qwφιertyuiopasdfghjklzxερυυξnmηqσwωψerβνtyuςiopasdρfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnφγιmλιqπςπζαwωeτrtνyuτioρνμpκaλsdfghςjklzxcvλοπbnαmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmσγqwφertyuioσδφpγρaηsόρωυdfghjργklαzxcvbnβφδγωmζqwertλκοθξyuiύασφdfghjklzxcvbnmqwertyuiopaβsdfghjklzxcεrυtγyεuνiιoαpasdfghjklzxcηvbnασφδmqwertασδyuiopasdfασδφγθμκxcvυξσφbnmσφγqwθeξτσδφrtyuφγςοιopaασδφsdfghjklzxcvασδφbnγμ,mqwertyuiopasdfgασργκοϊτbnmqwertyσδφγuiopasσδφγdfghjklzxσδδγσφγcvbnmqwertyuioβκσλπpasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdγαεορlzxcvbnmqwertyuiopasdfghjkαεργαεργαγρqwertyuio

Οι νεολιθικές θέσεις στην Ήπειρο

Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Ονοματεπώνυμο: Μαλάμου Άννα

Α.Μ. 9260 Έτος: 4ο

2

Περιεχόμενα Εισαγωγή ................................................................................................................................................ 4

Γενικά ................................................................................................................................................. 4

Η μετάβαση από την Παλαιολιθική στην Νεολιθική Εποχή .......................................................... 4

Τα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά της Νεολιθικής Εποχής .......................................................... 5

Οι νεολιθικές θέσεις .............................................................................................................................. 5

Ασφάκα .................................................................................................................................................. 7

Δολιανά .................................................................................................................................................. 7

Καστρίτσα ............................................................................................................................................... 8

Γούβες .................................................................................................................................................... 9

Σπήλαιο της Σίδερης , Σπήλαιο της Ψάκας .......................................................................................... 9

Παιδικός Σταθμός, Γεωργάνοι και Έλαφος ........................................................................................ 10

Γρεβενίτι, πεδιάδα της Παραμυθιάς.................................................................................................. 10

Οικονομία ............................................................................................................................................. 10

Λιθοτεχνία ............................................................................................................................................ 11

Κεραμική .............................................................................................................................................. 12

Οι τεχνικές και η διακόσμηση ........................................................................................................ 13

Αγγεία «τύπου Μπρατισλάβα» ...................................................................................................... 14

Οστά ανθρώπου και ζώων .................................................................................................................. 15

Συμπέρασμα ........................................................................................................................................ 16

Βιβλιογραφία ....................................................................................................................................... 17

3

Εικόνα 1. Οι νεολιθικές θέσεις της Ηπείρου ....................................................................................... 6 Εικόνα 2. Το δάπεδο των Δολιανών. .................................................................................................... 8 Εικόνα 3. Τα βασικά είδη εργαλείων ................................................................................................. 11 Εικόνα 4. Πιθοειδή αγγεία από την Καστρίτσα και της Γούβες, αντίστοιχα................................... 12 Εικόνα 5. Φυάλες από τα Δολιανά με τη τσιμπητή τεχνική ............................................................. 13 Εικόνα 6. Αριστερά κλειστό αγγειο με ανάγλυφη διακόσμηση από τις Γούβες, δεξιά όστρακα αγγείων με χάραξη από την Ασφάκα. ................................................................................................ 14 Εικόνα 7. Όστρακο από τα Δολιανά με πλαστική διακόσμηση. ..................................................... 14 Εικόνα 8. Αγγεία «τύπου Μπρατισλάβα» ......................................................................................... 15

4

Oι νεολιθικες θεσεις στην Ήπειρο

Εισαγωγή

Γενικά Η Ήπειρος καταλαμβάνει το Βορειοδυτικό τμήμα της ελληνικής χερσονήσου και βρέχεται

από το Ιόνιο Πέλαγος στα Δυτικά της. Η θέση της χαρακτηρίζεται προνομιακή, γιατί συνδέει την Ανατολική Μεσόγειο με την Ευρώπη, ωστόσο υστερεί στην εντατική οικονομική της ανάπτυξη λόγω των ορεινών όγκων, που καθιστά δύσκολη την επικοινωνία στο εσωτερικό της. Η Ήπειρος βρισκόταν τόσο από την προϊστορική όσο και στη νεώτερη εποχή σχετικά απομονωμένη, συγκριτικά με όλη την υπόλοιπη ηπειρωτική Ελλάδα λόγω κυρίως της οροσειράς της Πίνδου. Η πυκνή εναλλαγή οροσειρών με πάνω από 2200 μέτρα υψόμετρο και λεκάνες της ενδοχώρας με υψόμετρο ως 500 μέτρα, ενώ οι στενές πεδινές ζώνες αυλακώνονται από ρέματα και ποταμούς την καθιστούν ένα πολύ ιδιαίτερο χώρο, που ουδεμία σχέση έχουν με αυτές της Θεσσαλίας και της Δυτικής Μακεδονίας. Στα δυτικά παράλια, όμως, υπάρχουν εκτεταμένα δάση που ευνοούν την ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυτιλίας. Τέλος, ο συνδυασμός των ηπειρωτικών και θαλάσσιων κλιματολογικών συνθηκών ευνοεί την παραγωγή μεγάλης ποικιλίας κτηνοτροφικών, υλοτομικών και γεωργικών προϊόντων. Σε αυτό το γεωγραφικό και φυσικό περιβάλλον έζησαν και αναπτύχθηκαν οι πολιτισμοί της Ηπείρου.

Η μετάβαση από την Παλαιολιθική στην Νεολιθική Εποχή Χρονικά, η Νεολιθική εποχή διαρκεί από το 6800 έως το 3200 π.Χ. με τις υποδιαιρέσεις της

σε υποπεριόδους1. Τόσο στην Ήπειρο, όσο και στην υπόλοιπη Ελλάδα παρατηρούνται μεγάλες και δραστικές αλλαγές στην οικονομία, στο εργαλειακό εξοπλισμό, στον τρόπο κατοίκησης και στη κοινωνική οργάνωση, οι οποίες είναι αποτέλεσμα πολύχρονων διεργασιών και η κάθε περιοχή έχει να επιδείξει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Οι διαδοχικές αυτές αλλαγές είναι απόρροια του τελευταίου ψυχρού επεισοδίου που συνέβη περίπου 12.000 χρόνια πριν από σήμερα. Η θερμοκρασία αρχίζει μετά από αυτή τη περίοδο να αυξάνεται σταδιακά και οι άνθρωποι έχουν πια την ανάγκη να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες που δημιουργήθηκαν. Μεταξύ της Παλαιολιθικής και της Νεολιθικής μεσολαβεί η Μεσολιθική Εποχή αλλά αποτελεί απλώς ένα μεταβατικό στάδιο. Έτσι, οι κυριότερες αλλαγές αφορούν τη δημιουργία πλέον πιο μόνιμων εγκαταστάσεων συγκριτικά με τις προηγούμενες περιόδους, όπου μετακινούνταν εποχικά. Συνάμα με τις κατοικίες τους υπήρξε η ανάγκη να καλλιεργήσουν τη γη και να εκτρέφουν ζώα, κάτι που έφερε ως αποτέλεσμα την εξημέρωση των ζώων και των φυτών2. Ακόμη, μέσα στο πλαίσιο αυτής πρώτης σταθερής εγκατάστασης παρατηρείται η εισαγωγή

1 Ανώτερη Νεολιθική (ΑΝ): 6800-5600 π.Χ., Μέση Νεολιθική (ΜΝ): 5600-5300 π.Χ., Νεότερη Νεολιθική (ΝΝ): 5300-4500 π.Χ., Τελική Νεολιθική (ΤΝ): 4500-3200 π.Χ. 2 Π. ΓΙΟΥΝΗ 2008, σελ. 35.

5

νέων εργαλείων με λείανση, αλλά ίσως το πιο σημαντικό επίτευγμα αυτής της περιόδου θεωρείται η ανάπτυξη για πρώτη φορά της κεραμικής.

Τα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά της Νεολιθικής Εποχής Κατά τη διάρκεια της Νεολιθικής φαίνεται να καλυπτόταν η Ήπειρος από φυλλοβόλα δάση

και χορτολίβαδα, ενώ πάνω από τα 1200 μέτρα επικρατούσαν τα κωνοφόρα δάση πεύκου, έλατου και βελανιδιάς. Στο τομέα της αρχαιολογίας η νεολιθική Ήπειρος παραμένει λίγο ερευνημένη, γιατί τα μνημεία και τα αρχαιολογικά ευρήματα της δεν θεωρήθηκαν εκπληκτικά. Ωστόσο, οι λίγες αρχαιολογικές μαρτυρίες οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι παραγωγικές δραστηριότητες των νεολιθικών ανθρώπων δεν μετέβαλαν δραστικά το κλίμα και το βιότοπο, επομένως η γεωργία έπαιζε παραπληρωματικό ρόλο στην κτηνοτροφική, κατά κύριο λόγο, οικονομία. Στις παράκτιες περιοχές του Ιονίου και στα απέναντι νησιά, τα οποία αποτελούν γεωλογική συνέχεια της ορογραφίας της Ηπείρου και χωρίστηκαν από τη ξηρά μετά τη καταβύθιση της ενδιάμεσης ζώνης, επικρατούσε κατά τη Νεολιθική εποχή το ευμεσογειακό κλίμα, που επηρεάζεται από τον ψυχρό βορειοδυτικό άνεμο με σπάνια φαινόμενα χιονόπτωσης και πάγου3. Το γεωγραφικό ανάγλυφο και το κλίμα της Ηπείρου υπήρξαν καθοριστικοί παράγοντες για την διαμόρφωση των πολιτισμικών σχηματισμών που αναπτύχθηκαν στην περιοχή.

Οι νεολιθικές θέσεις Όλα όσα έχουν αναφερθεί σε συνδυασμό με τους γεωμορφολογικούς μηχανισμούς της

διάβρωσης και της αποσάθρωσης καθιστούν τη περιοχή αρκετά δύσκολο τον εντοπισμό των θέσεων. Τα μέχρι τώρα αρχαιολογικά δεδομένα για αυτή τη χρονική περίοδο είναι σποραδικά και μαρτυρούν την παρουσία ολιγάνθρωπων ομάδων. H Νεολιθική εποχή αντιπροσωπεύεται από 19 θέσεις, οι περισσότερες από τις οποίες, βέβαια, δεν είναι ανασκαφικά βεβαιωμένες, το οποίο έχει ως αποτέλεσμα τη σχετικά μειωμένη αξία των ευρημάτων και την επισφαλή χρονολόγηση τους σε περιόδους. Τρεις από αυτές τις θέσεις (Σίδερη, Καστρίτσα και Ψάκα) είναι σπήλαια, ενώ οι υπόλοιπες υπαίθριες.

Συγκεκριμένα, ευρήματα έχουν εντοπισθεί στην Ασφάκα, στις παρυφές της αποξηραμένης λίμνης της Λαψίστας, στη Καστρίτσα, στις παρυφές της λίμνης της Παμβώτιδας, στα Δολιανά, δίπλα στις πηγές του Καλαμά και στη βραχοσκεπή στις Γούβες. Στις Γούβες και στα Δολιανά πραγματοποιήθηκε συστηματική ανασκαφική έρευνα, ενώ τα ευρήματα από την Ασφάκα και τη Καστρίτσα δεν συνοδεύονται με επαρκή στρωματογραφικά δεδομένα. Είναι πιθανόν, όμως, στην Αρχαιότερη Νεολιθική να χρονολογούνται τα σπήλαια της Σίδερης και Ψάκας, η Ασφάκα, οι Γεωργάνοι και το Γρεβενίτι. Στη Μέση ο Έλαφος και η θέση στον Παιδικό Σταθμό στη Λάκκα Σούλι και, τέλος, στη Νεώτερη Νεολιθική οι εγκαταστάσεις στο σπήλαιο Σίδερης και στο χωριό Λούρος. Συνέχεια κατοίκησης παρατηρείται στη Καστρίτσα από την Αρχαιότερη έως την Νεώτερη Νεολιθική εποχή και στη πεδιάδα της Παραμυθιάς από τη Μέση έως την Νεώτερη

3 Α. ΝΤΟΥΖΟΥΓΛΗ 1996, σελ.46.

6

Νεολιθική εποχή4 (Εικόνα 1). Τέλος, πρόσφατα ανασκαμμένη είναι η περιοχή της Επισκοπής, κοντά στα Ιωάννινα, της οποίας τα ευρήματα είναι ακόμη υπό μελέτη (Εικόνα 3, το εργαλείο στο κέντρο).

Εικόνα 1. Οι νεολιθικές θέσεις της Ηπείρου

Η επιλογή των θέσεων φαίνεται ότι είχε μεγάλη σημασία για τον νεολιθικό άνθρωπο. Όπως και σήμερα οι τόποι κατοίκησης επιλέγονται με βάση τη χρησιμότητά τους στους πληθυσμούς. Η χωροθέτηση, για παράδειγμα, της Ασφάκας και της Καστρίτσας σε πεδινές εκτάσεις με χαμηλό ανάγλυφο για την πραγματοποίηση των γεωργικών και κτηνοτροφικών δραστηριοτήτων. Αντίθετα, η βραχοσκεπή στις Γούβες βρίσκεται σε υψόμετρο 1500 μέτρα και είναι χωροθετημένη σε απόκρημνη και δύσκολα προσπελάσιμη περιοχή, η οποία καλύπτεται

4 Θ.Ι. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ 1974, σελ. 127-8.

7

από χιόνι αρκετούς μήνες το χρόνο πιθανώς υπήρχε εποχική χρήση του χώρου για δραστηριότητες σχετικές με την κτηνοτροφία5.

Ασφάκα Η πρωιμότερη γνωστή εγκατάσταση νεολιθικών γεωργών και κτηνοτρόφων βρίσκεται στη

θέση Ασφάκα. Βρέθηκαν όστρακα κακοψημένων αγγείων (Εικόνα 6) και απανθρακωμένα κλαδιά, η ραδιοχρονολόγηση των οποίων τα τοποθετεί στα 7380-+240 από σήμερα, δηλαδή στην Αρχαιότερη Νεολιθική. Η κεραμική περιλαμβάνει άβαφα όστρακα και αδιακόσμητα αγγεία, εκτός από ένα όστρακο που φέρει χαράξεις. Οι παρυφές της λίμνης και των ελών ήταν κατάλληλες για την άσκηση γεωργικών, κτηνοτροφικών και κυνηγετικών δραστηριοτήτων.

Δολιανά Θεωρείται ίσως η σημαντικότερη νεολιθική θέση από όσες έχουν ερευνηθεί στην Ήπειρο.

Είναι υπαίθρια θέση και βρίσκεται στη κοιλάδα Καλπακίου-Δολιανών. Αυτό που τη διακρίνει από όλες τις άλλες είναι ότι βρέθηκε ένα μέρος του δαπέδου μιας καλύβας δίπλα σε μια πλούσια φλέβα νερού. Τα λείψανα της καλύβας που αποκαλύφθηκαν χρονολογούνται, σύμφωνα με τα αποτελέσματα ραδιοχρονολόγησης τεσσάρων δειγμάτων, γύρω στο 3600-3100 π.Χ. Το δάπεδο που βρέθηκε είναι το μοναδικό αρχιτεκτονικό σύνολο που αποκαλύφθηκε στην Ήπειρο, γι΄αυτό η ερμηνεία του είναι αρκετά δύσκολη (Εικόνα 2).

Το δάπεδο πρέπει να ήταν κατασκευασμένο από κλαδιά, καλάμια και ξερά χόρτα. Θεωρήθηκε μάλιστα ότι μοιάζει με τις ορθογώνιες ή κυκλικές κατοικίες των ημι-μόνιμων νομάδων της Ηπείρου (Σαρακατσαναίων και Βλάχων), οι οποίες παρουσίαζαν τα ίδια χαρακτηριστικά. Οι διαστάσεις του δαπέδου ήταν 4,5 Χ 3,5 μ. και διακρίθηκαν δύο επάλληλες φάσεις χρήσης, στις οποίες και στις δύο ήταν προσεκτικά στρωμένο με μεγάλα όστρακα αγγείων και μικρές πέτρες. Η ανωδομή της καλύβας αποτελούνταν πιθανώς από φθαρτά υλικά, όπως κλαδιά, χόρτα, καλάμια ή δέρματα, ενώ τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό της εντοπίσθηκαν εστίες που χρησίμευαν για τη θέρμανση των κατοίκων, την επεξεργασία πρώτων υλών και το μαγείρεμα των τροφών. Ο εξοπλισμός των κατοίκων περιελάμβανε αγγεία διαφόρων σχημάτων, σφονδύλια, οστέινες χάνδρες και λίθινα εργαλεία. Από τα λιγοστά λίθινα εργαλεία που εντοπίστηκαν το σημαντικότερο είναι μια λεπίδα με ίχνη φυτικών τροφών και, όπως μαρτυρούν τα οστά των ζώων που βρέθηκαν, σε κάποια από αυτά είχαν χρησιμοποιηθεί για τον τεμαχισμό τους εργαλεία. Συμπεραίνουμε, λοιπόν, πως ο σκοπός αυτής της ολιγάνθρωπης εγκατάστασης ήταν περισσότερο κτηνοτροφικός και λιγότερο γεωργικός.

5 Π. ΓΙΟΥΝΗ 2008, σελ. 35-7.

8

Εικόνα 2. Το δάπεδο της καλύβας των Δολιανών.

H μεγάλη ποσότητα κεραμικής, που προέρχεται από τα δύο επάλληλα δάπεδα της καλύβας των Δολιανών, παρουσιάζει μικρές διαφοροποιήσεις από κάτω προς τα πάνω. Την πολυπληθέστερη κατηγορία αποτελούν τα βαριά χονδρότοιχα αγγεία κατασκευασμένα από καστανέρυθρο ή κιτρινέρυθρο πηλό από φύραμα αργίλου με εγκλείσματα από τρίμματα χαλαζία. Η ανισομερής όπτηση έχει δημιουργήσει κηλίδες πάνω στις σκοτεινόχρωμες επιφάνειες που είναι λειασμένες και φέρουν σπανίως παχύ σκοτεινόχρωμο επίχρισμα. Τα σχήματα αυτής της κατηγορίας περιλαμβάνουν βαθιές μεγάλες λεκάνες με επίπεδη βάση και κυρτά συγκλίνοντα χείλη, που ποικίλλουν σε ύψος (0,20-0,40μ.) και σε διάμετρο (0,20-0,50μ.) και μικρά ή μεγάλα δοχεία σε σχήμα κάδου με κατακόρυφες ταινιωτές λαβές. Συχνά πάνω στο χείλος ή κάτω από αυτό υπάρχει σειρά από εγχάρακτα γραμμίδια ή εντυπα ημικύκλια. Μια παραλλαγή της ίδιας κατηγορίας περιλαμβάνει μεγάλα ευρύστομα πιθοειδή αγγεία, που κοσμούνται με πολλαπλές επίθετες πλαστικές ταινίες που φέρουν αποτυπώματα δαχτύλων ή εργαλείου6.

Καστρίτσα Μέσα σε ένα στενό σπηλαιώδες όρυγμα, στις παρυφές του λόφου της Καστρίτσας

αποκαλύφθηκε μία ακόμη θέση. Χρονολογείται περίπου στο 4500-3200 π.Χ. και εκεί βρέθηκαν μονόχρωμα χειροποίητα αγγεία τοποθετημένα κοντά στην είσοδο. Τα όστρακα που αποκαλύφθηκαν εκεί ανήκουν στην εμπίεστη κεραμική (impresso), που είναι ήδη γνωστή από τα Αδριατικά παράλια και τη νοτιοδυτική Βαλκανική μέχρι και τη Θεσσαλία.

6 ΝΤΟΥΖΟΥΓΛΗ 1996, σελ. 117-8.

9

Εάν αποκλειστεί η χρήση του σπηλαίου ως προσωρινού καταυλισμού λόγω ανεπάρκειας χώρου, πιο πιθανόν φαίνεται να εναποτέθηκαν τροφές για τη συντήρηση σε συνθήκες ψύχους και υγρασίας από τα μέλη μιας κοινότητας, η οποία ασκούσε μεικτή γεωργοκτηνοτροφική παραγωγή εκμεταλλευόμενη τα ανανεούμενα χορτολίβαδα. Βρέθηκαν έξι ακέραιες άτρητες λίθινες αξίνες με μήκος 0,089μ.7. Ο λίθος από τον οποίο έχουν κατασκευαστεί είναι ένα είδος τοπικού γρανίτη ή παραλλαγές του και το χρώμα του ποικίλλει από μαύρο ως πράσινο και οι δύο από τις τρεις ανήκουν στον τύπο «Α» του Τσούντα, ενώ η τρίτη ανήκει στον τύπο «Β» 8.

Γούβες Στην Τελική Νεολιθική χρονολογείται και η βραχοσκεπή στις Γούβες. Βρίσκεται σε 1500 μ.

περίπου υψόμετρο σε μια δύσβατη πλαγιά με ασβεστολιθικά πετρώματα. Κάτω από σωρούς λίθων βρέθηκαν εστίες, οστά ζώων και άβαφη, χονδροειδής κεραμική. Η πλειονότητα των οστράκων είναι πιθοειδή αγγεία (Εικόνα 4), βαθειές λεκάνες και κλειστά αγγεία με λαιμό (Εικόνα 6). Ακόμη, αγγεία με μαύρη στιλβωμένη με γραπτή διακόσμηση από παράλληλες γραμμές, των οποίων τα πλησιέστερα τυπολογικά παράλληλα βρίσκονται στην ανατολική Αλβανία, στον πολιτισμό Malliq II9 και στον Αστακό Αιτωλοακαρνανίας.

Σπήλαιο της Σίδερης, Σπήλαιο της Ψάκας Στη παράκτια περιοχή της Θεσπρωτίας ανοίγεται το σπήλαιο της Σίδερης, από όπου

συλλέχθηκαν με μία πρόχειρη έρευνα μια ακέραιη στιλβωμένη φιάλη και μερικά μονόχρωμα όστρακα κλειστών αγγείων με κηλιδωτή επιφάνεια, όπως αναφέρει η Α. Ντούζουγλη10. Βάσει λοιπόν, αυτών των αγγείων τοποθετείται χρονικά στη Τελική Νεολιθική. Επίσης στο σπήλαιο βρέθηκε τμήμα ανθρώπινου κρανίου.

Στο σπήλαιο της Ψάκας, που χρονολογείται στην Αρχαιότερη Νεολιθική, εντοπίστηκαν και εκεί μονόχρωμα όστρακα. Ο πηλός, τόσο σ’ αυτό το σπήλαιο όσο και σε αυτό της Σίδερης και στην Έλαφο είναι ντόπιος συνήθως και αναμεμειγμένος με άμμο και τρίμματα χαλαζία. Ακόμη, συχνά δεν είναι καλά ψημένος, με αποτέλεσμα να υπάρχουν είτε μαύρες κηλίδες από το υπερβολικό ψήσιμο, είτε να είναι ο πυρήνας μαύρος, το οποίο φανερώνει ατελές ψήσιμο. Τέλος, στο σπήλαιο έχουν βρεθεί οστά αιγοπροβάτων και βοοειδών, κατάλοιπα της τροφής των κατοίκων του σπηλαίου.

7 Με βάση το σχήμα, την τομή και την παρουσία ή απουσία λειάνσεως κατατάσσονται στους αντίστοιχους τύπους του Τσούντα και Wace-Thomson από τη Θεσσαλία. 8 Θ.Ι. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ 1974, σελ. 129-30. 9 O νεολιθικός οικισμός Malliq II, στις όχθες της λίμνης Μαλίκης στην Αλβανία, αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα των πασσαλόπηκτων οικισμών του μεσογειακού χώρου που εδραιώθηκαν στις όχθες λιμνών. Χρονολογείται στη Τελική Νεολιθική. 10 Α. ΝΤΟΥΖΟΥΓΛΗ 1996, σελ.47.

10

Παιδικός Σταθμός, Γεωργάνοι και Έλαφος Οι θέσεις βρίσκονται στη Λάκκα Σούλι και εκεί έχει συλλεχθεί από μία άτρητη λίθινη αξίνα

στους Γεωργάνους (Αρχαιότερη Νεολιθική) και στο Παιδικό σταθμό (Μέση Νεολιθική). Η αξίνα από τον Παιδικό σταθμό ανήκει στον τύπο «Α» του Τσούντα, ενώ η αξίνα από τους Γεωργάνους στο τύπο «Α» των Wace-Thomson. Επιπλέον, στην Έλαφο βρέθηκαν μικρά πυριτολιθικά εργαλεία, τα οποία αν μελετηθούν σύμφωνα με το σχήμα τους, ταιριάζει να χαρακτηριστούν περισσότερο ξέστρα παρά λεπίδες, και κάποια όστρακα μονόχρωμα και μοιάζουν πολύ με αυτά του σπηλαίου της Καστρίτσας. Τα εργαλεία αυτά, βάσει των μελετών που διεξήχθηκαν, χρησιμοποιούνταν για τη κοπή και ξέση του ξύλου με σκοπό τη δημιουργία καύσιμης ύλης ή την κατασκευή φθαρτών καλυβών ή ξύλινων σκευών, ή για την εκχέρσωση και τη προετοιμασία του εδάφους για καλλιέργεια.

Γρεβενίτι, πεδιάδα της Παραμυθιάς Ακόμη μία άτρητη λίθινη αξίνα βρέθηκε στη περιοχή του Ζαγορίου, στην νεολιθική

εγκατάσταση Γρεβενίτι (Αρχαιότερη Νεολιθική). Η επιφάνεια της είναι λεία, στιλπνή και η ιδιαιτερότητα της συγκριτικά με αυτές στη Καστρίτσα και στη Λάκκα Σούλι είναι ότι αυτή καλυπτόταν από μια τραχιά ασβεστολιθική επίστρωση και ανήκει, κατά τον Hammond, στον τύπο «Α» του Wace-Thomson.

Τα εργαλεία από τη πεδιάδα της Παραμυθιάς διακρίνονται σε δύο τύπους λιθοτεχνίας. Ο πρώτος τύπος χαρακτηρίζεται από τις πολυάριθμες λεπτές λεπίδες και ο δεύτερος ότι έχει κυρίως φολίδες, και οι δύο όμως έχουν σμιλόμορφες αιχμές βελών. Εάν συγκριθούν με αντίστοιχα ευρήματα στη Μακεδονία και τη Δυτική Ευρώπη, τα ευρήματα αυτά θα πρέπει να τοποθετηθούν στο διάστημα μεταξύ Ανώτερης Παλαιολιθικής και της Εποχής του Χαλκού. Σύμφωνα με τον Higgs υπάρχει συγγένεια και διαδοχή στις γνωστές λιθοτεχνίες της Μακεδονίας και της Ηπείρου με πρώτη στη σειρά εκείνη της Νέας Νικομήδειας και έπειτα της Παραμυθιάς11.

Οικονομία Η ανασυγκρότηση της οικονομίας πραγματοποιείται με βάση τη μελέτη των

αρχαιοβοτανικών και αρχαιοζωολογικών δεδομένων που συλλέγονται κατά τη διάρκεια των ανασκαφών. Η διατήρηση των φυτικών καταλοίπων είναι συνήθως αποτέλεσμα της απανθράκωσης των σπόρων ή άλλων τμημάτων των φυτών, για παράδειγμα έχουν βρεθεί στα Δολιανά απανθρακωμένοι σπόροι μονόκοκκου σταριού. Η οικονομία της Νεολιθικής Ηπείρου είναι μεικτού τύπου και στηρίζεται στη καλλιέργεια δημητριακών και οσπρίων αλλά και στη εκτροφή αιγοπροβάτων, βοοειδών και χοίρων, αναφορικά με τα Δολιανά τα εξημερωμένα ζώα απαρτίζουν το 90% του οστεολογικού δείγματος, ενώ το κυνήγι ελαφιών ίσως αποκτά πλέον συμβολική αξία, ως κάποιο ιερό ζώο. 11 Θ.Ι. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ 1974, σελ. 129-31.

11

Οι παραγωγοί φαίνεται να στόχευαν στην εξασφάλιση της σοδειάς για να συντηρηθούν σε όλο το έτος αλλά και του σπόρου που θα τους θρέψει την επόμενη χρονιά. Κατανοούμε, λοιπόν, πως σε ό,τι αφορά τη καλλιέργεια της γης θα έπρεπε να αντιμετωπίσουν καθημερινά προβλήματα σχετικά με τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις και παραγωγής.

Ωστόσο και η κτηνοτροφία ήταν εξίσου σημαντική και για αυτό το λόγο η διατήρηση της καλής υγείας των ζώων, όχι μόνο για να μπορέσουν να έχουν οι ίδιοι τροφή αλλά και γιατί η υγεία των οικόσιτων ζώων ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με τη δική τους, εφόσον αποτελούσαν μέρος της διατροφής τους. Εκείνη την εποχή φαίνεται πως τα εξημερωμένα ζώα χρησιμοποιούνταν καθαρά και μόνο για το κρέας τους. «Η παραγωγή γαλακτοκομικών προϊόντων, η επεξεργασία του μαλλιού και η χρήση βοοειδών για άροση των χωραφιών ήταν δραστηριότητες που αναπτύχθηκαν στη τελευταία φάση της Νεολιθικής. Συμπεραίνουμε έτσι, ότι τα πήλινα σφονδύλια που βρέθηκαν στην αρχή της περιόδου, υποδηλώνουν ότι η υφαντουργία είχε ως πρώτη ύλη φυτικά προϊόντα, όπως το λινάρι»12.

Λιθοτεχνία

Εικόνα 3. Τα βασικά είδη εργαλείων

Η κύρια πρώτη ύλη για τη παραγωγή εργαλείων στην Νεολιθική Εποχή είναι ο λίθος. Παράλληλα με την προϋπάρχουσα τεχνική της απόκρουσης και την τεχνική της παραγωγής με πίεση, πλέον κατασκευάζονται και εργαλεία με λείανση. Ωστόσο, προστίθενται κάποια χονδρόκοκκα πετρώματα για τα λειασμένα εργαλεία, ανάμεσά τους και ο οψιανός*.

12 Π. ΓΙΟΥΝΗ 2008, σελ. 36.

12

Με την μέθοδο της απόκρουσης παράγονται εργαλεία, τα οποία χρησιμεύουν στο κυνήγι καθώς και για την χάραξη ξύλου και οστού, αυτά τα πετρώματα είναι σκληρά και εύκολα στην θραύση. Ακόμη, χρησιμεύουν στον τεμαχισμό των ζώων και στις αγροτικές δραστηριότητες. Χαρακτηριστικές είναι οι μικρές λεπίδες που διατηρούν κάποιες φορές ίχνη γυαλάδας. Προσαρμόζονται σε ένα ξύλινο, οστέινο ή κεράτινο στέλεχος. Η χρήση τους περιορίζεται στην επεξεργασία φυτικών προϊόντων. Τέτοια έχουν βρεθεί στα Δολιανά, στην πεδιάδα της Παραμυθιάς και στον Έλαφο (Λάκκα Σούλι).

Η καινοτομία της Νεολιθικής στα λίθινα εργαλεία αφορά την δημιουργία λειασμένων εργαλείων (πελέκεις, αξίνες και σμίλες). Αυτά χρησιμοποιούνται για υλοτομικές, ξυλουργικές εργασίες και την κατεργασία δερμάτων. Η πρώτη τους ύλη είναι πετρώματα κρυσταλλικά στα οποία δίνεται ένα γενικό σχήμα και στην συνέχεια φτάνουν στο τελικό τους σήμα με τριβή και λείανση (Εικόνα 3)13.

Εικόνα 3Κεραμική Η διαδικασία κατασκευής αγγείων αποτελεί ένα ακόμη σημαντικό επίτευγμα της νεολιθικής εποχής. Τα αγγεία δημιουργούνται από πηλό και με την προσθήκη νερού και το ψήσιμο στη φωτιά μετατρέπονται σε ανθεκτικά σκεύη που χρησιμοποιούνται για τις καθημερινές ανάγκες των νεολιθικών ανθρώπων. Τα αγγεία από πηλό είναι πιο ανθεκτικά από ό,τι αυτά από καλάμια, κλαδιά, φλούδες δέντρων και δέρματα τα οποία είχαν ευρεία χρήση στις προηγούμενες εποχές. Είναι βαριά, χονδρότοιχα και κλείνονται συχνά με ένα κομμάτι ύφασμα ή δέρμα για να προστατεύουν το εσωτερικό τους από έντομα, τρωκτικά και υγρασία. Η ποικιλία των σχημάτων και μεγεθών τους εξυπηρετούν την επεξεργασία, το μαγείρεμα, την αποθήκευση και την παρουσίαση των τροφών. Συγχρόνως, μέσω της διακόσμησης που φέρουν λειτουργούν και ως μέσα επικοινωνίας κοινωνικής και πολιτισμικής ταυτότητας (Εικόνα 4).

Εικόνα 4. Πιθοειδή αγγεία από την Καστρίτσα και της Γούβες, αντίστοιχα.

13 Π. ΓΙΟΥΝΗ 2008, σελ. 37.

13

Η κατασκευή τους είναι μια δραστηριότητα που αφορά το σπίτι (οικοτεχνική), δεν υπάρχουν εργαστήρια κεραμικής εκείνη την εποχή. Σημαντικό να τονιστεί είναι ότι απουσιάζει από την διαδικασία ο κεραμικός τροχός, ο οποίος εφευρέθηκε στην Εποχή του Χαλκού, και αυτό τονίζει το πόση εμπειρία, εξειδίκευση και χρόνο χρειαζόταν για να δημιουργηθεί ένα αγγείο.

Οι τεχνικές και η διακόσμηση Ο πηλός καθαριζόταν από άχρηστα στοιχεία και με την προσθήκη του νερού γινόταν μια ομοιογενής ύλη. Εκείνη την εποχή το πλάσιμο των αγγείων γινόταν με δύο τεχνικές, την τσιμπητή τεχνική και την τεχνική των κουλούρων. Στην πρώτη περίπτωση, τα τοιχώματα είναι μικρών διαστάσεων, από μία μάζα πηλού τραβώντας την προς τα πάνω δημιουργούνταν το αγγείο (Εικόνα 5), ενώ στην τεχνική των κουλούρων υπήρχαν κουλούρες πηλού οι οποίες τοποθετούνταν η μία πάνω στην άλλη.

Εικόνα 5. Φιάλες από τα Δολιανά με τη τσιμπητή τεχνική

Τα αγγεία διακοσμούταν με εμπιέσεις, χαράξεις (Εικόνα 6, δεξιά) ή επίθετες πλαστικές ταινίες σε ευθύγραμμες ή καμπυλόγραμμες συνθέσεις (Εικόνα 7). Η γραπτή διακόσμηση πραγματοποιούνταν με βαφές που περιείχαν οξείδια σιδήρου (Εικόνα 8). Έπειτα, γυαλίζονταν και στέγνωναν (Εικόνα 6 αριστερά). Συχνά διακρίνονται νέφη, κηλίδες και μελανότεφροι πυρήνες (Εικόνα 5) στις επιφάνειες των αγγείων και αυτό εξηγείται από το ότι το ψήσιμό τους γινόταν σε ανοιχτή φωτιά ή λάκκους όπου τα σκεύη και η καύσιμη ύλη βρίσκονταν σε άμεση επαφή14.Εικόνα 6

14 Π. ΓΙΟΥΝΗ 2008, σελ. 39-42.

14

Εικόνα 6. Αριστερά κλειστό αγγείο με ανάγλυφη διακόσμηση από τις Γούβες, δεξιά όστρακα αγγείων με χάραξη από την Ασφάκα.

Εικόνα 7. Όστρακο από τα Δολιανά με πλαστική διακόσμηση.

Αγγεία «τύπου Μπρατισλάβα» Η διαδικασία μέσω από την οποία γίνεται η παραγωγή των αγγείων είχε αρκετά μεγάλη

διάρκεια, από αυτό και μόνο μπορούμε να καταλάβουμε, γιατί κάποια από αυτά θεωρήθηκαν αντικείμενα επίδειξης γοήτρου. Σε αυτή τη κατηγορία ανήκουν κάποια αγγεία από τα Δολιανά που ονομάστηκαν συμβατικά «τύπου Μπρατισλάβα». Κάποιοι τα αναφέρουν ως ρηχές φιάλες, ενώ στη πραγματικότητα είναι καλύμματα αγγείων. Είναι μελανόχρωμα και φέρουν εγχάρακτη διακόσμηση από σπείρες, οι οποίες είναι γεμισμένες από λευκή πάστα. Αυτά τα καλύμματα συναντούνται τόσο στην Θεσσαλία και την Αττική όσο και στη Σλοβακία, από όπου μάλιστα πήραν και το όνομά τους. Συνεπώς, οι λαοί θα πρέπει να είχαν κάποιου είδους επαφές (Εικόνα 8).

15

Εικόνα 8. Αγγεία «τύπου Μπρατισλάβα»

Οστά ανθρώπου και ζώων Στη Σίδερη βρέθηκε τμήμα ανθρώπινου κρανίου και οστά ζώων, όπως αιγοπρόβατα,

βοοειδή, χοίρους, και ελαφιού στο σπήλαιο της Ψάκας. Το ελάφι θεωρείται ότι έπαιζε συμπληρωματικό ρόλο στη διατροφή των νεολιθικών ανθρώπων στην Ήπειρο και ίσως είχε κάποιο συμβολική σημασία. Στα Δολιανά αποκαλύφθηκαν διάτρητες οστέινες χάντρες, που ίσως χρησίμευαν ως περιδέραια (Εικόνα 9,αριστερά) και λίγα πήλινα σφονδύλια (Εικόνα 9, δεξιά).

Εικόνα 9. Δολιανά: Χάντρες από όστρεο και διάτρητα δόντια (αριστερά), πήλινα σφονδύλια (δεξιά).

16

Συμπέρασμα Η Νεολιθική Εποχή στην Ήπειρο δεν έχει να επιδείξει πλήθος ευρημάτων, όσα έχουν ήδη

βρεθεί είναι αρκετά για να βεβαιώσουν την ύπαρξη Νεολιθικού πολιτισμού στην Ήπειρο από την 6η χιλιετία και τη συνέχειά του στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού (3η χιλιετία π.Χ.). Οι κάτοικοι εν μέρει παραμένουν σπηλαιόβιοι, αλλά επέλεγαν και περιοχές κοντά σε ποτάμια και λίμνες είχαν πιο σταθερούς τόπους διαμονής και ασχολούνταν με εκτροφή ζώων, τη καλλιέργεια χωραφιών, το κυνήγι και την αλιεία.

Τέλος, δεν πρέπει να θεωρηθεί μια περιοχή απομονωμένη. Αντιθέτως, φαίνεται να είχε συχνές επαφές με άλλες περιοχές, πράγμα που επιβεβαιώνεται από την κεραμική με αρκετά αναγνωρίσιμα τοπικά στοιχεία, που έχει βρεθεί σε όλες τις θέσεις. Παρόμοια χαρακτηριστικά παρουσιάζουν περιοχές όχι μόνο στην Ελλάδα (Θεσσαλία, Αστακό Αιτωλοακαρνανίας) αλλά και με τις κοντινές περιοχές της Αλβανίας, τα Αδριατικά παράλια τη Σλοβακία.

17

Βιβλιογραφία Παπαδόπουλος Θ. & Κοντορλή Παπαδοπούλου Λ.,2003, Προϊστορική Αρχαιολογία

δυτικής Ελλάδας Ιονίων Νησιών, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα, σελ. 5-10.

Ντούζουγλη Α., «Κατοίκηση: Ήπειρος-Ιόνια Νησιά» στο Παπαθανασόπουλος Γ.Α. (επιμ), 1996, Νεολιθικός πολιτισμός στην Ελλάδα , Ίδρυμα Ν. Π. Γουλανδρή Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα, σελ. 46-8.

Ντούζουγλη Α., «Κεραμική: Ηπειρος και Ιόνια Νησιά» στο Παπαθανασόπουλος Γ.Α. (επιμ), 1996, Νεολιθικός πολιτισμός στην Ελλάδα , Ίδρυμα Ν. Π. Γουλανδρή Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα, σελ. 117-9.

Παπαδόπουλος Θ.Ι., 1974, Η εποχή του λίθου στην Ήπειρο, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα, σελ. 127-34.

Ζάχος Κ.Λ, Ε. Αδάμ, Βασιλείου Ε., Γιούνη Π., Κατσαδήμα Ι.Κ., Πλιάκου Γ., Φακλάρη Υ., 2008, Το Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων, Ιωάννινα, σελ. 34-42.

Touchais G. - J. Renard, 2000, L'Albanie dans l'Europe préhistorique, École Française d'Athènes, Αθήνα, σελ.111-43.