JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

41
JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS Neu herausgegeben von Uvius Fonticola

Transcript of JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Page 1: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

JOHANN AMOS COMENIUSORBIS SENSUALIUM PICTUS

Neu herausgegeben von Uvius Fonticola

Page 2: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

JOH. AMOS COMENII

ORBIS SENSUALIUM PICTUSHoc est:

Omnium fundamentalium in mundo rerum, & in vita actionum,pictura & nomenclatura

Denuo secundum optimas editionesin usum tironum editusab Uvio Fonticola

Page 3: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

JOH. AMOS COMENII

DIE WELT IM BILDDas ist:

Aller hauptsächlichen Gegenstände und LebenstätigkeitenBebilderung & Benamung

Nach den besten Ausgaben erneutzum Gebrauch der Lernenden herausgegeben

von Uvius Fonticola

Page 4: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Besuchen Sie uns im Internet:www.lateinbuch.de

Korrigierter Nachdruck der 4.Auf lage, 2013

c© 2011 by Friedrich Verlagsmedien, Frankfurt a.M.Alle Rechte vorbehalten.Jede Verwertung in anderen als den gesetzlichzugelassenen Fällen bedarf deshalb dervorherigen schriftlichen Genehmigung des Verlages.Umschlagabbildung: nach einem Gemälde von Václav Brožík (1891)Lektorat: Robert Maier, Freising

ISBN: 978-3-937446-29-5

Page 5: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Sophiædilectissimæ filiæ

&sodalibus

Circuli Latini Monacensisd. d. d.

Page 6: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Adduxit dominus deus ad Adam cunctas animantes ter-rae, & universa volatilia cæli, ut VIDERET quomodo VO-CARET illa. Appellavitque Adam nominibus suis cunctaanimantia, & universa volatilia cæli, & omnes bestias agri.

Gott der Herr führte zu Adam alle Tiere auf der Erde und alle Vögelunter dem Himmel, um zu SEHEN, wie er sie NENNE. Und Adamgab allen Lebewesen, sämtlichen Vögeln unter dem Himmel undjedem Tier auf dem Feld seinen Namen.

Gen. 2, 19-20

Page 7: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS
Page 8: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Index

Præfatio editoris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XNotæ editoriæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIVPræfatio Comenii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXIIB. L. S. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXIIAd Lectorem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXIV

Index titulorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXXIVOrbis sensualium pictus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2Index verborum Latinorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316Index verborum Germanicorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348

VIII

Page 9: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Inhaltsverzeichnis

Vorwort des Herausgebers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIEditorische Anmerkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XVDas Vorwort des Comenius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXIII

An den geneigten Leser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXIIIAn den Leser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXV

Kapitelverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXXVDie sichtbare Welt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2Lateinisches Wörterverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316Deutsches Wörterverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348

IX

Page 10: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Præfatio editoris

Præfatio editoris

Comenius ille theologus, pædagogus et scholarum reformator cele-berrimus sæculo septimo decimo floruit (1592 – 1670), qui propterbelli triginta annorum calamitates Moraviam patriam fugere et apudexteros morari coactus est. Qua ex causa, cum tantum suam gen-tem sua lingua docere voluisset, ut quondam librorum editori suoconfessus est, ad alias gentes instituendas spectavit et opera Latinaconscribere cœpit.Inter alia multa opera etiam libros ad linguam Latinam ipsam di-scendam confecit, quorum præcipui sunt Janua linguarum reserata(1631) et Januæ linguarum reseratæ vestibulum (1633) et eorum ver-sio simplicior puerulis adaptata, Orbis sensualium pictus (1658). Iilibri, qui statim auctori magnæ gloriæ erant, pluries reimpressi sunt.Orbis pictus Comenii rationes docendi demonstrat, sicut: Omnes circaomnia omnino sapiant, omnia ad sensum evidenter demonstrentur,verba cum rebus jungantur, omnia gradatim tractentur, secundumillud philosophorum: Nihil est in intellectu nisi prius fuerit in sensu.Ille liber primus verba cum rerum imaginibus conjunxit quæ tuncerat novissima, nunc sit usitatissima methodus.Ob hanc famam prima editio Orbis picti sæpius ut documentumhistoricum reimpressa est. Cur autem nunc novam editionem proponoquæ insuper ad usum hujus ætatis spectat?Orbem pictum adhuc optimum adjumentum ad linguam Latinamdiscendam esse puto dummodo aliquantulum nostris temporibusadaptetur. Hoc facere his modis conatus sum: Translationem Germa-nicam in usum recentem mutavi et vocabula Latina quantum fieripotuit ita ordinavi ut singula verba Latina cum singulis Germani-cis congruerent. Tunc vocalium quantitates indicavi. Orbis pictusquidem interdum aera sæculi septimi decimi, non nostri temporisrespirat, cum artes moresque describuntur et scientia (et ignorantia)diversarum disciplinarum exhibetur. Necesse ergo erit discipulisabundantius de his rebus narrare (in notis, quæ in imis paginis in-veniuntur, hos locos quam brevissime indicavi). Sed Latinitas nobisnostra ætate minus communicandi instrumentum contemporaneum(vel synchronon) est quam instrumentum diachronon, nempe via,

X

Page 11: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Vorwort des Herausgebers

Vorwort des Herausgebers

Comenius, der hochberühmte Theologe, Pädagoge und Schulreformator, lebteim siebzehnten Jahrhundert (1592 – 1670) und war durch das Kriegsunglück desDreißigjährigen Krieges gezwungen, sein Heimatland Mähren zu verlassen undim Ausland zu leben. Aus diesem Grund, so berichtete er einst seinem Verleger,begann er, der lediglich sein Volk in seiner eigenen Sprache unterrichten wollte,seine Werke für den Unterricht anderer Völker auf Lateinisch zu verfassen.

Neben vielen anderen Werken schrieb er auch Lateinlehrbücher, deren wich-tigste die Janua linguarum reserata (1631), das Januæ linguarum reseratævestibulum (1633) und deren vereinfachte und kindgemäße Form, der Orbissensualium pictus (1658) sind, die seinem Autor sofort großen Ruhm einbrach-ten und häufig nachgedruckt wurden. Der Orbis pictus zeigt beispielhaft dieLehrmeinungen des Comenius auf, wie: Es sollen alle über alles allseitig Be-scheid wissen, alles auf sinnfällige Art gezeigt bekommen, die Worte mit denDingen verbunden werden, alles stufenweise behandelt werden, gemäß derphilosophischen Maxime: Es ist nichts im Verstand, wenn es nicht vorher inden Sinnen war. Dieses Buch hat als erstes Worte mit Bildern verbunden, wasdamals eine Neuheit war und heute Stand der Lehrtechnik sein sollte.

Wegen dieses Ruhms wurde die erste Ausgabe des Orbis pictus öfter alshistorisches Dokument nachgedruckt. Warum also eine neue Ausgabe, diezudem auf den heutigen Gebrauch abzielt?

Nach wie vor halte ich den Orbis pictus für ein hervorragendes Hilfsmittel zumLateinlernen, sofern er etwas angepasst wird. Das habe ich auf die folgendeWeise versucht: Die deutsche Übersetzung habe ich modernisiert und die latei-nischen Worte soweit möglich so angeordnet, dass sie mit der deutschen Über-setzung eins zu eins übereinstimmen. Außerdem habe ich die Vokalquantitätenbezeichnet. Freilich atmet der Orbis pictus bisweilen die Luft des 17. Jahrhun-derts und nicht unserer Zeit, wenn Handwerke und Gebräuche beschrieben unddas Wissen (und Unwissen) verschiedener Disziplinen dargestellt werden. Esist also notwendig, den Schülern von diesen Dingen ausführlicher zu erzählen(auf diese Stellen habe ich in den Fußnoten kurz hingewiesen). Aber das La-tein stellt für uns heute weniger ein modernes Kommunikationsmittel als eineZeitmaschine dar, nämlich eine Methode, mit der wir mehr als vierundzwanzigJahrhunderte überbrücken und aus den Quellen der europäischen Geschichte

XI

Page 12: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Præfatio editoris

qua per plus quam viginti quattuor sæcula peregrinari et ex fontibushistoriæ Europææ haurire possumus. Qui ergo sæculis prioribusstudet non frustra vocabula illarum artium, quæ nunc in Europamachinis potius quam manibus exercentur, discet, neque quicquamoberit orbem illorum hominum cognoscere, quorum libros historicos,scientificos, philosophicos adhuc legimus.His rebus additis hæc editio illis dedicata est, qui nostris temporibusLatinum sermonem loquendo scribendo legendo colunt et docent. In-ter eos Latine loquentes nonnulli numerantur qui cum liberis suisLatine loqui a tenera ætate incipiunt. Hic Orbis pictus unus ex raris-simis libris est qui ad hanc primam ætatem spectant. Sed etiam aliinatu majores multum discere poterunt, cum aut se ipsi docere voluntet hunc librum pro præceptore adhibebunt aut in scholis cum ludimagistro vitam cottidianam Latine tractare volunt. Iis omnibus Co-menius ipse in invitatione sua manum porrigit et eos per totum orbemLatinum ducit, ut linguam Latinam funditus discant. Sunt primigradus tantum, sed sine primis gradibus iter numquam efficietur.Spero ergo hanc Comenii Orbis picti editionem illis qui Latine loquidiscere volunt usui fore.

Dabam Monachii, Kalendis Novembribus A.D. MMXIUvius Fonticola

XII

Page 13: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Vorwort des Herausgebers

schöpfen können. Also wird man die Fachsprache der Gewerbe, die heutzutageeher durch Maschinen als durch Handarbeit betrieben werden, nicht vergeb-lich lernen, wenn man sich um ein Verständnis vergangener Zeiten bemüht,und es wird nicht schaden, die Welt jener Menschen kennenzulernen, derengeschichtliche, wissenschaftliche und philosophische Texte wir heute noch lesen.

Mit diesen Veränderungen ist diese Ausgabe jenen gewidmet, die Latein imSprechen, Schreiben und Lesen pflegen und lehren. Unter diesen Lateinspre-chern sind einige, die mit ihren Kindern bereits im frühen Alter lateinisch zusprechen beginnen. Der Orbis pictus ist eines unter den sehr seltenen Büchern,die für dieses frühe Alter geeignet sind. Aber auch ältere Semester können vieldaraus lernen, wenn sie es entweder im Selbststudium anstelle eines Lehrersverwenden oder in der Schule mit dem Lehrer Gegenstände des täglichen Le-bens behandeln wollen. Ihnen streckt Comenius selbst in der Einleitung seineHand entgegen und führt sie durch die gesamte lateinische Welt, damit siedie lateinische Sprache von Grund auf lernen. Es sind natürlich nur die erstenSchritte, aber ohne diese ersten Schritte wird nie eine Reise daraus.

Ich hoffe daher, dass diese Ausgabe des Orbis pictus des Comenius denangehenden Lateinsprechern eine nützliche Hilfe sein wird.

München, 01. November 2011Uvius Fonticola

XIII

Page 14: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Notæ editoriæ

Notæ editoriæ

Ut Orbis pictus, ille liber vetustus, lectoribus hujus ætatis non solumadmirationi esset, sed etiam ad linguam Latinam discendam denuoadhiberi posset, necesse videbatur menda typographica quibus editio-nes scatent tollere, nominativos et genera præcipuorum verborum inmargine ponere, vocalium quantitates indicare et imaginibus amplio-ribus et quam maxime dilucidis uti, cum jam Comenius ipse questusesset de minoribus imaginibus editionis primæ. Ad hoc efficiendumhis editionibus usus sum:Johann Amos Commenii [sic!] Orbis sensualium pictus, editus a KarlKühnel, typis & sumptibus Julii Klinkhardt, Lipsiæ 1910 (facsimi-le primæ editionis, typis et sumptibus Michaelis Endteri, Noriber-gæ 1658). Kühnel textum primæ etiam cum illo secundæ et tertiæeditionis contulit.Joh. Amos Comenii Orbis sensualium pictus, editio auctior & emen-datior, cum titulorum juxta atque vocabulorum indice, sumptibusMichaelis et Joannis Friderici Endteri, Noribergæ 1664Joh. Amos Comenii Orbis sensualium pictus, editio auctior & emen-datior, cum titulorum juxta atque vocabulorum indice, sumptibusMichaelis et Joannis Friderici Endteri, Noribergæ 1698Joh. Amos Comenii Orbis sensualium picti pars prima, sumptibusMartini Endteri, Noribergæ 1724Johannis Amos Comenii Opera omnia, vol. 17, examinavit JaromírČervenka, ediderunt Jaromír Červenka, Stanislav Králík, Jiří Ky-rášek, Academia, Pragæ 1970Pilz, Kurt: Johann Amos Comenius. Die Ausgaben des Orbis Sen-sualium Pictus. Eine Bibliographie, domus editoria bibliothecæmunicipalis, Noribergæ 1967Præter emendationes posteriorum editionum jam a tertia editione(a. 1662) nominativi pæne omnium substantivorum et adjectivorumcum genere et declinatione in tertia columna additi sunt, quorummul-titudine autem interdum paragraphi disrumpuntur. Hac de causatantum substantiva, raro etiam adjectiva sine translatione in mar-

XIV

Page 15: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Editorische Anmerkungen

Editorische Anmerkungen

Damit der Orbis pictus heutigen Lesern nicht nur als verehrungswürdiges altesBuch, sondern auch zum Gebrauch, d.h. zum Lateinlernen, bestens geeignetsei, erschien es als notwendig, die vielen Druckfehler zu beseitigen, die sichdurch die Ausgaben fortschleppen, Nominativ und Geschlecht der wichtigstenBegriffe am Rand anzugeben, die Vokalquantitäten zu bezeichnen und größereund besonders klare Abbildungen zu verwenden, denn schon Comenius hatsich über die zu kleinen Abbildungen der ersten Auflage beklagt. Die folgendenAusgaben wurden verwendet:

Johann Amos Commenii [sic!] Orbis sensualium pictus, herausgegeben vonKarl Kühnel, Druck und Verlag von Julius Klinkhardt, Leipzig 1910 (Faksimile derersten Ausgabe, Druck und Verlag von Michael Endter, Nürnberg 1658). Kühnelverglich den Text der ersten zudem mit dem der zweiten und dritten Ausgabe.

Joh. Amos Comenii Orbis sensualium pictus, vermehrte und verbesserte Aus-gabe mit einem Titel- und Wörterverzeichnis, Verlag von Michael und JohannesFriedrich Endter, Nürnberg 1664

Joh. Amos Comenii Orbis sensualium pictus, vermehrte und verbesserteAusgabe mit einem Titel- und Wörterverzeichnis, Verlag von Michael undJohannes Friedrich Endter, Nürnberg 1698

Joh. Amos Comenii Orbis sensualium picti pars prima, Verlag von MartinEndter, Nürnberg 1724

Johannis Amos Comenii Opera omnia, Bd. 17, redigiert von Jaromír Červenka,herausgegeben von Jaromír Červenka, Stanislav Králík, Jiří Kyrášek, Akademie-Verlag, Prag 1970

Pilz, Kurt: Johann Amos Comenius. Die Ausgaben des Orbis SensualiumPictus. Eine Bibliographie, Selbstverlag der Stadtbibliothek, Nürnberg 1967

Außer Verbesserungen früherer Ausgaben wurden schon in der dritten Ausga-be (1662) die Nominative fast aller Substantive und Adjektive zusammen mitGeschlecht und Deklination in einer dritten Spalte hinzugefügt, jedoch hat ihreAnzahl häufig die Absätze auseinandergerissen. Aus diesem Grund wurdenin der vorliegenden Ausgabe nur die Substantive, selten auch Adjektive ohne

XV

Page 16: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Notæ editoriæ

ginibus hujus editionis posita sunt, cum translatio jam ex sententiaGermanica pateat.Non semper autem posterioribus editionibus Orbis pictus emendatior,ut dicitur in titulis, redditur. Interdum enim novi errores inrepse-runt sicut in capitulo XXXV de homine, ubi legitur: Hi (homines) . . .damnabantur ad miseriam & mortem, . . . & ejiciebantur e paradiso,ut lector miretur num deo non statim contigerit homines e paradisoejicere quia tempus imperfectum longius spatium temporis significat.Recte autem in prima editione legitur: damnati . . . & e paradiso ejectisunt.

Comenii orthographia ad optimam fidem nostræ ætatis emendataest, exempli gratia intellegere pro intelligere, holus pro olus, ceterumpro cæterum, littera pro litera &c. Usum Comenii autem in duabusrebus secutus sum: Quia hæc editio praecipue ad discipulorum usumspectat, distinctio inter litteras et u, v et i, j facta est, ut pronuntiatiosive vocalis sive consonans perspicue intellegatur. Eadem rationeligaturæ æ, œ pro diphthongis quæ hodie raro inveniuntur retinentur,ut nemo in pronuntiatione erret inter verba e.g. poeta et pœna.

Nihilominus in Comenii præfatione orthographia ejus ostenditur re-verentiæ causa et ut semel saltem discipuli usum peculiarem ejusætatis cognoscant: Orthographia dissimilis est (cæterum)), sæpiuslitteræ initiales majusculis scribuntur, encliticon -que forma -q; osten-ditur et accentu gravi ( ` ) in ultima syllaba non accentus propriussed adverbium designatur.Præter orthographiam versionem Latinam raro mutavi; ubi hoc feci,Comenii usum in notis in ima pagina conscriptis rettuli.Ad vocalium quantitates designandas libros infra allatos secutussum:Georges, Karl Ernst: Ausführliches lateinisch-deutsches Handwörter-buch, 8. ed. 1913 (vol. 1) & 1918 (vol. 2)1. Georges autem plerumquetantum vocalium quantitates syllabarum pænultimarum designat

1http://www.zeno.org/Georges-1913

XVI

Page 17: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Editorische Anmerkungen

Angabe der Übersetzung an den Rand gesetzt, denn die Übersetzung ergibtsich schon aus dem deutschen Satz.

Nicht immer aber sind die späteren Ausgaben fehlerfreier, wie sie es in ihrenTitelangaben behaupten. Bisweilen haben sich neue Irrtümer eingeschlichenwie in Kapitel 35 über den Menschen, wo es heisst: Sie (die Menschen) wurdenzu Mühsal und Tod verdammt, . . . und aus dem Paradies hinausgeworfen,und der Leser wundert sich, ob es Gott nicht sofort gelang, die Menschen ausdem Paradies hinauszuwerfen, da das Imperfekt einen Vorgang bezeichnet,der noch nicht abgeschlossen ist1. Richtig aber in der ersten Auflage: sie sindverurteilt . . . und aus dem Paradies hinausgeworfen worden.

Die Rechtschreibung des Comenius wurde an die beste heutige Lesart ange-passt: Intellegere für intelligere, holus für olus, ceterum für cæterum, litterafür litera usw. In zwei Fällen bin ich jedoch Comenius’ Gebrauch gefolgt: Dasich diese Ausgabe hauptsächlich an Schüler wendet, wurde sowohl zwischenden Buchstaben u, v als auch i, j unterschieden, damit die vokalische und kon-sonantische Aussprache klar erkennbar ist. Aus dem gleichen Grund wurden dieLigaturenæ,œ für die Diphthonge, die heute selten anzutreffen sind, beibehalten,damit niemand die Aussprache von z.B. poeta und pœna verwechselt.

Doch in Comenius’ Vorwort wird seine Orthographie beibehalten als Zeichen desRespekts und damit die Schüler wenigstens einmal die besondere Schreibartdieses Jahrhunderts kennenlernen: Die Rechtschreibung ist anders (cæterum),oft werden die Anfangsbuchstaben groß geschrieben, das Suffix -que erscheintals -q; und der Gravis-Akzent ( ` ) auf der letzten Silbe kennzeichnet nicht dieBetonung, sondern ein Adverb.

Außer der Rechtschreibung habe ich den lateinischen Text nur selten verändert;wo ich das tat, habe ich den Wortlaut des Comenius in Fußnoten vermerkt.

Zur Bezeichnung der Vokalquantitäten habe ich die folgenden Bücher herange-zogen:

Georges, Karl Ernst: Ausführliches lateinisch-deutsches Handwörterbuch,8. Aufl. 1913 (Bd. 1) u. 1918 (Bd. 2)2. Georges bezeichnet jedoch meistens ledig-lich die Vokalquantitäten der vorletzten Silben, was für die richtige Wortbetonung

1Das Präteritum des Lateinischen bezeichnet anders als im Deutschen stets einennoch nicht abgeschlossenen Vorgangmit einer gewissenDauer, und ejiciebanturkannman daher auchwiedergeben als:wurden . . . hinauszuwerfen versucht.

2Siehe Fußnote zum lateinischen Text.

XVII

Page 18: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Notæ editoriæ

quarum scientia sufficiet ad accentum recte ponendum, non autemad versus scribendos. Interdum etiam vocales syllabarum clausarum(positione longarum) et vocales syllabarum desinentium designat.Lewis, Charlton T.; Short, Charles, A Latin Dictionary. Foundedon Andrews’ edition of Freund’s Latin dictionary. Revised, enlarged,and in great part rewritten by Charlton T. Lewis, Ph.D. and CharlesShort, LL.D. Oxford, Clarendon Press, 18791. Lewis & Short pæneomnes syllabas apertas designant, quod ad versus faciendos sufficit;de vocalium quantitatibus in syllabis clausis autem nihil cognoscimus(syllabæ in mutam cum liquida desinentes, non earum vocales, com-munes designantur, ut in poesi fieri solet). Interdum etiam mendainsunt2.Kirsch, Adam Friedrich: Abundantissimum Cornu Copiæ LinguæLatinæ Et Germanicæ Selectum . . . , 17743. Kirsch affert multa verbaneolatina quæ in lexicis frustra quæruntur; non autem neglegendumest ab eo syllabarum tantum, non vocalium quantitates designatasesse.Pertsch, Erich: Langenscheidts Großes Schulwörterbuch Lateinisch-Deutsch, bearbeitet vonDr.Erich Pertsch auf der Grundlage desMenge-Güthling, Langenscheidt, 1978. In hoc lexico omnes vocales et longæet breves designantur, insuper dubitationes notantur. Dolendumautem est in editionibus recentioribus hujus lexici (non jam a Pertschtractatis) multas res, velut etymologicam, radices Græcas in linguaGræca, quantitates breves, prosodias dubias non jam annotatas esse.Hoc lexicon mihi fons primarius quantitatum celatarum ut dicuntur(in syllabis clausis) fuit.Bennett, Charles E.: The Latin Language – a historical outline of itssounds, inflections, and syntax, Boston 19074. Bennett in tertio capi-tulo magna cum diligentia examinat Marx, Anton: Hülfsbüchlein fürdie Aussprache lateinischer Vokale in positionslangen Silben, 3a ed.Berolini 1901. Johannes Alatius (Johan Winge) totum tertium capitu-lum operis Bennett (continens catalogum verborum una cum eorum

1http://en.wikipedia.org/wiki/A_Latin_Dictionary2http://web.comhem.se/alatius/latin/quantity.html3http://www.uni-mannheim.de/mateo/camenaref/kirsch.html4http://www.archive.org/details/latinlanguagehis00bennuoft

XVIII

Page 19: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Editorische Anmerkungen

ausreicht, nicht jedoch zum Schreiben von Versen. Gelegentlich werden auchVokale geschlossener (positionslanger) Silben und Endsilben gekennzeichnet.

Lewis, Charlton T.; Short, Charles, A Latin Dictionary. Founded on Andrews’edition of Freund’s Latin dictionary. Revised, enlarged, and in great partrewritten by Charlton T. Lewis, Ph.D. and Charles Short, LL.D.Oxford 18791.Lewis & Short bezeichnen fast alle offenen Silben, was für die Dichtung ausreicht;über die Vokalquantitäten geschlossener Silben erfährt man jedoch nichts (Silben,nicht ihre Vokale, mit muta-cum-liquida–Endungen werden als zweiwertig, d. h.sowohl lang als auch kurz, bezeichnet, so wie sie in der Dichtung auch verwendetwerden). Bisweilen findet man auch Fehler2.

Kirsch, Adam Friedrich: Abundantissimum Cornu Copiæ Linguæ Latinæ EtGermanicæ Selectum . . . , 17743. Kirsch bringt viele neulateinische Wörter, dieman in anderen Lexika vergeblich sucht; man muss jedoch darauf achten, dasser Silben- und nicht Vokalquantitäten bezeichnet.

Pertsch, Erich: Langenscheidts Großes Schulwörterbuch Lateinisch-Deutsch, bearbeitet von Dr. Erich Pertsch auf der Grundlage des Menge-Güthling, 1978. In diesem Lexikon werden alle Vokale, sowohl lange als auch kur-ze, bezeichnet, darüber hinaus werden auch die Zweifelsfälle angeführt. Leidersind in neueren Ausgaben (die nicht mehr von Pertsch bearbeitet wurden) vieleDinge nicht mehr enthalten, wie etymologische Angaben, griechische Wurzelnauf Griechisch, kurze Vokalquantitäten und prosodische Zweifelsfälle. DiesesLexikon war meine Hauptquelle für verborgene Quantitäten (in geschlossenenSilben).

Bennett, Charles E.: The Latin Language – a historical outline of its sounds,inflections, and syntax, Boston 19074. Bennett untersucht im dritten Kapitel mitgroßer Sorgfalt das Werk von Marx, Anton: Hülfsbüchlein für die Aussprachelateinischer Vokale in positionslangen Silben, 3. Aufl. Berlin 1901. JohannesAlatius (Johan Winge) hat das gesamte dritte Kapitel von Bennett (das einWörterverzeichnis mit verborgenen Quantitäten enthält) zusammen mit Zusätzen

1Siehe Fußnote zum lateinischen Text.2Siehe Fußnote zum lateinischen Text.3Siehe Fußnote zum lateinischen Text.4Siehe Fußnote zum lateinischen Text.

XIX

Page 20: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Notæ editoriæ

quantitatibus celatis) cum additamentis posteriorum auctorum1 inpagina sua interretiali contulit2.Allen, W. Sidney: Vox Latina. A guide to the pronunciation of classicalLatin, 2a rev. ed. 1988. Hujus libri auxilio nonnullas dubitationes(plerumque in syllabis clausis) tollere potui.Walde, A.; Hofmann, J.B.: Lateinisches etymologisches Wörterbuch,Heidelbergæ 1938 (citatur Walde-Hofmann)Thesaurus Linguæ Latinæ (ThLL), editus iussu et auctoritate consiliiab academiis societatibusque diversarum nationum electi, Lipsiæ1900 et seq.Multum abest ut imagines primæ editionis nobis sufficiant: Nimisparvæ sunt et interdum res et numeri non satis clare discernun-tur. Qua de causa imagines amplificavi et numeris magis conspicuisinstruxi. Plerumque imaginibus editionis anni 1658 usus sum, ubiautem non satis perscpicuæ fuerunt editiones annorum 1664 vel 1724adhibui.

1Michelson, Truman: The Latin Language by Charles E. Bennett, The AmericanJournal of Philology, vol. 29, No. 1 (1908), pp. 84–93; Buck, Carl D.: HiddenQuantities Again, The Classical Review, vol. 27, No. 4 (1913), pp. 122–126, etAllen (vide supra)

2http://web.comhem.se/alatius/latin/bennetthidden.html

XX

Page 21: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Editorische Anmerkungen

späterer Autoren1 auf seiner Webseite zusammengestellt2.

Allen, W. Sidney: Vox Latina. A guide to the pronunciation of classical Latin,2nd rev. ed. 1988. Einige Zweifelsfälle (hauptsächlich bei geschlossenen Silben)konnte ich mit diesem Buch beheben.

Walde, A.; Hofmann, J. B.: Lateinisches etymologisches Wörterbuch, Heidel-berg 1938 (zitiert als Walde-Hofmann)

Thesaurus Linguæ Latinæ (ThLL), editus iussu et auctoritate consilii ab aca-demiis societatibusque diversarum nationum electi, Leipzig 1900ff

Die Bilder der ersten Ausgabe lassen viel zu wünschen übrig: Sie sind allzu kleinund bisweilen kann man die Dinge und Ziffern nicht gut erkennen. Aus diesemGrund habe die Bilder vergrößert und mit besser lesbaren Zahlen versehen.Hauptsächlich habe ich das Bildmaterial der Ausgabe 1658 verwendet, wo diesesaber nicht deutlich genug war, bin ich auf die Bilder der Ausgaben 1664 bzw.1724 ausgewichen.

1Siehe Fußnote zum lateinischen Text.2Siehe Fußnote zum lateinischen Text.

XXI

Page 22: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Index titulorum

Index titulorum

Invıtatıo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2I. Deus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6II. Mundus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8III. Cælum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10IV. Ignıs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12V. Aer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14VI. Ăquă . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16VII. Nubes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18VIII. Terră . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20IX. Terræ fetus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22X. Metăllă. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24XI. Lăpıdes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26XII. Ărbor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28XIII. Fructus ărborum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30XIV. Flores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32XV. Holeră. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34XVI. Fruges . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36XVII. Frutıces . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38XVIII. Ănımaliă, & prımum ăves . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40XIX. Ăves domestıcæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42XX. Oscınes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44XXI. Ăves cămpestres & sılvestres . . . . . . . . . . . . . . . . . 46XXII. Ăves răpaces . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48XXIII. Ăves ăquatıcæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50XXIV. Insectă volăntıă . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52XXV. Quădrupedıă, & prımum domestıcă. . . . . . . . . . . 54XXVI. Pecoră. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56XXVII. Jumentă . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58XXVIII. Feræ pecudes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

XXXIV

Page 23: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Kapitelverzeichnis

Kapitelverzeichnis

Einladung. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2I. Gott . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6II. Die Welt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8III. Der Himmel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10IV. Das Feuer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12V. Die Luft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14VI. Das Wasser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16VII. Die Wolke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18VIII. Die Erde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20IX. Früchte der Erde. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22X. Die Metalle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24XI. Die Steine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26XII. Der Baum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28XIII. Die Baumfrüchte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30XIV. Die Blumen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32XV. Gemüse (Gartenfrüchte) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34XVI. Getreide (Feldfrüchte). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36XVII. Die Sträucher (Stauden) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38XVIII. Die Tiere, und zuerst die Vögel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40XIX. Hausgeflügel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42XX. Singvögel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44XXI. Feld- und Waldvögel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46XXII. Raubvögel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48XXIII. Wassergeflügel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50XXIV. Fliegende Insekten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52XXV. Vierfüßige Tiere, und zuerst die Haustiere. . . . . . . . . . . . . 54XXVI. Das Vieh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56XXVII. Lastvieh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58XXVIII. Wildvieh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

XXXV

Page 24: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Index titulorum

XXIX. Feræ bestıæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62XXX. Serpentes & reptılıă . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64XXXI. Insectă repentıă. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66XXXII. Ămphıbıă . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68XXXIII. Pısces fluvıatıles & lăcustres . . . . . . . . . . . . . . . . . 70XXXIV. Mărını pısces & conchæ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72XXXV. Homo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74XXXVI. Septem ætates homınıs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76XXXVII. Externă membră homınıs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78XXXVIII. Căput & mănus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80XXXIX. Căro & vısceră . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82XL. Cănales & ossă. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84XLI. Externı & ınternı sensus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86XLII. Ănımă homınıs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88XLIII. Deformes & monstrosı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90XLIV. Hortorum cultură . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92XLV. Ăgrıcultură . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94XLVI. Pecuarıă . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96XLVII. Mellıfıcıum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98XLVIII. Molıtură . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100XLIX. Panıfıcıum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102L. Pıscatıo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104LI. Aucupıum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106LII. Venatus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108LIII. Lănıonıă . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110LIV. Coquınarıă . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112LV. Vındemıă. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114LVI. Zythopœıă. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116LVII. Convıvıum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118LVIII. Trăctatıo lını . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120LIX. Textură . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122LX. Lınteă . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

XXXVI

Page 25: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Kapitelverzeichnis

XXIX. Wilde Tiere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62XXX. Schlangen und Kriechtiere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64XXXI. Kriechende Insekten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66XXXII. Amphibien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68XXXIII. Fluss- und Teichfische . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70XXXIV. Meeresfische und Muscheln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72XXXV. Der Mensch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74XXXVI. Die sieben Alter des Menschen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76XXXVII. Die äußeren Gliedmaßen des Menschen . . . . . . . . . . . . . . 78XXXVIII. Kopf und Hand. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80XXXIX. Fleisch und Eingeweide. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82XL. Leitungen und Knochen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84XLI. Äußere und innere Sinne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86XLII. Die Seele des Menschen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88XLIII. Entstellte und Missgestaltete . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90XLIV. Der Gartenbau. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92XLV. Der Ackerbau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94XLVI. Die Viehzucht. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96XLVII. Die Imkerei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98XLVIII. Das Müllerhandwerk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100XLIX. Das Brotbacken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102L. Die Fischerei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104LI. Der Vogelfang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106LII. Die Jagd. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108LIII. Das Metzgerhandwerk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110LIV. Die Kochkunst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112LV. Die Weinlese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114LVI. Das Bierbrauen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116LVII. Das Gastmahl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118LVIII. Die Bearbeitung des Flachses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120LIX. Die Webkunst. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122LX. Das Leinzeug . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

XXXVII

Page 26: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Index titulorum

LXI. Sărtor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126LXII. Sutor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128LXIII. Făber lıgnarıus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130LXIV. Făber murarıus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132LXV. Machınæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134LXVI. Domus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136LXVII. Metăllıfodınă. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138LXVIII. Făber ferrarıus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140LXIX. Scrınıarıus & tornator . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142LXX. Fıgulus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144LXXI. Părtes domus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146LXXII. Hypocaustum cum dormıtorıo . . . . . . . . . . . . . . . . 148LXXIII. Puteı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150LXXIV. Bălneum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152LXXV. Tonstrınă . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154LXXVI. Equıle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156LXXVII. Horologıă . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158LXXVIII. Pıctură . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160LXXIX. Specularıă . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162LXXX. Vıtor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164LXXXI. Restıo & lorarıus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166LXXXII. Vıator . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168LXXXIII. Eques . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170LXXXIV. Vehıculă . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172LXXXV. Vectură . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174LXXXVI. Transıtus ăquarum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176LXXXVII. Nătatus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178LXXXVIII. Navıs actuarıă . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180LXXXIX. Navıs onerarıă . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182XC. Naufrăgıum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184XCI. Ărs scrıptorıă . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186XCII. Păpyrus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

XXXVIII

Page 27: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Kapitelverzeichnis

LXI. Der Schneider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126LXII. Der Schuster . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128LXIII. Der Zimmermann . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130LXIV. Der Maurer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132LXV. Die Maschinen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134LXVI. Das Haus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136LXVII. Das Erzbergwerk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138LXVIII. Der Schmied . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140LXIX. Der Schreiner und der Drechsler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142LXX. Der Töpfer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144LXXI. Die Räume des Hauses. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146LXXII. Die beheizte Stube mit dem Schlafzimmer . . . . . . . . . . . . 148LXXIII. Die Brunnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150LXXIV. Das Bad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152LXXV. Die Barbierstube . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154LXXVI. Der Pferdestall . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156LXXVII. Die Uhren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158LXXVIII. Die Malerei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160LXXIX. Optische Instrumente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162LXXX. Der Böttcher . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164LXXXI. Der Seiler und der Riemer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166LXXXII. Der Wanderer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168LXXXIII. Der Reiter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170LXXXIV. Die Fahrzeuge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172LXXXV. Der Transport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174LXXXVI. Die Überquerung des Wassers. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176LXXXVII. Das Schwimmen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178LXXXVIII. Das Ruderschiff. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180LXXXIX. Das Lastschiff . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182XC. Der Schiffbruch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184XCI. Die Schreibkunst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186XCII. Das Papier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

XXXIX

Page 28: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Index titulorum

XCIII. Typogrăphıă . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190XCIV. Bıblıopolıum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192XCV. Bıblıopegus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194XCVI. Lıber . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196XCVII. Scholă . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198XCVIII. Museum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200XCIX. Ărtes sermonıs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202C. Instrumentă musıcă . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204CI. Phılosophıă . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206CII. Geometrıă . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208CIII. Sphæră cælestıs. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210CIV. Plănetarum ădspectus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214CV. Phases lunæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216CVI. Eclıpses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218CVII. Sphæră terrestrıs A. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220CVII. Sphæră terrestrıs B. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222CVIII. Europă . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224CIX. Ethıcă . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226CX. Prudentıă . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228CXI. Sedulıtas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230CXII. Temperăntıă . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232CXIII. Fortıtudo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234CXIV. Pătıentıă . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236CXV. Humanıtas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238CXVI. Justıtıă. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240CXVII. Lıberalıtas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242CXVIII. Socıetas conjugalıs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244CXIX. Ărbor consănguınıtatıs. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246CXX. Socıetas părentalıs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248CXXI. Socıetas erılıs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250CXXII. Urbs. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252CXXIII. Interıoră urbıs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254

XL

Page 29: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Kapitelverzeichnis

XCIII. Der Buchdruck. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190XCIV. Die Buchhandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192XCV. Der Buchbinder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194XCVI. Das Buch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196XCVII. Die Schule. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198XCVIII. Die Studierstube . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200XCIX. Die Redekünste. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202C. Die Musikinstrumente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204CI. Die Philosophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206CII. Die Geometrie (Erdmesskunst) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208CIII. Die Himmelskugel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210CIV. Die Aspekte der Planeten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214CV. Die Mondphasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216CVI. Sonnen- und Mondfinsternisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218CVII. Die Erdkugel (I) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220CVII. Die Erdkugel (II) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222CVIII. Europa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224CIX. Die Sittenlehre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226CX. Die Klugheit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228CXI. Der Fleiß . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230CXII. Die Mäßigung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232CXIII. Die Tapferkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234CXIV. Die Geduld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236CXV. Die Menschenfreundlichkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238CXVI. Die Gerechtigkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240CXVII. Die Milde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242CXVIII. Der Ehestand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244CXIX. Der Baum der Verwandtschaft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246CXX. Der Elternstand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248CXXI. Die Herrschaft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250CXXII. Die Stadt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252CXXIII. Das Innere der Stadt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254

XLI

Page 30: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Index titulorum

CXXIV. Judıcıum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256CXXV. Supplıcıă mălefıcorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258CXXVI. Mercatură. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260CXXVII. Mensuræ & ponderă . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262CXXVIII. Ărs medıcă . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264CXXIX. Sepultură . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266CXXX. Ludus scenıcus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268CXXXI. Præstıgıæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270CXXXII. Pălæstră . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272CXXXIII. Ludus pılæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274CXXXIV. Ludus aleæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276CXXXV. Cursus certamınă . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278CXXXVI. Ludı puerıles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280CXXXVII. Regnum & regıo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282CXXXVIII. Regıă măjestas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284CXXXIX. Mıles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288CXL. Căstră. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290CXLI. Ăcıes & prœlıum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292CXLII. Pugnă navalıs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294CXLIII. Obsıdıum urbıs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296CXLIV. Relıgıo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298CXLV. Gentılısmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300CXLVI. Judăısmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302CXLVII. Chrıstıanısmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304CXLVIII. Măhometısmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308CXLIX. Provıdentıă Deı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310CL. Judıcıum extremum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312

Clausulă . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314

XLII

Page 31: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Kapitelverzeichnis

CXXIV. Das Gericht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256CXXV. Die Körperstrafen der Übeltäter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258CXXVI. Die Kaufmannschaft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260CXXVII. Maße und Gewichte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262CXXVIII. Die Medizin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264CXXIX. Das Begräbnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266CXXX. Das Schauspiel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268CXXXI. Die Schaustellerei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270CXXXII. Die Sportschule. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272CXXXIII. Das Ballspiel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274CXXXIV. Das Brettspiel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276CXXXV. Laufwettkämpfe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278CXXXVI. Kinderspiele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280CXXXVII. Das Reich und die Landschaft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282CXXXVIII. Die königliche Majestät . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284CXXXIX. Der Soldat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288CXL. Das Feldlager. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290CXLI. Die Schlachtordnung und das Gefecht . . . . . . . . . . . . . . . . 292CXLII. Die Seeschlacht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294CXLIII. Die Belagerung der Stadt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296CXLIV. Die Religion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298CXLV. Das Heidentum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300CXLVI. Das Judentum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302CXLVII. Das Christentum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304CXLVIII. Der Islam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308CXLIX. Die Vorsehung Gottes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310CL. Das letzte Gericht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312

Schluss . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314

XLIII

Page 32: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Invıtatıo Einladung

Măgıster Venı, puerınvıtatıo, onıs f.măgıster, trı m.

puer, erı m.

, Lehrer Komm her, Kind,dısce săpere. lerne, weise zu sein.

Puer Quıd hoc est, Kind Was heißt das,săpere? weise zu sein?

Măgıster Omnıă, 5 Lehrer Alles,quæ necessarıă, was notwendig ist,recte ıntellegere, richtig zu verstehen,

2

Page 33: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

recte ăgere, richtig zu handeln,recte eloquı. richtig auszudrücken.

Puer Quıs me 10 Kind Wer wird michhoc docebıt? das lehren?

Măgıster Ego, cum Deo Deus, ı m.. Lehrer Ich, mit Gott.

Puer Quomodo? Kind Auf welche Weise?

Măgıster Te Lehrer Ich werde dichper omnıă ducăm, 15 durch alles führen,tıbı omnıă ostendăm, dir alles zeigen,tıbı omnıă nomınabo. dir alles benennen.

Puer En! Ădsum! Kind Gut, ich bin bereit!Duc me, Führe mich,ın nomıne nomen, ınıs n.Deı. 20 im Namen Gottes.

Măgıster Ănte omnıă Lehrer Vor allemdebes sımplıces musst du die einfachensonos sonus, ı m.dıscere, Laute lernen,ex quıbus humanus humanus, ă, umaus denen die menschlichesermo sermo, onıs m.constăt: 25 Sprache besteht:quos ănımalıă ănımăl, alıs n.die die Tiereformare scıunt, hervorzubringen wissen,et tuă lıngvă lıngvă, æ f.deine Zungeımıtarı scıt nachzuahmen weißet tuă mănus mănus, us f.30 und deine Handpıngere potest. zeichnen kann.

Postea ıbımus Danach gehen wirın mundum mundus, ı m., in die Weltet spectabımus omnıă. und schauen uns alles an.

Hıc hăbes vıvum vıvus, ă, um35 Hier hast du ein lebendigeset vocale vocalıs, ıs, eund klingendesălphăbetum! ălphăbetum, ı n.Alphabet!

3

Page 34: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Ălphăbetum

Cornıxcornıx, ıcıs f. cornıcatur, a a A aDie Krähe krächzt,

Ovısovıs, ıs f. balăt, be e e B bDas Schaf blökt,

Cıcadăcıcadă, æ f. strıdet, ci ci C cDie Heuschrecke zirpt1,

Upupăupupă, æ f. dıcıt, du du D dDer Wiedehopf ruft,

Infansınfans, ăntıs c. ejulăt2 e e e E eDer Säugling wimmert,

Ventusventus, ı m. flăt, fi fi F fDer Wind weht,

Anseranser, erıs m. gıngrıt, ga ga G gDie Gans gackert,

Osos, orıs n. halăt, hah hah H hDer Mund haucht,

Musmus, murıs m. mıntrıt, ı ı ı I iDie Maus pfeift,

Ănăsănăs, ătıs f. tetrınnıt, kha, kha K kDie Ente schnattert,

Lupuslupus, ı m. ululăt, lu ulu L lDer Wolf heult,

Ursusursus, ı m. murmurăt, mum mum M mDer Bär brummt,

1Comenius hat c vor den hellen Vokalen e, i also wie z gesprochen, nichtklassisch wie k.

2Die erste Silbe in ejulat ist trotz kurzem e lang, da i bzw. j zwischen Vokalendoppelt oder als Diphthong gesprochen wird: ejjulat oder eijulat. Da unsereheutige Orthographie diesen Umstand nicht widerspiegelt (nach Quintilian1,4,11 schrieb jedoch Cicero aiio, Maiiam), wird in Wörterbüchern häufigüber den Vokal ein Längenstrich gesetzt, um wenigstens die Silbenlängeerkennbar zu machen. Diese Praxis ist jedoch in Hinsicht auf die Vokal-quantität falsch und bei Beachtung der hier gegebenen Ausspracheregelauch unnötig. Dasselbe gilt auch für z.B. major, ejus, cujus usw.

4

Page 35: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Felis (cattus) felis, is f.clamăt, nau nau N nDie Katze căttus, ı m.maunzt,

Aurıgă aurıgă, æ m.clamăt, o o o O oDer Fuhrmann ruft,

Pullus pullus, ı m.pıpıt, pi pi P pDas Küken piept,

Cuculus cuculus, ı m.cuculăt, kuk ku Q qDer Kuckuck ruft,

Cănis cănıs, ıs c.rıngıtur, err R rDer Hund fletscht,

Serpens serpens, entıs c.1sıbılăt, sı S sDie Schlange zischt,

Graculus graculus, ı m.clamăt, tae tae T tDer Häher schreit,

Bubo bubo, onıs m.ululăt, u u U uDie Eule uhut,

Lepus lepus, orıs m.vagıt, va W wDer Hase quäkt,

Rană rană, æ f.coăxăt, coăx X xDer Frosch quakt,

Ăsınus ăsınus, ı m.rudıt, y y y Y yDer Esel brüllt,

Tăbanus tăbanus, ı m.dıcıt, ds ds Z zDie Bremse summt,

1c steht für commune (genus): Das Wort wird sowohl männlich (m.) als auchweiblich (f.) gebraucht.

5

Page 36: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Caput VI

Ăquă Das Wasser

16

Page 37: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Ăquă ăquă, æ f.scătet Das Wasser entspringte fonte fons, fontıs m., (1) der Quelle, (1)defluıt fließt herabın torrente torrens, ntıs m., (2) im Wildbach, (2)manăt ın rıvo rıvus, ı m., (3) 5 rinnt im Bach, (3)stăt ın stagno stagnum, ı n., (4) steht im Tümpel, (4)fluıt ın flumıne flumen, ınıs n., (5) fließt im Fluss, (5)gyratur ın vortıce vortex, ıcıs m., (6) dreht sich im Wirbel, (6)făcıt păludes pălus, udıs f.. (7) erzeugt Sümpfe. (7)

Flumen hăbet rıpas rıpă, æ f.. (8) 10 Der Fluss hat Ufer. (8)

Măre măre, ıs n.făcıt Das Meer bildetlıtoră lıtus, orıs n., (9) Gestade, (9)sınus sınus, us m., (10) Meerbusen, (10)promontorıă promontorıum, ı n., (11) Vorgebirge, (11)ınsulas ınsulă, æ f., (12) 15 Inseln (Eilande), (12)pænınsulas pænınsulă, æ f., (13) Halbinseln, (13)ısthmos ısthmus, ı m., (14) Erdengen, (14)fretă fretum, ı n.(15) Meerengen (Sund) (15)& hăbet und besitztscopulos scopulus, ı m.. (16) 20 Steinklippen. (16).

17

Page 38: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Caput XXXVIII

Căput & mănus Kopf und Hand

In căpıtecăput, ıtıs n. sunt: Am Kopf sind:căpılluscăpıllus, ı m. (1) das Haar (1)(quı pectınepecten, ınıs m. (2) (das mit dem Kamm (2)pectıtur), gekämmt wird),bınæ auresaurıs, ıs f. , (3) 5 die beiden Ohren, (3)temporătempus, orıs n. (4) die Schläfen (4)& făcıesfăcıes, ıeı f. . (5) und das Gesicht. (5)

In făcıe sunt: fronsfrons, frontıs f. , (6) Im Gesicht sind: die Stirn, (6)uterque oculusoculus, ı m. , (7) die beiden Augen, (7)

80

Page 39: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

nasus nasus, ı m.(8) 10 die Nase (8)(cum duabus narıbus narıs, ıs f.), (mit zwei Nasenflügeln),os os, orıs n., (9) der Mund, (9)genæ (malæ) genă, æ f.

mală, æ f.mentum, ı n.

(10) die Wangen (Backen) (10)& mentum. (13) und der Bart. (13)

Os sæptum est 15 Der Mund ist umgebenmystace mystax, acıs m.(11) von einem Schnurrbart (11)& lăbııs lăbıum, ı n.; (12) und den Lippen; (12)lıngvă lıngvă, æ f.die Zungecum pălato pălatum, ı n.samt dem Gaumensæptă est 20 ist umgebendentıbus dens, dentıs m.(16) von den Zähnen (16)ın măxılla măxıllă, æ f.. im Kiefer.

Vırıle mentum (13) Das männliche Kinn (13)tegıtur bărba bărbă, æ f.; (14) wird bedeckt vom Bart (14);oculus vero 25 das Auge jedoch(ın quo ălbugo ălbugo, ınıs f.(in dem sich das Weiße& pupıllă pupıllă, æ f.) und die Pupille befinden)pălpebrıs pălpebră, æ f.von den Augenlidern& supercılıo supercılıum, ı n.. (15) und der Augenbraue. (15)

Contrăctă mănus mănus, us f.30 Die geschlossene Handest pugnus pugnus, ı m., (17) ist eine Faust, (17)ăpertă mănus die offene Handest pălmă pălmă, æ f.; (18) ist die Handfläche; (18)ın medıo medıum, ı n.est in der Mittevolă volă, æ f., (19) 35 ist die Höhlung, (19)extremıtas extremıtas, atıs f.est ganz außen istpollex pollex, ıcıs m.(20) der Daumen (20)cum quăttuor dıgıtıs dıgıtus, ı m., mit den vier Fingern,ındıce ındex, ıcıs c., (21) dem Zeigefinger, (21)medıo, (22) 40 dem Mittelfinger, (22)anuları anularıs, ıs m.(23) dem Ringfinger (23)& aurıcuları aurıcularıs, ıs m.. (24) und dem kleinen Finger. (24)

In quolıbet sunt Jeder hattres ărtıculı ărtıculus, ı m.(ă b c) drei Glieder (a b c)& totıdem condylı condylus, ı m.(d e f) 45 und ebensoviele Knöchel (d e f)cum ungve ungvıs, ıs m.. (25) mitsamt dem Nagel. (25)

81

Page 40: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Caput CVII

Sphæră terrestrıs A Die Erdkugel (I)

220

Page 41: JOHANN AMOS COMENIUS ORBIS SENSUALIUM PICTUS

Terră sphæră, æ f.terră, æ f.

est rotundă, Die Erde ist rund,propterea fıngendă est daher muss man sie sichduobus hemısphærııs hemısphærıum, ı n.. als zwei Halbkugeln vorstellen.

Ămbıtus ămbıtus, us m.ejus est Ihr Umfang beträgtCCCLX grăduum grădus, us m.5 360 Winkelgrad(quorum quısque (von denen jederXV Germanıcă mılıarıă mılıarıum, ı n.15 deutsche Meilen1

făcıt) s>eu ausmacht) oderVMCCCC mılıarıorum2 ; 5400 Meilen;& tămen est punctum punctum, ı n., 10 und doch ist sie nur ein Punkt,sı cum wenn sie mitorbe orbıs, ıs m.unıverso dem ganzen Universumconferatur, verglichen wird,cujus centrum centrum, ı n.est. dessen Zentrum3 sie ist.

Longıtudınem longıtudo, ınıs f.ejus 15 Ihre Längedımetıuntur geometræ geometră, æ m.messen die Geometermerıdıanıs (cırculıs) merıdıanus, ă, um4, (1) in Längengraden, (1)latıtudınem latıtudo, ınıs f.die Breitepărăllelıs lıneıs5 lıneă, æ f.. (2) in Breitengraden. (2)

Eăm ămbıt oceănus oceănus, ı m.(3) 20 Sie umgibt der Ozean (3)& perfundunt und durchfließenquınque mărıă măre, ıs n.: fünf Meere:Medıterraneum Medıterraneum, ı n., (4) Das Mittelmeer, (4)Băltıcum Băltıcum, ı n., (5) die Ostsee, (5)Erythræum Erythræum, ı n., (6) 25 das Rote Meer, (6)Persıcum Persıcum, ı n., (7) das Persische Meer (7)Căspıum Căspıum, ı n.. (8) und das Kaspische Meer. (8)

1Umrechnung: 1 deutsche Meile = 7,5 km.2Comenius: milliarium, Genitiv Plural von milliare, is n.3Comenius hält auch hier am geozentrischen Weltbild fest.4Comenius: climatibus, jedoch sind climata nach Breitengraden unterteilteZonen. Siehe Johann Heinrich Alsted, Comenius Lehrer, in Liber XVIII ParsI Cap. VI De climatibus seiner Scientiarum omnium encyclopædia, Lugduni1649: Climata sunt spatiæ terræ, juxta incrementa diei solstitialis, distinctajuxta septentrionem & meridiem, clarius ita: Clima est spatium terræ interduos circulos æquatori parallelos comprehensum, in quo dies longissimusvariat semisse horæ.

5Breitengrade verlaufen parallel zum Äquator.

221