegrondopeenbedrijfbijSumarkwamenrond2000spontaantabaksplantenop.ZestamdennaarontdekkerBrianKabbesaannamuitdeTweedeWereldoorlog,toentabakergschaarswas.

�98

Dekleurvandebloemisrozerood.Hieruitwordthetfijnezaadgewonnen.Deplantkaninparticulieretuinenalssierplantdienstdoen.


I.GROENVOER-GROENBEMESTERS/GRIENFOER-GRIENBEMESTERS

WITTEKLAVER/WITEKLAVER

DeLatijnsebenamingisTrifoliumrepens.Hetiseeneenjariggewas.Deplantvermeerdertzichgeneratiefmetzaadenongeslachtelijkdoorvertakte,wortelschietende,bovengrondseuitlopers.Hetiseenzelfbestuiver.


Witteklaverbehoortbijdevlinderbloemenfamilie.Hetgewasomvatplantenmet3-deligebladerenenkleinebloemen.Zoalsbijdeanderevlinderbloemigen,bestaatdekroonuiteenvlag,tweevleugelseneenkiel,maarzijndekroonbladerentoteenkortereoflangerekroonbuissamengegroeid.Dezeisbijdewitteklavercirca4mm.Witteklaverhoudtmetzijnbovengrondse,wortelschietendeuitloperstijdensdegroeieenhogevoedingswaarde.Dewittebloemenzittenaanheteindevaneenlange,rechtestengel.Zegroeienuitdebladokselopdebovengrondseuitlopers.Naarmatedeuitloperslangerworden,ontstaansteedsweernieuwebloemen.Witteklaverdoethetbeteropkleidanopzand.Hetgewasiséénvandebelangrijksteweideplanten.Voordeelishethogegehalteaaneiwittenenmineralen.Met22-28%eiwit,ongeveer3%veten16-21%ruwevezelheeftheteenhogevoedingswaarde.Witteklaverwordtmeestalgebruiktingraszaadmengsels.Hetwordttoegepastvoorbegrazing,omtehooien,alsbodembedekkerenvoordebodemverbeteringindetuinbouw.Indemelkveehouderijveroorzaakthetalsvoereenbelangrijkeverbeteringvandeopbrengsten.Witteklaverisookeenbelangrijkedrachtplantvoorhoningbijen.Dezezijnbelangrijkvoordebestuiving.

NaarEuropa

WitteklaverisvermoedelijkergensinhetMiddellandseZeegebiedontstaan.HetheeftzichtussenheteindvandelaatsteIJstijdenhetbeginvandegeschiedschrijvingmettrekkendekuddesverspreidoverEuropaenhetwestenvanAzië.Desoortisnaarmenvermoedt400jaargeledenvoorheteerstopzettelijkinNederlandgekweekt.

NaarFryslân

IndezestiendeeeuwwerdindeFriesearchiefstukkendeteeltvanwitteklavergenoemd.VeellaterwerdhetgewasdoordeFrieseMijopdeproeftuinteEngelumveredeld.FriesGroningerWitteKlaverwordterookgeteeldvoordezaadwinning.Datleverdeuiteindelijkteweinigop.WitteklaverwerdophetBildtveelgebruiktalsondervrucht.Hetwerdgemaaidenopruitersalsveevoergedroogd.

�99

TEELT

Witteklavergroeitopallerleizonnigeplaatsenopuiteenlopendegrondsoorten.Hetkangoedtegenbemesting,maarniettegenteveelstikstof.AlsEngelsraaigrasdoorvorstofdroogteachteruitgaat,neemthetaandeelwitteklavertoe.Maaktklaverveelstikstof,danwordtdeconcurrentiekrachtvanhetgrasweergroterenneemthetaandeelwitteklaveraf.Debenodigdehoeveelheidzaaizaadopbouwlandisca8kgperhectare,ingrasmengselsca.4kg.Dezaaitijdismaart-april,deoogsttijdjuli.Hetrasisgoedwintervast.

ZIEKTEN

Klaverkankerwordtveroorzaaktdooreenzwam.Woekerplantenkrijgendandekansinhetwortelstelseldoortedringen.


Bijdecollectiebehoortéénvariëteitvandeklaver.

FriesGroningerWitteKlaver/FryskGrinzerWiteKlaver

DitraswerdvanoudsinFryslânenGroningengeteeld.In1956meldtderassenlijst:'Zeergeschiktvoorwitteklaverweidenenvoorkunstweiden.Bruikbaarvooraanlegvanblijvendgrasland.Goedtotzeergoedwintervast.Laagblauwzuurgehalte."Rond1970gavendeboerendevoorkeuraanhetgoedkopere,uithetbuitenlandaangevoerdezaad.JanMedemateZuurdijkbesloothetgewasinstandtehouden.

Doorhethogereblauwzuurgehaltevanhetbuitenlandsezaadwordthetvee,constateerdehij,mindervruchtbaar,erzitmeerjodiumindemelkendierenhebbeneenslappegang.Dr.Ir.AntonZevenvanWageningenUniversiteit

benadrukteveneensdekwaliteitenvanhetras.PietGlasinLoppersumzethetinstandhoudenvandeFriesGroningerWitteKlavervoort,nuMedemaerdoorzijnleeftijdmeegestoptis.

HetzaadvanditraswerdverkregenvanPietGlasinLoppersum.

�100

GERAADPLEEGDEBRONNENBIJDELANDBOUWGEWASSEN(DEEL1)

AGFpromotieNederland-Aardappelshot&cool.Zoetermeer.AkkervandenK.J.(1934).VandenMondderoudeMiddelzee.Leeuwarden,pp.145-146.Allershof,E.(1881).LandhuiskundigebeschrijvingderKantonsBergumenBeetsterzwaagindeprovincie

Friesland.Haarlem.Beijerinck,W.(1929).DesubfosieleplantenrestenindeterpenvanFrieslandenGroningen.Wageningen.pp.57-58.Blauw,M.J.E.(1956).VanFriesegrond:agrarischeeigendoms-engebruiksverhoudingenende

ontwikkelingenindeFrieselandbouwindenegentiendeeeuw.Leeuwarden,pp.22-44.Boon,Joke(2015).BONEN!OverAmstelUitgevers.Botke,J.(1932).DeGritenijDantumadiel.Dokkum.Buiter,R.(eindred.).DeOranjeLijst:zeldzamegroenterassenindeetalage.Wageningen.Drost,J.C.(1925)VlascultuurenVlasbewerkinginFriesland.Leeuwarden.Faber,J.A.(1973).DrieeeuwenFriesland.Leeuwarden,p.200.Fase,W.Plantenteelt.Zwolle.Gommers,e.a.(2014)Handboekecologischtuinieren.Berchem.Haakma,J.(1946).Ierappelsykten,-seleksjeen-keuring.Drachten.HaastervanH.DeintroductievancultuurgewassenindeNederlandentijdensdeMiddeleeuwen.InA.C.Zeven(red.)Deintroductievanonzecultuurplantenenhunbegeleiders,vanhetNeolythicumtot

1500AD.Wageningen.Hemmema,R.Reckenboek.Zievooreenbeschrijvingenanalysevanditboek:B.H.SlichervanBath(1956).EstrikkennrXIV.FryskYnstitútRijksuniversiteitGroningen.Heselmans,M.Aardappelrevolutie:goedzaad.NRC,25-8-2017.Hettinga,Eeltsje.Frieseakkerbouwersblazenvlasbouwnieuwlevenin.FrieslandPost,september1985.Hogenesch,J.A.e.a.,Nederlandseaardappelatlas. Wageningen.Host,O.enP.Brenghoi.Landbouwgewassen.Zutphen.Jansz,Dirk(1993).HetaantekeningenboekvanDirckJansz.Hilversum,1993,pp.43-44.JongdeJ.A.(z.j.).Deteeltvanaardappelen.Drachten.Jongde,J.A.(z.j.)Deteeltvangranen.Drachten.JongdeT.(2014).Potersopwereldreis.In:Fryslân,20stejaargang,nummer3.Körber-Grohne,U.(1995).NutzpflanzeninDeutschland.Hamburg.Leystra,R.enP.Hoekstra(2005).Deuzegewassenbinnein500jaarop'tBildttotwasdomkommen.MeervanderW.C.enP.A.vandenBan.BijzonderePlantenteelt.Zwolle.Minderhoud,G.Veenman'sAgrarischeEncyclopedie.Wageningen.MolenvanderH.(1983).GeschiedenisvandeFrieseLandbouw1945-1980.Leeuwarden,pp.58-59.Nouta,R.(z.j.).Vanvlas,linnenenhistorie.Dokkum.Oosterbaan,D.K.(1989).VanAfsluitdijktotLauwers.StichtingOnsBildt. Poelsma,H.(2006).VLAS:vanlijnzaadtotlijnwaad.Afron.Post,J.enJ.Spoelstra.Besteaardappelen/Bêsteierappels/Besteeerpels.Leeuwarden.Serena,M.e.a.(2014).DasLexikonderaltenGemüsesorten.München.Slits,H.J.A.(1943).Deteeltvantabak.'sGravenhage.Wikipedia,devrijeencyclopedie.SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952)GeschiedenisvandeFrieseLandbouw.Leeuwarden,pp.166.Spyksma,J.(2009).Tidenhawwetiden:deprovincialeagrarischegeschiedenisendetakenvanhetKenniscentrumFryskeRassenteSumar.Sumar.Spyksma,J.z.j.DewonderlijkelevensloopvanBintje.WurkferbânFryskeRassen-SumarSpyksmaJ.(2015)ZeldzameofoorspronkelijkeFrieseofmetFryslânverwantelandbouwgewassen.

WurkferbânFryskeRassen-Sumar.Sterk,H.(1967).VanBintjetotMarijke.Leeuwarden.StollF.M.enW.H,deGroot(1957).HetHaagseKookboek.'sGravenhage.Tiemens-Hulscher,M.(2013).Aardappelkweekboek:praktijkhandboekvoordeaardappelketen.AardappelwereldDenHaag.VeenvanderW.K.(1958).UitdegeschiedenisvandegrietenijFerwerderadeel.Leeuwarden,p.38.Velstra,GRaceomdeeersteresistenteaardappel,FD,22-8-17

�101

WageningenUR.Haver,gezond,voedzaamenduurzaam.Wageningen.WageningenUR(z.j.)Deaardappel:knolgewasvanwereldformaat.Wageningen.Wiersma,J.P.(1959)Erfenwereld.Drachten.Wijngaarden,T.ItûntsteanfandetúnbouteBerltsum.In:Santema,O,enY.N.Ypma(1972).SkiednisfanMenameradiel.Ljouwert.ZeistvanW.PalaeobotanicqalstudyofsettlementsitesinthecoastalareasoftheNetherlands.Palaeohistoria16,1974.Zeven,A.(1997).DeintroductievanonzecultuurplantenenhunbegeleidersvanhetNeolythicumtot

1500AD.Wageningen.Zeven.A.C.FourhundredyearsofcultivationofDutchwhitecloverlandraces.KluwerAcademy.

�102

Friese Rassen en Gewassen...voor de telers die voor het Werkverband zaden telen. In de brochure 'Een...

Documents

Transcript of Friese Rassen en Gewassen...voor de telers die voor het Werkverband zaden telen. In de brochure 'Een...