1

OO`̀ZZBBЕЕKKIISSTTООNN RRЕЕSSPPUUBBLLIIKKAAII ООLLIIYY VVAA OO`̀RRTTAA MMAAХХSSUUSS TTAA’’LLIIMM VVAAZZIIRRLLIIGGII

AALL --ХХООRRAAZZMMIIYY NNООMMIIDDAAGGII UURRGGAANNCCHH DDAAVVLLAATT UUNNIIVVЕЕRRSSIITTЕЕTTII

PPЕЕDDAAGGООGGIIKKAA FFAAKKUULLTTЕЕTTII KKUUNNDDUUZZGGII BBOO`̀LLIIMM

44--BBOOSSQQIICCHH 440044 -- GGUURRUUHH TTAALLAABBAASSII

SARDAROVA KLARA HAKIMOVNANING

TTaa’’lliimm yyoo`̀nnaalliisshhii:: ““BBооsshhllaanngg`̀iicchh ttaa’’lliimm vvaa ssppооrrtt ttaarrbbiiyyaavviiyy iisshh””

BBaakkaallaavvrr ddaarraajjaassiinnii oolliisshh uucchhuunn

Urganch – 2013 yil

2

OO`̀ZZBBЕЕKKIISSTTООNN RRЕЕSSPPUUBBLLIIKKAASSII ООLLIIYY VVAA OO`̀RRTTAA MMAAХХSSUUSS TTAA’’LLIIMM VVAAZZIIRRLLIIGGII

AALL --ХХООRRAAZZMMIIYY NNООMMIIDDAAGGII UURRGGAANNCCHH DDAAVVLLAATT UUNNIIVVЕЕRRSSIITTЕЕTTII

PPЕЕDDAAGGООGGIIKKAA FFAAKKUULLTTЕЕTTII KKUUNNDDUUZZGGII BBOO`̀LLIIMM

44--BBOOSSQQIICCHH 440044 -- GGUURRUUHH TTAALLAABBAASSII

SARDAROVA KLARA HAKIMOVNANING

“Boshlang`ich sinf ona tili darslarida ilg`or pedagogik texnologiyalardan foydalanish” mavzusidagi

TTaa’’lliimm yyoo`̀nnaalliisshhii:: ““BBооsshhllaanngg`̀iicchh ttaa’’lliimm vvaa ssppооrrtt ttaarrbbiiyyaavviiyy iisshh””

BBaakkaallaavvrr ddaarraajjaassiinnii oolliisshh uucchhuunn

Ilmiy rahbar: o`qituvchi O. Pirmetova

Taqrizchi: Urganch tumanidagi 5-son umumta`lim maktab boshlang`ich sinf o`qituvchisi R. Otajonova

Urganch – 2013

3

MALAKAVIY - BITIRUV ISHINI BAJARISH

GRAFIGI.

№ Loyiha bosqichlarining nomi Nazоrat vaqti

Rahbarning talaba tоmоnidan bajarilgan

ishlarning ahvоli haqidagi bеlgisi,

sana,imzо

1. Mavzuni kafеdrada tasdiqlash

2. Malakaviy - bitiruv ish rеjasini tuzish

3. Mavzu bo`yicha manba yig`ish, maхsus adabiyotlarni o`rganish va tahlil qilish. Uzluksiz ta’lim tizimini islоh qiluvchi davlat hujjatlarini o`rganish

4. Mavzuning nazariy pеdagоgik - mеtоdоlоgik asоslarini o`rganish

5. Yechilayotgan muammоni amalga оshirish uchun aniq didaktik va tarqatuv matеriallarini ishlab chiqish

6. Nоan’anaviy o`qitish usularidan fоydalanish uchun mеtоdоlоgik va pеdagоgik tajribalarni o`tkazish.

7. Tajriba natijalarini tahlil etish va ishni taqrizdan o`tkazish.

8. Rahbar tоmоnning tugallangan bitiruv - malakaviy ishlarini taqrizdan o`tkazish.

9. Tugallangan ishni rahbar bilan birgalikda kafеdraga taqdim qilish.

4

Bitiruvchi talaba_____________________

(imzо)

Malakaviy – bitiruv ishi

rahbari_______________________________

(imzо)

5

Urganch Davlat Univеrsitеti “Pеdagоgika” fakultеti «Bоshlang`ich ta’lim nazariyasi va mеtоdikasi» kafеdrasi

Malakaviy - bitiruv ishini tayyorlash bo`yicha tоpshiriq.

Talaba_____________________________________________________________

1.Bitiruv - malakaviy ishi mavzusi:______________________________________ __________________________________________________________________

__________________________________________________________________

2. Pеdagоgika fakultеti Ilmiy Kеngashining «____» __________ dagi yig`ilishida muhоkama qilinib, №___buyruq bilan tasdiqlangan.

3. Talabaning tugallangan ishini tоpshirish muddati.____________

4. Bitiruv - malakaviy ishi tarkibi va bo`limlarining qisqacha mazmuni:

__________________________________________________________________

a) Bitiruv - malakaviy ishining nazariy qismi(bitiruv - malakaviy ishida qo`llanadigan savоllar ro`yхati)_________________________________________

__________________________________________________________________

b) Maktabdagi pеdagоgik – psiхоlоgik tajribalarni matеriallarini (rasm, chizmalar, o`quvchilar ishlari) __________________________________________________

__________________________________________________________________

5. Tоpshiriq bеrilgan vaqti ____________________________________________

1.Bitiruv - malakaviy ish mavzusi kafеdrada tasdiqlangandan kеyin bitiruv - malakaviy ishi tоpshirig`i va uni bajarish grafigi ikki nusхada to`ldiriladi. Ularning biri talabaga bеriladi, ikkinchisi kafеdrada saqlanadi.

U kafеdrada bitiruv - malakaviy ishi papkasida saqlanib, talabalarning malakaviy-bitiruv ishini bajarishi muhоkama qilinadigan yig`ilishlarda ko`rib

6

bоriladi. Shu haqda kafеdra yig`ilishi bayonnоmasida va bitiruv- malakaviy ishi tоpshirig`ida qayd qilinib bоriladi.

DAK yig`ilishida bitiruv- malakaviy ishini himоya qilishdan avval, ish kafеdra ko`rigidan o`tkazilib DAK ka qo`yilish masalasi hal qilinadi. Shu haqda kafеdra yig`ilishi bayonnоmasida va bitkazuvchi______________________________ ning bitiruv - malakaviy ishi tоpshirig`i grafigi qo`shib taqdim qilinadi.

Tasdiqlayman.

“Bоshlang`ich ta’lim nazariyasi va mеtоdikasi”

kafеdrasi mudiri: ________________ dоts.S.Оllabеrganоva

Rahbar_________________________

Tоpshiriqni bajarish uchun qabul qildim _______________

(sana)

Bitkazuvchi talaba imzоsi.________________

Bitiruv - malakaviy ish lоyihasi himоyaga qo`yildi.

Kafеdra yig`ilishining _____________2013 yildagi bayonnоmasi.

Kafеdra mudiri: dоts.S.Оllabеrganоva

Kоtiba: Ro`zmetova S.

Bitiruv - malakaviy ish lоyihasi rahbari: ___________________

7

8

MUNDARIJA

Kirish………………………………………………………………………2

I bob

Boshlang`ich sinf ona tili darslarining maqsad-vazifalari va unda ilg`or

pedagogik texnoligiyalarni qo`llash metodik asoslari.

1.1. Boshlang`ich sinf ona tili darslarining maqsad-vazifalari………… 6

1.2. Boshlang`ich sinf ona tili darslarida ilg`or pedagogik texnoligiyalarni

qo`llashning metodik asoslari…………………………………………………..11

II bob

Boshlang`ich sinf ona tili darslarida ilg`or pedagogik texnologiyalardan

foydalanish yo`llari

2.1. Ona tili darslarida interfaol metodlarni qo`llash yo`llari……………18

2.2. Ona tili darslarida modulli texnologiyadan foydalanish …………31

Xulosa……………………………………………………………………..48

Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………49

9

Kirish

Farzandlarimizning kelajagi, xalqimizning ertangi kuni, mamlakatimizning

jahon hamjamiyatidagi obro`–e’tibori avvalambor farzandlarimizning bog’liqdir.

Biz unib – o’sib,ulg’ayib ,qanday inson bo’lib hayotga kirib borishga bunday

o’tkir haqiqatni hech qachon unutmasligimiz kerak.

I.A.Karimov

O`zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” dagi

yetakchi vazifalaridan biri ta`lim-tarbiya sifatini ko`tarish, ta`lim mazmunini

yangilash, yosh avlodni aqliy intellektual taraqqiyotini ta`minlashga yo`naltirilgan

uzluksiz ta`lim tarbiyaning yangi modelini ilmiy-pedagogik jihatdan ta`minlangan

holda muntazam takomillashtib borishdan iboratdir.

Oliy majlisning I chaqiriq IX sessiyasida O`zbekiston Respublikasining

Prezidenti I.A.Karimov shunday degan edi: “Demokratik jamiyatda bolalar

umuman har bir inson erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadi. Agar bolalar erkin

fikrlashni o`rganmasa, berilgan samarasi past bo`lishi muqarrar”. (2.9)

O`zbekiston Respublikasi Oliy majlisining IX sessiyasi(1997-yil 29-avgust) da

qabul qilingan hamda bugungi kunda g`oyalari amaliyotga keng ko`lamda

muvaffaqiyatli tadbiq etilayotgan O`zbekiston Respublikasining “Ta`lim

to`g`risida”gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” mazmunida “ …

o`quv-uslubiy majmualarning hamda ta`lim jarayonini didaktik va axborot

ta’minotining yangi avlodini ishlab chiqish va joriy etish” “… ta`lim

muassasalarining moddiy texnik bazasi axborot bazasini mustahkamlashni davom

ettirish, o`quv tarbiya jarayonini yuqori sifatli o`quv adabiyotlari va ilg`or

pedagogik texnologiyalar bilan ta`minlash “ hamda “… ta`lim muassasalarining

resurs kadrlar va axborot bazalarini yanada mustahkamlash o`quv tarbiya jarayoni

yangi o`quv uslubiy majmualar ilg`or pedagogik texnologiyalar bilan to`liq

10

ta`minlash ” kabi dolzarb vazifalar ijobiy hal etish lozimligi alohida ta`kidlab

ko`rsatilgan.

Mazkur vazifalar muvaffaqiyatli hal etilishida yana bir omilning mavjudligi

ya`ni uzluksiz ta`lim tizimni xodimlari, pedagog o`qituvchilar tomonidan

zamonaviy ta`lim texnologiyalar mohiyatidan xabardorliklari hamda ularni ta`lim

jarayonida samarali qo`llay olishda, shuningdek ta`lim jarayonida tashkil etishga

nisbatan ijodiy yondashuvning qaror topishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bo`lajak

o`qituvchi-pedagoglarining xususiy fanlari asoslarini o`qitishga yo`naltirilgan

mashg`ulotlar jarayonini noan`anviy shakllarda tashkil etish, ta`lim jarayonini

mukammal andoza asosida loyihalashga erishish, mazkur loyihalarda oqilona

foydalana bilish ko`nikmalariga ega bo`lishi ta`lim oluvchilar tomonidan nazariy

bilimlarni puxta, chuqur o`zlashtirilishi, ularda amaliy ko`nikma va malakalarning

hosil bo`lishini kafolati bo`la oladi.

O`zbekiston Respublikasining “Ta`lim to`g`risida” gi Qonuni hamda

Boshlang`ich ta`lim konsepsiyasida ta`kidlanganidek, o`quvchilarni mustaqil

fikrlashga o`rgatuvchi, ijodiy tafakkurni rivojlantiruvchi usullarni qo`llab, ularga

fan asoslaridan chuqur bilim berish hozirgi zamon boshlang`ich talimining asosiy

vazifalaridan hisoblanadi. Mazkur vazifani amalga oshirish uchun esa yangi

pedagogik texnologiyalarni ta`lim jarayoniga olib kirish lozim. Yangi pedagogik

texnologiyalar boshlang`ich sinf o`quvchisining rivojlanishi va kamol topishida

muhim ahamiyat kasb etadi.

Ma’lumki, ona tili ta’limi bolalarning tafakkur qilish faoliyatlarini

kengaytirish, erkin fikrlay olish, o‘zgalar fikrini anglash, o‘z fikrlarini og‘zaki va

yozma ravishda ravon bayon qila olish, jamiyat a’zolari bilan erkin muloqotda

bo‘la olish ko‘nikma va malakalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu o‘rinda ona

tili ta’limiga o‘quv fani emas, balki, butun ta’lim tizimini uyushtiruvchi ta’lim

jarayoni sifatida qaraladi. (10.9.)

Boshlang‘ich sinflarda ona tilidan beriladigan bilimlar mazmunini o‘zbek

tilining tovush tuzilishi va yozma nutqda tovushlarni ifodalash usullari haqidagi,

11

so‘zlarning o‘zgarishi va gapda so‘zlarning bog‘lanishi haqidagi, so‘zlarning

morfemik tarkibi va so‘z yasalishi, so‘zlarning leksik – semantik guruhi haqidagi,

o‘zbek tilining to‘g‘ri yozuv qoidalari va tinish belgilarining ishlatilishi haqidagi

bilimlar tashkil etadi.

Boshlang`ich sinf ona tili darslarini tashkil qilish va o`tkazish masalasi

onatili o`qitish metodikasiga doir T.Ashrapova va M.Odilovalarning,

K.Qosimovaning hamda K.Qosimova, S.Matchonov ba b. larning darslik va o`quv

qo`llanmalarida, ommaviy matbuot nashrlarida o`z aksini topgan. Shuningdek, ona

tili o`qitish metodikasining u yoki bu masalasini o`rganishda yangi pedagogik

texnologiyalarni qo`llash masalasiga bag`ishlangan ishlar ham mavjud. Xususan,

Q.Abdullayevaning “Yangi pedagogik texnologiyalar”, J.Tolipovaning

“Modulli dars”, R.Ubayxo’jayevaning “Ilg’or pedagogik texnologiyalarni

qo’llash”, M.Xoliqovaning “Ta’lim texnologiyalaridan foydalanish”,

T.G’afforovaning “Erkin, ijodiy fikrlashga o’rgatish” nomli maqolalarida ona tili

darslarida yangi pedagogic texnologiyalarni qo`llash masalasi o`rganilgan.

Shunday bo`lsa ham boshlan`gich sinf o`na tili darslarida yangi pedagogik

texnologiyalardan foydalanish yo`llari yaxlit holda o` z tadqiqini topmagan

masalalardan hisoblanadi. Bu esa mazkur masalaga bag`ishlangan ushbi bitiruv

malakavi ish mavzusining dolzarbligini ko`rsatadi.

Tadqiqot maqsadi. Boshlang`ich sinf ona tili darslarida ilg`or pedagogik

texnologiyalardan foydalanish yo`llarini o`rganish.

Tadqiqot ishining predmeti. Boshlang`ich sinf ona tili darslarini yangi

pedagogik texnologiyalardan foydalanib tashkil qilish jarayoni.

Tadqiqot obyekti. Boshlang`ich sinf ona tili darslarida yangi pedagogik

texnologiyalardan foydalanish yo`llari.

Tadqiqotda quyidagi vazifalarni hal qilish belgilab olindi:

- Boshlang`ich sinf ona tili darslarining maqsad-vazifalarini ko`rsatib berish;

-Boshlang`ich sinf ona tili darslarida ilg`or pedagogik texnoligiyalarni

qo`llashning metodik asoslari ochish;

12

-Boshlang`ich sinf ona tili darslarida ilg`or pedagogik texnologiyalardan

foydalanish yo`llarini belgilash;

-Ona tili darslarida interfaol metodlarni qo`llash yo`llarini ishlab chiqish;

-Ona tili darslarida ta’limiy o`yinlardan foydalanish yo`llarini ko`rsatib

berish;

-Ona tili darslarida modulli texnologiyadan foydalanish yo`llarini ko`rsatish.

Tadqiqot metodlari: analiz va sintez, taqqoslash va umumlashtirish,

pedagogik kuzatish va mavzuga doir mavjud adabiyotlar tahlil qilish.

Tadqiqotning metodologik asosi: O�zbekiston Respublikasining “Ta`lim

to�g�risida”gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”, “Boshlang�ich

ta`lim konsepsiyasi”, “Boshlang�ich ta`lim DTS va o�quv dasturi”,

Prezidentimizning asarlari hamda ta`lim-tarbiyaga oid fikrlari, yangi pedagogik

texnologiyalarga doir ilmi-metodik adabiyotlar.

Tadqiqotning ilmiy yangiligi.

- Boshlang`ich sinf ona tili darslarida pedagogik texnologiyalarni

qo`llashning ilmiy-metodik asoslari ochib berildi;

- Boshlang`ich sinf ona tili darslarda yangi pedagogik

texnologiyalardan foydalanishning optimal yo`llari belgilandi;

- Boshlang`ich sinf ona tili darslarini noan’anaviy tarzda tashkil qilish

yo`llari yoritib berildi;

- Boshlang`ich sinf ona tili darslarida interfaol metodlarni qo`llash

yo`llari ishlab chiqildi.

Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati.

Boshlan`gich sinf ona tili darslarida yangi pedagogik pedagogik

texnologiyalardan foydalanish yo`llari ishlab chiqildi. Tadqiqot natijalaridan

boshlang`ich sinf o`qituvchilari, shu yo`nalishda ta’lim olayotgan talabalar

foydalanishi mumkin.

Tadqiqotning tuzilishi. Kirish, II bob, Xulosa va foydalanilgan adabiyotlar

ro�yxatidan tashkil topgan.

13

I bob

Boshlang`ich sinf ona tili darslarining maqsad-vazifalari va unda ilg`or

pedagogik texnoligiyalarni qo`llash metodik asoslari.

1.1.Boshlang`ich sinf ona tili darslarining maqsad-vazifalari

Boshlang`ich ta’lim O`zbekiston Respublikasining “Ta’lim

to`g`risida”gi Qonunini hayotga tadbiq qilishda asosiy o`rinni egallaydi. Binobarin,

boshlang`ich ta’limda ona tili o`qitish muhim sanaladi.

Ona tili - nutq: o’qish va yozish sohasidagi ko’nikma va malakalar

o’quvchilar o’quv mehnatining zaruriy sharti va vositasi hisoblanadi. Bola o’qish

ko’nikmalarini egallash bilan, birinchi navbatda o’z ona tilini o’rganishi zarur.

Chunki ona tili bilimdonlikning, aql -idrokning kalitidir. Ona tili boshqa fanlarni

vositasi hamdir, jamiyat tarixi ham, tabiiy fanlar ham ona tili yordamida

o’rganiladi. Demak, ona tili bolaning umumiy kamol topishida ham, bilim va

mehnatga havasini uyg`otishda ham alohida rol o’ynaydi.

Til muhim tarbiya vositasidir. Badiiy adabiyotlarni, gazeta, jurnallarni

o’qigan bola o’zida eng yaxshi hislatlarni tarbiyalab boradi. Muomala

madaniyatini egallaydi.

Ona tili boshlang`ich sinfda asosiy o’rinni egallar ekan, har bir o’quvchida

ona tiliga qiziqish va muhabbatni tarbiyalash zarur.

Boshlang`ich sinflarda ona tili mashg`ulotlari turi va mazmuni quyidagilarni

o’z ichiga oladi:

14

1.O’qish, yozuv, grammatik materialni o’rganish, kuzatishlar hamda

o’quvchilarning ijtimoiy faoliyatlari bilan bog`liq holda, ularning ogzaki va yozma

nutqini o’stirish.

2. Birinchi sinfga kelgan bolalarga savod o’rgatish, ya’ni ularni elementar

o’qish va yozishga o’rgatish, bu ko’nikmalarni malakaga aylantirsh.

3.Adabiy til me’yorlarini, ya’ni imloviy va punktuatsion savodli yozuvni,

orfoepik to’gri talaffo`zni o’rganish nutq va uslubiy elementlarni egallash.

4.Grammatika, fonetika, leksikadan nazariy materiallarni o’rganish, tildan

ilmiy tushunchalarini shakllantirish.

5. O’quvchilarni o’qish va grammatika darslari orqali badiiy, ilmiy-

ommabop va boshqa adabiyotlar namunasi bilan tanishtirsh , ularda tabiiy asarni

idrok etish ko’nikmasini xosil qilish. Bu vazifalarning hammasini boshlang`ich

sinflarda ona tili predmeti hal etadi va boshlang`ich sinflar ona tili dasturida aks

etadi. Dastur davlat xujjati bo’lib, unda o’quv predmetining mazmuni va xajmini,

shuningdek, shu predmetdan bilim, ko’nikma va malakalar darajasiga qo’yilgan

asosiy talablarni belgilaydigan bo’ladi. Dastur talablarini o’qituvchi va o’quvchilar

bajarishlari shart, uni kengaytirish va qisqartirishga yul qo’yilmaydi.

Boshlang`ich sinflarnig ona tili dasturi ikki qismdan iborat:

1.Uqtirish xati.

2.Asosiy qismi.

Uqtirish xatida ona tili predmetining tutgan o’rni, uning vazifalari

ko’rsatilib, metodik yul-yuriqlar beriladi. Dasturning asosiy qismi 4 bo’lim, u har

bir sinfda o’quvchilar o’zlashtirishi lozim bo’lgan bilim va ko’nikmalar

ko’rsatilgan. Dasturning bo’limlari: xat - savod o’rgatish va nutq o’stirish «O’qish

va nutq o’stirish», «Grammatika, imlo va nutq o’stirish”dan iborat. Har bir bo’lim

bir necha qismlardan iborat. Masalan, «O’qish va nutq o’stirish» bo’limi, «Sinfda

o’qish» va «Sinfdan tashqari o’qish»ni sinfda o’qish o’z navbatida «O’qish

mavzulari»ni, «O’qish ko’nikmalari»ni, «Matn ustida ishlash» qismlarini o’z

ichiga oladi va hokazolar.

15

Maktabda o`quv predmeti sifatida tilni o`rganish tizimi tilning barcha

tomonlarini, yani fonetikasi, leksikasi, so`z yaslishi va grammatikasi (morfologiya

va sintaksis)ning o`zaro ichki borlanishlariga asoslanadi.

Maktablarda ona tili o`rgatishning mazmuni jamiyat rivojlanishining hozirgi

bosqichida davlatimizning maktab oldiga quygan vazifasiga moslangan. Bu

vazifalar qo’pqirrali bo’lib, ularpi bajarish o’quvchilar ongini o’stirishga, ularga

g’yaviy-siyosiy, axloqiy, estetik, mehnat tarbiyasini berishga yo’naltirilgan. Ona

tilini o’rgatish natijasida o’quvchilarda o`z fikrini grammatik to’g’ri, uslubiy aniq,

mazmunli, ohangga rioya qilib pfodalay olish va uni imloviy to’g’ri yoza olish

ko`nikmalari shakllantiriladi. Bu vazifa o’quv predmeti sifatida o’zbek tilining

o’ziga xos xususiyati bulib, o’quvchini shaxs sifatida shakllantirishga yunaltirilgan

umumta’lim vazifalari bilan bog’lik, holda amalgga oshiriladi.

Ona tili kursida beriladigan bilimlar mazmunini o’zbek tilining tovush

to`zilishi va yozma nutqda tovushlarni ifodalash usullari haqidagi (fonetik va

grafik); so`zlarning o’zgarishi gapda so’larning bog’lanishi haqidagi (grammatik,

ya’ni morfologik va sintaktik); so`zning morfemik tarkibiiva so`z yasalish usullari

haqidagi (so’z yasalishiga doir); so`zlarning leksik-semantik guruhi haqidagi

(leksikologik); o’zbek tili to’g’ri yozuv tamoyillari va tinish belgilarning

ishlatilishi haqidagi (orfografik va punktuastion) bilimlar tashkil etadi. Bu bilimlar,

birinchidan, grammatik, fonetik, so`z yasalishiga oid tushunchalarda, ikkinchidan,

grafik, orfografik, punktuastion qoidalarda namoyon bo’ladi. Bundan tashqari,

o’zbek tili kursi((fnetik, grafik, morfologik, sintaktik va boshqa ko`nikma va

malakalarni ham o’z ichiga oladi.

Boshlang’ich sinflar ona tili kursi 1-4-sinflarda tilning hamma tomonlari

o’zaro bog’liq xolda o`rganilishi xisobga olinib to`zilgan, har bir sinfda

fonetika, leksika, grammatika va so’z yasalishi haqida - elementar bilim

beriladi. Kursning bunday qurilishi tilning barcha tomonlarini bir-biriga o’zaro

ta’sir etkadigan bir butun hodisa sifatida o’rganishni taqozo etadi. Tilni

16

o’rganishga bunday yondashish ta’lim jaryonini o’quvchilar nutqini o’stirish

vazifasini hal etishga yo’naltirish imkonini beradi.

Dasturning «Grammatika, imlo va nutq o’stirish» bo’limi har bir sinfda to’rt

qismni o’z ichiga oladi: «Tovush lar va harflar» So’z» «Gap», «Bog’lanishli

nutk,». Asosiy mavzular bosqichli izchillik tamoyiliga asoslanib, har to’rt sinfda

o’rganiladi. Har bir sinfda yetakchi mavzular ajratiladi. 1- sinfda fonetika va

grafikaga oid mavzularni o’rganishga katta o’rin beriladi, chunki o’quvchilar

o`qish va yozish jarayonini egallaydilar. 3- sinfda so’zning morfemik tarkibi va

gapni o’rganish muhim hisoblanadi. So`z yasalishiga doir bilimlar asosida

o’quvchilarda so’zning leksik ma’nosiga, undan nutqa foydalanishga ongli

munosabat o’sadi. 4-sinfda so’z turkumlarini o’rganish birinchi o’ringa qo’yiladi.

Bog’glanishli nutq ustida to’rt yil davomida grammatik vna orfografik

materiallarni o’rganish bilan bog’liq holda reja asosida ish olib boriladi.

Ona tili darslarida til hodisalari ma’nosi, qurilishi, vazifasi tomonidan

o’rganiladi.

Ma’lumki, dars o`quv-tarbiya jarayo-nini tashkil qilishning asosiy shakli

hisoblanadi. Shunday ekan, ona tili o`qitishning samaraliligi darsning sifatiga

bevosita bog’liq.

Darsga qo`yilgan umumdidaktik talablar pedagogik adabiyotlarda keng

yoritilgan. Ularni ona tili o`rgatishga tatbiq qilib, metodik aniqliklar kiritilsa, ona

tili darslariga qo`yilgan talablar quyidagicha bo`ladi:

I. Yangi bilim berish, ularni nutq amaliyotiga tatbiq etish va

o’quvchilarni tarbiyalash bir butun jarayondir. Darsda o`quvchilarning o`quv

faoliyatini tashkil etishga, foydalaniladigan til materialining g’oyaviy-siyosiy,

estetik va badiiy qimmatli bulishiga, tilni o`rganish jarayonida bolalarda

dunyoqarash elsmentlarini shakllantirishga alohida ahamiyat bsrish zarur. Ijodiy

izlanish muhiti yaratilgan darslarigina zarur axlohiy sifatlar tarbiyalanadi.

Ona tili darslarida o`zbek tiliga muhabbat va so`zga ehtiyotlik bilan

munosabatni tarbiyalashga aloxida e’tibor beriladi. Buning uchun matn puxta

17

tanlanadi. Tilni o`rganish jarayonida leksik-stilistik ishlarga katta, urin beriladi.

Darsda she’r, soddalashtirilgan matnlar bilan birga, yuksak badiiy matnlardan xam

foydalaniladi.

Ona tili o`qitish jarayoni o`quvchilarda ilmiy dunyoqarash asoslarinn

shakllantirishga qaratiladi. Ona tili darslari xar bir kishi uchun zarur bulgap

saranjom-sarishtalik, mustakillik, tashabbuskorlik sifatlarini ham tarbiyalaidi.

II. Darsning aniqligi va ichki mantiqiyligi, uning maqsadga

yo’naltirilganligi. Yangi material o`rgatiladigan darsnipg logikasi o`rganiladigan til

xodisasi va uning lingvistik moxiyatining bir-biriga ta’sir qilishiga ma’lum

darajada sabab bo’ldi. O`qituvchi bu o`zaro bog`lanishni bilishi va uni uk,uvchilar

bilan birga topshiriqlarni bajarish davomida asta ocha borishn muhimdir.

Agar dars grammatik bilimlarni mustaxkamlash, orfografik ko`nikmalarni

shakllantirish maqsadini o`z oldiga qo’ysa, darsning mantiqiy shartlari asta

murakkablashtirib borilgan mashqlar tizimini aks ettiradi. Bolalar biror imlo

koidasini yaxshilab bilib, o`rganib olishlari uchun bir-ikki mashq kollektiv

ravishda bajariladi. O`quvchilar mustakilligi oshgach, mashqni mustaqil

ishlaydilar. Darsda bajarilgan mashklar urtasidagi bog’lanishni shakllantiradigan

ko`nikmaning xususiyati ham sabab buladi. O`quv materialining mavzuga va

darsning maqsadiga mos bulishi uning maqsadga yunaltirilishini ta’minlaydi.

Darsda foydalaniladigan barcha o`quv materiallari (shu jumladan, til faktlarini

ko`zatish, imlo va nutqqa oid mashqlarnn bajarish uchun tanlanadigai materiallar

ham) darsnpng maqsadiga juda mos bulishi zarur.

III. On a tili darsi, avvalo, o`quvchilar nutq v a tafakkurini o`stirish

darsidir. Ona tili darslari ijtimoiy-foydali bulishi uchun o`quvchilarda o`z fikrini

grammatik tugri, uslubiy anik, izchil ifodalash va boshqalar fikrini bsra olish

ko`nikmasini shakllantirishga karatilishi lozim. Ona tili darslarida nutq o’stirish

kursatmasi grammatik matsrialni o`rgatishda o’quvchilar tilimizdagi xar bir so`z

turkumi yoki so`z qismining rolini bilib olishlariga erishtiradigan metodik usullarni

qo’llashni talab etadi, ya’ni grammatik nazariya grammatik turi va aniq nutq

18

malakalarini shakllantirishga, anglab, tushunib yozish malakalarini o`stirishga

amalda tatbiq etish uchun o`rgatiladi. Darsda bolalar nutqini o`stirish darsning

mazmunida va darsda qullannilgan vazifalar turlarida o’z aksini topadi.

Grammatik, so`z yasalishiga oid, orfografik materiallarni o`rganishni nutq

o`stirish bilan bog`lash o’quvchilar akliy faoliyatini boshqarish hisoblanadi.

Bolalar nutkini o`stirish jarasni ularnpng tafakkurini. o`stirish bilan bog`liq.

Ona tili darsi o`quvchilar taffakurini o`stirish ustida ishlash maqsadiga

yunaltirilganligiga qarab baxolanadi. Bunda muayyan grammatik va orfografik

materialni o`rganish jarayonida shu materialni yaxshiroq o`zlashtirishni

taminlaydigan, aqliy faoliyatni talab qiladigan mashqlarni o’tkazish tushuniladi.

Masalan, «o`zakdosh so`zlar» tushunchasini shakllantirish uchun so`zlarning

leksik manosi va morfemik tarkibini taqqoslashni (ularning ma’nolarida

umumiylikni va ularda bir xil o`zakning mavjudligini) bilish lozim. O`quvchilar

tafakkurini o`stirish uchun o`qituvchi darsga tayyorlanganda, vazifa turlarini

tanlaydi, darsning materialini va unn o`zlashtirishda bolalar bajaradigan akliy

faoliyat mashklarini ham bslgilab oladi.

O’quvchilarga beriladigan nazariy bilim tildan ongli foydalanish imkonini

beradi. Nazariyaga ahamiyat berish, elementar tarzda bo’lsa ham, o`quvchilarning

til hodisalari o’rtasidagi bog`lanishni bilib olishiga e’tibor berish demakdir.

Boshlang’ich sinf o`quvchilari bunday bog`lanishni bilsalar, nima uchun shunday?

surogiga javob topa oladilar. Masalan, nima uchun paxtakor so`zi kslishik va

egalik qo`shimchalari bilan turlanadn, yetishtirdik so`zi esa shaxs-son

ko’shimchalari bilan tuslanadi.

Ona tili darslarining foydali bulishiga darsda ogzaki va yozma ishlarni

maqsadga muvofik utkazish (darsning taxminan turtdan uch qismini yozma ishlar

tashkil kilishi lozim), o’quvchilarning ukuv ishlarini tekshirib, nazorat qilib borish,

o`z vaqtida xatolarning oldini olish va tugrilash, texnika vositalaridan foydalanish

kabi omillar katta ta’sir ko`rsatadi.

19

1.2. Boshlang`ich sinf ona tili darslarida ilg`or pedagogik

texnoligiyalarni qo`llashning metodik asoslari.

Boshlang`ich ona tili darslarini bugungi kun talablaridan kelib chiqib, eng

samarali ilg`or pedagogik texnologiyalar asosida tashkil qilish eng muhim

vazifalardan biridir. Buning uchun esa, avvalo, pedagogik texnologiyaning

mohiyatini bilish va anglash zarur.

Hozirda “Shaxs” tushunchasi milliy ta’limning shakl va tamoyilida muhim

ahamiyatga ega bo’lib, darsga zamonaviy talablar asosida yondashishni talb etadi.

Shaxsni tarbiyalash – “Ta’lim to’g’risida” gi qonun va “Kadrlar tayyorlash

milliy dasturi” da Respublika ta’lim xodimlari zimmasiga o’ta ma’sulyatli vazifalar

yuklaydi. Bu vazifani amalga oshirish jarayoni o’quvchilarni o’qitishga yangicha

yondashish, o’qituvchilarni o’z kasbiga va o’zgalarga, yani ta’lim oluvchilarga

talabchanlik bilan munosabatda bo’lishni taqozo etadi. Pedagogik jarayonining

eskirib qolgan texnologiyasini yangisiga almashtirish, zamonaviy maktabga davr

talablari asosida yondashish, darsga esa yangicha usullarining loyhasini tadbiq

etish asosiy vazifalardan biriga aylanmoqda.

Yangi pedagogik texnologiyaning afzalligi zamon sinovidan o’tib, interfaol

darsning sifat va samaradorligini oshirishda muhim omil ekanligi o’z isbotini

topmoqda. Bu borada tajriba to’plagan tatqiqotchilar pedagogik texnologiya

darsning muvaffaqiyatlarini kafolatlovchi omil ekanligini ta’kidlab, ommaning

diqqat e’tiboriga havola etayotir.

Ta’lim – tarbiya jarayoni sifati va samaradorligini oshirish kelgusi

taraqqiyotimizning asosi ekanligi ma’lum. Bu haqda Prezidentimizning quyidagi

so’zlari ibratlidir:

«Shuni unutmasligimiz kerakki, kelajagimiz poydevori bilim dargohlarida

yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bo’lishi

farzandlarimizning bugun qanday ta’lim va tarbiya olishiga bog’liq.

Buning uchun har qaysi ota – ona, ustoz va murabbiy har bir bola timsolida

avvalo shaxsni ko’rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan keib chiqqan holda,

20

farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo’lgan, ongli

yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish ta’lim – tarbiya sohasining

asosiy maqsadi va vazifasi bo’lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak. Bu esa

ta’lim va tarbiya ishini uyg’un holda olib borishni talab etadi»(1.61)

Ma’lumki, barcha pedagoglar uchun zamonaviy pedagogik

texnologiyalarning asosiy turlari, xususiyatlari, nazariy asoslari, ulardan amalda

samarali foydalanish bo’yicha yo’l-yo’riqlar, ta’lim jarayoniga zamonaviy

pedagogik texnologiyalarni kiritish mexanizmi jarayoni haqidagi ma’lumotlardan

iborat.

Yangi pedagogik texnologiya ta’limning ma’lum maqsadga yo’naltirilgan

shakl, usul va vositalar tizimidir.

Texnologiya tushunchasi texnikaviy taraqqiyot bilan bog’liq xolda fanga

1872- yilda kirib keldi va yunoncha ikkita 2 so’zdan “Texnos” – san’at, hunar va

“Logos” – fan so’zlaridan tashkil topib “Hunar fani” ma’nosini anglatadi. Shu

ma’noda texnologiyani ma’lum ma’noda san’atga qiyos qilinadi. Chunki san’at

intuitsiyaga asoslanadi, texnologiya esa fanga asoslanadi. Lekin juda ko’p faoliyat

sohalari dastlab san’atdan boshlanadi va texnologiya bilan tugaydi.

Texnologiya – shaxsni o’qitish, tarbiyalash va rivojlantirish qonuniyatlarini

o’zida jo qilgan va yakuniy natijani ta’minlaydigan va kafolatlaydigan pedagogik

faoliyatdir. Texnologiya tushunchasi regulyativ (tartibga solib turuvchi) ta’sir etish

kuchiga ega bo’lib, nazariyachi- olimlar va o’qituvchilarni yangicha

tafakkurlashga, erkin ijod qilishga undaydi.

Pedagogik texnologiya tushunchasi keng ko’lamli, ser-qirra tushuncha

bo’lib, u ta’lim-tarbiya amaliyotini rivojlantirish ehtiyojlari asosida kelib chiqqan

va hozirda pedagogika, psixologiya fanlarida o’z o’rniga ega.

Ta’lim - tarbiya faoliyatining mazmuni, maqsad va vazifalari davrlar o’tishi

bilan kengayib borishi natijasida uning shakl va usullari ham takomillashib

bormoqda. Hozirda inson faoliyatining asosiy yo’nalishlari shu faoliyatdan ko’zda

to’tilgan maqsadlarni to’liq amalga oshirish imkoniyatini beruvchi yaxlit tizimga,

21

ya’ni texnologiyaga aylanib bormoqda. Shu asosda ta’lim-tarbiya sohasida so’nggi

davrda pedagogik texnologiya amal qila boshladi.

Ishlab chiqarishdagi texnologiyada turli materiallarga ishlov berish tegishli

kasb ustalari tomonidan amalga oshiriladi. Pedagogik texnologiyada esa ishlov

beriladigan material o’quvchi (ta’lim oluvchi)ning aqliy, ruhiy, axloqiy sifatlari

bo’lib, ularga o’qituvchi, tarbiyachi tomonidan ma’lum maqsadlarga erishish

yo’lida har turli ta’sirlar o’tkaziladi.

Pedagogik texnologiya tushunchasi XX asrda paydo bo’lib, quyidagi

rivojlanish bosqichlaridan o’tib kelmoqda.

Dastlab bu tushuncha 1940 yillardan 50-yillar o’rtasigacha «ta’limda

texnologiya» deb qo’llanilib, o’quv jarayonida audiovizual texnika vositalaridan

foydalanishni ifoda qilgan.

Pedagogik texnologiya tushunchasi dastlab XX asrning o’rtalarida AQSHda

qo’llana boshlagan. Bunda “pedagogik texnologiya” va “ta’lim texnologiyasi”

ifodalari faqat texnika vositalari yordamida o’qitishga nisbatan qo’llangan edi.

Oradan vaqt o’tishi davomida shu ifodalarni qo’llash darajasi kengayib

borishi natijasida ularning ma’nolari ham tegishlicha o’zgarib bordi. Hozirga kelib

esa peda-gogik texnologiya ifodasining zamonaviy ilmiy asoslangan yagona

ta’rifini belgilash maqsadida bir qancha yirik olimlar tomonidan turli fikrlar va

xulosalar asoslab berildi.

50-yillar o’rtasidan 60-yillargacha «ta’lim texnologiyasi» ifodasi qo’llanilib,

bunda programmalashtirilgan ta’limni nazarda tutilgan.

70-yillarda «pedagogik texnologiya» ifodasi qo’llanilib, u avvaldan

loyihalashtirilgan va aniq belgilangan maqsadlarga erishishni kafolatlovchi o’quv

jarayonini bildirgan.

1979-yilda AQShning Pedagogik kommunikatsiyalar va texnologiyalar

assotsiatsiyasi tomonidan pedagogik texnologiyaga quyidagicha ta’rif berilgan edi:

«Pedagogik texnologiya bilimlarni o’zlashtirishning hamma jihatlarini qamrab

oluvchi muammoni tahlil qilish va rejalashtirish, ta’minlash, muammoning

22

yechimini baholash va boshqarish uchun odamlar, g’oyalar, vositalar va faoliyatni

tashkil qi-lish usullarini o’z tarkibiga oladigan kompleks, integrativ jarayondan

iborat..».

80-yillarning boshidan pedagogik texnologiya deb ta’limning kompyuterli

va axborot texnologiyalarini yaratishga aytilgan.

Pedagogik texnologiyaning har turli ta’riflari mavjud bo’lib, har bir ta’rif

ma’lum nuqtai nazardan yonda-shishni ifodalaydi. Ayrim asosiy ta’riflar va

ularning sharhlarini ko’rib chiqamiz:

Texnologiya – biror ishda, mahoratda, san’atda qo’llaniladigan usullar,

yo’llar yig’indisi.

Texnologiya-ishlov berish, ahvolni o’zgartirish san’ati, mahorati, qobiliyati,

metodlar YIG’INDISI (V. M. Shepel).

Pedagogik texnologiya-o’qitishning, ta’limning shakllari, metodlari, usullari,

yo’llari, tarbiyaviy vositalarning maxsus yig’indisi va komponovkasi

(joylashuvi)ni belgilovchi psixologik tartiblar (ustanovka)lar majmuasi; u

pedagogik jarayonning tashkiliy - uslubiy vositalaridan iborat (B.T. Lixachev).

Pedagogik texnologiya o’qituvchi mahoratiga bog’liq bo’lmagan holda

pedagogik muvaffaqiyatni kafolatlay oladigan o’quvchi shaxsini shakllantirish

jarayonining loyihasidir. (V.P. Bespalko).

Pedagogik texnologiya-ta’limning rejalashtiriladigan natijalariga erishish

jarayoni tafsiloti (I. P. Volkov).

Ta’lim texnologiyasi-didaktik tizimning tarkibiy jarayonli qismi (M.

Choshanov).

Pedagogik texnologiya-o’quv jarayonining o’quvchilar va o’qituvchi uchun

so’zsiz qulay sharoitlar ta’minlashni loyihalash, tashkil qilish va o’tkazish bo’yicha

hamma detallari o’ylab chiqilgan birgalikdagi pedagogik faoliyat modeli (V. M.

Monaxov).

Pedagogik texnologiya-texnika resurslari, odamlar va ularning o’zaro

ta’sirini hisobga olgan holda ta’lim shakllarini optimallashtirish vazifasini

23

qo’yuvchi o’qitish va bilimlarni o’zlashtirishning hamma jarayonlarini yara-tish,

qo’llash va aniqlashning tizimli metodi (YUNESKO).

Pedagogik texnologiya pedagogik maqsadlarga erishish uchun

foydalaniladigan barcha shaxsiy, instrumentli va metodologik vositalarning tizimli

yig’indisini va amal qilish tartibini bildiradi (M.V.Klarin).

Pedagogik texnologiya bu-so’zsiz rioya qilish eng yuqori natijani

kafolatlaydigan ko’rsatmalar emas, balki qonuniyatlar bo’lib, ularning amaliy

ahamiyatidan iborat (V.Yu. Pityukov).

Pedagogik texnologiya — bu tizimli fikr yuritish usulini pedagogikaga

singdirish, boshqacha qilib aytganda, pedagogik jarayonni muayyan bir tizimga

keltirishdir (Sakomoto).

Pedagogik texnologiyaning mohiyati didaktik maqsad, talab etilgan

o’zlashtirish darajasiga erishishdan iborat bo’lib, uni tatbiq etishni hisobga olgan

holda ta’lim jarayonini ilgaridan loyihalashtirishda namoyon bo’ladi (U.

Nishonaliev).

Pedagogik texnologiya — bu o’qituvchi (tarbiyachi)ning o’qitish (tarbiya)

vositalari yordamida o’quvchi (talaba)larga muayyan sharoit va ketma -ketlikda

ta’sir ko’rsatish va bu faoliyat mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan shaxs

sifatlarini shakllantirish jarayonidir (N.Saydahmedov).

Pedagogik texnologiya — bu jamiyat ehtiyojidan kelib chiqib, shaxsning

oldindan belgilangan ijtimoiy sifatla-rini samarali shakllantiruvchi va aniq

maqsadga yo’naltirilgan o’quv jarayonini tizim sifatida qarab, uni tashkil

etuvchilar, ya’ni o’qituvchi (pedagog)ning o’qitish vositalari yordamida tahsil

oluvchilarga ma’lum bir sharoitda muayyan ketma-ketlikda ko’rsatgan ta’sirini va

ta’lim natijasini nazorat jarayonida baholab beruvchi texnologiyalashgan ta’limiy

tadbirdir (B.Ziyomuhamedov).

Pedagogik texnologiya bu — ob’ektiv, moddiy jarayon. Agar biz o’quv-

tarbiya jarayonidan uning ob’ektiv, moddiy (substantsiyalik) jihatini ajrata olsak,

24

shunda biz texno-logiyaga, eng kamida uning tafsilotiga ega bo’lamiz (V.K.

Dyachenko).

Pedagogik texnologiya — bu o’qitishga o’ziga xos yangicha (innovatsion)

yondashuvdir. U pedagogikadagi ijtimoiy-muhandislik tafakkurining ifodalanishi,

texnokratik ilmiy rngning pedagogika sohasiga ko’chirilgan tasviri, ta’lim

jarayonining muayyan standartlashuvi hisoblanadi (B.L. Farberman).

Pedagogik texnologiya turli mualliflar (manbalar) ning barcha ta’riflari

mazmunini o’zida mujassam etuvchi umumlashtirishdan iborat (G.K.Selevko).

Yuqorida keltirilgan ayrim ta’riflarning o’zaro har xilligidan ko’rinadiki,

pedagogik texnologiya tushunchasi ko’p qirrali bo’lib, unga pedagogik, psixologik,

didaktik, tashkiliy, iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik va boshqa nuqtai nazarlardan

yondashish mumkin.

Hozirgi ta’lim-tarbiya sohasida keng rivojlanib borayotgan yo’nalishlardan

biri zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo’llashdan iborat.

Ma’lumki, ta’lim – tarbiya jarayoni katta avlod tomonidan o’z bilim va

tajribalarini o’sib kelayotgan avlodga o’rgatishdan iborat bo’lib, bu jarayonda

asosan inson hayoti uchun zarur axborotlarni avloddan avlodga uzatish amalga

oshiriladi.

Insoniyat hayoti axborotlar bilan chambarchas bog’liq. Boshqacha aytganda,

insonning har bir harakati axborot olish yoki uzatish yoki undan foydalanish yoki

uni o’rganish, o’zlashtirish, saqlash va boyitishdan iborat.

Pedagogik texnologiya-ta’lim metodlari, usullari, yo’llari hamda tarbiyaviy

vositalar yig’indisi; u pedagogik jarayonning tashkiliy -usubiy vositalari

majmuidir.

Pedagogik texnologiya - bu o’z oldiga ta’lim shakllarini optimallashtirish

vazifasini qo’yuvchi, butun o’qitish va bilimlarni o’zlashtirish jarayonini texnik

resurslar va odamlarning o’zaro munosabatlarini hisobga olgan holda yaratish,

qo’llash va aniqlashning tizimli metodidir.

25

Pedagogik texnologiya - ma’lumotlarni o’zlashtirish uchun qulay shakl va

usulda uzatish va o’zlashtirish jarayonidan iborat.

Demak, pedagogik texnologiya-insonga (ta’lim - tarbiya oluvchiga) oldindan

belgilangan maqsad bo’yicha ta’sir o’tkazish faoliyatidan iborat.

Pedagogik texnologiya o’quvchini mustaqil o’qishga, bilim olishga,

fikrlashga o’rgatishni kafolatlaydigan jarayondir.

Pedagogik texnologiya jarayonida o’qituvchi rahbarligida o’quvchi mustaqil

ravishda bilim oladi, o’rganadi, o’zlashtiradi.

Bu faoliyatni amalga oshirish uni tashkil qilish, olib borish,

takomillashtirish, tahlil qilish, tadqiq qilish, qiyoslash, umumlashtirish, hulosa

chiqarish, boshqarish, nazorat, baholash kabi jarayonlarni o’z ichiga oladi.

Bu faoliyat boshqa hamma faoliyatlarga xos bo’lgan belgilarga ega bo’lib,

avvalo jarayon ko’rinishida amalga oshiriladi va shu ko’rinishda mavjud bo’ladi.

Shu bilan birga bu jarayon o’ziga xos qonuniyatlarga ega bo’lib, bu qonuniyatlarni

insoniyat tomonidan o’rganish davom etmoqda.

II bob

Boshlang`ich sinf ona tili darslarida ilg`or pedagogik texnologiyalardan

foydalanish yo`llari

2.1. Ona tili darslarida interfaol metodlarni qo`llash yo`llari.

Boshlang’ich ta’lim jarayoni bolaning mantiqiy tafakkur qila olish

salohiyati, aqliy rivojlanishi, dunyoqarashi, kommunikativ savodxonligi va o’z-

o’zini anglash salohiyatini shakllantirishga,jismonan sog’lom bo’lishga moddiy

borliq go’zalliklarini his eta olishgab, go’zallik va nafosatdan zavqlana olish,

milliy urf-odatlarni o’zida singdirish va ardoqlash, ularga rioya qilishga o’rgatadi.

26

Bu o`rinda ona tili darslarining ham o`rni katta. Bu darslarda ta’limjarayonida

qo`llanilayotgan interfaol metodlardan foydalanish yaxshi samara beradi.

Interfaol metod-ta’lim jarayonida o’quvchilar hamda o’qituvchi o’rtasidagi

faollikni oshirish orqali o’quvchilarning bilimlarni o’zlashtirishini faollashtirish,

shax-siy sifatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Interfaol metodlarni qo’llash dars

samaradorligini oshirishga yordam beradi. Interfaol ta’limning asosiy mezonlari:

norasmiy bahs-munozaralar- o’tkazish, o’quv materialini erkin bayon etish va

ifodalash imkoniyati, o’quvchilar tashabbus ko’rsatishlariga imkoniyatlar

yaratilishi, kichik guruh, katta guruh, sinf jamoasi bo’lib ishlash uchun topshiriqlar

berish, yozma ishlar bajarish va boshqa metodlardan iborat bo’lib, ular ta’lim-

tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirishda o’ziga xos ahamiyatga ega.

Hozirda ta’lim metodlarini takomillashtirish sohasidagi asosiy

yo’nalishlardan biri interfaol ta’lim va tarbiya usullarini joriy qilishdan iborat.

Barcha fan o’qituvchilari dars mashg’ulotlari jarayonida interfaol usullardan

borgan sari kengroq foydalanmoqdalar.

Interfaol usullarni qo’llash natijasida o’quvchilarning mustaqil fikrlash,

tahlil qilish, xulosalar chiqarish, o’z fikrini bayon qilish, uni asoslagan holda

himoya qila bilish, sog’lom muloqot, munozara, bahs olib borish ko’nik-malari

shakllanib, rivojlanib boradi.

Bu masalada amerikalik psixolog va pedagog B.Blum bilish va emotsional

sohalardagi pedagogik maqsadlarning taksonomiyasini yaratgan. Uni Blum

taksonomiyasi deb nomlanadi. (Taksonomiya — borliqning murakkab tuzilgan

sohalarini tasniflash va sistemalashtirish nazariyasi). U tafakkurni bilish

qobiliyatlari rivojlanishiga muvofiq ravishdagi oltita darajaga ajratdi.

Unga ko’ra tafakkurning rivojlanishi bilish, tushunish, qo’llash, tahlil,

umumlashtirish, baholash darajalarida bo’ladi. Shu har bir daraja quyidagi belgilar

hamda har bir darajaga muvofiq fe’llar namunalari bilan ham ifodalanadi,

jumladan:

27

Bilish-dastlabki tafakkur darajasi bo’lib, bunda o’quvchi atamalarni ayta

oladi, aniq qoidalar, tushunchalar, faktlar va shu kabilarni biladi. Bu tafakkur

darajasiga muvofiq fe’llar namunalari: qaytara bilish, mustah-kamlay olish,

axborotni yetkaza olish, aytib bera olish, yozish, ifodalay olish, farqlash, taniy

olish, gapirib berish, takrorlash.

Tushunish darajasidagi tafakkurga ega bo’lganda esa, o’quvchi faktlar,

qoidalar, sxema, jadvallarni tushunadi.

Interfaol usullar ko’p turli bo’lib ularning hammasi ham har qanday

progressiv usullar kabi eng avvalo, o’qituvchidan mashg’ulot oldidan katta

tayyorgarlik ko’rishni talab qiladi.

Boshlang’ich sinf ona tili darslarida foydalanish mumkin bo’lgan interfaol

metodlar xususida to’xtalamiz.

Ma’lumki, 3-4-sinflarda ona tili o`quv dasturiga ko`ra “ So’z turkumlari “

bo’limini o’rganiladi. Bu bo`lim materiallarini o`rganishda “ Aqliy hujum “

metodidan foydalanish o’quvchilarning keng va har tomonlama erkin fikr yuritish

ko’nikmalarini hosil qilishga yordam beradi.

“ Aqliy hujum “ metodida quyidagi qoidalarga amal qilish talab etiladi:

1. O’quvchilarni o’rtaga tashlangan muammo doirasida fikr yuritishga

undash, ularning mantiqiy fikrlarini bildirishga erishish.

2. Har bir o’quvchi tomonidan bildirilayotgan fikrlarni rag’batlantirib

boorish.

3. Har bir o’quvchining javobini doskaga yozib borish.

4. Aytilgan fikrlarga shu jarayonda tushuntirish berilmaydi.

5. Aytilgan fikrlarni muhokama qilishga va tanqid qilishga yo’l

qo’yilmaydi.

6. Takliflar tugaguncha doskaga yozib borilaveradi.

“Aqliy hujum “ uchun tanlangan muammo butun sinf jamoasiga yakka

tartibda bajarishga yoki juftliklarga ajratilib bajarishga, kichik guruhlar o’rtasida

bajarishga mo’ljallanadi. “Aqliy hujum”da har qanday savol o’rtaga

28

tashlanavermaydi, u o’quvchilarni fikrlashga undaydigan, masalaga turlicha

yondashishni taqozo etadigan, keng fikr yuritish mumkin bo’lgan savollar bo’lishi

kerak.

3-4- sinfda “So’z turkumlari” bo`limi o’rganilayotganda quyidagi kabi

savollardan foydalanish mumkin:

1. So’zlar nima uchun turkumlarga bo’linadi?

2. Ot qanday qo’shimchalar bilan qo’llanadi?

3. Egalik qo’shimchalari va ularning vazifasi nima?

4. Kelishik qo’shimchalari vaular qanday vazifa bajaradi?

5. Sifat va ot turkumining o’zaro qanday bog’liqligi bor?

6. Ot bilan fe’lning o’zaro qanday bog’liqligi bor?

7. Fe’llardagi zamon qo’shimchalari qanday ma’nolarni bildiradi?

8. Fe’llardagi shaxs-son qo’shimchalari qanday ma’nolarni bildiradi?

va hokazo.

1- savolda o’quvchilar quyidagi javoblari bilan qatnashadilar:

- So’zlar turli ma’nolarni bildiradi.

- Ayrim so’zlar narsa ma’nosini bildiradi.

- Ba’zi so’zlar shaxs ma’nosini bildiradi.

- So’zlar harakat ma’nosini ham bildiradi.

- So’zlar belgi ma’nolarini bildiradi.

- So’zlarni ma’nolariga ko’ra turlarga bo’lib o’rgansak oson bo’ladi.

4- sinfda 2- savolga quyidagicha javob berdilar:

- Otlar ko’plik qo’shimchasini oladi.

- Otlar – lar qo’shimchasini oladi.

- Otlar ot yasovchi qo’shimchalarni oladi.

- Otlar – chi qo’shimchasini oladi.

- Otlar – dosh qo’shimchasini oladi va hokazo.

Otlarning egalik qo’shimchasi ( -im,- ing, -si,- imiz,- ingiz,- lari) qo’llangan

holatlari, otlarning kelishik qo’shimchalari bilan ishlatilgan holatlari gaplar

29

tarkibida ko’rsatildi va so’roqlari yordamida otlar aniqlatildi. O’quvchilarda “

Aqliy hujum” orqali “Otlar yana boshqa qo’shimchalar bilan ham qo’llanar ekan.

Ular qanday qo’shimchalar ekan?- degan qiziqish paydo bo’ldi.

Shundan so’ng ularga quyidagi savollar berildi:

- Otlar oladigan qo’shimchalar haqida qanday ma’lumotlarni bilar edingiz?

-Ot oladigan qaysi qo’shimchalarni bilmas ekansiz? Ularni bilishni

xohlaysizmi?

Ko’rinib turibdiki, o’qituvchining savoli – o’quvchilar bilish qobiliyatlarini

boshqarish vositasi. Savollar qaysi ma’noda yoki vaziyatda qo’llanishiga qarab,

o’quvchilarni ilgarilab borishga, bilimlar sari intilishga undaydi, ularni fikrlash

darajasini oshiradi. O’quvchilar “ Aqliy hujum” orqali fikrlarning qadr –

qimmatini, umumiy tushunish va tasavvurni rivojlantirishga o’z hissasini

qo’shishini anglab boradilar.

Boshlang’ich sinf ona tili darslarida qo’llaniladigan interfaol usullardan biri

“ Klaster” usulidir. Klaster so’zi bog’lam ma’nosini bildiradi.Klasterlardan

darsning da’vat, anglash va fikrlar bosqichlarida foydalanish mumkin. Bu metod

turli xil g’oyalar o’rtasidagi aloqalar tog’risida fikrlash imkoniyatini beruvchi

tuzilma. Bu metod mavzuning o’quvchilar tomonidan puxta o’zlashtirilishini

ta’minlaydi. “ Klaster” metodidan o’quvchilar bilan yakka tartibda ishlash va

guruh-guruh bo’lib ishlashda foydalanish mumkin.

Mazkur metod o’rganilayotgan til hodisasini umumlashtirish va ular

o’rtasidagi aloqalarni toppish imkoniyatini yaratadi. “Klaster” da sinf yozuv

doskasiga yoki katta varaqqa kalit so’zlar, so’z birikmalari yoki gaplar yoziladi va

kalit so’zlar til hodisasining aloqadorligiga qarab bog’lab boriladi. Klaster

tuzishda, agar u doska yoki katta varaqda sinf jamoasi bilan bajarilayotgan bo’lsa,

barcha o’quvchilarning ishtirok etishi shart.

Masalan, so’z turkumlarini o’rganishda tarmoqlash usulidan foydalanilganda

o’quvchilarda darsga bo’lgan qiziqishi kuchayadi. Tarmoqlash usulidan 3- sinfda

30

“So’z turkumi” tushunchasini hosil qilishda foydalanish mumkin. Bunda

o’quvchilarga quyidagi savolni beriladi:

- So’zlarni ma’nolariga ko’ra qanday turlarga bo’lib o’rganiladi?

Ularning javobini doskaga yozib boriladi.

So`zlar

Kim? So`rogiga

Nima ? So`rog`iiga

Qanday? So`rog`iga

Shundan so’ng shaxs va narsa bildirgan so’zlar ot; belgi bildirgan so’zlar

sifat; harakat bildirgan so’zlar fe’l; miqdor bildirgan so’zlar son degan atama bilan

tanishtirildi va yuqoridagi so’zlar tarmoqqa kiritildi.

-Oylang ot, sifat, fe’l, sonni bitta so’z bilan nima deb nomlash mumkin?

So’z turkumlari mavzusi bo’yicha klaster tuzishdan mavzuni o’rganmasdan

oldin foydalanish o’quvchilarni yangicha fikr yuritishga undaydi. Metodist olimlar

31

aytganidek, klasterni mavzuni o’rganishni boshlash jarayonida tuzish “ bilimlarga

yetib borish strategiyasi” ekanini isbotlaydi.

4- sinfda “ So’z turkumlari” bo’limi yuzasidan umumlashtiruvchi takrorlash

darsida “Zig- zag” metodi ham yaxshi samara berdi. Sinf jamoasini kichik

guruhlarga bo’ldik. Har bir jamoada oltitadan o’quvchi bo’ldi, har bir guruhda

boshqaruvchi belgilandi. U jamoasi tomonidan aytilgan fikrlarni to’ldiradi va

sistemaga soladi. Guruhlarga ajratishda rangli doirachalardan foydalandik. Bir

xildagi doiracha olgan bolalar bir stol atrofida birlashdilar. Bunda kuchlarning teng

bo’lishiga e’tibor berdik.

1- guruh uchun.

1. 4- sinfda qaysi so’z turkumlarini o’rgandingiz?

2. Ot so’z turkumidagi so’zlarga qaysi qo’shimchalar qo’shiladi? Otga

qo’shiladigan qo’shimchalarning vazifalarini ayting.

2- guruh uchun.

1. 4- sinfda qaysi so’z turkumlarini o’rgandingiz?

2. Otning belgilarini bildiradigan so’z turkumi qaysi?U otning qanday

belgilarini bildiradi?

3- guruh uchun.

1. 4- sinfda qaysi so’z turkumlarini o’rgandingiz?

2. Ot , sifat, fe’l yasovchi qo’shimchalarni klasterda ifodalang va

ularni misollar bilan tushuntiring.

4- guruh uchun.

1. 4- sinfda qaysi so’z turkumlarini o’rgandingiz?

2. Ot, sifat, fe’l yasovchi qo’shimchalarni klasterda ifodalang va ularni

misollar

bilan tushuntiring.

5- guruh uchun.

1. 4- sinfda qaysi so’z turkumlarini o’rgandingiz?

32

2. Son so’z turkumining xususiyatlarini klasterda ifodalang. Sonlar nimaning

miqdori va tartibini bildiradi?

O’quvchilarning jamoasi vazifani bajarib bo’lishgach, guruhlar almashtirildi,

ya’ni boshqaruvchi guruhidagi o’quvchilarni ikkita va bitta qilib boshqa guruhlarga

tarqatdi.

Yangi tuzilgan jamoada har bir guruh vakili tartib bilan o’z bilganlarini

boshqalarga tushuntirib berdi. Shundan so’ng o’rganilganlar yuzasidan taqdimot

bo’ldi.

O’qituvchi savollar yordamida sinf o’quvchilarining bilimlarini aniqlaydi.

O’quvchilar tuzgan klasterlarini kalit so’zlarning ma’no va xususiyatlarini izohlab

beradi.

O’quvchilarning nazariy bilimlarini amalga tadbiq etish ko’nikmalarini

aniqlash uchun mashqlar bajariladi. Bunda ham mustaqil ish metodidan foydalanib,

har bir guruh uchun alohida topshiriqlar beriladi.

1-guruh uchun topshiriq. ” O’qish kitobi” dagi Sh. Sa’dullaning ”

Laqma it” asaridan kim?, nima? so’rog’iga javob bo’lgan so’zlarni aniqlab

jadvalga joylang. Ularning imlosini esingizda tuting. Namuna:

Asar nomi Kim? Nima? Yozuvchi Kasb nomi Daraxt Gul Hayvon

1.”Laqma it”

Shukur Sa’dulla

It, kuchuk, Moshxon, echki, sigir, govmush, Olaqashqa, xo`roz, tovuq, kurka, o`rdak

33

2- guruh uchun topshiriq. ” O’qish kitobida” dagi Abdulla Oripovning ”

Dehqonbobo va o’n uch bolakay” qissasi asaridan (4- sinf) fe’llarni topib, alifbo

tartibida yozing.

Boshqa guruhlar uchun ham shu xildagi topshiriqlar beriladi.

Bu metod o’quvchilarni jamoa bo’lib ishlash ko’nikmasining shakllanishiga,

vaqtning tejalishiga yordam berdi.

So’z turkumlarini o’rganishda ” Qora quti” metodidan ham foydalandik.

Bunda o’quvchilar juft bo’lib ishladilar. Har bir juftlikka ” Ot, sifat, fe’l, son

turkumining moniyatini yorituvchi tayanch so’zlar, raqamlar, belgilarni

kartochkalarga qayd eting” topshirig’i berildi.Ular turli grammatik belgilar,

sxemalar, raqmlar yozilgan kartochkalar tayyorladilar. O’quvchilar hamkorlikda

bajargan ishlardan (kartochkalardan) namunalar keltiramiz:

1- kartochka. Chiziqlar o’rniga mos so’zlarni qo’yib gap tuzing.Tuzgan gapingizdagi

so’zlarning turkumini aniqlang.( kartochkada chiziqlar beriladi)

2- kartochka. O’zak so’z yasovchi qo’shimcha so’z o’zgartiruvchi qo’shimchalarga mos

so’z toping . Uning turkumini aniqlang.

3- kartochka. Berilgan tayanch so’zlar yordamida rasmdan foydalanib ” Ikki do’st”

mavzusida hikoya tuzing.

4- kartochka. 2, 2006,4, 7, 8, 11- raqamlarini harfiy ifodalar bilan yozib, o’zingizning

hayotingiz bilan bog’liq matn tuzing va yozing.

5- kartochka.

To’lqinli chiziq, bitta to’g’ri chiziq, ikki to’g’ri chiziq belgilar bo’yicha gap

tuzing.

So’z turkumlarini o’rganishda ”Beshinchisi (oltinchisi, yettinchisi) ortiqcha”

metodidan ham foydalanish mumkin. Buni biz ” Ortiqchasini ajrat” degan topshiriq

34

bilan berdik. O’quvchilarga bir turkumdagi so’zlar ichiga boshqa turkumga doir

so’zlar arlashtirib berildi. O’quvchilar ular ichidan boshqa turkumdagi so’zlarni

ajratib olishdi va nima uchun ajratib olish sababiui izohlab berishadi. Bu uslni biz

nkartochkalar yordamida va kompyuterda bajartirdik. Ortiqchasini ajratishgandan

so’ng mavzuga taalluqli so’zlarni husnixat bilan daftarlariga yozdirdik.

Berilgan topshiriqlardan namunalar keltiramiz:

Otlar ichidan ortiqchasini ajrat.

Daraxt, suv, osmon, ko’k, mard, kamalak, yomg’ir, tiniq.

Sifatlar ichidan ortiqchasini ajrat.

Baland, keng, choynak, piyola, tor, katta, past, cho’mich, kapkir, kichik.

Fe’llar ichidan ortiqchasini ajrat.

Yuvindi, tebrandi, yugurdi, dutor, rubob, chrchadi, yangradi.

Ma’lumki, savod o’rgatish jarayonida o’quvchilar tovush, bo’g’in, so’z va

gaplarni grafik ifodalar ostida anglab, tushunib boradilar.

Ona tili darsliklarida ham grafik ifodalardan foydalaniladi. Masalan, 1-

sinfda ayrim harflar imlosi katakchalar ifodasidan joy nomlarini topib

qo’llashda(124- mashq), topishmoq she’rning javobi o’rnida (128- mashq) belgi

bildirgan so’zlarni gap mazmuniga mos va o’rinli qo’llashga o’rgatishda (139-

142- mashq) gap mazmuniga mos harakat bildirgan so’zlarni qo’yishda (182-

mashq), narsa va harakatni bildirgan so’zlardan gap mazmuniga mosini tanlashga

o’rgatishda (170- mashq) to’g’ri chiziq ifodasidan foydalanilgan.

2- sinf ” Ona tili” darsligida ayrim harflar imlosida grafik belgi sifatida

nuqta belgisidan , krossvorddan, shaxs va narsa nomini, belgini, sanoq va tartibni,

harakatni bildirgan, so’zlarni gap mazmuniga mosini tanlab qo’yishda uch nuqta

belgisidan foydalanilgan.

3- sinfda ” Ona tili” darsligida so’z tarkibini o’rganishda, otning ma’no

turlarini o’rganishda, gap bo’laklarining bog’lanishida grafik tasvirdan

foydalanilgan.

4- sinf ”Ona tili” darsligida ham shu kabi grafik tasvirlar qo’llangan.

35

Yuqoridagi tahlil shuni ko’rsatadiki, ona tili darsliklarida grafik tasvirlardan

grammatik qoidasini anglatishdagina foydalanilgan. Lekin bu grafik tasvirlarda

maqsadga yo’naltirilgan holda izchil rivojlantiruvchi tamoyil nazrada tutilmagan.

Grafik tasvirlar boshlang’ich sinf o’quvchilarining mavhum tafakkurini

o’stirishda juda qo’l kelishi bilan birga, o’quvchining tilning yozma shaklini

egallashga bo’lgan qiziqishini oshiradi, tilning bir butun qoliplangan sistema

ekanini anglashlarini ta’minlaydi. Ayniqsa, o’zlashtirishi qiyin o’quvchilarga katta

metodik yordam bo’ladi. Grafik tasvir ijodiy xarakterda bo’lsa, ular

o’quvchilarning ijodiy fikrlashlarini rivojlantiradi, aktivlashtiradi. Topshiriqni

bajarishda o’z kuchiga ishonchni paydo qiladi. Grafik tasvirlardan foydalanishni

to’g’ri yo’lga qo’yishda ona tili ta limi oldida turgan masalalar sifatida

quyidagilarni ko’rsatish mumkin:

Birinchidan, grafik tasvirlarning turini belgilab olish;

Ikkinchidan, grafik tasvirlarning grammatik mavzular bo’yicha izchil

tizimini ishlab chiqish;

Uchinchidan, grafik tasvirlardan ta’lim jarayonining qaysi bosqichida

foydalanish zarurligini belgilab olish;

To’rtinchidan, grafik tasvirlardan foydalanish usulini ishlab chiqish.

Hozirgi kunda grafik tasvirlardan tovush ifodasi bo’lgan katakcha , bo’g’in

ifodasini, so’z ifodasi, o’zak, qo’shimchalar ifodasi, gap ifodasi,gap bo’laklari

ifodasi mavjud.

Ko’rinadiki, grafik tasvirlardan ona tilidan o’rganiladigan barcha

mavzularda foydalanish mumkin. Buning uchun grafik tasvirning izchil sistemasini

ishlab chiqish lozim. Ishlab chiqilayotgan grafik tasvirli topshiriqlar ko’zlangan

ta’limiy maqsadga yo’naltiriladi. Grafik tasvirlari yangi nazariy qoidani

o’rganishda, mustahkamlashda qo’llab ko’rdik. Ular mavzuni yaxshi

o’zlashtirishlariga katta yordam berdi.

Masalan, 4- sinfda ot turkumini o’rganish jarayonida asosiy ta’limiy maqsad

o’quvchilarning ot turkumiga oid so’zlarni o’z so’ziga aylantirish, ularning

36

grammatik shakllaridan nutqda to’g’ri foydalanishga o’rgatish bo’ldi.Buning

uchun quyidagi tizimdagi grafik tasvirlardan foydalanildi:

1. Yil fasllarining nomi, harakati, belgisi ham adashdi.Sxemalariga qarab, kim birinchi ularni tartiblashtiradi?

Oppoq, yoz, yog’adi, qish, kuz, bahor, muzlaydi, ko’karadi, yashil, isiydi,

issiq, sarg’ayadi, to’kiladi, sariq.

2. O’zingizga yoqqan fasl haqida matn tuzib yozing. ( o’quvchilarga matn sxemasi berilishi mumkin) Kim sxemalarni tez to’ldiradi?

Yil qaysi fasl bilan boshlanadi?

Qishda qushlar qayoqqa uchib ketadi?

So’zlardan sxemaga mos gap tuzing. (Sxemalar tavsiya etiladi)

Qor, qish, oppoq, oq, choyshabga, yerni, o’ragan, keldi.

Gapni birikmalarga ajrating.

Rasmlarni kuzating. Ularni biror tartibda qo’ying. Ulardan bir voqeani

ifodalovchi hikoya tuzish mumkin bo’lsin.Ikkala guruhga bir xil rasmlar beriladi.

Hikoya yuzasidan grammatik topshiriqlar ham beriladi. Ularning ijodiy ishlari

taqqoslanadi va baholanadi.

“Kim ko’p so’z tuzadi?“ o’yini. Kartochkalarga bosma harflar tarqoqlikda

yozib qo’yiladi. O’quvchilar shu harflar ishtirok etgan so’z tuzadilar. Bu o’yin

kompyuter dasturiga ham kiritilishi mumkin.

1. Berilgan harflar ishtirokida otlar tuzib yozing.

2. Berilgan harflar ishtirokida sifatlar tuzib yozing.

3. Berilgan harflar ishtirokida fe’llar tuzib yozing.

4. Berilgan harflar ishtirokida turli turkumga oid so’zlar tuzib yozing.

Kartochkalardan namunalar:

T X N O A B L K I U

37

Tuzilgan so’zlar: Non, nok, ota, ona, bola, kaklik, kakku, tulki, ukki, tok,

bobo, aka, uka, xon va hokazo.Bu o’yin bajarilgach, Grammatik mavzu bilan

bog’liq topshiriqlar beriladi.Masalan, tuzgan so’zlaringizga so’roq bering. Ularni

ma’nosiga ko’ra turlarga ajrating.

“Grammatik topishmoqlarni topish“ o’yini. Grammatik topishmoqlar

o’rganilayotgan mavzular bilan bog’liq bo’ladi. Bunday topishmoqlardan darsda

motiv yaratishda, ya’ni o’quvchilarni yangi mavzuni o’rganishga qiziqish

uyg’otishda, ularni harakatga keltirishda foydalanish yaxshi natija beradi. Quyida

so’z turkumlariga doir Grammatik topishmoqlardan namunalar keltiramiz.

- dosh yasovchi qo’shimcha,

Deb javob berdi Sobir.

So’z o’zgartuvchilarni

Bilarkan Abduqodir.

Bunga ta’rif ber endi,

Jim o’tirgan Bahodir.

Nomi aytilgan o’quvchi ot yasovchi va otlarga qo’shiladigan so’z

o’zgartiruvchi qo’shimchalarga ta’rif beradi.

Atash bor ma’nosida

Bosh harf bor imlosida.

Qaramoqda, qaramoqda,

Barmoqda ham bormoqda.

Qaysi so’z ot, qaysi fe’l?

Kim topsa to’g’ri javob,

Shu bola hozirjavob.

Qoning, noning, taraning,

Kitobing, sening tuning.

Qaratqich kelishikning

Qo’shimchasi qaysi – ning?

38

O’yin diktant. Diktant o’quvchilarni savodxonlikka o’rgatishda va imloviy

savodxonligini aniqlashda qo’llaniladigan ta’limiy yozma ish turlaridan biridir.Ona

tili darslarida diktantni o’yin shaklida tashkil etish ham mumkin.O’yin diktantni

“ Kim ko’p eslab qoladi ?” deb nomlagan holda o’tkazish mumkin.Bu

diktantning maqsadi xotirani ishga solish va imloviy ko’nikmalarni

shakllantirishdir.

Bunda o’qituvchi har bir gapni bir marta o’qiydi. O’quvchilar yodida

qolganlarini yozadi.O’qituvchi bir oz pauzadan so’ng ikkinchi gapni o’qiydi

O’yin – diktantning materiali sifatida so’z olinishi ham mumkin. Unda ham

o’qituvchi 3 ta so’zni birdaniga o’qiydi va 10 – 15 soniya pauza qilinadi.O’quvchi

eslab qolganini yozadi. Keyin yana uch so’z o’qib beriladi. Bunday tipdagi o’yin

lug’at diktantiga 1 – sinfda 5 – 8, 2 – sinfda 8 – 10, 3 – sinfda 10 – 12, 4 –sinfda 12

– 15 so’z olinadi.

Diktant yozib bo’lingach, har bir o’quvchi diktantidagi so’zlar sonini

sanaydi.

O’qituvchi oldindan diktantning to’liq matnini yozib, ustini bekitib qo’ygan

bo’ladi.O’quvchilar diktantini tekshirayotganda uning ustini ochib qo’yadi.

O’quvchilarning bahosi tushirib qoldirgan so’zlar soniga qarab pasaytiriladi.

O’quvchilar diktantni yozib bo’lishgach, o’rganilgan mavzulardan kelib

chiqib topshiriqlar berilishi mumkin. Masalan, “ So’zlardagi unlilarning tagiga

chizing “, “ Ajratib ko’rsatilgan so’zga ma’nodosh so’z toping “, “ Shu so’zlar

ishtirokida gap tuzing “, “ Gap tuzing va tuzgan gaplaringizning bosh va ikkinchi

darajali bo’laklarini aniqlang, tagiga tegishlicha chizing “ kabi.

Dastlabki paytlarda ohangdosh so’zlardan foydalanish lozim ( ustun, tutun,

osmon, somon kabi ). Bu o’yinni dastlabki paytlarda “ Eslab qol “ deb nomlash

mumkin.

39

Diktant yuzasidan o’quvchilar bilan quyidagi savollar asosida suhbat

o’tkazish mimkin. Inson qancha so’zni xotirada saqlab qola oladi ? Nima uchun

birov so’zlarni ko’p eslab qoladi, boshqa birovlar kam so’zni eslab qoladi.

Suhbatdan so’ng o’quvchilarga ko’cha, daryo, shahar, kishilarning ismi,

badiiy asar nomlarini eslab qolishga harakat qilishlari aytildi.Shundan so’ng

o’quvchilarning o’zlari bu diktantni yozdirishni talab qila boshlaydilar.

Ko`rinadiki, boshlang`ich sinf ona tili darslarida turli xil interfaol

metodlardan unumli foydalanish mumkin bo`ladi. Bularning barchasi darsning

samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.

2.2. Ona tili darslarida modulli texnologiyadan foydalanish.

Zamonaviy ta`limni tashkil etishga qo`yiladigan muhim talablardan biri

ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga

erishishdir. Qisqa vaqt ichida muayyan nazari bilimlarni o`quvchilarga yetkazib

berish ularda ma`lum faoliyat yuzasidan ko`nikma va malakalarni hosil qilish,

shuningdek ta`lim oluvchilar faoliyatini nazorat qilishda pedagogik texnologiyalar

muhim sanaladi.

O`qituvchilar o`z ish faoliyatini quyidagi texnologik jarayonga

bo`ysundirishlari kerak: tartibga solish, bir tizimga keltirish, ilgaridan

loyihalashtirilgan ta`lim jarayonini bosqichma-bosqich amaliyotga joriy etish.

Ta`lim texnologiyasi tushunchasi- ta`lim metodiga erishish, ya`ni ilgaridan

loyihalashtirilgan ta`lim jarayonini yaxlit tizim asosida bosqichma-bosqich

amaliyotga joriy etish va shu maqsadga ta`lim jarayonini boshqarishni ifodalaydi.

Pedagogik texnologiyaning mohiyati didaktik maqsad, talab etilgan

o`zlashtirish darajasiga erishish va uni tadbiq etishni hisobga olgan holda ta`lim

jarayonini boshqarishni ifodalaydi.

Pedagogik texnologiyaning mohiyati didaktik maqsad, talab etilgan

o`zlashtirish darajasiga erishish va uni tadbiq etishni hisobga olgan holda ta`lim

jarayonini ilgaridan loyihalashtirishda namoyon bo`ladi.

40

O`quvchining faoliyat ko`rsatishga yo`naltirilgan, darsning metodik

ishlanmasidan farqli o`laroq ta`limning pedagogik texnologiyasi ta`im

oluvchi(o`quvchi)larga yo`naltirilgan bo`lib bolalarning shaxs hamda o`qituvchi

bilan birgalikdagi faoliyatini hisobga olgan holda, o`quv materiallarini

o`zlashtirishga qaratiladi.

Pedagogik texnologiyaning markaziy muammosi o`quvchi shaxsini

rivojlantirish orqali ta`lim maqsadiga erishishni ta`minlashdan iborat.

Pedagogik texnologiyaning tamoyillari quyidagilardir: kafolatlangan

yakuniy natija , ta`limning samaradorligi, teskari aloqaning mavjudligi ta`lim

maqsadning aniq shakllanganligi. U yoki bu pedagogik texnologiyaning tanlash

rejalashtirilgan dars va mashg`ulotda qaysi darajadagi bilim va ko`nikmalarini

o`zlashtirish nazarda tutilganligiga bog`liqdir.

Boshlang`ich sinf ona tili darslarida qo`llaniladigan texnologiyalardan biri

modulli o`qitish texnologiyasi hisoblanadi. Modulli o`qitish texnologiyasiga

o`tishda quyidagi maqsadlar ko`zlanadi.

- O`qitishning (fanlar orasida va fanning ichida) uzluksizligini

ta`minlash;

- O`qitishni individuallashtirish;

- O`quv materiallarini mustaqil o`zlashtirish uchun yetarli sharoit

yaratish;

- O`qitishni jadallashtirish;

- Fanni samarali o`zlashtirishga erishish.

Ko`rinadiki, modulli o`qitishda o`quvchilarni o`z qobiliyatiga ko`ra, bilim

olishi uchun to`la zarur shart-sharoitlar yaratiladi.

O`qitishning modul tizimiga o`tish samaradorligi quyidagi omillarga bog`liq

bo`ladi:

-o`quv muassasasining moddiy-texnikaviy bazasi darajasi;

- o`qituvchilarning malakaviy darajasi;

- o`quvchilarning tayyorgarlik darajasi;

41

- ko`zlangan natijalar bahosi;

- didaktik materiallar ishlab chiqish;

- natijalarning tahlili va modullarini optimallashtirish;

Har qaysi modul bo`yicha quyidagi materiallar tayyorlanadi:

- O`quvchilarni bilimini nazorat qilish uchun testlar;

- Individual ishlar uchun topshiriqlar;

- Mustaqil ishlar uchun topshiriqlar;

- O`quv uslubiy tarqatish materiallar.

Modul o`qitish fanning asosiy masalalari bo`yicha umumlashtirilgan

axborotlar beruvchi muammoli va yo`riqli darslar o`tilishini taqozo etadi. Darslar

o`quvchilarning ijodiy qobiliyatini rivojlantirishga qaratilmog`i lozim.

Bunda materialning o`zlashtirish samaradorligi oshadi, chunki:

- Modulning pirovard maqsadi tushunib yetiladi;

- O`quv materialining elementlari orasidagi bog`lanishlar va uning

o`tishlari yaqqol ko`rsatiladi;

- Asosiy jihatlari ajratib ko`rsatiladi;

- O`quv materialining (modulning) butun hajmi o`quvchining ko`z

oldida gavdalanadi.

Modul tizimida o`quv materialining mazmunini strukturalashda eng avvalo

informatsiyani “siqish” vazifasi ko`zlanadi.

Modulli ta`lim o`qitish texnologiyasining eng asosiy negizi- bu o`qituvchi va

o`quvchining belgilangan maqsaddan kafolatlangan natijaga hamkorlikda

erishishlari uchun tanlangan texnologiya tushuniladi. O`qitish jarayonida maqsad

bo`yicha kafolatlangan natijaga erishishida qo`llaniladigan har bir modul

o`qituvchi va o`quvchi o`rtasida hamkorlik faoliyatini tashkil eta olsa, o`quv

jarayonida o`quvchilar mustaqil fikrlay olsalar, ijodiy ishlay olsalar, izlansalar,

tahlil eta olsalar, o`zlari xulosa chiqara olsalar, o`zlariga , guruhga, guruh ularga

baho bera olsa, o`qituvchi ularning bunday faoliyatlari uchun imkoniyat va sharoit

yarata olsa o`qitish jarayonining asosi hisoblanadi. Har bir dars, mavzuning o`ziga

42

xos modulli texnologiyasi bo`lib, u o`quvchining ehtiyojidan kelib chiqqan holda

bir maqsadga yo`naltirilgan , oldindan loyihalshtirilgan va kafolatlangan natija,

berishishiga qaratilgan pedagogik jarayondir.

Modulli ta’limning asosiy mohiyati, o�quvchilar modul dasturlari

ustida mustaqil ishlab, ilm olishda belgilangan maqsadga erishadilar.

Modul dasturlari ta’lim- tarbiyaviy jihatlarni e’tiborga olgan holda,

mavzuning maqsadini dars davomida mustaqil bajaradigan topshiriqlar

asosida aks ettiradigan ko�rsatmalar majmuidir.

Modul dasturlari - dars matni yoki o�qituvchlar tomonidan o�quv

materiallarni rejalashtirish emas, balki o�quvchilarning maskur

mavzuni mustaqil va ijodiy o�rganish bo�yicha o�quv faoliyat

dasturidir. Modul dasturlari o�qituvchilar tomonidan tuzilib , unda

modulning didaktik maqsadi, mavzuni o�rganish bosqichlari,

o�quvchilar tomonidan bajariladigan o�quv faoliyati elementlari,

ularning bilimni nazorat qilish yo�llari ketma – ket bayon etiladi.

O�qituvchi modul dasturlarini tuzishda va undan ta’lim

jarayonida foydanlnishda quyidagilarga e`tibor berishi zarur:

1 . O�quv materiallarini tanlash.

O�quvchilarga mustaqil o�zlashtirish uchun tavsiya etiladigan

o�quv materiali qisman tanish va ular uddalay oladigan bo�lishlari

kerak .

2 . Vaqtni tejash . O�quvchilar o�quv materiallarni

dasturda belgilangan vaqt doirasida egallab olishlariga erishish

zarur.

3 . O�quvchilarda mustaqil va ijodiy ishlash ko�nikmalarni

hosil qilish. O�qituvchi o�quvchilarni modul dasturlari bilan

ishlashga yo�llashdan avval ularda darslik va boshqa manbalar

ustida mustaqil ishlash ko�nikmasi shakllanganligiga ishonch hosil

qilish kerak.

43

Bunda o�qituvchi o�rganilishi lozim bo�lgan o�quv

materiallarni ikki qismga ajratadi. Birinchi qismini o�qituvchi

rahbarligida o�quvchilar ijodiy va mustaqil o�zlashtiradilar , ikkinchi

qismni mustaqil bajaradilar.

4 . O�quvchilar bilimini nazorat qilish. O�qituvchi modul

dasturlari qo�llaniladigan darslari uchun o�tgan mavzulari yuzasidan

test savollari tayyorlaydi va dastlabki joriy nazorat o�tkazadi .

Shuningdek , yangi mavzu bo�yicha test savollarini tayyorlaydi va

o�quvchilar bilimini aniqlaydi.

Bundan tashqari modul dasturlaridan o�rin olgan har bir

topshiriq yuzasidan bolalar bilimlarini aniqlash uchun o�quvchilar o�z

– o�zini va o�zaro nazoratni amalga oshiradilar. O�qituvchi reyting

tizimi bo�yicha maskur darsga ajratilgan balldan kelib chiqib, baholash

mezonini va har bir nazorat uchun ballarni aniqlashi zarur.

Modul dasturlari mazmuni va mohiyatiga ko�ra

o�quvchilarning individual ishlashga, ikkita o�quvchi hamkorlikda

ishlashga, kichik guruhlar hamkorlikda ishlashga mo�jallangan modul

bo�lishi mumkin.

O�quvchilarning individual ishlashlariga mo�jallangan modul

dasturlari har bir o�quvchining qiziqishi, ehtiyoji, bilim saviyasini

orttirish, o�zlashtirish darajasini aniqlash, kitob ustida mustaqil va

ijodiy ishlash ko�nikmalarni rivojlantirishni nazarda tutsa, kichik

guruhlar uchun mo�jallangan modul dasturlari yuqorida qayd etilgan

omillar bilan bir qatorda o�quvchilar o�rtasida o�zaro muloqot,

hamkorlik, yordamini vujudga keltirish, o�quvchilarning bir – birlari

o�rtasida o�zaro nazoratni amalga oshirishni ko�zda tutadi .

Kichik guruhlarda uchun tuzilgan modul dasturlaridan

foydalanishda ikki xil yondashish mumkin:

1 . Musobaqa usuli.

44

O�qituvchi o�quvchilarni teng sonli guruhlarga ajratadi.

Modul dasturini tarqatib, guruhdagi o�quvchilar faoliyatini modul

dasturidan o�rin olgan topshiriqlarni bajarishga yo�llaydi. Har bir

topshiriq bajarilgandan so�ng , bahs- munozara , savol – javob, musobaqa

tarzida o�tkaziladi. Guruhlar o�rtasida g�oliblar aniqlanadi. Har bir

guruhdagi o�quvchilar o�z faoliyatlarini o�rtoqlarining fikrini hisobga

olgan holda baholaydi.

2 . Kichik maslahatchilar usuli .

O�qituvchi o�quvchilarni teng sonli 5 – 6 kichik guruhlarga

ajratadi. Har bir guruhga kichik maslahat beruvchilarni tayyorlaydi .

Kichik maslahatchilar guruhidagi o�quvchilarning faoliyatni

nazorat qiladi, tegishli hollarda o�zaro yordam yushtiradi. Topshiriqlar

asosida savol – javoblar o�tkazadi. Kichik guruhlardagi o�quvchilar

faoliyati o�zaro nazorat orqali baholanadi.

Modulli darsni quyidagicha o�tkazish tavsiya etiladi:

I . Tashkiliy qism.

II . O�tgan mavzular yuzasidan o�quvchilar bilimini test savollari

yordamida aniqlash va baholash ( dastlabki joriy nazorat ).

III. O�tgan mavzuni yakunlash .

IV. Yangi mavzuning bayoni:

a) yangi mavzu bo�yicha tuzilgan modul dasturni tarqatish va

o�quvchilarni modulning didaktik maqsadi bilan tanishtirish.

b) o�quvchilarni yakka yoki kichik guruhlar tartibida modul

dasturidagi topshiriqlarni bajarishga yo�llash;

d) har bir o�quv faoliyat elementi topshiriqlarning to�liq

bajarilishini nazorat qilish, tegishli ko�rsatmalar berish;

e) har bir o�quv faoliyat elementi yakunida savol – javob va

munozara o�tkazish.

45

V. Yangi mavzu yuzasidan test savollari yordamida

o�quvchilar bilimini aniqlash :

a) o�z – ozini nazorat;

b) o�zaro nazorat;

d) o�qituvchi nazorati.

VI. Darsni umumiy yakunlash.

Bu reja bo`yicha ona tili darslarida ham modulli texnologiyani qo`llash

maqsadga muvofiqdir. Masalan, 2-sinfda “Shaxs va narsani bildirgan so`zlar”

mavzusi o`rganiladi. Bunda o`quvchilar kim? yoki nima? so`rog`iga javob

bo`1adigan so`zlar haqida tushuncha beriladi. Bu mavzu 3-sinfda ot so`z turkumini

o`rganish uchun tayyorgarlik bo`ladi.

2-sinfda shu mavzuni o`rganish darsida modulli o`qitishdan foydalanish dars

samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Darsning moduli quyidagicha bo`ladi.

Darsning mavzusi. Shaxs va narsani bildirgan so'zlar

Darsning maqsadi . O'quvchilarga shaxs va narsa bildirgan so'zlar haqida

bilim berish, o'z fikrlarini aniq, to'g'ri va ifodali bayon etishga

o'rgatish.husnixat bilan yozish ko'nikmalarini shakllantirish

Dars turi. Yangi bilim beruvchi dars.

Dars jihozi. Kartochkalar, testlar, rangli rasmlar

Modulning didaktik maqsadi.O'quvchilarning kichik guruhlarda

hamkorlikda mustaqil ishlash, so'zlarni ma'nosiga ko'ra farqlash va guruhlash

ko'nikmalarini shakllantirish shaxs va narsani bildirgan so'zlarning to'g'ri talaffuzi

va imlosini o'zlashtirishlarini ta'minlash.

Modul namunasi № O'quvchilar o'zlashtirishi lozim bo'lgan

o'quv materialiga oid topshiriqlar

Topshiriqlarni

bajarishlari

uchun ko'rsatmalar

Baho

46

1-

O'FE

Maqsad.O'quvchilaming so'z ma'nolari

haqidagi tushunchalarini aniqlash, Yangi

mavzuni o'rganishga qiziqish uyg'otish

Metod.Mustaqil ish, Savol-topshiriqlar.

1.Uyda tuzib kelgan matningizni o'qing.

So'roqlar o'miga qanday ma'nodagi so'zlarni

qo'ydingiz?

2.0smondagi sayyoralar nomini yozing.

Namuna. Quyosh,...

3. Quyidagi so'zlarni jadvalga guruhlab

joylang. Er, dehqon, chumoli, o'rmaladi, tindi,

yomg'ir, chopdi.

Bajarish yo'lini

oldin bilib oling.

O'qituvchi o'rida

tushuntirib

beradi

| Kim? Nima? | Nima qiidi?| 4. Yuqoridagi so'zlar ishtirokida gaplar

fuzing. 90-mashqni ichingizda o'qing Savol-

topshiriqlami kichik guruhlarga bo'linib

bajaring. Topshiriqlaming javobini aniq qilib

ayting.

2-

O'FE

Maqsad.Shaxs bildirgan so'zlar haqida

bilim hosil qilish.

Metod. Muammoli yarim izlanishli.

Topshiriq.

1. She'rni ifodali o'qing.

2. She'r matnidagi kishilarning

ismini daftaringizga yozing.

3. Shu so'zlarga qanday so'roq

beriladi o'ylang, ular nimani bildiryapti?

4. Ulug' so'zini qaysi so'zlar bilan

almashtirish mumkin?

5. Sig'ingan, qo'msab so'zlarining

ma'nosini Izohlashga harakat qiling.

91-mashq matnini ifodali o'qishga

tayyorlaning.

So'zlarni husnixat

bilan yozing.

3- Maqsad. Narsani bildirgan so'zlar haqida

47

O'FE bilim hosi! qilish.

Metod. Muammoli yarim izlanishli

metod.

Topshiriq:

1. 92-mashq shartini tushuntirib bering.

2. 92-mashqdan ajratib ko'rsatilgan

so'zlarga oid so'zlami

aniqlab, jadvalga joylang:

Qush.gul, sabzavot

3. Qush nomlariga so'roq Bering.

O'ylang, ularni nimani

bildiryapti?

4. Gul nomlariga so'roq bering. O'ylang,

ular nimani bildiryapti?

5. Sabzavot nomlariga so'roq bering.

Ular nimani bildiryapti?

92-mashqdagi so'zlami iciiingizda

o'qing.

4-

0'FE

Maqsad. O'quvchilami o'rganganlari

asosida bilimlarini

To'rtburchak

umumlashtirish va xulosalashga

o'rgatish.

ichida berilgan

Metod. Suhbat. Xulosalami

Savollar. o'qing.

Siz yozgan va o'qigan so'zlar qanday

so'roqlarga javob bo'ladi?

Savollami

«Kim?» so'rog'iga javob bo'lgan so'zlar

nimani bildiradi?

diqqat bilan

«Nima?» so'rog'iga javob bo'lgan so'zlar

nimani bildiradi?

tinglang.

Demak.so'zlar nimalarga nom bo'lar

ekan?

Savollarga

qisqa va aniq

javob bering

48

Maqsad. O'quvchilami shaxs va narsani

bildirgan so'zlar

92- mashq

5-

O'FE

bo'yicha olgan bilimlarini

mustahkamlash.

Shartini

Metod. Topshiriq.Suhbat va mustaqil ish

metodi.

Ichingizda

1.92- mashq shartini tushuntirib bering. o'qing.

2. She'rni ifodali o'qing. She'rni ifodali

3.Ajratib ko'rsatilgan so'zlarga so'roq

bering. Ular nimani

qilib o'qishga

bildiryapti? tayyolaning.

4. Mitti, oshiyon so'zlariga ma'nodosh

so'z toping.

Kim ko'p qush

5. Talimiy o'yin . va gul nomini

1) qushlar va gullami ikki guruhga

ajrating;

bilishini hisobga

2) qush rasmini qo'lingizga olib , uning

nomini ayting;

olib boring va

3) gul rasmini qo'lingizga olib, uning

nomini ayting.

uni qanday

6. Test echish. rag'batlantirish

- Shaxs nomlari berilgan qatorni

belgilang.

kerak deb

A. Mirzo Bobur o'ylaysiz?

B.qushcha

- Narsani bildirgan so'zlar hatorini

belgilang.

A. Tuma

B. AmirTemur

O'quvchilarga dasrni tashkil etishdan oldin modul darsi yuzasidan quyidagi

kabi ko'rsatmalar berildi:

49

Mazkur modul birinchi va ikkinchi guruh uchun ham tavsiya etiladi. Dars

topshiriqlaridan o'quvchilarning saviyasiga, bilimlarni o'zlashtira olish darajasiga

qarab foydalaniladi. Ayrim topshiriqlar hobiliyatli o'quvchilarga berilishi mumkin.

Birinchi sinfdan o'quvchilar modul usulida mustaqil ishlashga o'rgatib

borilsa, keyingi sinflarda ham shu kabi darslarni tashkil etish osonlashadi, chunki

o'quvchilarda bu haqida ko'nikmalar hosil bo'lib boradi. O'qituvchi dars davomida

dam olish daqiqalari uyushtirishi lozim.

Ta'limiy o'yin uyushtirilganda ikkala guruhdan ikkitadan o'quvchi chiqib,

qush va gul rasmlarini istagancha oladi va guruhi bilan maslahatlashib, ularning

nomlarini aytadi.

Testlar o'quvchilarning imkoniyatiga qarab ko'paytirilishi yoki

murakkablashtirilishi mumkin.Test har bir o'quvchi uchun alohida tayyolansa,

maqsadga muvofiq bo'ladi.

2-sinfda so`zlar ma’nolariga ko`ra kim?, nima? qanday?, nima qildi?

So`rog`iga javob bo`lgan so`zlar guruhiga ajratilib o`rgatiladi. Bular keyinchalik

o`rganiladigan ot, sifat, fe’l so`z turkumini o`rganishga o`quvchilarni tayyorlaydi.