STAÑE, KONCEPT I PERSPEKTIVE ZAÅTITE PRIRODNOG DOBRA ...

JUL–OKTOBAR, 2006. 165

UDK 630*507Struøni rad

STAÑE, KONCEPT I PERSPEKTIVE ZAÅTITE PRIRODNOG DOBRA „LOJANIK“

KOD MATARUÅKE BAÑE

DRAGANA OSTOJIÕDRAGANA PETRAÅ

Izvod: Lojanik je retko nalaziåte paleobotaniøkog karaktera sa fosilnim osta-cima silifikovanog (okameñanog) drveta. Kao lokalitet impresivne geoloåkepojave, Lojanik je zaåtiõen pre viåe od øetiri decenije, po osnovu Zakona o zaå-titi prirode, na predlog Republiøkog zavoda za zaåtitu prirode. S obzirom dauÿiva status nauøno prirodnog rezervata, na prostoru Lojanika, pored osnovnihprirodnih vrednosti i specifiønosti sadrÿanih u jedinstvu bio-geodiverziteta,mogu se prouøavati svi aspekti tehnokompleksa neolita i starijeg gvozdenog doba.U radu su prikazani rezultati prouøavaña koji su obavçeni u ciçu revizije zaåti-õenog prirodnog dobra. Poseban akcenat posveõen je vegetacijskim karakteristi-kama jer se na lokalitetu sreõe jedinstvena prirodna pojava okarakterisana kaookameñena åuma.

Kçuøne reøi: Lojanik, petrificirana (okameñena) åuma, nauøno prirodni rezer-vat prirode, koncept zaåtite.

STATE, CONCEPT AND PROTECTION PROSPECTS OF THE PROTECTED AREA LOJANIK NEAR MATARUÅKA BANJA

Abstract: Lojanik is a rare site of paleobotanic character with fossil residues of silicified(petrified) wood. Being the locality of impressive geological phenomenon, Lojanik was pro-tected more than four decades ago by the Law on Nature Protection, proposed by the RepublicInstitute of Nature Protection. As Lojanik has the status of the scientific nature reserve, inaddition to the basic natural values and specificities contained in the unity of bio- and geo-diversity, it enables the study of all aspects of the techno-complex of Neolith and the olderIron Age. This paper presents the results of the study aimed at the revision of the protectedarea. Special emphasis is focused on the vegetation characteristics, because this locality isdistinguished by a unique natural phenomenon characterised as the petrified forest.

Key words: Lojanik, petrified forest, scientific-natural nature reserve, protection concept.

1. UVOD

Brdo Lojanik, nadomak Mataruåke bañe, specifiøno je prirodno do-bro na øijem prostoru se nalaze ostaci okameñene åume. Iako je pod zaå-titom gotovo viåe od øetiri decenije, malo je poznato nauønoj i struønojjavnosti. Poøetkom devedesetih godina lokalitet Lojanik potvræen je ikao arheoloåko nalaziåte od strane Narodnog muzeja u Kraçevu. Tada jena prostoru Lojanika identifikovano desetak kruÿno-ovalnih udubçe-ña sa nalazima stotine okresanih i cepanih sirovina koje predstavçaju

Dr Dragana Ostojiõ, savetnik, Dragana Petraå, dipl. prostorni planer,Zavod za zaåtitu prirode Srbije, Beograd.

166 „[UMARSTVO” 3

tipiøan prateõi materijal u rudarskim kopovima. Otuda se za Lojanik ve-zuju i daleki poøeci organizovanog rudarstva u Srbiji.

Dosadaåña istraÿivaña zaåtiõenog prostora Lojanika odnosila suse na utvræivañe hemijske, anatomske i mineraloåke kompozicije okame-ñenog drveta. Hemijske analize (Jok si mo viõ V. et all., 1997) pokazale suvisok sadrÿaj SiO2 u fosilnom drvetu koji je verovatno posledica terci-jarne vulkanske aktivnosti, odnosno dejstva vruõih silicijumskih izvorana organsku materiju drveta. Anatomskim istraÿivañima dokazano je dapetrificirani delovi drveta odgovaraju stukturi øetinara, taønije jeli(Abies sp.). Poreæeñe veliøine traheida fosilnih jela i traheida danaå-ñih jela pokazuje da se evolucijom veliøina traheida smañuje. Minero-loåkom analizom je utvræeno da se okameñeni delovi sastoje od opala iminerala gline.

Dosadaåñi rezultati istraÿivaña petrifikovanog drveõa ukazujuda se radi o veoma interesantnom paleontoloåkom objektu koji bi treba-lo da bude predmet detaçnijih istraÿivaña paleobotaniøara. S obziromda se danaåñi biçni pokrivaø Lojanika bitno razlikuje od onog iz vre-mena petrifikacije, za potpuno tumaøeñe karaktera i obima promena ko-je su se desile u vegetacijskom pokrivaøu od tercijera do danas, neophod-no je utvrditi åto potpuniji floristiøki sastav petrifikovanih vrstai pokuåati uraditi rekonstrukciju nekadaåñe vegetacije na ovom loka-litetu.

Zavod za zaåtitu prirode Srbije, u skladu sa svojim zakonskim ov-laåõeñima u ciçu oøuvaña biodiverziteta i geodiverziteta, obavio jeneophodna istraÿivaña i predloÿio proåireñe granica zaåtiõenog dobra.

Slika 1 - Izgled uzviåeña Lojanik sa severa Figure 1 – View of the hill Lojanik from the north

2. OBJEKAT ISTRAŸIVAÑA, MATERIJAL I METOD RADA

Na obodnim brdsko-planinskim delovima Mataruåke bañe, na desnojobali reke Ibra, u mozaiøno rasporeæenim kompleksima listopadnihhrastovih i bukovih åuma na serpentinitima, nalazi se brdo Lojanik(334 m n.v.) Okruÿeno je Kremeñaøkim i Lojaniøkim potokom, a u pod-noÿju, na povråini od 5-6 ha, nalaze se ostaci okameñene (petrificira-ne) åume u stadijumu opala. Lokalitet predstavça jedno od veoma retkihnalaziåta paleobotaniøkog karaktera kod nas. Istovremeno, Lojanik je


i prvi praistorijski rudnik opala na centralnom Balkanu sa indikativ-nom produkcijom okresanog kamena koja nedvosmisleno pokazuje rudarskiaspekt nalaziåta. Zbog izuzetno retkog prirodnog fenomena u Srbiji,Lojanik je 1963. god. proglaåen za nauøno istraÿivaøki rezervat sa stro-gim reÿimom zaåtite. Dosta kasnije, 1989 god, Lojanik je registrovan ikao arheoloåko nalaziåte.

U okviru redovne Revizije zaåtiõenih prirodnih dobara, struøni sarad-nici Zavoda za zaåtitu prirode Srbije obavili su istraÿivaña na podruøjujugozapadne Srbije, opåtine Kraçevo, u pomenutom nauøno istraÿivaøkomrezervatu. Prouøavaña su imala za ciç da se retka prirodna pojava u vidu"okameñene åume", zabeleÿena i zaåtiõena na brdu Lojanik pre 43 godine,prostorno utvdi, a pojedini delovi prirodnog kompleksa detaçno prouøe .

Slika 2 - Uzorak silifikovane grane drvetai povråinski nalaz

Figure 2 – Specimen of the silicified tree branch and surface finding

3. REZULTATI ISTRAŸIVAÑA – POLOŸAJ I OPÅTE KARAKTERISTIKE ÅIREG PODRUØJA LOJANIKA

Lojanik se nalazi na severnim padinama Stolova u podibarskoj mikrore-giji, 8 km jugozapadno od Kraçeva. Okruÿen je ograncima åumovitih planina -Stolovi (1375 m), Troglav (1209 m) i Øemerno (1579 m). Severno od Lojanika suobronci Kotlenika i Glediõkih planina, a izmeæu je Doñegruÿanska udolina.Od zapada prema istoku pruÿaju se delovi Starovlaåkih planina (Radoøelo,Øemerno, Troglav i deo Jelice), a na istoku su ogranci Kopaonika (obronciŸeçina, Studene i Ravne planine, Stolova i Goøa).

Predeone karakteristike zaåtiõenog prirodnog dobra Lojanik upotpuñu-je dolina reke Ibra i Mataruåka baña. Dolina Ibra je bila srediåte prvesredñovekovne srpske drÿave, o øemu svedoøe utvræeña i zaduÿbine: manastirŸiøa (XIII vek), ugledno duhovno srediåte srpskog naroda, zaduÿbina kraçaStefana Prvovenøanog (svega 3 km udaçen od bañe); sredñovekovni grad Mag-liõ (20 km od bañe) koji je dugo predstavçao najvaÿnije strateåko uporiåteseverne granice, a naroøito u vreme åireña srpske sredñovekovne drÿave najug, prema vizantijskim oblastima; Çubostiña (41 km od bañe); manastir Stu-denica - zaduÿbina Stefana Nemañe iz 1185. godine (udaçena od bañe 60 km). Ublizini su Bogutovaøka i Vrñaøka baña.


4. KLIMATSKE KARAKTERISTIKE

Prema klimatskoj reonizaciji, teritorija na kojoj se nalazi Prirodnodobro Lojanik odlikuje se klimom koja ima najizrazitije kontinentalne ka-rakteristike. Sredña godiåña temperatura iznosi 11,20, sa proseønom am-plitudom od 22,50. Prvi jeseñi mrazevi poøiñu krajem oktobra, a posledñiproleõni, krajem aprila meseca. Duÿina bez mraznog perioda iznosi 175 da-na. Mraznih dana u toku godine ima 82,9, a ledenih 19,9 dana. Proseøna godiå-ña koliøina padavina iznosi 745 mm. Raspored proseønih meseønih padavinaza period januar-mart iznosi 141 mm, za period april-jun iznosi 239 mm jul-septembar iznosi 180 mm, i za period oktobar-decembar 191 mm.

Sredña godiåña relativna vlaÿnost iznosi 78,2%, a najveõa je u zim-skim mesecima. Sredña godiåña vrednost suåe je 38, s tim åto je najma-ña u periodu juli-septembar, kada dolazi do pojave suånog perioda. Jednaod karakteristika pluviometrijskog reÿima u ovom delu Srbije su jakipçuskovi. Maksimalne dnevne koliøine padavina ponekada prevazilazesredñe meseøne, åto uveõava ugroÿenost od erozije. Najøeåõi vetrovi uovoj oblasti su jugoistoønog i istoønog pravca, potom severozapadni i za-padni, dok su severni vetrovi jako retki. Mataruåku bañu åtite od ve-trova sa juÿne i istoøne strane Stolovi, a sa zapadne i jugozapadne ogran-ci Troglava i Øemerna. Zahvaçujuõi ovome, øestina i jaøina vetrova su zaoko 60% mañi nego u Kraçevu.

Pregled opåtih klimatskih prilika ukazuje na postupnost tempera-turnog toka, åto olakåava aklimatizaciju prema temperaturnim ekstre-mima. Ovakve termiøke prilike i poveõana vlaÿnost vazduha rezultat suuticaja biçnog sveta. Specifiønu pogodnost klime predstavçaju, u tokuletñeg perioda, sveÿe noõi åto je veoma znaøajno za prijatan boravak tu-rista i bañskih bolesnika.

5. GEOLOÅKE KARAKTERISTIKE

U geoloåkom smislu, åiri prostor Mataruåke bañe i Lojanika, kaonalaziåte fosilne flore i odlomaka neogenih vrsta drveõa, pripadaKraçevaøkoj depresiji izgraæenoj od velike mase ultrabaziønih magma-tita, veõinom harcburgitskog tipa (Mar ko viõ, B., et all., 1963) .Formi-rañe ove depresije vezuje se za ulogu gravitacionih raseda orijentisanihpo parketnom sistemu. Mlaæe neogene sedimente predstavçaju konglome-rati, peåøari, glinci, laporci koji se øesto smeñuju u slojevima, a me-stimice se javçaju i kreøñaci.

Lokalitet je razvijen na kontaku serpentinita/harcburgita i bazal-nih konglomerata u kojima su naæeni silifikovani ostaci stabala øeti-nara i belogorice.

6. VEGETACIJSKE KARAKTERISTIKE

Iako je prostor Lojanika postao zaåtiõeno prirodno dobro zbog ret-kog i jedinstvenog nalaziåta oøuvanih petrificiranih (okameñenih)fosilnih ostataka, mahom øetinarskog drveta, danaåñu vegetaciju ovogpredela øine kserofilne åume kitñaka Quercetum montanum i kserome-


zofilne åume kitñaka i cera Quercetum petreae-cerris, rasprostrañeneizmeæu klimazonalnih åuma sladuna i cera Quercetum frainetto-cerris inajniÿeg pojasa bukve Fagetum submontanum. Vegetacijska slika uskogzaåtiõenog dela Lojanika u mnogome se ne razlikuje u odnosu na åiri re-gion ovog dela Srbije. Naime, kao najzastupçeniji tip vegetacije javçase åuma kitñaka i cera Quercetum petreaa-cerris (Quercetum cerris querce-tosum petreaae), koja øini prelaz izmeæu monodominantnih kitñakovihåuma brdskog regiona Quercetum montanum i åuma sladuna i cera Querce-tum frainetto-cerris.

Staniåta ovih åuma su na glavicama i grebenima toplih ekspozicijana strmim nagibima, na silikatnoj podlozi i skeletnim kiselim smeæimzemçiåtima, zbog øega su izloÿena spirañu zemçiåta, åto uz mali sk-lop svetloçubivog kitñaka i oskudnu steçu dovodi do degradacije. Spratdrveõa je prekinut, a øini ga kitñak sa stablimiønim uøeåõem vrsta kaoåto su: Quercus cerris (cer), Fraxinus ornus (crni jasen), Tilia argentea (sre-brna lipa), Acer campestre (klen), Carpinus betulus (grab), Prunus avium(divça treåña). Sprat ÿbuña odsustvuje ili je floristiøki siromaåan.Obiøno ga izgraæuju Cornus mas (dren), Juniperus communis (kleka), Crata-egus monogyna (glog), Prunus spinosa (trñina), Corylus avellana (leska) idr. Sprat ÿbuña naroøito odsustvuje u delu zaåtiõenog prostora gde senalaze bivåa pozajmiåta i otvoreni profili sa okameñenim ostacima.Tada se kao diferencijalne vrste u spratu prizemne flore javçaju: Digi-talis ambiqua (naprstak), Sedum maximum (bobovñak), Luzula luzuloides(mislinica), Lembotropis nigricans (zanovet), mestimiøno mahovine, i øe-sto upadçivi facijesi sa Poa nemoralis (livadarka).

Takoæe, na zaåtiõenom prostoru Lojanika, na toplim ekspozicijamaveõih nagiba, na humusno silikatnim do lesiviranim zemçiåtima, razvi-jene su øiste sastojine åuma hrasta kitñaka na serpentinitu (Quercetummontanum serpentinicum). One za ovo podruøje predstavçaju posebnu vege-tacijsku i floristiøku vrednost. Sastojine ovih åuma su sredñe sklop-çene, priliøno oøuvane, øesto jednodobne sa spratom drveõa koji iskçu-øivo gradi kitñak. Stabla su zrela i imaju zavidnu tehniøku vrednost.Sprat ÿbuña je slabo razvijen. U prizemnom spratu, zbog heliofitnostikitñaka, javça se veõi broj vrsta: Rosa arvensis (poçska divça ruÿa), Ge-nista ovata (ÿutilovka), Lathyrus niger (grahor), Lathyrus venetus (crvenikukaviøin hleb), Campanula persicifolia (dobrodeva), Helleborus odorus(kukurek), Tanacetum corymbosum (ivañska ruÿa), Festuca heterophylla(vlasuça), Hieracium sp.(zeøja loboda), Festuca montana (vijuk), Poa nemo-ralis, Dactylis glomerata (oåtrica, pasji zub), Brachypodium silvaticum (pa-sjaøa), Cruciata glabra, Stellaria holostea (miåjakiña), Veronica chamaedrys(zmijina trava) i mnoge druge. Pored åuma kitñaka na serpentinitima,na jaøim grebenima i veõim nagibima razvijena je tipiøna åuma kitñaka(Quercetum montanum). Po svom poloÿaju izloÿena je spirañu zemçiåta,pogotovu ako je intenzivnijim seøama previåe razbijenog sklopa. Do brzedegradacije ovog tipa åuma dolazi i uzajamnim delovañem zooantropo-genih faktora i uslova staniåta. Sklop se proreæuje, stabla kitñaka sesuåe od vrha, erozija zemçiåta se poveõava, a u posledñim stadijumimazeçasti pokrivaø skoro da nestaje. Na zaåtiõenom prostoru, pored izda-


naøkih hrastovih i bukovih åuma, zapaÿa se prisustvo i krajñe degradi-ranih åuma. Ñihovo uøeåõe najizraÿenije je u klisuri Lojaniøkog poto-ka gde se javçaju kao meæustadijumi u obliku åikara kada dominiraju vr-ste: Fraxinus ornus (crni jasen), Juniperus communis (kleka), Cotinus cog-gygria (ruj) i dr. Na padinama nadomak potoka, koji su pod siparima idrobinama, pojavçuju se jaruÿaste erozije na kojima rastu facijesi buja-di (Pteridium aquilinum), inaøe karakteristiøne vrste åumskih seøina ierodiranih åumskih povråina.

Posebnu specifiønost i vrednost na zaåtiõenom prostoru Lojanikapredstavçaju male enklave åuma kitñaka i balkanskog kitñaka na ser-pentinitu Quercetum petraeae-daleschampii serpentinicum. Po ekoloåko-floristiøkim karakteristikama kitñakove åume na serpentinitu bli-ske su borovim åumama na serpentinitu, zbog øega su i izdvojene u poseb-nu svezu Orno-Quercion serpentinicum. Balkanski kitñak, pored obiønogkitñaka, u ovim åumama se pojavçuje kao ravnopravni edifikator kadaga prati øitav niz karakteristiønih vrsta za borove åume na serpenti-nitu: Juniperus oxycedrus (kleka), Daphne blagayana (jeremiøak), Hellebo-rus serbicus (kukurek), Potentilla alba (petoprstica), Pedicularis heterodonta(uåçivac), Sesleria serbica (øeåçica) i dr. Pored vrsta karakteristiø-nih za borove åume, u ovim kserotermnim zajednicama javçaju se i brojnevrste åuma iz reda Quercetalia pubescentis, kao åto su Prunus mahaleb (ra-åeçka), Ostrya carpinifolia (crni grab), Fraxinus ornus (crni jasen), Sorbustorminalis (brekiña), Chamaecytisus hirsutus, Genista ovata (ÿutilovka) idr.

Lojanik obiluje siparskim povråinama koje su poprimile trajni ka-rakter usled nekontrolisane øiste seøe sopstvenika åuma ili besprav-nog otvaraña pozajmiåta za petrificirane ostatake drveta. Izvan pozaj-miåta nalaze se saøuvane obrasle povråine åuma sladuna i cera sa maho-vinama Musco-Quercetum frainetto-cerris (Slav., 1974) B. Jov. 1988., koje sudegradacioni stadijumi klimazonalne åume sladuna i cera. Odlikuje ihsiromaåan sprat drveõa sa malim dimenzijama (visine stabala ispod 10m, preønik ispod 30 cm), dok u prizemnom spratu dominiraju mahovine.Od drveõa sreõu se Quercus frainetto (sladun), Quercus cerris (cer), Acercampestre (klen), Fraxinus ornus (crni jasen), Carpinus betulus (grab), Sor-bus torminalis (brekiña), Tilia tomentosa (sitnolisna lipa), Malus silvestris(divça jabuka). U spratu ÿbunova zabeleÿeni su: Rosa canina (divçaruÿa), Lembotropis nigricans (zanovet), Rhamnus cathartica (pasdren), Juni-perus communis (kleka), Prunus spinosa (divça åçiva). U spratu prizemneflore dominiraju mahovine. Cvetnice su malobrojne i retke: Euphorbiacyparissias (vuøji mleøac), Galium mollugo (belo ivañsko cveõe), Dantho-nia calycina (dantovka), Festuca heterophylla (vlasuça), Agrostis vulgaris(bela rosuça), Poa compressa (livadarka), Rubus tomentosus (kupina) i dr.

Potpuno otvorene degradirane povråine na Lojaniku bogate su flo-rom karakteristiønom za serpentinite centralne i delom zapadne Srbi-je: Echium rubrum* (zmijoglavka), Asplenium cuneifolium* (sleznica), Scabi-osa fumarioides* (udovica), Potentilla tommasiniana (petoprstica), Stachysscardica* (Panøiõev øistac), Cytisus procumbens (ÿutilica polegla), Stipanovakii* (koviçe), Koeleria glaucovirens* (ræava trava), Rumex acetosella


(zeøji kiseçak), Aethionema saxatile (biserak), Alyssum murale (ÿumenica)itd. Neke endemiøne i reliktne serpentinofite (obeleÿene zvezdicom)zabeleÿene na ovom lokalitetu, imaju odreæen znaøaj u pogledu oøuvañabiodiverziteta, iako se ne radi o vrstama koje su retke i ograniøene samona ovo podruøje.

Jednom reøju, ukupnu vegetacijsku specifiønost zaåtiõenog prostoraLojanika, kao brdsko-planiske serpentinitske oaze, na kojoj se nalazeostaci okameñene petrificirane åume, predstavçaju mozaiøno raspore-æene liåõarske hrastove kserofilne i kseromezofilne zajednice i ñi-hove sukcesivne faze razvoja u kojima øesto uøeåõe ima balkanski kit-ñak. Postojañe balkanskog kitñaka na istraÿivanom prostoru upuõujena ishodnu vegetaciju iz perioda postglacijalnih borovih faza koje subile i ostale bliske danaåñim åumama borova sa kitñakom na serpenti-nitima.

7. SASTOJINSKO STAÑE ÅUMSKIH EKOSISTEMA

U imovinsko pravnom smislu dosadaåñu zaåtiõenu povråinu na po-druøju Lojanika øine iskçuøivo kompleksi privatnih åuma. U struktur-nom smislu, to su uzgojno zapuåteni, neodrÿavani i naruåeni åumskiekosistemi, odnosno sastojine u kojima su permanentno izvoæene seøe saciçem predhvata na kvalitet. Naruåavañe sastojinskog staña u ovim åu-mama uslovilo je potpuno iåøezavañe mnogih biçnih vrsta, odsustvaprocesa obnavçaña i naruåene ukupne stabilnosti .

Povråina od oko 20 ha na prostoru Lojanika, koja se po obavçenoj re-viziji predlaÿe za zaåtitu, pored privatnih, åuma obuhvatila je i åumeu drÿavnom vlasniåtvu. Prema vaÿeõoj åumskoj podeli, ove åume pripa-daju Doñeibarskom åumskom podruøju unutar G.J. "Stolovi Ibar", kojomgazduje Åumsko gazdinstvo "Stolovi" u Kraçevu.

Zaåtiõena povråina drÿavnih åuma Lojanika, kao buduõeg specijal-nog rezervata prirode paleontoloåkog karaktera, iznosi 10 ha. Zaåti-õena povråina obuhvata termofilne åume kitñaka i cera Quercion pe-traeae-cerris na razliøitim smeæim zemçiåtima. U strukturnom smisluto su øiste izdanaøke, jednodobne, nepotpunog (0,6) do razbijenog sklopasastojine kitñaka. U fazi su razgradñe, starosti oko 55 godina. Stablakitñaka, jedinog edifikatora sprata drveõa, zakrivçena su, sa øistimdeblima od grana i visoko podignutim nepravilno razvijenim kroåñama.Preønik sredñeg sastojinskog stabla iznosi 15 cm, a sredña visina je 11m. Zapremina po hektaru je niska, gotovo zanemarçiva i iznosi 74,9 m3, sazapreminskim prirastom od 2,4 m3 po hektaru. Prema nameni, sastojina uodeleñu br. 1 odseka "a" zbog blizine izvoriåta vodosnabdevaña bañ-skog kompleksa Mataruåke bañe, pripada åumi sa posebnom namenom izaåtitnog je karaktera. Na osnovu vaÿeõih taksacionih podataka za åu-me u drÿavnoj svojini, odnosno za sastojinu kitñaka i cera, moÿe se reõida se radi o nenegovanoj åumi niskog kvaliteta, degradiranoj, sa perma-nentno naruåavanim sastojinskim stañem, usled bespravnih seøa. Loåesastojinsko stañe u delu drÿavne åume, posledica je poloÿaja, jer se radio orografsko-edafski uslovçenim åumama. Stepenu degradacije u veli-


koj meri doprinosi i blizina, tj. okruÿenost drÿavnih enklava åumama uprivatnom vlasniåtvu, øime je smañena pravovremena intervencija øu-varske åumarske sluÿbe.

8. OCENA UGROŸENOSTI PRIRODNOG DOBRA

Na prostoru Lojanika stañe ÿivotne sredine i ñen kvalitet posle-dica su niza faktora, prirodnih i antropogenih, koji su uzajamno isprep-letani i øine ÿivotnu sredinu mañe ili viåe ugroÿenom. Analizom oce-ne staña najvaÿnijih segmenata ÿivotne sredine uoøava se da najveõeuøeåõe u ukupnoj povråini zaåtiõenog prirodnog dobra zauzimaju åume,åto predstavça izvanredan ekoloåki potencijal. Problem su åume uprivatnom vlasniåtvu, koje su u loåem zdravstvenom i sastojinskom sta-ñu zbog nekontrolisane eksploatacije u duÿem vremenskom periodu, åtoje jedan od razloga za pojavu spiraña zemçiåta, stvaraña jaruÿastiherozija i ogoçenih povråina.

Antropogeni uticaji prisutni su na celom zaåtiõenom prirodnomdobru. Øovek je eksploatacijom okameñenog drveta uticao na devastacijuterena, na stvarañe ogoçenih povråina, jaruga i rupa. Uprkos jasnoj za-konskoj odredbi i statusu nalaziåta, zapadna i severna strana brda uniå-tene su modernom eksploatacijom. Kamen je eksploatisan najviåe od on-ih koji su ga koristili za pravçeñe bruseva za oåtreñe kosa. Eksploata-cijom fosilnih ostataka na zaåtiõenom prirodnom dobru ozbiçno suugroÿene prirodne vrednosti, zbog kojih je prirodno dobro Lojanik stav-çeno pod zaåtitu.

Radi oøuvaña ukupnih prirodnih vrednosti, neophodno je neutrali-sati negativne uticaje i uvesti mere aktivne zaåtite.

Slika 3 - Primer moderne eksploatacije – devastacijeFigure 3 – Example of modern exploitation - devastation

9. KONCEPT ZAÅTITE

Podruøje Lojanika poseduje vrednosti koje mu daju svojstvo prirodnogdobra i ispuñava sve uslove za stavçañe pod zaåtitu u skladu sa Zakonomo zaåtiti ÿivotne sredine. Koncept zaåtite, razvoja i ureæeña prirod-


nog dobra odreæuje stepen oøuvanosti prirodnih vrednosti i specifiø-nosti potreba ñihove zaåtite.

Temeçna vrednost rezervata su fosilni ostaci petrificirane åumekoji se bez primene mera aktivne zaåtite ne bi mogli oøuvati, te se kon-cept zaåtite u tom segmentu mora zasnivati na oøuvañu resursa. U skladusa primarnom vrednoåõu rezervata, neophodno je sprovoditi mere kojimaõe se eliminisati ugroÿavajuõi faktori koji direktno ili indirektnoutiøu na koliøinu silifikata na ovim prostorima i na povråinu podåumama. U tom smislu, mere aktivne zaåtite odnose se na sve åumske po-vråine (privatne i drÿavne) za koje se predlaÿe drugi stepen zaåtiteåto podrazumeva ograniøeno i strogo kontrolisano koriåõeñe prirod-nih bogatstava, dok se aktivnosti u prostoru mogu obavçati u meri kojaomoguõava unapreæeñe staña i prezentaciju prirodnog dobra bez posle-dica po ñegove osnovne osobine". ("Sluÿbeni glasnik RS", br. 66/91).

Odrÿiv sistem gazdinskih mera u åumama i na åumskom zeçiåtuzaåtiõenog prostora Lojanika omoguõiõe postepeno vraõañe potencijal-ne vegetacije, obnavçañe procesa pedogeneze uz formirañe zemçiånihslojeva sa pravilnom graæom profila koji pruÿaju veõe ekoloåko - pro-izvodne moguõnosti. Istovremeno, ali dosta sporije, zapoøeõe spontanproces prirodne obnove na delovima otvorenih profila, odnosno biv-åim pozajmiåtima gde se mogu videti ostaci petrificirane åume. Ceosistem mera ima za ciç formirañe postojanih i stabilnih åumskih eko-sistema brdskog regiona kao åuma posebne namene zaåtitnog karaktera uokviru bañskog kompleksa. S obzirom da Lojanik predstavça jedinstvenfenomen paleontoloåkog karaktera, u ciçu prezentacije "okameñene"åume, na centralnom delu zaåtiõenog prirodnog dobra, gde se nalazi naj-veõi otvoreni profil, neophodno je uraditi ñegovo ograæivañe i redov-no sezonsko uklañañe zeçastog pokrivaøa.

Koncept zaåtite, pored aktivnih mera zaåtite, ukçuøuje i odgovara-juõe zabrane kao åto su oåteõivaña i prekopavaña okameñene åume i od-noåeña fosilnih ostataka, eksploataciju sirovina i otvarañu novih po-zajmiåta, odnosno izvoæeñu bilo kakvih zemçanih i drugih radova koji bidoveli u opasnost karakter nalaziåta zbog koga je nalaziåte stavçeno podzaåtitu. Novi koncept zaåtite zaåtiõeno prirodno dobro Lojanik kate-goriåe kao specijalni rezervat prirode od nacionalnog znaøaja.

10. ZAKÇUØCI

• Brdo Lojanik, nadomak Mataruåke bañe, predstavça specifiønoprirodno dobro sa ostacima okameñene åume. Jedno je od veoma retkihnalaziåta paleobotaniøkog karaktera kod nas. Istovremeno, Lojanik jei prvi praistorijski rudnik opala na centralnom Balkanu sa indikativ-nom produkcijom okresanog kamena koja nedvosmisleno pokazuje rudarskiaspekt nalaziåta. Kao redak prirodni fenomen u Srbiji, Lojanik je 1963.god. proglaåen za nauøno istraÿivaøki rezervat sa strogim reÿimomzaåtite. Lojanik je registrovan i kao arheoloåko nalaziåte. Razvijen jena kontaktu serpentinita/harcburgita i bazalnih konglomerata.


• Dosadaåñi rezultati istraÿivaña petrifikovanog drveõa ukazujuda se radi o veoma interesantnom paleontoloåkom objektu sa fosilnimostacima mahom øetinarskih vrsta, koji bi trebalo da budu predmet de-taçnijih istraÿivaña paleobotaniøara. Danaåñi biçni pokrivaø Loja-nika bitno se razlikuje od onog iz vremena petrifikacije. Za potpuno tu-maøeñe karaktera i obima promena u vegetacijskom pokrivaøu koje su sedesile od tercijera do danas, neophodno je utvrditi åto potpuniji flo-ristiøki sastav petrifikovanih vrsta i pokuåati da se napravi rekon-strukcija nekadaåñe vegetacije na ovom lokalitetu.

• Danaåñu vegetaciju ovog predela øine kserofilne åume kitñakaQuercetum montanum i kseromezofilne åume kitñaka i cera Quercetumpetraeae-cerris rasprostrañene izmeæu klimazonalnih åuma sladuna icera Quercetum frainetto-cerris i najniÿeg pojasa bukve Fagetum submontum.Najzastupçeniji tip vegetacije na Lojaniku je åuma kitñaka i cera Quer-cetum petraeae-cerris (Sinonim: Quercetum cerris quercetosum petraeae), kojaøini prelaz izmeæu monodominantnih kitñakovih åuma brdskog regionaQuercetum montanum i åuma sladuna i cera Quercetum frainetto-cerris.

• Posebnu floristiøku vrednost na zaåtiõenom prostoru Lojanikapredstavçaju male enklave åuma kitñaka i balkanskog kitñaka na ser-pentinitu Quercetum petraeae daleschampii serpentinicum. Po ekoloåkimkarakteristikama kitñakove åume na serpentinitu bliske su borovimåumama na serpentinitu.

• Svojevrsnu floristiøku vrednost na Lojaniku predstavçaju i otvo-rene povråine koje su bogate florom karakteristiønom za serpentinitecentralne i delom zapadne Srbije. To su Echium rubrum* (zmijoglavka),Asplenium cuneifolium* (sleznica), Scabiosa fumarioides* (udovica), Poten-tilla tommasiniana (petoprstica), Stachys scardica* (Panøiõev øistac),Cytisus procumbens (ÿutilica polegla), Stipa novaki* (koviçe), Koeleriaglaucovirens* (ræava trava), Rumex acetosella (zeøji kiseçak), Aethionemmasaxatile (biserak), Alyssum murale (ÿumenica) itd. Neke od ñih su ende-miøne i reliktne serpentinofite (obeleÿene zvezdicom) i imaju odre-æen znaøaj u pogledu oøuvaña biodiverziteta.

Rezultati prouøavaña komponenata prirodnog kompleksa zaåtiõe-nog prirodnog dobra Lojanik, valorizovani su novim konceptom zaåtitekoji je struøna osnova za novo proglaåeñe, øime õe Lojanik dobiti statusSpecijalnog rezervata prirode.

LITERATURA

Vojinoviõ, S. (2002): “Bañe i klimatska mesta Srbije”, Beograd – Mladenovac, IPGEO d.o.o

Grupa autora (1996): Prostorni plan Republike Srbije, Planska i analitiøko-doku-mentaciona osnova, Sluÿbeni glasnik sa p.o., Beograd, jun 1996.

Bogosavçeviõ Petroviõ, V. (2004): “Praistorijski rudnici na centralnom Balkanu”,Narodni muzej Kraçevo.

Markoviõ, J. (1980): “Regionalna geografija Jugoslavije”, Beograd.


Draåkoviõ, D., Filipoviõ, V., Radomir Ristiõ R. (1998): “Mataruåka baña 1898-1998”.

Milanoviõ, D. (1973): “Kraçevo i ñegovo uÿe gravitaciono podruøje”, Beograd, 1973.godina

Markoviõ, B., et all. (1968): Osnovna geoloåka karta SFRJ, Tumaø za list Kraçevo K34-6, Savezni geoloåki zavod, Beograd.

Ed. Stevanoviõ, P. (1977): Geologija Srbije, kñiga II-3 Stratigrafija kenozoik,Zavod za regionalnu geologiju i paleontologiju Rudarsko geoloåkog fakulteta,Beograd.

Joksimoviõ, V., Vilotiõ, D., Åoåkiõ, B., Åehovac, E. (1997): Silicified wood at Mataruåka banja(Serbia), 383-389 The3rd Internacional Conference on the development of forestry andwood science / tehnology, Faculty of Forestry of Belgrade University, Serbia/Yugoslavia.Belgrade¼ Mt.Goø, Serbia/Yugoslavia.

Jankoviõ, M., Pantiõ, N., Miåiõ, V., Dikliõ, N., Gajiõ, M. (1984): Vegetacija SRSrbije I, Opåti deo, Srpska akademija nauka i umetnosti, Odeleñe prirodno-matematiøkih nauka, Beograd.

Tomiõ, Z. (1992): Åumske fitocenoze, Univerzitet u Beogradu, Åumarski fakultet,Beograd.

Grupa autora (2002): Posebna åumska osnova za GJ "Stolovi-Ibar" (2002-2011), Odsekza izradu osnova i planova gazdovaña ÅG "Stolovi", Kraçevo.

Zakon o zaåtiti ÿivotne sredine ("Sluÿbeni glasnik RS", br. 66/91).

STATE, CONCEPT AND PROTECTION PROSPECTS OF THE PROTECTED AREA LOJANIK NEAR MATARUÅKA BAÑA

Dragana OstojiõDragana Petraå

Sum mary

The natural values of the hill Lojanik near Mataruåka Baña, known and protected because of itsexceptionally rare and impressive natural phenomenon "petrified forest" were studied. Taking intoaccount the palaeontological character of the site, many chemical, anatomical and mineralogical anal-yses of the petrified wood were made. The analysis shows that the fossil residues of wood contain ahigh percentage of SiO2, which is probably the consequence of the Tertiary volcanic activity. At thesame time, the analyses show that the anatomic structure of wood corresponds to conifers, i.e. fir(Abies sp.), but its sizes of tracheids are larger compared to present-day fir. As the present-day plantcover of Lojanik is essentially different from that in the period of petrification, the complete explana-tion of the character and scope of the changes starting from the Tertiary requires the complete floristicanalyses of the petrified wood based on which the reconstruction of the previous vegetation of thisarea could be made. Special attention is devoted to vegetation characteristics of the region. It wasfound that in the narrow protected part of Lojanik (about 6 ha), the most represented type of vegeta-tion is the forest of sessile oak and Turkish oak (Quercetum petreaa-cerris), and the forest of Hunga-rian oak and Turkish oak (Quercetum frainetto-cerris). Along with these forest types on Lojanik,small enclaves of sessile oak forests and Daleschamp’s oak on serpentinite (Quercetum petraeae-daleschampii serpentinicum) are special floristic values and specificities. The existence of Dale-schamp’s oak in the study area points to the vegetation from the period of postglacial pine phases,which were and remained close to the present-day forests of pines with sessile oak on serpentinites.Special floristic values for biodiversity conservation at this site are also some endemic and relic plantspecies of the open and degraded spaces characteristic for the serpentinites of Central Serbia andpartly of West Serbia. The new concept of protection is proposed, which includes all the necessarymeasures to eliminate the risk factors which directly or indirectly affect the amount of silification inthese areas and also to ensure the conservation of the entire plant cover in the framework of the futurespecial nature reserve "Lojanik" with the second-degree regime of protection.

STAÑE, KONCEPT I PERSPEKTIVE ZAÅTITE PRIRODNOG DOBRA ...

Documents

Transcript of STAÑE, KONCEPT I PERSPEKTIVE ZAÅTITE PRIRODNOG DOBRA ...