Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi...

30

Transcript of Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi...

Page 1: Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis Evangelium, ed. post Aubertum P. E. Pusey I–III, Oxford1872;
Page 2: Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis Evangelium, ed. post Aubertum P. E. Pusey I–III, Oxford1872;

Johannes Beutler

Das Johannesevangelium

Page 3: Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis Evangelium, ed. post Aubertum P. E. Pusey I–III, Oxford1872;
Page 4: Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis Evangelium, ed. post Aubertum P. E. Pusey I–III, Oxford1872;

Johannes Beutler

DasJohannesevangelium

Kommentar

Page 5: Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis Evangelium, ed. post Aubertum P. E. Pusey I–III, Oxford1872;

© Verlag Herder GmbH, Freiburg im Breisgau 2013Alle Rechte vorbehalten

www.herder.deUmschlaggestaltung: Verlag Herder

Abbildung auf dem Umschlag: Der Adler – Symbol für den Evangelisten Johannes,Miniatur aus dem Evangeliar von Khitrovo (um 1399),

Russische Staatsbibliothek, MoskauSatz und PDF-E-Book: SatzWeise, Trier

ISBN (Buch): 978-3-451-30779-9ISBN (E-Book): 978-3-451-80066-5

Page 6: Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis Evangelium, ed. post Aubertum P. E. Pusey I–III, Oxford1872;

Inhalt

Vorwort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Hinführung

Bibliographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 471. Eigenart . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 472. Aufbau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503. Ziel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 544. Einheitlichkeit und Quellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 585. Religionsgeschichtliche Herkunft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 616. Verfasser, Abfassungszeit und -ort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 667. Text . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 688. Kanonizität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 699. Aktualität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

10. Die vorliegende Auslegung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

Auslegung

Das göttliche Wort tritt in die Welt ein (1,1 – 4,54) . . . . . . . . . . . . 771. Der Prolog (1,1–18) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 772. Das Zeugnis des Täufers (1,19–34) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 983. Die Berufung der ersten Jünger (1,35–51) . . . . . . . . . . . . . . . . 1074. Das erste Zeichen Jesu in Kana (2,1–12) . . . . . . . . . . . . . . . . . 1185. Das erste Paschafest. Die Tempelreinigung (2,13–25) . . . . . . . . . . 1266. Das Gespräch mit Nikodemus in Jerusalem (3,1–21) . . . . . . . . . . 1337. Jesus in Judäa. Erneutes Zeugnis des Täufers (3,22–36) . . . . . . . . . 1438. Jesus in Samaria (4,1–42) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1519. Jesus in Galiläa (4,43–45) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168

10. Das zweite Zeichen Jesu in Kana in Galiläa (4,46–54) . . . . . . . . . . 173

5

Page 7: Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis Evangelium, ed. post Aubertum P. E. Pusey I–III, Oxford1872;

Jesus offenbart sich seinem Volk (5,1 – 10,42) . . . . . . . . . . . . . . . 1791. Jesus auf dem Wochenfest (5,1–47) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1802. Das Pascha in Galiläa (6,1–71) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2343. Jesus auf dem Laubhüttenfest (7,1 – 10,21) . . . . . . . . . . . . . . . 2344. Jesus auf dem Fest der Tempelweihe. Sein Rückzug über den Jordan

(10,22–39.40–42) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311

Jesus auf dem Weg in die Passion (11,1 – 12,50) . . . . . . . . . . . . . 3201. Die Auferweckung des Lazarus (11,1–46) . . . . . . . . . . . . . . . . 3202. Der Todesbeschluss gegen Jesus (11,47–54) . . . . . . . . . . . . . . . 3383. Das letzte Paschafest (11,55–57) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3444. Die Salbung Jesu in Betanien (12,1–11) . . . . . . . . . . . . . . . . . 3455. Jesu Einzug in Jerusalem (12,12–19) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3516. Das Kommen der Griechen (12,20–36) . . . . . . . . . . . . . . . . . 3567. Rückblick auf das Wirken Jesu und letzter Aufruf zum Glauben

(12,37–50) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366

Der Abschied Jesu (13,1 – 17,26) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3741. Die Fußwaschung (13,1–20) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3762. Die Bezeichnung und der Fortgang des Judas (13,21–30) . . . . . . . . 3843. Die Überleitung zu den Abschiedsreden (13,31–38) . . . . . . . . . . 3884. Die Erste Abschiedsrede (14,1–31) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3935. Die Zweite Abschiedsrede (15,1 – 16,4d) . . . . . . . . . . . . . . . . 4166. Die Dritte Abschiedsrede (16,4e–33) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4357. Das Gebet des scheidenden Jesus (17,1–26) . . . . . . . . . . . . . . 445

Die »Stunde« Jesu: Leiden, Tod und Auferstehung (18,1 – 20,31) . . . . 4611. Die Verhaftung Jesu und der jüdische Prozess (18,1–27) . . . . . . . . 4682. Der römische Prozess Jesu (18,28 – 19,16b) . . . . . . . . . . . . . . . 4823. Kreuzigung, Tod und Begräbnis Jesu (19,16c–42) . . . . . . . . . . . . 4964. Der Osterbericht: Jesu Erscheinungen vor den Jüngern (20,1–31) . . . . 512

Der Epilog: Jesus, Petrus und der Lieblingsjünger (21,1–25) . . . . . . . 535

Stellenregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 561

Inhalt

6

Page 8: Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis Evangelium, ed. post Aubertum P. E. Pusey I–III, Oxford1872;

Vorwort

Der vorliegende Kommentar geht zurück auf meine Vorlesungen zum Johannes-evangelium am Päpstlichen Bibelinstitut in Rom in den Jahren 2000 bis 2007, vormeiner Rückkehr nach Deutschland im gleichen Jahr. Die römischen Vorlesungenhaben ihre Vorläufer in Lehrveranstaltungen in Frankfurt am Main seit 1971. Sofließt hier nun eine lebenslange Arbeit am Johannesevangelium zusammen, dieauch in Publikationen ihren Ausdruck gefunden hat. Mein Interesse am Johan-nesevangelium war geweckt worden durch meine Dissertation an der PäpstlichenGregoriana-Universität 1972 zum Zeugnisthema bei Johannes, die noch im glei-chen Jahr unter dem Titel »Martyria« erschien. Ich sollte damals Fundamental-theologie mit dem Schwerpunkt beim Neuen Testament dozieren. Das Zeugnis-thema bei Johannes erschien geeignet, auf die Frage nach den Gründen für denGlauben an Jesus nach dem Neuen Testament eine Antwort zu finden. Freilich hatsich meine Arbeit am Johannesevangelium dann rasch verselbständigt und vonfundamentaltheologischen Fragestellungen gelöst.

Charakteristisch für die Arbeit der folgenden Jahre und auch für den vor-liegenden Kommentar ist das Bemühen, Johannes von seinem alttestamentlich-jüdischen Hintergrund her zu verstehen. Von der Annahme von Quellenschriftenfür das Vierte Evangelium habe ich mich schrittweise gelöst. An ihre Stelle tratendie Synoptischen Evangelien, deren Bedeutung für das Johannesevangelium ichimmer stärker erkannte, nicht zuletzt unter dem Einfluss der Löwener Schule vonFrans Neirynck. Hinzu kam der Gewinn aus dem Gespräch mit Schweizer unddeutschen Kollegen, die für spätere Schichten im Johannesevangelium eine »re-lecture« der früheren Texte annahmen. Diese Sicht führte u. a. zu meinem Vor-schlag, Joh 6 als eine solche »relecture« seines Kontextes anzunehmen. Hier sindunter den Vorläufern Barnabas Lindars und René Kieffer zu nennen.

Insgesamt verdanke ich in meiner Arbeit viel dem internationalen Gespräch,vor allem im Rahmen der Studiorum Novi Testamenti Societas (SNTS), der ich seit1975 angehöre und von deren Seminaren zu den johanneischen Schriften ichnicht nur wissenschaftlich Gewinn gezogen habe.

Mein Dank gilt zunächst dem Verlag Herder für die Annahme und die sorg-fältige Betreuung des Manuskripts. Dann aber gilt er allen, die mich auf meinemwissenschaftlichen Weg begleitet haben, von meinen Lehrern zu den Kollegen undSchülern, aber auch meiner Familie, meinem Orden und meinen persönlichenFreundinnen und Freunden. Ihnen sei in Dankbarkeit dieser Band gewidmet.

Frankfurt am Main, 5. Juni 2013 Johannes Beutler SJ

7

Page 9: Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis Evangelium, ed. post Aubertum P. E. Pusey I–III, Oxford1872;
Page 10: Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis Evangelium, ed. post Aubertum P. E. Pusey I–III, Oxford1872;

Hinführung

Page 11: Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis Evangelium, ed. post Aubertum P. E. Pusey I–III, Oxford1872;
Page 12: Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis Evangelium, ed. post Aubertum P. E. Pusey I–III, Oxford1872;

Bibliographie

Abkürzungen von biblischen und außerbiblischen jüdisch-christlichen Quellentexten, von Rei-hen, Zeitschriften und Standardwerken folgen S. Schwertner, Internationales Abkürzungsver-zeichnis für Theologie und Grenzgebiete, Berlin – NewYork 21992.

Kommentare zum Johannesevangelium werden nur mit Autorennamen und Seitenangaben zi-tiert.

FilNeot Filologia Neotestamentaria. Córdoba 1, 1987 ff.FS Festschrift/Mélanges/Miscellanea/Studies in Hono(u)rGNT K. Aland, al., ed., The Greek New TestamentNSKE New Testament Studies in Contextual Exegesis / Neutestamentliche Studien zur

kontextuellen Exegese, Frankfurt a. M. 1, 2005 ff.

1. Quellen

a) Bibel

Aland, B., K., J. Karavidopoulos, C. M. Martini, B. M. Metzger, ed., Novum TestamentumGraece, Stuttgart, 28. revidierte Auflage 2012.

Aland, K., Synopsis Quattuor Evangeliorum. Locis parallelis evangeliorum apocryphorum etpatrum adhibitis, Stuttgart 91976.

Die Bibel. Altes und Neues Testament. Einheitsübersetzung, Freiburg – Basel – Wien 1980.Die Bibel. Die Heilige Schrift des Alten und Neuen Bundes. Deutsche Ausgabe mit den

Erläuterungen der Jerusalemer Bibel, hrsg. v. D. Arenhoevel, A. Deissler, A. Vögtle, Frei-burg – Basel – Wien 171968.

Elliger, K., Rudolph, W., Biblia Hebraica Stuttgartensia, Stuttgart 31987.Rahlfs, A., Septuaginta I–II, Stuttgart 1962.Septuaginta Deutsch. Das griechische Alte Testament in deutscher Übersetzung. In

Zusammenarbeit mit E. Bons, K. Brodersen, H. Engel, H.-J. Fabry, S. Kreuzer, W. Orth,M. Rösel, H. Utzschneider, D. Vieweger und N. Walter hrsg. v. W. Kraus u. M. Karrer,Stuttgart 2009.

Tischendorf, K., Novum Testamentum graece. Ad antiquissimos testes denuo recensuit apa-ratum criticum omni studio perfectum apposuit commentationem isagogicam, Leipzig81869–1894.

Westcott, F. B., Hort, F. J. A., The New Testament in the Original Greek. The Text Revised,Cambridge – London 1890.

Soden, H. Freiherr v., Griechisches Neues Testament. Text mit kurzem Apparat (Handaus-gabe), Göttingen 1913.

Vogels, H. J., Novum testamentum graece. Textum recensuit, apparatum criticum ex editioni-bus et codicibus manuscriptis collectum addidit, Düsseldorf 1920, 31949.

11

Page 13: Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis Evangelium, ed. post Aubertum P. E. Pusey I–III, Oxford1872;

Aland, K., M. Black, C. M. Martini, B. M. Metzger, A. Wikgren, in Cooperation with theInstitute for New Testament Textual Research, Münster/Westfalia, The Greek New Testament,Stuttgart u. a. 41994.

The New Testament in Greek, IV. The Gospel according to St. John. I, The Papyri, ed. W. J.Elliot, D. C. Parker (NTTS 20), Leiden etc. 1995; II, The Majuscules, ed. U. B. Schmid withW. J. Elliott, D. C. Parker (NTTS 37), Oxford 2007.

b) Weitere Quellen

Charlesworth, J. H., The Old Testament Pseudepigrapha I–II, Garden City, NY 1983–1985.Danby, H., The Mishnah, Oxford 1933.Fischer, J. H., Die Apostolischen Väter (SUC 1), Darmstadt 1986.Hennecke, E., Schneemelcher, W., Neutestamentliche Apokryphen in deutscher Übersetzung

I–II, Tübingen I 41968, II 31964.Körtner, H.-J., Leutzsch, M., Papiasfragmente, Hirt des Hermas (SUC 3), Darmstadt 1998.Lohse, E., Hrsg., Die Texte aus Qumran. Hebräisch und deutsch, I, München 1964, II, Hebrä-

isch/Aramäisch und Deutsch, hrsg. v. A. Steudel, Darmstadt 2001.Neuer Wettstein. Texte zum Neuen Testament aus Griechentum und Hellenismus. Band I/2.

Texte zum Johannesevangelium, hrsg. v. U. Schnelle unter Mitarbeit v. M. Labahn u.M. Lang, Berlin – New York 2001.

Robinson, J. M., General Ed., The Nag Hammadi Library in English, San Francisco 31990.Wengst, K., Didache (Apostellehre), Barnabasbrief, Zweiter Klemensbrief, Schrift an Diognet

(SUC 2), Darmstadt 1984.

2. Literatur

a) Kommentare

Augustinus, In Iohannis evangelium tractatus CXXIV (CChr.SL 36), Turnhout 1954.–, Aurelius, Des heiligen Kirchenvaters Aurelius Augustinus Vorträge über das Evangelium des

Hl. Johannes. Übersetzt und mit einer Einleitung versehen v. T. Specht, I–III (BKV, Desheiligen Kirchenvaters Aurelius Augustinus ausgewählte Schriften aus dem Lateinischen über-setzt, 4–6), Kempten – München 1913–1914.

Barrett, C. K., Das Evangelium nach Johannes (KEK.S), Göttingen 1990.Bauer, W., Das Johannesevangelium (HNT 6), Tübingen 31933.Beasley-Murray, G. R., John (WBC 36), Nashville 21999,Becker, J., Das Evangelium nach Johannes I–II (ÖTBK 4,1–2), Gütersloh – Würzburg 1979–

1981, 31991.Bernard, J. H., A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. John

(ICC) I – II, Edinburgh 1928.Blank, J., Das Evangelium nach Johannes I–III (GSL.NT 4.1–3), Düsseldorf 1977–1981.Boismard, M.-É., Lamouille, A., L’évangile de Jean. Commentaire par M.-É. Boismard et

A. Lamouille avec la collaboration de G. Rochais = M.-É. Boismard, P. Benoit, ed., Sy-nopse des quatres évangiles en français, avec parallèles des apocryphes et des Pères, vol. 3,Paris 21987.

Bibliographie

12

Page 14: Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis Evangelium, ed. post Aubertum P. E. Pusey I–III, Oxford1872;

Brown, R. E., The Gospel According to John I–II (AncB 29–29A), Garden City, New York,1966–1970.

Bultmann, R., Das Evangelium des Johannes (KEK II), Göttingen 181964, Ergänzungsheft 1959.Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis Evangelium, ed.

post Aubertum P. E. Pusey I–III, Oxford1872; repr. Culture and Civilization, Bruxelles 1965;S. Cirillo d’Alessandria, Commento al Vangelo di Giovanni, traduzione italiana di L. Leone,I–III, Roma 1995.

Dietzfelbinger, C., Das Evangelium nach Johannes (ZBK.NT 4,1–2) I–II, Zürich 2001.Haenchen, E., Das Johannesevangelium. Ein Kommentar, aus den nachgelassenen Manuskrip-

ten hrsg. von U. Busse, Tübingen 1980.Hirsch, E., Das vierte Evangelium, Tübingen 1936.Holtzmann, H. J., Evangelium, Briefe und Offenbarung des Johannes (HC 4), Freiburg – Leip-

zig 21893; 3. neubearbeitete Auflage besorgt von W. Bauer, Freiburg 1908.Hoskyns, E. C., The Fourth Gospel, ed. F. N. Davey, I–II, London 1940.Keener, C. S., The Gospel of John. A Commentary I–II, Peabody, Mass. 2003.Kieffer, R., Johannesevangeliet, I–II (KNT[U] 4A-B), Uppsala 1987–1988.–, John, in: The Oxford Bible Commentary, ed. J. Barton, J. Muddiman, Oxford 2001, 960–

1000.Kysar, R., John (ACNT), Minneapolis 1986.Lagrange, M.-J., Évangile selon Saint Jean (EtB), Paris 21925.Léon-Dufour, X., Lecture de l’Évangile selon Jean I–IV, Paris 1988–1996.Lightfoot, R. H., St. John’s Gospel. A Commentary, ed. by C. F. Evans (OPB), Oxford 1957.Lindars, B., The Gospel of John (NCeB), Grand Rapids, MI, 1972.Loisy, A., Le quatrième évangile. Les épitres dites de Jean, Paris 21921.Marsh, J., The Gospel of Saint John (PGC), London 1968.McHugh, J., A Critical and Exegetical Commentary on John 1–4, ed. G. Stanton (ICC), Lon-

don 2009.Michaels, J. R., The Gospel of John (NIC 4), Grand Rapids, Mich. 2010.Mollat, D., L’Évangile selon Saint Jean, in: Id., F.-M. Braun, L’Évangile et les Épitres de Saint

Jean (La Sainte Bible), Paris 21960, 7–193.Moloney, F. J., The Gospel of John (Sacra Pagina Series 4), Collegeville, Minnesota 1998.Morris, L., The Gospel according to John (NIC 4), Grand Rapids, Mich. 1995.Neyrey, J. H., S.J., The Gospel of John (The New Cambridge Bible Commentary), Cambridge

2007.Origène, Commentaire sur Saint Jean. Texte grec, introduction, traduction et notes par

C. Blanc I–V (SC 120, 157, 222, 290, 385), Paris 1966–1992.Origenes’s Johanneskommentar, Buch I–V, herausgegeben, übersetzt und kommentiert von

H. G. Thümmel (Studien und Texte zu Antike und Christentum, 3), Tübingen 2011.Peterson, E., Johannesevangelium und Kanonstudien. Aus dem Nachlass hrsg. v. B. Nicht-

weiss unter Mitarbeit von K. Anglet und K. Scholtissek (Erik Peterson, AusgewählteSchriften, hrsg. v. B. Nichtweiss. 3), Würzburg 2003.

Rebstock, B., Vom Wort des Lebens. Gedanken zum Johannes-Evangelium im Geist der Heili-gen Väter I–II, Recklinghausen 1949–1950.

Schenke, L., Johannes. Kommentar, Düsseldorf 1998.Schnackenburg, R., Das Johannesevangelium I–IV (HThK IV,1–4), Freiburg i. B. 1965–1984.Schnelle, U., Das Evangelium nach Johannes (ThHK 4), Leipzig 42009.Schulz, S., Das Evangelium nach Johannes (NTD 4), Göttingen 41983.

Literatur

13

Page 15: Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis Evangelium, ed. post Aubertum P. E. Pusey I–III, Oxford1872;

Schwank, B., Das Johannesevangelium I–II (WB.KK 71/2), Düsseldorf 1966–1968.Simoens, Y., Selon Jean. I (Une traduction), II–III (Une interprétation) (Collection IET 17),

Bruxelles 1997.Smith, D. M., John (AbBC), Nashville 1999.Stibbe, M. W. G., John (Readings: A New Biblical Commentary), Sheffield 1993.–, John’s Gospel (New Testament Readings), London 1994.Strack, H., Billerbeck, L., Kommentar zum Neuen Testament aus Talmud und Midrasch, IV,

München 91986.Strathmann, H., Das Evangelium nach Johannes (NTD 2), Göttingen 1962.Theobald, M., Das Evangelium nach Johannes. Kapitel 1–12 (RNT), Regensburg 2009.Thyen, H., Das Johannesevangelium (HNT 6), Tübingen 2005.van den Busssche, H., Jean. Commentaire de l’évangile spirituel, Bruges 1967.von Wahlde, U. C., The Gospel and Letters of John I–III (Eerdmans Cricital Commentary),

Grand Rapids, MI 2010.Vouga, F., al., Le quatrième évangile (Lumière et Vie), Lyon 1980.Weiss., B., Das Johannesevangelium (KEK 2. Abt.), Göttingen 91902.Wengst, K., Das Johannesevangelium I–II (ThKNT 4,1–2), Stuttgart I 22000, II 2001.Wikenhauser, A., Das Evangelium nach Johannes (RNT 4), Regensburg 31961.Wilckens, U., Das Evangelium nach Johannes (NTD 4), Göttingen 171998.Zumstein, J., L’évangile selon Saint Jean (13–21) (CNT[N] IVb), Genève 2007.

b) Weitere Literatur

Abramowski, L., Die Geschichte von der Fußwaschung (Joh 13): ZThK 102 (2005) 176–203.–, Der Apostel von Joh 13,16: ZNW 99 (2008) 116–123.Aland, K., Eine Untersuchung zu Joh 1,3.4. Über die Bedeutung eines Punktes: ZNW 59 (1968)

174–209.–, Der Text des Johannesevangeliums im 2. Jahrhundert, in: W. Schrage, Hrsg., Studien zum

Text und zur Ethik des Neuen Testaments. FS H. Greeven (BZNW 47), Berlin 1986, 1–10.Aland, K., Aland, B., Der Text des Neuen Testaments. Einführung in die wissenschaftlichen

Ausgaben sowie in Theorie und Praxis der modernen Textkritik, Stuttgart 21989.Aletti, J.-N., Les finales des récits évangéliques et le statut du livre et des lecteurs: RevSR 79

(2005) 23–37.–, Jn 13 – les problèmes de composition et leur importance: Bib. 87 (2006) 263–272.Alter, R., The Art of Biblical Narrative, New York 1981.Anderson, P. N., The Christology of the Fourth Gospel: Its Unity and Disunity in the Light of

John 6 (WUNT, 2. Reihe, 78), Tübingen 1996.–, The Sitz im Leben of the Johannine Bread of Life Discourse and Its Evolving Context, in: R. A.

Culpepper, ed., Critical Readings of John 6, 1–59.–, The Fourth Gospel and the Quest for Jesus. Modern Foundations Reconsidered, London

2006.–, Aspects of Interfluentiality between John and the Synoptics. John 18–19 as a Case Study, in:

G. van Belle, ed., The Death of Jesus in the Fourth Gospel (BEThL 200), Leuven 2007, 711–728.

–, The Riddles of the Fourth Gospel. An Introduction to John, Minneapolis 2011.Arterbury, A. E., Breaking the Betrothal Bonds: Hospitality in John 4: CBQ 72 (2010) 63–83.

Bibliographie

14

Page 16: Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis Evangelium, ed. post Aubertum P. E. Pusey I–III, Oxford1872;

Ashton, J., Studying John, Oxford 1994.–, Understanding the Fourth Gospel, Oxford 2007.Asiedu-Peprah, M., Johannine Sabbath Conflicts as Juridical Controversy (WUNT, 2. Reihe,

132), Tübingen 2001.Attridge, H. W., »Don’t be touching me«: Recent Feminist Scholarship on Mary Magdalene,

in: A.-J. Levine – M. Blickenstaff, ed., A Feminist Companion to John II (Feminist Com-panion to the New Testament and Early Christian Writings, 5), London 2003, 140–166.

–, How Priestly is the »High Priestly Prayer« of John 17?: CBQ 75 (2013) 1–14.Augenstein, J., Das Liebesgebot im Johannesevangelium und in den Johannesbriefen (BWANT

134), Stuttgart 1993.Aus, R. D., The Death of One for All in John 11,45–54 in Light of Judaic Traditions, in: id.,

Barabbas and Esther and Other Studies in the Judaic Illumination of Earliest Christianity(South Florida Studies in the History of Judaism, 54), Atlanta, GA 1992, 29–63.

Auwers, J.-M., La nuit de Nicodème (Jean 3,2; 19,39) ou l’ombre du langage: RB 97 (1990)481–503.

Baarda, T., John 8,57b. The Contribution of the Diatessaron of Tatian: NT 38 (1996) 336–343.Bacinoni, V., L’aveuglement face à la lumière du Christ: révélation, foi et non-foi en Jn 9,1–41:

Diss. Päpstliche Gregoriana-Universität Rom 1982, vgl. RTL 14 (1983) 506.Back, F., Gott als Vater der Jünger im Johannesevangelium (WUNT, 2. Reihe, 336), Tübingen

2012.Baldensperger, W., Der Prolog des 4. Evangeliums – sein polemisch-apologetischer Zweck,

Freiburg i. B. 1898.Balz, H., Art. ¿gio@ ktl.: EWNT I (1980) 38–48.Bammel, E., Die Tempelreinigung bei den Synoptikern und im Johannesevangelium, in: A. De-

naux, ed., John and the Synoptics (BEThL 101), Leuven 1992, 507–513.Barnett, P. W., The Feeding of the Multitude in Mark 6 / John 6, in: D. Wenham, C. Blom-

berg, ed., The Miracles of Jesus (Gospel Perspectives, 6), Sheffield 1986, 273–293.Bassler, J. M., The Galileans: A Neglected Factor in Johannine Community Research: CBQ 43

(1981) 243–257.Bauckham, R., The Testimony of the Beloved Disciple: Narrative, History, and Theology in the

Gospel of John, Grand Rapids, MI 2007.Bauer, W., Griechisch-deutsches Wörterbuch zu den Schriften des Neuen Testaments und der

frühchristlichen Literatur, 6., völlig neu bearbeitete Auflage im Institut für neutestamentlicheTextforschung/Münster unter besonderer Mitwirkung von Viktor Reichmann hrsg. v.K. Aland und B. Aland, Berlin – New York 1988.

Baum-Bodenbender, R., Hoheit in Niedrigkeit. Johanneische Christologie im Prozess Jesu vorPilatus (Joh 18,28–19,16a) (FzB 49), Würzburg 1984.

Becker, H., Die Reden des Johannesevangeliums und der Stil der gnostischen Offenbarungs-rede (FRLANT NF 50), Göttingen 1956.

Berger, K., Exegese des Neuen Testaments. Neue Wege vom Text zur Auslegung (UTB 658),Heidelberg 21984.

–, Im Anfang war Johannes. Datierung und Theologie des vierten Evangeliums, Stuttgart 1997.Bergler, S., Jesus, Bar Kochba und das messianische Laubhüttenfest: JSJ 29 (1998) 143–191.–, Von Kana in Galiläa nach Jerusalem. Literarkritik und Historie im vierten Evangelium

(Münsteraner judaistische Studien, 24), Berlin 2009.Bergmeier, R., Tetfflestai Joh 19,30: ZNW 79 (1988) 282–290.

Literatur

15

Page 17: Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis Evangelium, ed. post Aubertum P. E. Pusey I–III, Oxford1872;

Betz, O., Der Paraklet. Fürsprecher im häretischen Spätjudentum, im Johannes-Evangeliumund in neugefundenen gnostischen Schriften (AGSU 2), Leiden – Köln 1963.

Beutler, J., Martyria. Traditionsgeschichtliche Untersuchungen zum Zeugnisthema bei Johan-nes (FTS 10), Frankfurt a. M. 1972.

–, Kirche als Sekte? Zum Kirchenbild der johanneischen Abschiedsreden, in: ders., Studien zuden johanneischen Schriften, 21–32.

–, Art. ⁄delf�@: EWNT I (1980) 67–72.–, Art. marturffw ktl1.: EWNT II (1981) 958–964.–, Art. marturffla: EWNT II (1981) 964–973.–, Habt keine Angst. Die erste johanneische Abschiedsrede (Joh 14) (SBS 116), Stuttgart 1984.–, Literarische Gattungen im Johannesevangelium. Ein Forschungsbericht 1919–1980: ANRW

II 25.3 (1985) 2506–2568.–, Greeks Come to See Jesus (John 12,20f): Bib. 71 (1990) 333–347; deutsch in: ders., Studien

zu den johanneischen Schriften, 175–189.–, Fortna, R. T., ed., The Shepherd Discourse of John 10 and its Context. Studies by Members

of the Johannine Writings Seminar (MSSNTS 67), Cambridge 1991.–, Two Ways of Gathering. The Plot to Kill Jesus in John 11.47–53: NTS 40 (1994) 399–40;

deutsch in: ders., Studien zu den johanneischen Schriften, 275–283.–, Brüder Jesu: NBL 337.–, Hohepriesterliches Gebet: LThK3 5 (1996) 220.–, Studien zu den johanneischen Schriften (SBAB 25), Stuttgart 1998.–, »Und das Wort ist Fleisch geworden …«. Zur Menschwerdung nach dem Johannesprolog, in:

ders., Studien zu den johanneischen Schriften, 33–42.–, Die Heilsbedeutung des Todes Jesu im Johannesevangelium nach Joh 13,1–20, in: ders.,

Studien zu den johanneischen Schriften, 43–58.–, Die »Juden« und der Tod Jesu im Johannesevangelium, in: ders., Studien zu den johannei-

schen Schriften, 59–76.–, Psalm 42/43 im Johannesevangelium, in: ders., Studien zu den johanneischen Schriften, 77–

106.–, Das Hauptgebot im Johannesevangelium, in: ders., Studien zu den johanneischen Schriften,

107–120.–, Griechen kommen, um Jesus zu sehen (Joh 12,20f), in: ders., Studien zu den johanneischen

Schriften, 175–189.–, Der alttestamentlich-jüdische Hintergrund der Hirtenrede in Joh 10, in: ders., Studien zu

den johanneischen Schriften, 215–232.–, Zur Struktur von Joh 6, in: ders., Studien zu den johanneischen Schriften, 247–262.–, So sehr hat Gott die Welt geliebt (Joh 3,16). Zum Heilsuniversalismus im Johannesevangeli-

um, in: ders., Studien zu den johanneischen Schriften, 263–274.–, Zwei Weisen der Sammlung. Der Todesbeschluss gegen Jesus in Joh 11,47–53, in: ders.,

Studien zu den johanneischen Schriften, 275–283.–, Frauen und Männer als Jünger Jesu im Johannesevangelium, in: ders., Studien zu den jo-

hanneischen Schriften 285–293.–, Der Gebrauch von »Schrift« im Johannesevangelium, in: ders., Studien zu den johannei-

schen Schriften, 295–315.–, (mit A. Meredith), Johannesevangelium (u. -Briefe) A-C: RAC 18 (1998) 646–663, jetzt:

Johannesevangelium, Johannesbriefe, in: ders., Neue Studien zu den johanneischen Schrif-ten, 25–41.

Bibliographie

16

Page 18: Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis Evangelium, ed. post Aubertum P. E. Pusey I–III, Oxford1872;

–, Die Johannesbriefe (RNT), Regensburg 2000.–, Synoptic Jesus Tradition in the Johannine Farewell Discourse, in: R. T. Fortna, T. Thatcher,

ed., Jesus in Johannine Tradition, Louisville, KY 2001, 165–173, jetzt in: ders., Neue Studienzu den johanneischen Schriften, 89–99.

–, The Identity of the ›Jews‹ for the Readers of John, in: R. Bieringer, D. Pollefeyt, F. Vande-casteele-Vanneuville, ed., Anti-Judaism and the Fourth Gospel. Papers of the LeuvenColloquium, 2000 (Jewish and Christian Heritage Series 1), Assen, NL 2001, 229–238, jetztin: ders., Neue Studien zu den johanneischen Schriften, 69–77.

–, Art. Zerwick, Max, in: LThK3 10 (2001) 1939 f.–, Art. Zeuge, Zeugnis, Zeugenschaft. I. Biblisch, in: LThK3 10 (2001) 1440–1442.–, Faith and Confession: The Purpose of John, in: J. Painter, R. A. Culpepper, F. F. Segovia,

ed., Word, Theology, and Community in John, St. Louis, Missouri, 2002, 19–31, jetzt in:ders., Neue Studien zu den johanneischen Schriften, 101–113.

–, Die Ehre Gottes und die Ehre der Menschen im Johannesevangelium: GuL 76 (2003) 83–91,jetzt in: ders., Neue Studien zu den johanneischen Schriften, 115–123.

–, »Ich habe gesagt: Ihr seid Götter. Zur Argumentation mit Ps 82,6 in Joh 10,34–36, in:G. Gäde, Hrsg., Hören – Glauben – Denken. FS P. Knauer, Münster 2005, 101–113, jetzt in:ders., Neue Studien zu den johanneischen Schriften, 125–138.

–, »Levatevi, partiamo di qui« (Gv 14,31). Un invito ad un itinerario spirituale?, in: A. PassoniDell’Acqua, ed., »Il vostro frutto rimanga« (Gv 16,16). FS G. Ghiberti (SRivBib 46), Bolog-na 2005, 133–143, jetzt deutsch »Steht auf, wir wollen von hier weggehen« (Joh 14,31). EineEinladung zu einer geistlichen Reise?, in: ders., Neue Studien zu den johanneischen Schrif-ten, 139–151.

–, L’Ebraismo e gli Ebrei nel Vangelo di Giovanni (SubBi 29), Rom 2006.–, Judaism and the Jews in the Gospel of John (SubBi 30), Rom 2006.–, Unterwegs von der Trauer zur Hoffnung und zum Glauben. Jesu Gespräch mit Marta in Joh

11,20–27: Gr. 87 (2006) 312–323, jetzt in: ders., Neue Studien zu den johanneischen Schrif-ten, 153–164.

–, Joh 6 als christliche »relecture« des Pascharahmens im Johannesevangelium, in: R. Scora-lick, Hrsg., Damit sie das Leben haben (Joh 10,10). FS W. Kirchschläger, Zürich 2007, 43–58,jetzt in: ders., Neue Studien zu den johanneischen Schriften, 165–180.

–, Resurrection and the Forgiveness of Sins. John 20:23 against its Traditional Background, in:C. R. Koester, R. Bieringer, ed., The Resurrection of Jesus in the Gospel of John (WUNT222), Tübingen 2008, 237–251; jetzt in: ders., Neue Studien zu den johanneischen Schriften,187–201.

–, »Und die Finsternis hat es nicht ergriffen«. Zur Deutung von Joh 1,5, in: K. Huber, B. Rep-schinski SJ, Hrsg., Im Geist und in der Wahrheit. Studien zum Johannesevangelium und zurOffenbarung des Johannes sowie andere Beiträge. FS M. Hasitschka SJ (NTA NF 52), Münster2008, 29–40, jetzt in: ders., Neue Studien zu den johanneischen Schriften, 203–213.

–, Der Johannes-Prolog – Ouvertüre des Johannesevangeliums, in: G. Kruck, Hrsg., Der Johan-nesprolog, Darmstadt 2009, 77–106, jetzt in: ders., Neue Studien zu den johanneischenSchriften, 215–238.

–, Die Überleitung zu den johanneischen Abschiedsreden (Joh 13,31 f.). Ein Beispiel der »re-lecture«, in: A. Dettwiler, U. Poplutz, Hrsg., Studien zu Matthäus und Johannes. Étudessur Matthieu et Jean. FS J. Zumstein (AThANT 97), Zürich 2009, 221–231, jetzt in: ders.,Neue Studien zu den johanneischen Schriften, 239–250.

Literatur

17

Page 19: Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis Evangelium, ed. post Aubertum P. E. Pusey I–III, Oxford1872;

–, Der Abschluss des Johannesevangeliums (Joh 21,20–25), in: J. N. Aletti, J. L. Ska, ed.,Biblical Exegesis in Progress. Old and New Testament Essays, Rom 2009, 397–423, jetzt in:ders., Neue Studie zu den johanneischen Schriften, 251–270.

–, »Lasst uns mit ihm gehen, um mit ihm zu sterben (Joh 11,16), in: L. de Santis, S. Grasso,ed., »Perché stessero con lui.« FS K. Stock (AnBib 180), Roma 2010, 327–343, jetzt in: ders.,Neue Studien zu den johanneischen Schriften, 271–283.

–, Do not Be Afraid. The First Farewell Discourse in John’s Gospel (Jn 14) (NSKE 6), Frankfurta. M. 2011.

–, Neue Studien zu den johanneischen Schriften/New Studies on the Johannine Writings (BBB167), Göttingen 2012.

–, 5. Sonntag in der Osterzeit (B): Joh 15,1–8, in: www.perikopen.de–, 6. Sonntag in der Osterzeit (B): Joh 15,9–17, in: www.perikopen.deBienaimé, G., Moïse et le don de l’eau dans la tradition juive ancienne: targum et midrash

(AnBib 98), Rome 1984.Bienert, W. A., Hrsg., Einheit als Gabe und Verpflichtung. Eine Studie des Deutschen Öku-

menischen Studienausschusses (DÖSTA) zu Johannes 17 Vers 21, Frankfurt a. M. 2002.Bieringer, R., Pollefeyt, D., Vandecasteele-Vanneuville, F., ed., Anti-Judaism and the

Fourth Gospel, Papers of the Leuven Colloquium, 2000 (Jewish and Christian Heritage Se-ries, 1), Assen, NL, 2001.

Bieringer, R., »I Am Ascending to My Father and Your Father, to My God and Your God«(John 20:17): Resurrection and Ascension in the Gospel of John, in: C. A. Koester, id., TheResurrection of Jesus in the Gospel of John (WUNT 222), Tübingen 2008, 209–235.

–, »They Have Taken Away My Lord«. Text-Immanent Repetitions and Variations in John 20, 1–18, in: G. van Belle, M. Labahn, P. Maritz, ed., Repetitions and Variations in the FourthGospel. Style, Text, Interpretation (BEThL 223), Leuven 2009, 609–630.

Bishop, J., Encounters in the New Testament, in: K. Gros Louis, ed., Literary Interpretations ofBiblical Narratives II, Nashville 1982, 285–294.

Bjerkelund, C. J., Tauta egeneto. Die Präzisierungssätze im Johannesevangelium (WUNT 40),Tübingen 1987.

Blank, J., Die Verhandlung vor Pilatus Joh 18,28 – 19,16 im Lichte johanneischer Theologie: BZ3 (1959) 60–81.

–, Krisis. Untersuchungen zur johanneischen Christologie und Eschatologie, Freiburg i. B. 1964.Blaskovic, G., Die Erzählung vom reichen Fischfang (Lk 5,1–11; Joh 21,1–14).Wie Johannes

eine Erzählung aus dem Lukasevangelium für seine Zwecke umschreibt, in: S. Schreiber,A. Stimpfle, Hrsg., Johannes aenigmaticus. Studien zum Johannesevangelium für HerbertLeroy (BU 29), Regensburg 2000, 103–120.

Blass, F., Debrunner, A., Grammatik des neutestamentlichen Griechisch. Bearbeitet vonF. Rehkopf, Göttingen 151979.

Böcher, O., Der johanneische Dualismus im Zusammenhang des nachbiblischen Judentums,Gütersloh 1965.

Böhler, D., Abraham und seine Kinder im Johannesprolog. Zur Vielgestaltigkeit des alttesta-mentlichen Textes bei Johannes, in: ders., I. Himbaza, P. Hugo, ed., L’Écrit et l’Esprit. Étudesd’histoire du texte et de théologie biblique en hommage à Adrian Schenker (OBO 214),Fribourg – Göttingen 2005, 15–29.

Boers, H., Neither on This Mountain Nor in Jerusalem. A Study of John 4 (SBL.MS 35),Atlanta, GA 1988.

Boismard, M.-É., Le prologue de Saint Jean, Paris 1953.

Bibliographie

18

Page 20: Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis Evangelium, ed. post Aubertum P. E. Pusey I–III, Oxford1872;

–, L’évolution du thème eschatologique dans les traditions johanniques: RB 68 (1961) 507–524.Borgen, P., Bread from Heaven: an Exegetical Study of the Concept of Manna in the Gospel of

John and the Writings of Philo (NT.S 10), Leiden 1965.–, The Sabbath Controversy in John 5:1–18 and Analogous Controversy Reflected in Philo’s

Writings, in: Id., Early Christianity and Hellenistic Judaism, Edinburgh 1991/1996, 105–120.–, The Scriptures and the Words and Works of Jesus, in: T. Thatcher, ed., What We have Heard

From the Beginning. The Past, Present, and Future of Johannine Studies, Waco, Texas 2007,39–58.

Borig, R., Der wahre Weinstock. Untersuchungen zu Joh 15,1–10 (StANT 16), München 1967.Boring, E. M., John 5:19–24: Interp. 45 (1991) 176–181.Bornhäuser, K., Das Johannesevangelium, eine Missionsschrift für Israel (BFChTh.M 15),

Gütersloh 1928.Bornkamm, G., Zur Interpretation des Johannesevangeliums. Eine Auseinandersetzung mit

Ernst Käsemanns Schrift »Jesu letzter Wille nach Joh 17«: EvTh 28 (1968) 8–25.Botha, J. E., Jesus and the Samaritan Woman. A Speech Act Reading of John 4:1–42 (NT.S 65),

Leiden 1991.Bowman, J., Samaritanische Probleme. Studien zum Verhältnis von Samaritanertum, Judentum

und Urchristentum (Franz-Delitzsch-Vorlesungen 1959), Stuttgart u. a. 1967.Brant, J.-A., Dialogue and Drama. Elements of Greek Tragedy in the Fourth Gospel, Peabody,

Mass., 2004Brémond, C., Logique du récit, Paris 1973.Brodie, T. L., Jesus as the New Elisha: Cracking the Code: ET 93 (1981) 39–42.Brown, R. E., Incidents that Are Units in the Synoptic Gospels but Dispersed in St. John: CBQ

23 (1961) 143–160.–, Donfried, K., Reumannn, J., ed., Peter in the New Testament: a Collaborative Assessment by

Protestant and Roman Catholic Scholars; From Discussions by J. P. Achtemeier, Minnea-polis 1973; dies., Der Petrus der Bibel. Eine ökumenische Untersuchung. Grundlagenpapierfür das ökumenische Gespräch über die Rolle des Papsttums in der Gesamtkirche, Stuttgart1976.

–, The Epistles of John. Translated with Introduction, Notes, and Commentary (AncB 30),Garden City, NY 1982.

–, Die Rolle der Frau im vierten Evangelium, in: ders., Ringen um die Gemeinde. Der Weg derKirche nach den Johanneischen Schriften, Salzburg 1982, 145–155.

–, The Death of the Messiah. From Gethesmane to the Grave. A Commentary on the PassionNarratives in the Four Gospels I–II, New York etc. 1994.

Bultmann, R., Die Bedeutung der neuerschlossenen mandäischen und manichäischen Quellenfür das Verständnis des Johannesevangeliums: ZNW 24 (1925) 100–146 (= ders., Exegetica,55–104).

–, Theologie des Neuen Testaments, Tübingen 51965.–, Die Geschichte der synoptischen Tradition (FRLANT 29, NF12), Göttingen 61964.–, Exegetica. Aufsätze zur Erforschung des Neuen Testaments, ausgewählt, eingeleitet und he-

rausgegeben von E. Dinkler, Tübingen 1967.Busse, U., Open Questions on John 10, in: J. Beutler, R. T. Fortna, ed., The Shepherd Dis-

course of John 10 and Its Context (MSSNTS 67), Cambridge 1991, 6–17, 135–143.–, Das Eröffnungszeugnis Joh 1,19–34 – Erzählstrategie und –ziel, in: EPITOAUTO. FS P. Po-

korny, Prag 1998, 33–41.

Literatur

19

Page 21: Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis Evangelium, ed. post Aubertum P. E. Pusey I–III, Oxford1872;

Caba, J., Cristo, Pan de Vida (BAC 531), Madrid 1993.Calduch-Benages, N., La fragancia del perfume en Jn 12.3: EstB 48 (1990) 243–265.Caragounis, C. C., What Did Jesus Mean by t¼n ⁄rcffin in Joh 8:25: NT 49 (2007) 129–147.Cardellino, L., Testimoni che Gesù è il Cristo (Gv 20,31) affinché tutti credano di 3 a'to‰

(Gv 1,7): RivBib 45 (1997) 79–85.–, Chi rifiuta la parola di Dio non comprenderebbe neppure se fossero scritte tutte le conver-

sioni (Gv 21,25): RivBib 45 (1997) 429–437.Carson, D. A., The Function of the Paraclete in John 16:7–11: JBL 98 (1979) 547–566.–, The Purpose of the Fourth Gospel: John 20:31 Reconsidered: JBL 106 (1987) 639–651.–, Syntactical and Text-Critical Observations on John 20:30–31: One More Round on the Pur-

pose of the Fourth Gospel: JBL 124 (2005) 693–714.Cassidy, R. J., John’s Gospel in New Perspective: Christology and the Realities of Roman Power,

New York 1992.Cazeaux, J., Concept ou mémoire? La rhétorique de Jean, chap. 8, v. 12–59, in: A. Marcha-

dour, ed., Origine et postérité de l’évangile de Jean. XIIIe Congrès de l’ACFEB Toulouse(1989), Paris 1990, 277–308.

Ceulemans, R., The Name of the Pool in Joh 5,2. A Text-Critical Note Concerning 3Q15: ZNW99 (2008) 112–115.

Charbonneau, A., »Qu’as-tu fait?« et »D’où es-tu?« Le procès de Jésus chez Jean (18,28 –19,16a): ScEs 38 (1986) 203–219, 317–329.

Chibici-Revneanu, N., Variations on Glorification. John 13,31 f. and Johannine d�xa-Language, in: G. van Belle, M. Labahn, P. Maritz, ed., Repetitions and Variations in theFourth Gospel, Style, Text, Interpretation (BEThL 223), Leuven 2009, 511–522.

Claudel, G., Jean 20,23 et ses parallèles matthéens: RevSR 69 (1995) 71–86.Claussen, C., Das Gebet in Joh 17 im Kontext von Gebeten aus zeitgenössischen Pseudepigra-

phen, in: J. Frey, U. Schnelle, Hrsg., Kontexte des Johannesevangeliums. Das vierte Evan-gelium in religions-und traditionsgeschichtlicher Perspektive (WUNT 175), Tübingen 2004,205–232.

Clivaz, C., »D’autres disaient qu’un ange lui avait parlé« (Jn 12,29), in: Studien zu Matthäusund Johannes/Études sur Matthieu et Jean. FS J. Zumstein, Zürich 2009, 169–185.

Coloe, M. L., God Dwells with Us. Temple Symbolism in the Fourth Gospel, Collegeville, MN,2001.

–, Welcome into the Household of God. The Footwashing in John 13: CBQ 66 (2004) 400–415.–, Sources in the Shadows: John 13 and the Johannine Community, in: L. Lozada Jr., T. That-

cher, ed. New Currents Through John. A Global Perspective (SBL. Resources for BiblicalStudies, 54), Atlanta 2006, 69–82.

–, The Missing Feast of Pentecost: SNTU.A 34 (2009) 97–114.Colpe, C., Die religionsgeschichtliche Schule. Darstellung und Kritik ihres Bildes vom gnosti-

schen Erlösermythus (FRLANT 78, NF 60), Göttingen 1961.Corley, J., The Dishonoured Prophet in John 4,44. John the Baptist Foreshadowing Jesus, in:

G. van Belle, ed., The Death of Jesus in the Fourth Gospel (BEThL 200), Leuven 2007, 625–634.

Cortès, F., Los discursos de adios de Gn 49 a Jn 13–17. Pistas para la historia de un géneroliterario en la antigua literatura judía, Barcelona 1976.

Cory, C., Wisdom’s Rescue: a New Reading of the Tabernacles Discourse (John 7:1 – 8:59): JBL116 (1997) 95–116.

Bibliographie

20

Page 22: Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis Evangelium, ed. post Aubertum P. E. Pusey I–III, Oxford1872;

Cothenet, E., La nourriture du Christ et sa mission, in: M. Quesnel, Y.-M. Blanchard,C. Tassin, ed., Nourriture et repas dans les milieux juifs et chrétiens de l’antiquité. FS C. Per-rot (LD 178), Paris 1999, 181–191.

Culpepper, R. A., Un exemple de commentaire fondé sur la critique narrative: Jean 5,1–18, in:J.-D. Kaestli, J.-M. Poffet, J. Zumstein, ed., La communauté johannique et son histoire. Latrajectoire de l’évangile de Jean aux deux premiers siècles (MoBi), Genève 1990, 135–151 =Id., John 5,1–18. A Sample of Narrative Critical Commentary, in: M. W. G. Stibbe, ed., TheGospel of John as Literature. An Anthology of Twentieth Century Perspectives (NTTS 17),Leiden 1993, 193–207.

–, ed., Critical Readings of John 6 (Biblical Interpretation Series, 22), Leiden 1997.–, Current Research in Retrospect, in: id., ed., Critical Readings of John 6, 247–257.–, The Theology of the Johannine Passion Narrative: John 19:16–30: Neotest. 31,1 (1997) 21–37.Daise, M. A., Feasts in John. Jewish Festivals and Jesus’ »Hour« in the Fourth Gospel (WUNT,

2. Reihe, 229), Tübingen 2007.Danna, E., A Note on John 4:29: RB 106 (1999) 219–223.Daube, D., Jesus and the Samaritan Woman: The Meaning of sugcr€omai: JBL 69 (1950) 137–

147.Dauer, A., Die Passionsgeschichte im Johannesevangelium. Eine traditionsgeschichtliche und

theologische Untersuchung zu Joh 18,1 – 19,30 (StANT 30), München 1972.–, Spuren der (synoptischen) Synedriumsverhandlung im 4. Evangelium, in: A. Denaux, ed.,

John and the Synoptics (BEThL 101), Leuven 1992, 307–339.Dautzenberg, G., Freiheit im hellenistischen Kontext, in: J. Beutler, Hrsg., Der neue Mensch

in Christus. Hellenistische Anthropologie und Ethik im Neuen Testament (QD 190), Freiburgu. a. 2001, 57–81.

De Boer, M. C., The Narrative Function of Pilate in John, in: K. G. Brooke – J.-D. Kaestli, ed.,Narrativity in Biblical and Related Texts. La narrativité dans la Bible et les textes apparentés(BEThL 149), Leuven 2000, 141–158.

–, Jesus’ Departure to the Father in John: Death or Resurrection?, in: G. van Belle, J. G. vander Watt, P. Maritz, ed., Theology and Christology in the Fourth Gospel. Essays by theMembers of the SNTS Johannine Writings Seminar (BEThL 184), Leuven 2005, 1–19.

Delebecque, E., Autour du verbe eimi, »je suis«, dans le quatrième évangile (Note sur JnVIII,25): RThom 86 (1986) 83–89.

Dennis, J., Conflict and Resolution: John 11:47–53 as the Ironic Fulfillment of the Main Plot-Line of the Gospel of John (John 1.1–12): SNTU.A 29 (2004) 23–39.

–, Restoration in John 11,47–52: Reading the Key Motifs in the Jewish Context: EThL 81 (2005)57–86.

–, The »Lifting Up of the Son of Man« and the Dethroning of the »Ruler of This World«. Jesus’Death as the Defeat of the Devil in John 12,31–32, in G. van Belle, ed., The Death of Jesus inthe Fourth Gospel (BEThL 200), Leuven 2007, 677–691.

Dennis, J. A., Jesus’ Death and the Gathering of True Israel. The Johannine Appropriation ofRestoration Theology in the Light of John 11.47–52 (WUNT, 2. Reihe, 217), Tübingen 2006.

Derrett, J. D. M., Circumcision and Perfection: A Johannine Equation (John 7:22–23), in: id.,Studies in the New Testament, vol. 6, Leiden 1995, 97–110.

–, Oriental Sources for John 8,32–36?: BeO 43 (2001) 29–32.Destro, A., Pesce, M., Kinship, Discipleship, and Movement: An Anthropological Study of

John’s Gospel: Biblical Interpretation 3 (1995) 266–284.

Literatur

21

Page 23: Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis Evangelium, ed. post Aubertum P. E. Pusey I–III, Oxford1872;

Dettwiler, A., Le prologue johannique (Jean 1,1–18), in: J.-D. Kaestli, J.-M. Poffet, J. Zum-stein, ed., La communauté johannique et son histoire. La trajectoire de l’évangile de Jean auxdeux premiers siècles (MoBi), Genève 1990, 185–203.

–, Die Gegenwart des Erhöhten. Eine exegetische Studie zu den johanneischen Abschiedsreden(Joh 13,31–16,33) unter besonderer Berücksichtigung ihres Relecture-Charakters (FRLANT169), Göttingen 1995.

Devillers, L., Les trois témoins. Une structure pour le quatrième évangile: RB 104 (1997) 40–87.

–, Une piscine peut cacher une autre. A propos de Jean 5,1–9a: RB 106 (1999) 175–205.–, La Fête de l’Envoyé. La section johannique de la Fête des Tentes (Jean 7,1 – 10,21) et la

christologie (EtB NS 49), Paris 2002.–, Le sein du Père. La finale du prologue de Jean : RB 112 (2005) 63–79.–, Thomas – appelé Didyme (Jn 11,16; 20,24; 21,2). Pour une nouvelle approche du prétendu

jumeau: RB 113 (2006) 65–77.–, La croix de Jésus et les 3Iouda…oi (Jn 19,16). Crux interpretum ou clé sotériologique ?, in:

G. van Belle, ed., The Death of Jesus in the Fourth Gospel (BEThL 200), Leuven 2007, 385–407.

–, Le prologue du quatrième Évangile, clé de voûte de la littérature johannique: NTS 58 (2012)317–330.

Dibelius, M., Die Formgeschichte des Evangeliums, Tübingen 31959.Diebold-Scheuermann, C., Jesus vor Pilatus. Eine exegetische Untersuchung zum Verhör

durch Pilatus (Joh 18,28 – 19,16a) (SBB 32), Stuttgart 1996.–, Jesus vor Pilatus: Eine Gerichtsszene. Bemerkungen zur joh. Darstellungsweise: BN 84 (1996)

64–74Dietzfelbinger, C., »Die größeren Werke (Joh 14,12 f.)«: NTS 35 (1989) 27–47.–, Der Abschied des Kommenden. Eine Auslegung der johanneischen Abschiedsreden (WUNT

95), Tübingen 1997.–, Die theologische Bewältigung von Tod und Abwesenheit Jesu in den Abschiedsreden des

Johannesevangeliums: JBTh 19 (2004) 217–241.Dinechin, O. de, Kaqð@: La similitude dans l’évangile selon Saint Jean: RSR 58 (1970) 195–

236.Dodd, C. H., The Interpretation of the Fourth Gospel, Cambridge 1953.–, Une parabole cachée dans le quatrième Évanglie: RHPhR 42 (1962) 107–115.–, Historical Tradition in the Fourth Gospel, Cambridge 1963.Donahue, J. R., ed., Life in Abundance. Studies on John’s Gospel in Tribute to Raymond E.

Brown, Collegeville, Minnesota, 2005.Dschulnigg, P., Nikodemus im Johannesevangelium: SNTU.A 24 (1999) 103–118.Dunderberg, I., Johannes und die Synoptiker. Studien zu Joh 1–9 (AASF.DHL 69), Helsinki

1994.Duprez, A., Jésus et les dieux guérisseurs. A propos de Jean, V (Cahiers de la Revue Biblique 12),

Paris 1970.du Rand, J. A., Entole in die Johannesevangelie en -briewe, Nuwe-Testamentise Werkgemeen-

skap von Suid-Afrika (NTWSA) 1981.–, Johannine Perspectives. Introduction to the Johannine writings I, Doornfontein 1991.Earl, D. S., ›(Bethany) Beyond the Jordan‹ : The Significance of a Johannine Motif: NTS 55

(2009) 279–294.

Bibliographie

22

Page 24: Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis Evangelium, ed. post Aubertum P. E. Pusey I–III, Oxford1872;

Egger, W., Methodenlehre zum Neuen Testament, Freiburg – Basel – Wien 1987.Eisele, W., Jesus und Dionysos. Göttliche Konkurrenz bei der Hochzeit zu Kana (Joh 2,1–11):

ZNW 100 (2009) 1–28.Enders, M., Kühn, R., »Im Anfang war der Logos …«. Studien zur Rezeptionsgeschichte des

Johannesevangeliums von Antike bis Gegenwart (Forschungen zur europäischen Geistes-geschichte, 11), Freiburg i. B. 2011.

Ensor, P. W., The Glorification of the Son of Man. An Analysis of John 13:31–32: TynB 58(2007) 229–252.

Escaffre, B., Pierre et Jésus dans la cour du grand prêtre (Jn 18,12–27): RTL 31 (2000) 43–67.Evans, C. A., The Function of Isaiah 6:9–10 in Mark and John: NT 24 (1982) 124–138–, On the Quotation Formulas in the Fourth Gospel: BZ 26 (1982) 79–83.Fauré, A., Die alttestamentlichen Zitate im 4. Evangelium und die Quellenscheidungshypo-

these: ZNW 21 (1922) 99–121.Fee, D. G., On the Text and Meaning of John 20,30–31, in: F. van Segbroeck, al., ed., The Four

Gospels 1992. FS F. Neirynck III (BEThL 100,3), Leuven 1992, 2193–2205.Felsch, D., Die Feste im Johannesevangelium. Jüdische Tradition und christologische Deutung

(WUNT, 2. Reihe, 308), Tübingen 2011.Fernando, G. C. A., The Relationship between Law and Love in the Gospel of John. A Detailed

Scientific Research on the Concepts of Law and Love in the Fourth Gospel and their Rela-tionship to Each Other (EHS.T 772), Frankfurt a. M. u. a. 2004.

Fiebig, P., Antike Wundergeschichten zum Studium der Wunder des Neuen Testaments, Bonn1911.

–, Rabbinische Wundergeschichten des neutestamentlichen Zeitalters, Berlin 21933.–, Jüdische Wundergeschichten des neutestamentlichen Zeitalters unter besonderer Berücksich-

tigung ihres Verhältnisses zum Neuen Testament bearbeitet, Tübingen 1911.Fischer, G., Die himmlischen Wohnungen. Untersuchungen zu Joh 14,2f (EHS.T 38), Bern –

Frankfurt/M. 1975.Fischer, G., Hasitschka, M., Sulla tua parola. Vocazione e sequela nella Bibbia, Rom 1998.Flink, T., Son and Chosen. A Text-Critical Study of John 1,34: FilNeot 18, 35/36, 85–109.Fortna, R. T., The Gospel of Signs (MSSNTS 11), Cambridge 1970.–, Theological Use of Locale in the Fourth Gospel, in: M. H. Johnson Jr., E. C. Hobbs, ed.,

Gospel Studies in Honor of Sherman Elbridge Johnson (ATR Supplement Series, 3), Evans-ton, IL 1974, 58–95.

–, The Fourth Gospel and its Predecessor. From Narrative Source to Present Gospel, Philadel-phia 1988, Edinburgh 1989.

–, Diachronic/Synchronic Reading of John 21 and Luke 5, in: A. Denaux, ed., John and theSynoptics (BEThL 101), Leuven 1992, 387–399.

–, Thatcher, T., ed., Jesus in Johannine Tradition, Louisville – London – Leiden 2001.Freed, E. D., Old Testament Quotations in the Gospel of John (NT.S 11), Leiden 1965.–, Psalm 42/43 in John’s Gospel: NTS 29 (1983) 62–73.–, Jn 1,19–27 in Light of Related Passages in John, the Synoptics, and Acts, in: F. van Seg-

broeck, al., ed., The Four Gospels 1992. FS Frans Neirynck III (BEThL 100,3), Leuven 1992,1943–1961.

Frey, J., Die johanneische Eschatologie I–III (WUNT 96, 110, 117), Tübingen 1997–2000.–, Edler Tod – wirksamer Tod – stellvertretender Tod – heilschaffender Tod. Zur narrativen und

theologischen Deutung des Todes Jesu im Johannesevangelium, in: G. van Belle, ed., TheDeath of Jesus in the Fourth Gospel (BEThL 200), Leuven 2007, 65–94.

Literatur

23

Page 25: Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis Evangelium, ed. post Aubertum P. E. Pusey I–III, Oxford1872;

–, »Ich habe den Herrn gesehen« (Joh 20,18). Entstehung, Inhalt und Vermittlung des Oster-glaubens nach Johannes 20, in: A. Dettwiler, U. Poplutz, Hrsg., Studien zu Matthäus undJohannes/Études sur Matthieu et Jean. FS J. Zumstein, Zürich 2009, 267–284.

Frühwald-König, J., Tempel und Kult. Ein Beitrag zur Christologie des Johannesevangeliums(BU 27), Regensburg 1998.

Fuchs, A., Das Verhältnis der synoptischen agreements zur johanneischen Tradition, untersuchtanhand der messianischen Perikope Mk 6,32–44 par Mt 14,13–21 par Lk 9,10–17; Joh 6,1–15:SNTU.A 27 (2002) 85–115.

Galot, J., Être né de Dieu, Jean 1,13 (AnBib 37), Rom 1969.Gardner-Smith, P., Saint John and the Synoptic Gospels, Cambridge 1938.Garsky, Z., Das Wirken Jesu in Galiläa. Eine strukturale Analyse der Intertextualität des vierten

Evangeliums mit den Synoptikern (WUNT, 2. Reihe, 325), Tübingen 2012.Gaventa, B. V., The Archive of Excess: John 21 and the Problem of Narrative Closure, in: R. A.

Culpepper, C. C. Black, ed., Exploring the Gospel of John. FS D. M. Smith, Louisville,Kentucky 1996, 240–252.

Giblin, C. H., The Miraculous Crossing of the Sea (Jn 6,16–21): NTS 29 (1983) 96–103.–, John’s Narration of the Hearing before Pilate (John 18,28–19,16a): Bib. 67 (1986) 221–239.–, The Tripartite Narrative Structure of John’s Gospel: Bib. 71 (1990) 449–468.Girard, M., Cana ou l’»heure« de la vraie noce (Jean 2,1–12). Structure stilistique et processus

de symbolisation, in: A. Passoni dell’Acqua, ed., »Il vostro frutto rimanga« (Gv 16,16).FS G. Ghiberti (SRivBib 46), Bologna 2005, 99–109.

–, Le paradigme de la naissance dans Jn 3,1–21. Critique structurelle et interprétation symboli-que, in: L. de Santis, S. Grasso, ed., »Perché stessero con lui.« FS K. Stock (AnBib 180),Roma 2010, 307–326.

Giurisato, G., Il comandamento di Gesù e l’odio del mondo Gv 15,9–17.18–25), in: A. Passo-ni dell’Acqua, ed., »Il vostro frutto rimanga« (Gv 16,16). FS G. Ghiberti (SRivBib 46),Bologna 2005, 145–161.

Gordley, M., The Johannine Prologue and Jewish Didactic Hymn Traditions: A New Case forReading the Prologue as a Hymn: JBL 128 (2009) 781–802.

Gourges, M., L’aveugle-né (Jn 9). Du miracle au signe: typologie des réactions à l’égard du Filsde l’homme: NRT 104 (1982) 381–395.

–, Hautè de estin hè krisis (Jn 3,19), in: D. Coulot, D. Fricker, ed., Le Jugement dans l’un etl’autre Testament. FS J. Schlosser, Paris 2004, 129–137.

Gruber, M., Die Zumutung der Gegenseitigkeit. Zur johanneischen Deutung des Todes Jesuanhand einer pragmatisch-intertextuellen Lektüre, in: G. van Belle, ed., The Death of Jesusin the Fourth Gospel (BEThL 200), Leuven 2007, 647–660.

Gundry, R. H., The Sense and Syntax of John 3:14–17 with Special Reference to the Use ofo˜tw@ – ¯ste in John 3:16: NT 41 (1999) 24–39 = id., The Old is Better. New TestamentEssays in Support of Traditional Interpretation (WUNT 178), Tübingen 2005, 363–376.

Haag, E., Aus Angst zur Freude, aus Resignation zu Perspektiven, aus Müdigkeit zu Vollmacht(Joh 20,19–23): ThBeitr 27 (1996) 57–60.

Hahn, F., Die Hirtenrede in Joh 10, in: C. Andresen, G. Klein, Hrsg., Theologia crucis –signum crucis. FS E. Dinkler, Tübingen 1979, 185–200.

Hakola, R. The Burden of Ambiguity. Nicodemus and the Social Identity of the JohannineChristians: NTS 55 (2009) 438–455.

Haldimann, K., Rekonstruktion und Entfaltung. Exegetische Untersuchungen zu Joh 15 und16 (BZNW 104) Berlin u. a. 2000.

Bibliographie

24

Page 26: Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis Evangelium, ed. post Aubertum P. E. Pusey I–III, Oxford1872;

Harris, E., Prologue and Gospel. The Theology of the Fourth Evangelist (JSNT.S 107), Sheffield1994.

Hartenstein, J., Aus Schmerz wird Freude (Die gebärende Frau). Joh 16,21 f., in: R. Zimmer-mann, Hrsg., Kompendium der Gleichnisse Jesu, Gütersloh 2007, 840–847.

Hartman, L., An Attempt at a Text-Centered Exegesis of John 21, in: D. Hellholm, id., ed.,Text-Centered New Testament Studies. Text-Theoretical Essays on Early Jewish and EarlyChristian Literature (WUNT 102), Tübingen 1997, 69–87.

Hasitschka, M., The Significance of the Resurrection Appearance in John 21, in: C. R. Koes-ter, R. Bieringer, ed., The Resurrection of Jesus in the Gospel of John (WUNT 222), Tü-bingen 2008, 311–328.

Hatina, T. R., John 20,22 in Its Eschatological Context: Bib. 74 (1993) 196–219.Heckel, U., Hirtenamt und Herrschaftskritik. Die urchristlichen Ämter aus johanneischer Sicht

(BThSt 65), Neukirchen-Vluyn 2004.Heekerens, H.-P., Die Zeichen-Quelle der johanneischen Redaktion. Ein Beitrag zur Entste-

hungsgeschichte des vierten Evangeliums (SBS 113), Stuttgart 1984.Heider, G. C., The Gospel according to John: The New Testament’s Deutero-Deuteronomy?:

Bib. 93 (2012) 68–85.Heil, C., Jesus aus Nazareth oder Betlehem? Historische Tradition und ironischer Stil im Jo-

hannesevangelium, in: K. Huber, B. Repschinski SJ, Hrsg., Im Geist und in der Wahrheit.Studien zum Johannesevangelium und zur Offenbarung des Johannes sowie andere Beiträge.FS Martin Hasitschka SJ (NTA NF 52), Münster 2008, 109–130.

Heil, J. P., Jesus Walking on the Sea. Meaning and Gospel Functions of Matt 14:22–33, Mark6:45–52 and John 6:15b–21 (AnBib 87), Rom 1981.

–, Blood and Water. The Death and Resurrection of Jesus in John 18–21 (CBQ.MS 27),Washington, D.C., 1995.

Hengel, M., Die Evangelienüberschriften: SHAW.PH 3/1984, Heidelberg 1984.–, The Interpretation of the Wine Miracle at Cana. John 2.1–11, in: L. D. Hurst, N. T. Wright,

ed., The Glory of Christ in the New Testament. Studies in Memory of G. B. Caird, Oxford1987, 108–112.

–, Die johanneische Frage. Ein Lösungsversuch, mit einem Beitrag zur Apokalypse von J. Frey(WUNT 67), Tübingen 1993.

–, Der »dionysische« Messias. Zur Auslegung des Weinwunders in Kana (Joh 2,1–11), in: ders.,Jesus und die Evangelien. Kleine Schriften V (2007) 568–600.

Hieronymus, S. E., Commentariorum in Ezechielem Prophetam libri XIV, ed. F. Glorie(CChr.L 75), Turnhout 1964.

Hirsch, E., Studien zum vierten Evangelium (BHTh 11), Tübingen 1936.Hoegen-Rohls, C., Der nachösterliche Johannes. Die Abschiedsreden als hermeneutischer

Schlüssel zum vierten Evangelium (WUNT, 2. Reihe, 84), Tübingen 1996.Hofius, O., Das Wunder der Wiedergeburt. Jesu Gespräch mit Nikodemus in Joh 3,1–21, in:

ders., H.-C. Kammler, Johannesstudien. Untersuchungen zur Theologie des vierten Evan-geliums (WUNT 88), Tübingen 1996, 33–80.

–, Die Auferweckung des Lazarus. Joh 11,1–44 als Zeugnis narrativer Christologie, in: ders.,Exegetische Studien (WUNT 223), Tübingen 2008, 28–45.

Hofrichter, P., Im Anfang war der »Johannesprolog«. Das urchristliche Logosbekenntnis – dieBasis neutestamentlicher und gnostischer Theologie (BU 17), Regensburg 1986.

–, Johannes 21 im Makrokontext des Vierten Evangeliums: ThGl 81 (1991) 302–322.

Literatur

25

Page 27: Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis Evangelium, ed. post Aubertum P. E. Pusey I–III, Oxford1872;

–, Hrsg., Für und wider die Priorität des Johannesevangeliums. Symposion in Salzburg am10. März 2000 (Theologische Texte und Studien, 9), Hildesheim u. a. 2002.

Holloway, P. A., Left Behind: Jesus’ Consolation of His Disciples in John 13,31–17,26: ZNW 96(2005) 1–34.

Hübenthal, S., Transformation und Aktualisierung. Zur Rezeption von Sach 9–14 im NeuenTestament (SBB 57), Stuttgart 2006.

–, Wie kommen Schafe und Rinder in den Tempel? Die »Tempelaktion« (Joh 2,13–22) in kano-nisch-intertextueller Lektüre, in: K. Hermann, Hrsg., Intertextualität. Perspektiven auf eininterdisziplinäres Arbeitsfeld, Aachen 2007, 69–81.

Hübner, H., EN ARCHI EGW EIMI, in: M. Labahn, K. Scholtissek, A. Strotmann, Hrsg.,Israel und seine Heilstraditionen im Johannesevangelium, FS J. Beutler, Paderborn u. a. 2004,107–122.

Hutton, J. M., »Bethany Beyond the Jordan« in Text, Tradition and Historical Geography: Bib.89 (2008) 305–328.

Janssens de Varebeke, A., La structure des scènes du récit de la passion en Joh., 18–19.Recherches sur les procédés de composition et de rédaction du Quatrième Évangile: EThL38 (1962) 504–522

Jeremias, J., Art. poimffin ktl.: ThWNT 6 (1959) 484–501.–, Die Abendmahlsworte Jesu, Göttingen 41964.Jojko, B., Worshiping the Father in Spirit and Truth. An Exegetical-Theological Study of Jn

4:20–26 in the Light of the Relationship among the Father, the Son and the Holy Spirit (TesiGregoriana, Serie Teologia, 194), Rome 2012.

Judge, P. J., A Note on John 20,29, in: F. van Segbroeck, al., ed., The Four Gospels 1992. FSF. Neirynck III (BEThL 100,3), Leuven 1992, 2183–2192.

–, John 20,24–29. More than Doubt, beyond Rebuke, in: G. van Belle, ed., The Death of Jesusin the Fourth Gospel (BEThL 200), Leuven 2007, 913–930.

Jüngling, H.-W., Der Tod der Götter. Eine Untersuchung zu Ps 82 (SBS 38), Stuttgart 1969.Kähler, M., Der sogenannte historische Jesus und der geschichtliche, wirkliche Christus, Mün-

chen 1892.Käsemann, E., Jesu letzter Wille nach Joh 17, Tübingen 1966.Kaestli, J.-D., J.-M. Poffet, J. Zumstein, ed., La communauté johannique et son histoire. La

trajectoire de l’évangile de Jean aux deux premiers siècles (MoBi), Genève 1990.Kammler, H.-C., Jesus Christus und der Geistparaklet. Eine Studie zur johanneischen Verhält-

nisbestimmung von Pneumatologie und Christologie, in: ders. – O. Hofius, Hrsg., Johan-nesstudien. Untersuchungen zur Theologie des vierten Evangeliums (WUNT 88), Tübingen1996, 87–190.

–, Die »Zeichen« des Auferstandenen. Überlegungen zur Exegese von Joh 20,30+31: ebd., 191–211.

–, Christologie und Eschatologie. Joh 5,17–30 als Schlüsseltext johanneischer Theologie(WUNT 126), Tübingen 2000.

Karakolis, C., »Across the Kidron Brook, where there Was a Garden« (John 18,1). Two OldTestament Allusions and the Theme of the Heavenly King in the Johannine Passion Narrative,in: G. van Belle, ed., The Death of Jesus in the Fourth Gospel (BEThL 200), Leuven 2007,751–760.

Karlsen Seim, T., Roles of Women in the Gospel of John, in: L. Hartman, B. Olsson, ed.,Aspects on the Johannine Literature. Papers Presented at a Conference of Scandinavian N. T.Exegetes at Uppsala, June 1986, Stockholm 1986, 56–73.

Bibliographie

26

Page 28: Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis Evangelium, ed. post Aubertum P. E. Pusey I–III, Oxford1872;

Keith, C., The Initial Location of the Pericopa Adulterae in Fourfold Tradition: NT 51 (2009)209–231.

–, The Claim of John 7.15 and the Memory of Jesus’ Literacy: NTS 56 (2010) 44–63.Kellum, L. S., The Unity of the Farewell Discourse. The Literary Integrity of John 13.31–16.33

(JSNT.S 256), London 2004.Kempter, M., La signification eschatologique de Jean 3,29: NTS 54 (2008) 42–59.Kiefer, O., Die Hirtenrede. Analyse und Deutungen von Joh 10,1–18 (SBS 23), Stuttgart 1967.Kierspel, L., »Dematerializing« Religion. Reading John 2 – 4 as a Chiasm: Bib. 89 (2008) 526–

554.Kiley, M., Three More Fish Stories (John 21:11): JBL 127 (2008) 529–531.Kimelman, R., Birkath Ha-Minim and the Lack of Evidence for an Anti-Christian Jewish

Prayer, in: E. P. Sanders, ed., Jewish and Christian Self-Definition II, London 1981, 226–244.Kirchschläger, P. G., Nur ich bin die Wahrheit. Der Absolutheitsanspruch des johanneischen

Christus und das Gespräch zwischen den Religionen (HBS 63), Freiburg 2010.–, »Ich bin der Weg, die Wahrheit und das Leben« (Joh 14,46). Der Wahrheitsanspruch des

johanneischen Christus und Wahrheit in anderen Religionen: BiLi 85 (2012) 123–147.Klauck, H.-J., Judas – ein Jünger des Herrn (QD 111), Freiburg – Basel – Wien 1987.–, Geschrieben, erfüllt, vollendet: die Schriftzitate in der Johannespassion, in: M. Labahn,

K. Scholtissek, A. Strotmann, Hrsg., Israel und seine Heilstraditionen im Johannesevan-gelium. FS J. Beutler, Paderborn u. a. 2004, 140–157.

Koch, D.-A., Der Täufer als Zeuge des Offenbarers. Das Täuferbild von Joh 1,19–34 auf demHintergrund von Mk 1,2–11, in: F. van Segbroeck, al., ed., The Four Gospels 1992. FS FransNeirynck III (BEThL 100,3), Leuven 1992, 1963–1984.

Koch, K., Christliche Ökumene im Licht des Betens Jesu. »Jesus von Nazareth« und die ökume-nische Sendung, in: J. H. Tück, Hrsg., Passion aus Liebe. Das Jesus-Buch des Papstes in derDiskussion, Ostfildern 2011, 19–36.

Koester, H., Gnostic Sayings and Controversy in John 8:12–59, in: C. W. Hedrick, R. HodgsonJr., ed., Nag Hammadi, Gnosticism & Early Christianity, Peabody, MA 1986, 97–110.

Kollmann, H.-C., Die Kreuzigung Jesu nach Joh 19,16–22. Ein Beitrag zur Kreuzestheologiedes Johannes im Vergleich mit den Synoptikern (EHS.T 710), Frankfurt am Main 2000.

Konings, J., The Dialogue of Jesus, Philip and Andrews in John 6,5–9, in: A. Denaux, ed., Johnand the Synoptics (BEThL 101), Leuven 1992, 523–534.

Koperski, V., The Mother of Jesus and Mary Magdalene. Looking Back and Forward from theCross in John 19,25–27, in: G. van Belle, ed., The Death of Jesus in the Fourth Gospel(BEThL 200), Leuven 2007, 849–858.

Korting, G., Binden und Lösen. Zu Verstockungs- und Befreiungstheologie in Mt 16,19;18,18.21–35 und Joh 15,1–17; 20,23: SNTU.A 14 (1989) 39–91.

Kossen, H. B., Who Were the Greeks of John 12,20?, in: Studies in John. FS J. N. Sevenster (NT.S24), Leiden 1970, 97–110.

Kragerud, A., Der Lieblingsjünger im Johannesevangelium. Ein exegetischer Versuch, Oslo1959.

Kraus, W., Die Vollendung der Schrift nach Joh 19,28. Überlegungen zum Umgang mit derSchrift im Johannesevangelium, in: C. Tuckett, ed., The Scriptures in the Gospels (BEThL131), Leuven 1997, 629–639.

Kreitzer, L. J., Rooke, D. W., ed., Ciphers in the Sand. Interpretations of the Woman Taken inAdultery (John 7:53 – 8:11) (The Biblical Seminar, 74), Sheffield 2000.

Literatur

27

Page 29: Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis Evangelium, ed. post Aubertum P. E. Pusey I–III, Oxford1872;

Kremer, J., Lazarus. Die Geschichte einer Auferstehung. Text, Wirkungsgeschichte und Bot-schaft von Joh 11,1–46, Stuttgart 1985.

–, »Nimm deine Hand und lege sie in meine Seite!« Exegetische, hermeneutische und bibel-theologische Überlegungen zu Joh 20,24–29, in: F. van Segbroeck, al., ed., The Four Gos-pels 1992. FS F. Neirynck III (BEThL 100,3), Leuven 1992, 2153–2181.

Kubis, A., The Book of Zechariah in the Gospel of John (EtB 64), Paris 2012.Kügler, J., Der Jünger, den Jesus liebte. Literarische, theologische und historische Unter-

suchungen zu einer Schlüsselgestalt johanneischer Theologie und Geschichte; mit einem Ex-kurs über die Brotrede in Joh 6 (SBB 16), Stuttgart 1988.

Kühschelm, R., Verstockung, Gericht und Heil. Exegetische und bibeltheologische Unter-suchung zum sogenannten »Dualismus« und »Determinismus« in Joh 12,35–50 (BBB 76),Frankfurt a. M. 1990.

–, Gericht und Rettung. Joh 12,29–33 im Kontext der »Hellenenrede«, in: K. Huber, B. Rep-schinski SJ, Hrsg., Im Geist und in der Wahrheit. FS M. Hasitschka SJ (NTA NF 52), Müns-ter 2008, 131–153.

Kuhn, H.-J., Christologie und Wunder. Untersuchungen zu Joh 1,35–51 (BU 18), Regensburg1988.

Kurz, W., Test Case: »Whose Sins You Shall Forgive« in John 20: Applying Scripture with theCatechism, in: L. T. Johnson – W. Kurz, ed., The Future of Catholic Biblical Scholarship. AConstructive Conversation, Grand Rapids, Michigan (etc.) 2002, 237–248.

Kysar, R., The Fourth Evangelist and His Gospel: An Examination of Contemporary Scholar-ship, Minneapolis 1975.

–, John, the Maverick Gospel, Louisville 1993.–, The Dismantling of Decisional Faith: A Reading of John 6:25–71, in: R. A. Culpepper, ed.,

Critical Readings of John 6, 161–181.Labahn, M., Eine Spurensuche anhand von Joh 5,1–18. Bemerkungen zu Wachstum und Wan-

del der Heilung eines Lahmen: NTS 44 (1998) 159–179.–, Jesus als Lebensspender. Untersuchungen zu einer Geschichte der johanneischen Tradition

anhand ihrer Wundergeschichten (BZNW 98), Berlin – New York 1999.–, Offenbarung in Zeichen und Wort. Untersuchungen zur Vorgeschichte von Joh 6,1–25a und

seiner Rezeption in der Brotrede (WUNT, 2. Reihe, 117), Tübingen 2000.–, Der Weg eines Namenlosen – vom Hilflosen zum Vorbild (Joh 9). Ansätze zu einer narrativen

Ethik der sozialen Verantwortung im vierten Evangelium, in: R. Gebauer, M. Meiser, Hrsg.,Die bleibende Gegenwart des Evangeliums. FS O. Merk (MThSt 76), Marburg 2003, 63–80.

–, Jesus und die Autorität der Schrift im Johannesevangelium. Überlegungen zu einem span-nungsreichen Verhältnis, in: ders., K. Scholtissek, A. Strotmann, Hrsg., Israel und seineHeilstraditionen im Johannesevangelium. FS J. Beutler, Paderborn u. a. 2004, 185–206.

–, Bedeutung und Frucht des Todes Jesu im Spiegel des johanneischen Erzählaufbaus, in: G. vanBelle, ed., The Death of Jesus in the Fourth Gospel (BEThL 200), Leuven 2007, 431–456.

–, Living Word(s) and the Bread of Life, in: T. Thatcher, ed., What We Have Heard From theBeginning. The Past, Present, and Future of Johannine Studies, Waco,Texas 2007, 59–62.

–, Fischen nach Bedeutung – Sinnstiftung im Wandel literarischer Kontexte. Der wunderbareFischfang in Johannes 21 zwischen Inter- und Intratextualität: SNTU.A 32 (2007) 115–140.

–, Bultmanns Konzeption der existentialen Interpretation des neutestamentlichen Kerygmas amBeispiel seiner Exegese des Corpus Iohanneum. Versuch einer Annäherung im Spiegel derneueren Johannesauslegung, in: U. H. J. Körtner, C. Landmesser, M. Lasogga, U. Hahn,

Bibliographie

28

Page 30: Johannes Beutler Das Johannesevangelium · Cyrillus: Sancti Patris Nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis Evangelium, ed. post Aubertum P. E. Pusey I–III, Oxford1872;

Hrsg., Bultmann und Luther. Lutherrezeption in Exegese und Hermeneutik Rudolf Bult-manns, Hannover 2010, 171–207.

–, »It’s Only Love« – Is That All? Limits and Potentials of Johannine »Ethic« – A Critical Evalua-tion of Research, in: J. G. van der Watt, R. Zimmermann, eds., Rethinking the Ethics ofJohn. »Implicit Ethics« in the Johannine Writings (Kontexte und Normen neutestamentlicherEthik / Contexts and Norms of New Testament Ethics, III, WUNT 291), Tübingen 2012, 3–43.

–, Beim Mahl am Kohlenfeuer trifft man sich wieder (Die Offenbarung beim wunderbarenFischfang). Joh 21,1–14, in: R. Zimmermann, Hrsg., Kompendium der frühchristlichenWundererzählungen. Band 1. Die Wunder Jesu, Gütersloh 2013, 764–777.

–, Lang, M., Johannes und die Synoptiker. Positionen und Impulse seit 1990, in: J. Frey,U. Schnelle, Hrsg., Kontexte des Johannesevangeliums. Das vierte Evangelium in religions-und traditionsgeschichtlicher Perspektive (WUNT 175), Tübingen 2004, 443–515.

–, »Blinded by the Light«. Blindheit, sehen und Licht in Joh 9. Ein Spiel von Variation undWiederholung durch Erzählung und Metapher, in: G. van Belle, ders., P. Maritz, ed., Re-petitions and Variations in the Fourth Gospel. Style, Text, Interpretation (BEThL 223), Leu-ven 2009, 453–509.

Landis, S., Das Verhältnis des Johannesevangeliums zu den Synoptikern. Am Beispiel von Mt8,5–13; Lk 7,1–10; Joh 4,46–54 (BZNW 74), Berlin – New York 1994.

Lang, M., Johanneische Abschiedsreden und Senecas Konsolationsliteratur. Wie konnte einRömer Joh 13,31 – 17,26 lesen?, in: J. Frey, U. Schnelle, Hrsg., Kontexte des Johannesevan-geliums. Das vierte Evangelium in religions- und traditionsgeschichtlicher Perspektive(WUNT 175), Tübingen 2004, 365–412.

Langbrandtner, W., Weltferner Gott oder Gott der Liebe? Der Ketzerstreit in der johannei-schen Kirche. Eine exegetisch-religionsgeschichtliche Untersuchung mit Berücksichtigung derkoptisch-gnostischen Texte aus Nag-Hammadi (BET 6), Frankfurt a. M. 1977.

La Potterie, I. de, Jésus roi et juge d’après Jn 19,13 3Ek€qisen ¥p½ bffimato@: Bib. 41 (1960)217–247.

–, La vérité dans Saint Jean (AnBib 73–74), Rom 1977.–, La conception et la naissance virginales de Jésus d’après le IVe évangile (Lumen Gentium.

Études théologiques. B-11), Paris 1978, 21981.–, »Et à partir de cette heure, le Disciple l’accueillit dans son intimité« (Jn 19,27b). Réflexions

méthodologiques sur l’interprétation d’un verset johannique: Mar. 42 (1980) 84–125–, Structure du Prologue de Saint Jean: NTS 30 (1984) 354–381.–, La passion de Jésus selon l’Évangile de Jean, Paris 1986.Lattke, M., Joh 20,30f als Buchschluss: ZNW 78 (1987) 288–292.Lausberg, H., Der Johannes-Prolog. Rhetorische Befunde zu Form und Sinn des Textes:

NAWG.PH 1984,5.Lee, D., The Prologue and Jesus’ Final Prayer, in: T. Thatcher, ed., What We have Heard from the

Beginning. The Past, Present, and Future of Johannine Studies, Waco, Texas 2007, 229–231.Lee, Hye Ja (I. M.), »Signore, vogliamo vedere Gesù«. La conclusione dell’attività pubblica di

Gesù secondo Gv 12,20–36 (Tesi Gregoriana, Serie Teologia, 124), Roma 2005.Létourneau, P., »Damit ich keinen Durst mehr habe«. Das Wasser des Lebens im Johannes-

evangelium: Conc(D) 48 (2012) 514–523.Lindars, B., Rebuking the Spirit. A New Analysis of the Lazarus Story of John 11, in: A. De-

naux, ed., John and the Synoptics (BEThL 101), Leuven 1992, 542–547.

Literatur

29