1. BIBLIOGRAPHIE 0x00079105.pdf · RE Paulys Realencyclopädie der classischen...

19
1. BIBLIOGRAPHIE 1.1. Abkürzungsverzeichnis ACO Acta Conciliorum Oecumenicorum. I–IV. Berlin 1922–1974. BBA Berliner Byzantinistische Arbeiten BF Byzantinische Forschungen BMGS Byzantine and Modern Greek Studies BNJ Byzantinisch-neugriechische Jahrbücher BollGrott Bollettino della Badia Greca di Grottaferrata BSl Byzantinoslavica BV Byzantina Vindobonensia Byz Byzantion ByzBulg Byzantinobulgarica BZ Byzantinische Zeitschrift CFHB Corpus Fontium Historiae Byzantinae DOP Dumbarton Oaks Papers DOT Dumbarton Oaks Texts EEBS ¹Epethri\j ¸Etairei/aj Buzantinwn Spoudwn GRBS Greek, Roman and Byzantine Studies Hell ¸Ellhnika/ IRAIK Izvěstija Russkago Archeologičeskago Instituta v Konstantinpolě JAC Jahrbuch für Antike und Christentum JÖB Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik (1969–) JÖBG Jahrbuch der Österreichischen Byzantinischen Gesellschaft (1951–1968) Lampe G.W.H. LAMPE, A Patristic Greek Lexicon. Oxford 1961 (= 6 1982). LBG E. TRAPP u.a., Lexikon zur byzantinischen Gräzität, besonders des 9.– 12. Jahrhunderts. Wien 1994ff. LSJ H.G. LIDDELL – R. SCOTT, A Greek-English Lexicon. Rev. and augmen- ted throughout H.S. JONES with the assistance of R. MCKENZIE. With a revised supplement 1996. Oxford 1996. NE Ne/oj ¸Ellhnomnh/mwn OCP Orientalia Christiana Periodica ODB A. KAZHDAN (Hrsg.), The Oxford Dictionary of Byzantium. New York – Oxford 1991. PG Patrologia Graeca PO Patrologia Orientalis RAC Reallexikon für Antike und Christentum RE Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft REB Revue des Études Byzantines RHM Römische Historische Mitteilungen RSBS Rivista di Studi Bizantini e Slavi

Transcript of 1. BIBLIOGRAPHIE 0x00079105.pdf · RE Paulys Realencyclopädie der classischen...

Page 1: 1. BIBLIOGRAPHIE 0x00079105.pdf · RE Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft REB Revue des Études Byzantines RHM Römische Historische Mitteilungen RSBS Rivista

1. BIBLIOGRAPHIE

1.1. Abkürzungsverzeichnis

ACO Acta Conciliorum Oecumenicorum. I–IV. Berlin 1922–1974.BBA Berliner Byzantinistische ArbeitenBF Byzantinische ForschungenBMGS Byzantine and Modern Greek StudiesBNJ Byzantinisch-neugriechische JahrbücherBollGrott Bollettino della Badia Greca di GrottaferrataBSl ByzantinoslavicaBV Byzantina VindobonensiaByz ByzantionByzBulg ByzantinobulgaricaBZ Byzantinische ZeitschriftCFHB Corpus Fontium Historiae ByzantinaeDOP Dumbarton Oaks PapersDOT Dumbarton Oaks TextsEEBS ¹Epethri\j ¸Etairei/aj Buzantinw1⁄2n Spoudw1⁄2nGRBS Greek, Roman and Byzantine Studies Hell ¸Ellhnika/IRAIK Izvěstija Russkago Archeologičeskago Instituta v KonstantinpolěJAC Jahrbuch für Antike und ChristentumJÖB Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik (1969–)JÖBG Jahrbuch der Österreichischen Byzantinischen Gesellschaft (1951–1968)Lampe G.W.H. LAMPE, A Patristic Greek Lexicon. Oxford 1961 (= 61982).LBG E. TRAPP u.a., Lexikon zur byzantinischen Gräzität, besonders des 9.–

12. Jahrhunderts. Wien 1994ff.LSJ H.G. LIDDELL – R. SCOTT, A Greek-English Lexicon. Rev. and augmen-

ted throughout H.S. JONES with the assistance of R. MCKENZIE. With a revised supplement 1996. Oxford 1996.

NE Ne/oj ¸Ellhnomnh/mwnOCP Orientalia Christiana PeriodicaODB A. KAZHDAN (Hrsg.), The Oxford Dictionary of Byzantium.

New York – Oxford 1991.PG Patrologia GraecaPO Patrologia OrientalisRAC Reallexikon für Antike und ChristentumRE Paulys Realencyclopädie der classischen AltertumswissenschaftREB Revue des Études ByzantinesRHM Römische Historische MitteilungenRSBS Rivista di Studi Bizantini e Slavi

Page 2: 1. BIBLIOGRAPHIE 0x00079105.pdf · RE Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft REB Revue des Études Byzantines RHM Römische Historische Mitteilungen RSBS Rivista

1. Bibliographie10 11

SC Sources ChrétiennesSIFC Studi Italiani di Filologia ClassicaStT Studi e TestiTheolWB Theologisches Wörterbuch zum Neuen Testament 1–10. Begr. von

G. KITTEL. Hrsg. von G. FRIEDRICH. Stuttgart 1933–1979.TLG online Thesaurus Linguae Graecae. Irvine, CA

http://www.tlg.uci.eduTM Travaux et MémoiresTU Texte und UntersuchungenVV Vizantijskij VremennikWBS Wiener Byzantinistische StudienWSt Wiener StudienZPE Zeitschrift für Papyrologie und EpigraphikZRVI Zbornik Radova Vizantološkog Instituta

Abkürzungen bei den Textstellenangaben

A. AgatiDARR. DarrouzèsD.-L. Drakopoulou-LoukakiG. GautierK.-D. Kurtz-DrexlM. MalteseMAN. ManaphesPAP. PapadimitriouP.-K. Papadopoulos-KerameusS. SathasW. Westerink

1.2. Häufig zitierte Literatur1

Die epistolographischen Quellen sind im Kapitel 1.2. zusammengestellt. Die dort nicht angeführten Texte werden nach den Richtlinien des Jahrbuchs der Österreichischen Byzantinistik zitiert.

BAUER, Wörterbuch W. BAUER, Griechisch-Deutsches Wörterbuch zu den Schriften des Neuen Testa-

ments und der frühchristlichen Literatur. 6., völlig neu bearbeitete Auflage hrsg. von K. ALAND und Barbara ALAND. Berlin–New York 1988.

BENSAMMAR, Titulature Elisabeth BENSAMMAR, La titulature de l’ impératrice et sa signification. Byz 46

(1976) 243–291.

1 Vgl. den Index der modernen Autoren.

Page 3: 1. BIBLIOGRAPHIE 0x00079105.pdf · RE Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft REB Revue des Études Byzantines RHM Römische Historische Mitteilungen RSBS Rivista

1. Bibliographie10 11

BLASS – DEBRUNNER – REHKOPF

F. BLASS – A. DEBRUNNER, Grammatik des neutestamentlichen Griechisch. Bear-beitet von F. REHKOPF. Göttingen 141995.

BRAUN – KOHZ – SCHUBERT, Anredeforschung Friederike BRAUN – A. KOHZ – K. SCHUBERT, Anredeforschung. Kommentierte

Bibliographie zur Soziolinguistik der Anrede (Ars linguistica 16). Tübingen 1986.BROKKAAR, Brieven van Photius W. G. BROKKAAR, De brieven van Photius aan Nicephorus. Amsterdam 1995.Demetrii et Libanii Tu/poi e¹pistolikoi/ Demetrii et Libanii qui feruntur Tu/poi e¹pistolikoi/ et e¹pistolimai1⁄2oi xarakth1⁄2rej.

Ed. V. WEICHERT. Leipzig 1910.DICKEY, Greek Forms of Address Eleanor DICKEY, Greek Forms of Address. From Herodotus to Lucian (Oxford

Classical Monographs). Oxford 1996 (Nachdruck 1999).DINNEEN, Titles of Address Lucilla DINNEEN, Titles of Address in Christian Greek Epistolography to 527 A.D.

(Patristic Studies 18). Washington, D.C. 1929.FATOUROS – KRISCHER – NAJOCK

G. FATOUROS – T. KRISCHER – D. NAJOCK, Concordantiae in Libanium. Pars prima. Epistulae (Alpha-Omega Reihe A: Lexika, Indices, Konkordanzen zur Klassischen Philologie L,1,1–3). Hildesheim – Zürich – New York 1987.

HATCH – REDPATH

E. HATCH – H.A. REDPATH, A Concordance to the Septuagint and the Other Greek Versions of the Old Testament. I – II. Oxford 1897 (Reprint Graz 1954).

HORNICKEL, Ehren- und Rangprädikate O. HORNICKEL, Ehren- und Rangprädikate in Papyrusurkunden. Ein Beitrag zum

römischen und byzantinischen Titelwesen. Gießen 1930.HUNGER, Literatur H. HUNGER, Die hochsprachliche profane Literatur der Byzantiner. I–II (Handbuch

der Altertumswissenschaft XII 5, 1.2). München 1978.JANNARIS

A.N. JANNARIS, An Historical Greek Grammar. London 1897.JERG, Vir venerabilis E. JERG, Vir venerabilis. Untersuchungen zur Titulatur der Bischöfe in den außer-

kirchlichen Texten der Spätantike als Beitrag zur Deutung ihrer öffentlichen Stellung (Wiener Beiträge zur Theologie 26). Wien 1970.

KAMBYLIS, Anredeformen A. KAMBYLIS, Anredeformen bei Pindar. In: Xa/rij Kwnstanti/n% ¹I. Bourbe/rv. ¹Afi-

e/rwma tw1⁄2n maJhtw1⁄2n tou e¹pi\ tv1⁄2 e¸chkontapentaethri/di tou1⁄2 bi/ou au¹tou1⁄2. Athen 1964, 95–199.

KARLSSON, Idéologie et cérémonial G. KARLSSON, Idéologie et cérémonial dans l’épistolographie byzantine. Textes du

Xe siècle analysés et commentés. Nouvelle édition, revue et augmentée (Acta Uni-versitatis Upsaliensis. Studia Graeca Upsaliensia 3). Uppsala 1962.

KIESSLING, Supplement E. KIESSLING, Wörterbuch der griechischen Papyrusurkunden mit Einschluß der

1.2. Häufig zitierte Literatur

Page 4: 1. BIBLIOGRAPHIE 0x00079105.pdf · RE Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft REB Revue des Études Byzantines RHM Römische Historische Mitteilungen RSBS Rivista

1. Bibliographie12 13

griechischen Inschriften, Aufschriften, Ostraka, Mumienschilder usw. aus Ägypten. Supplement 1 (1940–1966). Amsterdam 1971, 383–387 (III. Besondere Wörterliste, Abschnitt 9 [Ehrentitel]).

KOCH, Beamtentitel P. KOCH, Die byzantinischen Beamtentitel von 400–700. Jena 1903.KOSKENNIEMI, Studien H. KOSKENNIEMI, Studien zur Idee und Phraseologie des griechischen Briefes bis

400 n. Chr. (Suomalaisen tiedeakatemian toimituksia = Annales Academiae Scienti-arum Fennicae, S. B 102, 2). Helsinki 1956.

KÜHNER-BLASS / KÜHNER-GERTH

R. KÜHNER, Ausführliche Grammatik der griechischen Sprache. Erster Teil: Ele-mentar- und Formenlehre. 3. Aufl. besorgt von F. BLASS. Zweiter Teil: Satzlehre. 3. Aufl. besorgt von B. GERTH. Hannover 1890–1904 (Nachdruck Darmstadt 1966).

KUKULES, Laografika/ Ph. I. KUKULES, Qessaloni/khj Eu¹staJi/ou ta\ laografika/. I, II ( (Etairei/a

Makedonikw1⁄2n Spoudw1⁄2n 6). Athen 1950.LAUSBERG

H. LAUSBERG, Handbuch der literarischen Rhetorik. Eine Grundlegung der Litera-turwissenschaft. 3. Aufl. Mit einem Vorwort von A. ARENS. Stuttgart 1990.

MULLETT, Classical Tradition Margaret MULLETT, The Classical Tradition in the Byzantine Letter. In: Byzantium

and the Classical Tradition (Thirteenth Spring Symposium of Byzantine Studies 1979), ed. by Margaret MULLETT – R. SCOTT. Birmingham 1981, 75–93.

PRK Indices Carolina CUPANE – Elisabeth SCHIFFER, Das Register des Patriarchats von Konstan-

tinopel. Indices. Teil 1 und 2. Indices zu den Urkunden aus den Jahren 1315–1350 (CFHB XIX/2, Indices). Wien 1995.

RÖSCH, ÃOnoma basilei/aj G. RÖSCH, ÃOnoma basilei/aj. Studien zum offiziellen Gebrauch der Kaisertitel in

spätantiker und frühbyzantinischer Zeit (BV X). Wien 1978.RUPPRECHT, Supplement H.-A. RUPPRECHT, Wörterbuch der Griechischen Papyrusurkunden mit Einschluß

der griechischen Inschriften, Aufschriften, Ostraka, Mumienschilder usw. aus Ägypten. Supplement 2 (1967–1976). Wiesbaden 1986, 269–272 (III. Besondere Wörterliste, Abschnitt 9 [Ehrentitel]).

SCHWYZER

E. SCHWYZER, Griechische Grammatik auf der Grundlage von Karl Brugmanns griechischer Grammatik (Handbuch der Altertumswissenschaft II 1). München 1939 –1960.

SVENNUNG, Anredeformen J. SVENNUNG, Anredeformen. Vergleichende Forschungen zur indirekten Anrede in

der dritten Person und zum Nominativ für den Vokativ (Acta Societatis Litterarum Humaniorum Regiae Upsaliensis 42). Uppsala 1958.

WENDEL, Gesprächsanrede Thilde WENDEL, Die Gesprächsanrede im griechischen Epos und Drama der Blü-

tezeit (Tübinger Beiträge zur Altertumswissenschaft 6). Stuttgart 1929.

Page 5: 1. BIBLIOGRAPHIE 0x00079105.pdf · RE Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft REB Revue des Études Byzantines RHM Römische Historische Mitteilungen RSBS Rivista

1. Bibliographie12 13

ZILLIACUS, Abundanz H. ZILLIACUS, Zur Abundanz der spätgriechischen Gebrauchssprache. Helsinki

1967.ZILLIACUS, Anredeformen H. ZILLIACUS, Anredeformen. RAC Suppl. 3/4 (1985–1986) 465–497 (= JAC 7 [1964]

167–182).ZILLIACUS, Selbstgefühl H. ZILLIACUS, Selbstgefühl und Servilität. Studien zum unregelmäßigen Numerus-

gebrauch im Griechischen (Commentationes humanarum litterarum XVIII 3). Hel-singfors 1953.

ZILLIACUS, Untersuchungen H. ZILLIACUS, Untersuchungen zu den abstrakten Anredeformen und Höflichkeits-

titeln im Griechischen. Helsingfors 1949.

1.3. Die untersuchten Briefschreiber vom sechsten bis zum zwölften Jahrhundert

Die folgende Zusammenstellung enthält die untersuchten Briefschreiber in alphabetischer Reihenfolge. Um dem Benützer eine möglichst schnelle Orien-tierung zu bieten, werden die Lebenszeit des Autors bzw. seine Amtszeit, die Anzahl seiner Briefe, die für ihn verwendete Sigle sowie die gültige Edition angegeben2. Für weitere bibliographische Angaben sei auf die Nachschlagewer-ke zur byzantinischen Literatur verwiesen3. Eine vergleichbare Auflistung von Epistolographen unternahm bisher nur Nikolaos Tomadakes4.

Aus dem Zeitraum von etwa 500 bis zum Beginn des 13. Jahrhunderts wurden 3784 Briefe von 99 Schreibern untersucht. Aristainetos und Theophy-laktos Simokates werden zwar (vollständigkeitshalber) mit angeführt, in der Auswertung aber nur zum Zwecke des Vergleiches mitberücksichtigt. Die Brie-fe dieser Autoren weisen rein fiktiven Charakter auf.

2 Die Zählungen der Editionen werden beibehalten, in seltenen Fällen eigene eingeführt bzw. die Herausgeber zur Sigle gestellt (notwendig bei Michael Psellos).

3 Die Angaben fußen auf: HUNGER, Literatur; W. BUCHWALD – A. HOHLWEG – O. PRINZ, Tusculum-Lexikon griechischer und lateinischer Autoren des Altertums und des Mit-telalters. München 31982; ODB und M. GRÜNBART, Epistularum Byzantinarum Initia (Alpha – Omega: Reihe A, Lexika, Indizes, Konkordanzen zur Klassischen Philologie, 224). Hildesheim 2001.

4 N. B. TOMADAKES, Buzantinh\ e¹pistolografi/a (Ei¹sagwgh\ ei¹j th\n buzantinh\n filologi/an 3). Thessalonike 31969 (Nachdruck 1993) (mit ergänzender Bibliographie von S. I. KU-RUSES). Vgl. auch H.-J. KLAUCK, Die antike Briefliteratur und das Neue Testament (Uni-Taschenbücher 2022). Paderborn 1998, 95–120 (Bestandsaufnahme der antiken griechischen und lateinischen Briefschreiber bis zum sechsten Jahrhundert).

1.2. Häufig zitierte Literatur

Page 6: 1. BIBLIOGRAPHIE 0x00079105.pdf · RE Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft REB Revue des Études Byzantines RHM Römische Historische Mitteilungen RSBS Rivista

1. Bibliographie14 15

Nicht aufgenommen wurden die Erotapokriseis des Barsanuphios und Io-annes5, das Schreiben „De caelo et infernis epistula“ aus dem zehnten Jahr-hundert6 sowie die nur in der Überschrift als e¹pistolh/ bezeichneten Ekphra-seis des Ioannes Geometres7.

In der Auswertung mitberücksichtigt wurde hingegen Michael Glykas, welcher seine theologischen Fragestellungen in Briefform (an konkrete Adres-saten) darlegt. Die griechischen Schreiben der Päpste enthalten ebenso wich-tiges Material für die vorliegende Untersuchung. Die Aufnahme ist gerechtfer-tigt, da sie eine wichtige Ergänzung zu den Schreiben der Patriarchen von Konstantinopel darstellen (etwa Photios oder Nikolaos Mystikos). Nicht auf-genommen wurde das Schreiben des Papstes Paschalis an Leon V. über die Bilderverehrung8.

Kaiserliche Privatbriefe sind aus dem untersuchten Zeitraum nur von Konstantinos VII. überliefert. Urkundliche Schreiben, die manchmal Brief-charakter aufweisen können, werden nicht berücksichtigt.

Das Œuvre des Hierotheos, dessen Sammlung aus der zweiten Hälfte des zwölften Jahrhunderts stammt, wurde zum Teil ausgewertet, da sich eine Edi-tion in Vorbereitung befindet9.

Die Schreiben des Symeon Magistros sind mit Briefen des Nikolaos Mysti-kos vermengt, von denen einige in der Edition von Romilly Jenkins und Leen-dert Westerink abgedruckt sind. Bei manchen bleibt die Identifizierung unsi-cher10. In der Sammlung des Symeon Magistros ist auch ein Brief des Theodo-ros von Kyzikos überliefert11.

Drei Briefe des Alexandros von Nikaia weist Athanasios Markopoulos dem Symeon Logothetes zu, wodurch sich die Anzahl der Briefe des erstgenannten von 20 auf 17 reduziert12.

5 Barsanuphe et Jean de Gaza, Correspondance. Vol. I – III. Introduction, texte critique, notes et index par F. NEYT, Paula DE ANGELIS-NOAH, traduction par L. REGNAULT (SC 426, 427, 450, 451, 468). Paris 1997-2002.

6 Anonymus Byzantinus, De caelo et infernis epistula. Ed. L. RADERMACHER (Studien zur Geschichte der Theologie und der Kirche III 2). Leipzig 1898 (Nachdruck Aalen 1972); zieht zur Einordnung des Schreibers die mehrmalige Anrede „a¹delfoi/“ ins Kalkül: der Verfasser sei Mönch gewesen (S. 11).

7 A.R. LITTLEWOOD, The Progymnasmata of Ioannes Geometres. Amsterdam 1972, Nr. 2 und 3.

8 G. MERCATI, Note di letteratura biblica e cristiana antica (StT 5). Rom 1901, 227–235 (La lettera di Pasquale I a Leone V sul culto delle sacre imagini).

9 J. DARROUZÈS, Un recueil épistolaire du XIIe siècle. Académie Roumaine cod. Gr. 508. REB 30 (1972) 199–229; M. GRÜNBART, Nachrichten aus dem Hinterland Konstantino-pels. Die Briefsammlung des Mönchs Hierotheos (12. Jh.) (in Druck).

10 Im Katalog erscheint bei den entsprechenden Einträgen Nikolaos (?). 11 SYMMAG 109. 12 A. MARKOPOULOS, Überlegungen zu Leben und Werk des Alexandros von Nikaia. JÖB

44 (1994) (=ANDRIAS. Herbert Hunger zum 80. Geburtstag) 313–326.

Page 7: 1. BIBLIOGRAPHIE 0x00079105.pdf · RE Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft REB Revue des Études Byzantines RHM Römische Historische Mitteilungen RSBS Rivista

1. Bibliographie14 15

Alphabetisches Verzeichnis der Briefschreiber

Abt des Georgios-Klosters im Manganenviertel ANO MERCATI

12. Jh.Ed.: G. MERCATI, Gli aneddoti d’un codice Bolognese. BZ 6 (1897) 126–143, 138–140 (1 Brief).

Aineias von Gaza AINGAZ

Rhetor, 5.–6. Jh. Ed.: Enea di Gaza. Epistole a cura di Lidia MASSA POSITANO (Collana di Studi Gre-

ci 19). Neapel 21962 (25 Briefe).

Alexandros III. ALEXANDROS

Papst 1159–1181 Ed.: G. HOFMANN, Papst und Patriarch unter Kaiser Manuel I. Komnenos. Ein

Briefwechsel. EEBS 23 (1953) 74–82 (1 Brief).

Alexandros ALEXNIK

Metropolit von Nikaia, 10. Jh. Ed.: J. DARROUZÈS, Épistoliers byzantins du Xe siècle (Archives de l’Orient chrétien

6). Paris 1960, 67–98 (17 Briefe)13.

Alexios Monachos ALEXMON

Mönch, 11. Jh. Ed.: Nicétas Stéthatos, Opuscules et lettres. Introduction, texte critique, traduc-

tion et notes par J. DARROUZÈS (SC 81). Paris 1961. S. 360ff. (1 Brief).

Anastasios ANASTASIOS

koiaistor, Anfang 10. Jh. Ed.: G. KOLIAS, Léon Choirosphaktès. Magistre, proconsul et patrice (Texte und

Forschungen zur byzantinisch-neugriechischen Philologie 31). Athen 1939, Nr. 17 (1 Brief).

Anonymer Professor ANOPROF

Lehrer, 10. Jh. Ed.: Anonymi Professoris epistulae recensuit A. MARKOPOULOS (CHFB XXXVII

– Series Berolinensis). Berlin – New York 2000 (122 Briefe).

Anonymer Protoasekretis ANO LAMPROS

10. Jh. Ed.: S. LAMPROS, ¹Epistolai\ e¹k tou1⁄2 Biennai/ou kw/dikoj Phil. gr. 342. NE 21 (1927)

28f. (1 Brief).

Anonymer Protonotarios ANOPROTO

10. Jh. Ed.: S. LAMPROS, ¹Epistolai\ e¹k tou1⁄2 Biennai/ou kw/dikoj Phil. gr. 342. NE 21 (1927)

27f. (1 Brief).

13 Vgl. A. MARKOPOULOS (s. Anm. 12).

1.3. Die untersuchten Briefschreiber

Page 8: 1. BIBLIOGRAPHIE 0x00079105.pdf · RE Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft REB Revue des Études Byzantines RHM Römische Historische Mitteilungen RSBS Rivista

1. Bibliographie16 17

Anonymus Marcianus ANOMARC 12. Jh. Ed.: D. A. CHRESTIDES, MarkianaÜ a¹ne/kdota. 1. ¹Ana/xarsij hÄ ¹Anani/aj. 2. ¹Episto-

le/j – sigi/llio (Aristoteleio Panepistemio Thessalonikes, Epistemonike epeterida tes philosophikes scholes, parartema 45). Thessalonike 1984 (24 Briefe).

Anonymus s.a. Metropolit von Chonai

Antonios III. ANTONIOS

Patriarch 974–979 Ed.: J. DARROUZÈS, Épistoliers byzantins du Xe siècle (Archives de l’Orient chrétien

6). Paris 1960, 344f. (IX 1) (1 Brief).

Arethas ARETH

Erzbischof von Kaisareia (ca. 850–nach 932) Ed.: Arethae Archiepiscopi Caesariensis scripta minora. Accedunt Nicetae Paph-

lagonis epistulae I–II ed. L.G. WESTERINK. Leipzig 1968–1972 (37 Briefe).

Aristainetos ARISTAIN

1. H. 6. Jh. Ed.: Aristaeneti epistularum libri II. Ed. O. MAZAL. Leipzig 1971 (50 Briefe).

Athanasios ATHANASIOS Mönch, 11. Jh. Ed.: Nicétas Stéthatos, Opuscules et lettres. Introduction, texte critique, traduc-

tion et notes par J. DARROUZÈS (SC 81). Paris 1961, Nr. 8 (1 Brief).

Bardas Monachos BARDMON

Mönch, 10. Jh. Ed.: A. MARKOPOULOS, Contribution à l’épistolographie du Xe siècle. Les lettres de

Bardas le moine. In: Buza/ntion. ¹Afie/rwma sto\n ¹Andre/a N. Stra/to. To/moj II. Athen 1986, 565–585 (9 Briefe).

Basileios BASILEIOS

Erzbischof von Kaisareia, 10. Jh. Ed.: PG 36, 1073–1080 (1 Brief). Zum Autor und weiteren (unedierten) Briefen s.

J. DARROUZÈS, Inventaire des épistoliers byzantins du Xe siècle. REB 18 (1960) 109–135, 118f.

Basileios BASILEUCH

Metropolit von Euchaita, Ende 11. Jh. Ed.: A. E. LAURIOTES, ¹Ekklhsiastikh\ ¹Alh/Jeia 24 (20) (1900) (Nachdruck 1988)

411b–413a (1 Brief).

Basileios Pediadites BASILPEDI

Metropolit von Kerkyra, Ende 12. Jh. Ed.: S. LAMPROS, Kerkuraika\ a¹ne/kdota. Athenai 1882; K.A. MANAPHES, ¹Epistolh\

Basilei/ou Pediadi/tou pro\j to\n pa/pan ¹Innoke/ntion G /. EEBS 42 (1975–1976) 429–440 (2 Briefe).

Page 9: 1. BIBLIOGRAPHIE 0x00079105.pdf · RE Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft REB Revue des Études Byzantines RHM Römische Historische Mitteilungen RSBS Rivista

1. Bibliographie16 17

Basileios BASILREG Metropolit von Reggio, 11. Jh. Ed.: W. HOLTZMANN, Die Unionsverhandlungen zwischen Kaiser Alexios I. und

Papst Urban II. im Jahre 1089. BZ 28 (1928) 38–67, 64–67 (1 Brief).

Clemens III. CLEM

Papst (1084–1100), *1020/30 Ed.: W. HOLTZMANN, Die Unionsverhandlungen zwischen Kaiser Alexios I. und

Papst Urban II. im Jahre 1089. BZ 28 (1928) 38–67, 59–60 (1 Brief).

Demetrios Tornikes DEMTORN

logothetes tu dromu, † ca. 1202 Ed.: Georges et Dèmètrios Tornikès. Lettres et discours. Introduction, texte, ana-

lyses, traduction et notes par J. DARROUZÈS. Paris 1970, Nr. 32, 33, 34 (3 Briefe).

Dionysios von Antiocheia DIONANTI

Rhetor, 5./6. Jh. Ed.: R. HERCHER, Epistolographi graeci. Paris 1873, 260–274 (85 Briefe).

Dominicus III. DOMIN

Patriarch von Grado, Mitte 11. Jh. Ed.: PG 120, 751 (1 Brief).

Dorotheos von Gaza, DOROGAZ

Mönch, um 500–560/80 Ed.: Dorothée de Gaza. Œuvres spirituelles. Par L. REGNAULT (SC 92). Paris 1963

(16 Briefe).

Eustathios (Kataphloron) von Thessalonike EUTHESS

Metropolit von Thessalonike, ca. 1115–ca. 1195 Ed.: Eustathii metropolitae Thessalonicensis opuscula ed. Th. L. F. TAFEL. Frank-

furt am Main 1832 (Nachdruck Amsterdam 1964) (47 Briefe14).

Euthymios Malakes EUMALAK

Rhetor, Metropolit von Neai Patrai, 1115/35 – vor 1204 Ed.: Euthymios Malakes, Ta\ s%zo/mena e¹kd. K.G. MPONES (Qeologikh\ biblioJh/kh

2). I. Athen 1937, II. Du/o e¹gkwmiastikoi\ lo/goi ei¹j to\n au¹tokra/tora Manouh\l A¡ to\n Komnhno/n (1143–1180) (= Theologia 19–20 [1941/48–1949]). Athen 1949 (36 Briefe).

Euthymios Tornikes EUTORN

Rhetor, Ende 12. Jh. Ed.: Foteini KOLOVOU, Euthymios Tornikes als Briefschreiber. Vier unedierte Brie-

14 Die oft mit 74 Briefen angegebene Gesamtzahl rührt daher, dass Tafel in seiner Edition auch Briefe des Michael Psellos mitedierte. Bereits K. KRUMBACHER, Geschichte der byzantinischen Litteratur von Justinian bis zum Ende des oströmischen Reiches (527–1453) (Handbuch der Klassischen Altertums-Wissenschaft 9, 1). München 1897, 541, hatte festgestellt, dass „Tafel in den genannten Ausgaben mehrere Stücke dem Eusta-thios zuteilt, die, wie sich schon aus dem Namen der Adressaten ergibt, in Wahrheit dem Michael Psellos gehören.“ – Eine Neuedition der Briefe des Eustathios Kataphlo-ron wird von Foteini Kolovou vorbereitet.

1.3. Die untersuchten Briefschreiber

Page 10: 1. BIBLIOGRAPHIE 0x00079105.pdf · RE Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft REB Revue des Études Byzantines RHM Römische Historische Mitteilungen RSBS Rivista

1. Bibliographie18 19

fe des Euthymios Tornikes an Michael Choniates im Codex Buc. Gr. 508. JÖB 45 (1995) 53–74 (4 Briefe, nur Brief 4 ist vollständig ediert).

Genesios Magistros GENESMAG

anthypatos, patrikios, Anfang 10. Jh. Ed.: G. KOLIAS, Léon Choirosphaktès. Magistre, proconsul et patrice (Texte und

Forschungen zur byzantinisch-neugriechischen Philologie 31). Athen 1939, Nr. 16.

Georgios Bardanes GEBARD

hypomnematographos, chartophylax, ab 1219 Metropolit von Korfu Ed.: V.G. VASILJEVSKIJ, Epirotica saeculi XIII. VV 3 (1896) 233–299; A. PAPADOPU-

LOS-KERAMEUS, Kerkurai+ka/. ¹Iwa/nnhj ¹Apo/kaukoj kai\ Gew/rgioj Barda/nhj. VV 13 (1906) 334–351 (6 Briefe).

Georgios Tornikes GETORN

didaskalos tu psalteros, hypomnematographos, Metropolit von Ephesos, 1110/1120–1156/57

Ed.: Georges et Dèmètrios Tornikès. Lettres et discours. Introduction, texte, ana-lyses, traduction et notes par J. DARROUZÈS. Paris 1970 (21 Briefe).

Gregorios GREGOX

Abt von Oxeia, 1. H. 12. Jh. Ed.: P. GAUTIER, Les lettres de Grégoire, higoumène d’Oxeia. REB 31 (1973) 203–

227 (4 Briefe und ein Brief des Theodoros Prodromos an Gregorios).

Gregorios Antiochos GREGANTI

Rhetor, megas drungarios, ca. 1125–nach 1196 Ed.: Mixah\l ¹Akomina/tou tou1⁄2 Xwnia/tou ta\ s%zo/mena e¹kd. S. LAMPROS. Athen

1879–1880 [Nachdruck Groningen 1968]) II 400–408 (1 Brief); J. DARROUZÈS, Deux lettres de Grégoire Antiochos écrites de Bulgarie vers 1173. BSl 23 (1962) 276–284; 24 (1963) 65–86 (2 Briefe); A.P. KAŽDAN, Grigorii Antioch. Žizn i tvorčestvo odigo cinovinka. VV n.s. 26 (1965) 77–99 (2 Briefe); Eugenia DRAKOPULU - Marina LUKA-KE, Ane/kdoth epistolh/ tou Grhgori/ou Antio/xou proj ton Epi/skopo Kastoria/j sta te/lh tou 12ou aiw/na. Parathrh/seij sthn ekklhsiastikh/ istori/a thj po/lhj. By-zantiaka 9 (1989) 121–137 (insgesamt 6 Briefe ediert). – Ein Verzeichnis der Briefe findet man bei Marina LOUKAKI, Grégoire Antiochos. Éloge du patriarche Basile Kamatèros. Texte, traduction, commentaire suivis d’une analyse des œuvres de Grégoire Antiochos (Byzantina Sorbonensia 13). Paris 1996.

Hierotheos HIEROTHEOS

Mönch, 12. Jh. Ed.: unediert; Regesten bei J. DARROUZÈS, Un recueil épistolaire du XIIe siècle

Académie Roumaine Cod. Gr. 508. REB 30 (1972) 199–229 (ca. 175 Briefe)15.

Iakobos Monachos IAKOBOS Mönch, Mitte 12. Jh. Ed.: M. J. JEFFREYS, Iakovos Monachos, Letter 3. In: MAISTOR. Classical, Byzan-

tine and Renaissance Studies for Robert Browning ed. by Ann MOFFATT (Byzanti-na Australiensia 5). Canberra 1984, 241–257 (1 Brief).

15 Eine Ausgabe wird vom Verfasser dieser Monographie vorbereitet.

Page 11: 1. BIBLIOGRAPHIE 0x00079105.pdf · RE Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft REB Revue des Études Byzantines RHM Römische Historische Mitteilungen RSBS Rivista

1. Bibliographie18 19

Ignatios Diakonos IGDIAK

skeuophylax, Metropolit von Nikaia, grammatikos, ca. 775/780–ca. 847 Ed.: Ignatii Diaconi epistolae. Ed., anglice vertit, adnotavit C. MANGO adiuvante

S. EUTHYMIADI (CFHB XXXIX = DOT XI). Washington, D.C. 1997 (63 Briefe).

Ioannes Apokaukos IOAPOK

chartophylax, Metropolit von Naupaktos, 1150/60-1232/35 Ed.: V.G. VASILJEVSKIJ, Epirotica saeculi XIII. VV 3 (1896) 233–299; A. PAPADOPU-

LOS-KERAMEUS, ¹AJhnai+ka\ e¹k tou1⁄2 IB / kai\ IG / ai¹w1⁄2noj. ¸Armoni/a 3 (1902) 273–293 (2 Briefe); DERS., Kerkurai+ka/. ¹Iwa/nnhj ¹Apo/kaukoj kai\ Gew/rgioj Barda/nhj. VV 13 (1906) 334–351; E. KURTZ, Christophoros von Ankyra als Exarch des Patriarchen Germanos II. BZ 16 (1907) 120–142, 140f. (1 Brief); A. PAPADOPULOS-KERAMEUS, ¹Iwa/nnhj ¹Apo/kaukoj kai\ Nikh/taj Xwnia/thj. In: Tessarakontaethri\j th1⁄2j kaJhgh-si/aj K. S. Ko/ntou. Athen 1909, 373–382 (2 Briefe). S. PÉTRIDÈS, Jean Apokaukos, lettres et autres documents inédits. IRAIK 14 (1909) 69–100; A. PAPADOPULOS-KERAMEUS, Noctes Petropolitanae. Sbornik vizantijskich tekstov XII–XIII vekov. Sankt Peterburg 1913 (Nachdruck Leipzig 1976); Helena BEE-SEPHERLE, Unedier-te Schriftstücke aus der Kanzlei des Johannes Apokaukos, des Metropoliten von Naupaktos (in Aetolien). BNJ 21 (1971–1976) 1–54. (insgesamt 156 Briefe)16.

Ioannes X. Kamateros IOKAMAT

Patriarch (1198–1206) Ed.: A. PAPADAKIS – Alice Mary TALBOT, John X Camaterus Confronts Innocent

III: An Unpublished Correspondence. BSl 33 (1972) 26–41 (2 Briefe).

Ioannes vom Latros IOLATR

Mönch, 2. H. 10. Jh. Ed.: J. DARROUZÈS, Épistoliers byzantins du Xe siècle (Archives de l’Orient chrétien

6). Paris 1960, 43–44, 211–215 (IV.) (8 Briefe17).

Ioannes Mauropus IOMAUR

Metropolit von Euchaita, ca. 990–nach 1075 Ed.: Ioannis Mauropodis Euchaitorum metropolitae epistulae. Ed., anglice vertit

et adn. A. KARPOZILOS (CFHB XXXIV – Series Thessalonicensis). Thessalonike 1990 (77 Briefe).

Ioannes Nomikopulos IONOMIK

E. 12. Jh. Ed.: A. KARPOZELOS, ¹Iwa/nnou Nomikopou/lou eÃkfrasij Ai¹Ji/opoj kai\ iÀppou pa/nu

talaipwrhme/nou. Dodone 9 (1980) 285–297 (1 Brief).

16 Die Briefe sind bei I. DELEMARES, ÀApanta ¹Iwa/nnou ¹Apokau/kou (Pate/rej th1⁄2j e¹kkl-hsi/aj kai\ e¹kklhsiastikoi\ suggrafei1⁄2j th1⁄2j dutikh1⁄2j ¸Ella/doj 1). Naupaktos 2000 wie-derabgedruckt. Ich danke dem Herausgeber für die Zusendung eines Exemplars.

17 Ein Brief in der Sammlung des Ioannes stammt allerdings von Theophylaktos Simo-kates, vgl. M. GRÜNBART, Beobachtungen zur byzantinischen Briefrhetorik. In: L’épistolographie et la poésie épigrammatique. Projets actuels et questions de métho-dologie. Actes de la 16o Table ronde du XXe Congrès international des Études byzan-tines (Collège de France – Sorbonne, Paris, 19–25 Août 2001) sous la direction de W. HÖRANDNER et M. GRÜNBART (Dossiers byzantins 3). Paris 2003, 31–41.

1.3. Die untersuchten Briefschreiber

Page 12: 1. BIBLIOGRAPHIE 0x00079105.pdf · RE Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft REB Revue des Études Byzantines RHM Römische Historische Mitteilungen RSBS Rivista

1. Bibliographie20 21

Ioannes Tzetzes IOTZETZ Lehrer, ca. 1110–nach 1165 Ed.: Ioannis Tzetzae epistulae rec. P.A.M. LEONE. Leipzig 1972 (107 Briefe).

Konstantinos VII. Porphyrogennetos KONPORPH

Kaiser (945–959), 905–959 Ed.: J. DARROUZÈS, Épistoliers byzantins du Xe siècle (Archives de l’Orient chrétien

6). Paris 1960, 59f.; 317–341 (VIII. Lettres de Constantin VII Porphyrogénète et de Théodore métropolite de Cyzique) (8 Briefe).

Konstantinos Manasses KONMANASS

Metropolit von Naupaktos (?), ca. 1130–1187 Ed.: K. HORNA, Eine unedierte Rede des Konstantin Manasses. WSt 28 (1906)

171–204 (4 Briefe).

Konstantinos Stilbes KONSTIL

didaskalos tu psalteros/tu apostolu, Metropolit von Kyzikos, Ende 12. Jh. Ed.: J. DIETHART, Der Rhetor und Didaskalos Konstantinos Stilbes. Ungedr. Diss.

Wien 1971, 66–76; U. CRISCUOLO, Due epistole inedite di Costantino Stilbes. RSBS 3 (1983) 11–19 (2 Briefe).

Kyritzes KYRITZES Schüler des Psellos18, 11. Jh. Ed.: Michaelis Pselli scripta minora magnam partem adhuc inedita. Ed. E. KURTZ,

ex schedis ejus in lucem emisit F. DREXL. I–II. Mailand 1936–1941, ep. 209 (1 Brief).

Leon IX. LEON

Papst (1049–1054) Ed.: A. MICHEL, Humbert und Kerullarios. Quellen und Studien zum Schisma des

XI. Jahrhunderts. Paderborn 1930, II 459–475 (1 Brief).

Leon LEOBULG

Erzbischof von Bulgarien, 11. Jh. Ed.: 1. Brief: ¹Ekklhsiastikh\ ¹Alh/Jeia II 3 (1886) (Nachdruck 1985) 421–427; 2.

Brief: ¹Ekklhsiastikh\ ¹Alh/Jeia II 4 (1887) 151–162; 3. Brief: C. WILL, Acta et scripta quae de controversis ecclesiae graecae et latinae saeculo undecimo compo-sita extant. Leipzig 1856, 56–60 (Nr. I) = PG 120, 835–844.

Leon Choirosphaktes LEOCHOIR

patrikios, magistros, anthypatos, Gesandter, 824/850–919 Ed.: G. KOLIAS, Léon Choirosphaktès. Magistre, proconsul et patrice (Texte und

Forschungen zur byzantinisch–neugriechischen Philologie 31). Athen 1939 (24 Brie-fe).

Leon Diakonos LEODIAK

Metropolit von Karia, ca. 950–nach 992 N. PANAGIOTAKES, Le/wn o¸ Dia/konoj. EEBS 34 (1965) 1–138 (3 Briefe).

18 Erschlossen aus der Anrede dida/skale (KYRITZES [MIPSELL 209 <244, 22 K.–D.>]).

Page 13: 1. BIBLIOGRAPHIE 0x00079105.pdf · RE Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft REB Revue des Études Byzantines RHM Römische Historische Mitteilungen RSBS Rivista

1. Bibliographie20 21

Leon LEOCHALK

Metropolit von Chalkedon (2. Hälfte 11. Jh.) Ed.: A. E. LAURIOTES, ¹Ekklhsiastikh\ ¹Alh/Jeia 100 (1900) (Nachdruck 1988)

403a–404a; 404a–405a; 405a–407a; 414a–416a; 445b–447a; 455b–456b (4 Briefe).

Leon LEOSARD

Metropolit von Sardes, 10. Jh. Ed.: W. HÖRANDNER, Leon Metropolit von Sardes und die Briefsammlung im Neap.

III A 6. BF 2 (1967) 227–237 (1 Brief).

Leon LEOSYN

Metropolit von Synada, ca. 940 – nach 1000 Ed.: Leonis Synadorum metropolitae et syncelli epistolae. Recognovit, anglice

vertit, et commentario instruxit Martha Pollard VINSON (CFHB XXIII = DOT VIII). Washington, D.C. 1985 (52 Briefe).

Manuel Karantenos MANKARANT

maistor ton rhetoron, Patriarch von Konstantinopel (1217–1222) Ed.: U. CRISCUOLO, Due epistole inedite di Manuele Karanteno o Saranteno. Boll-

Grott 31 (1977) 103–111 (2 Briefe).

Maximos Homologetes MAXHOM

Mönch, 580–662 Ed.: PG 91, 365–649 (45 Briefe)

Megethios MEGETHIOS

6. Jh. Ed.: Procopii Gazaei epistolae et declamationes ed. A. GARZYA et R.- J. LOENERTZ

(Studia patristica et byzantina 9). Ettal 1963, Nr. 166 (1 Brief).

Metropolit von Chonai MPLCHON

10. Jh. Ed.: J. DARROUZÈS, Épistoliers byzantins du Xe siècle (Archives de l’Orient chrétien

6). Paris 1960, 346–355 (13 Briefe).

Michael III. Anchialos MIANCH

protekdikos, hypatos ton philosophon, Patriarch (1170–1178) Ed.: G. HOFMANN, Papst und Patriarch unter Kaiser Manuel I. Komnenos. Ein

Briefwechsel. EEBS 23 (1953) 74–82 (1 Brief).

Michael IV. Autoreianos MIAUTOREIAN

Patriarch von Konstantinopel (1208–1214) Ed.: N. OIKONOMIDÈS, Cinq actes inédits du patriarche Michel Autôreianos. REB 25

(1967) 113–145; 124f. (1 Brief).

Michael Choniates MICHON

Metropolit von Athen (1182–1204), ca. 1138-1222 Ed.: Michaelis Choniatae epistulae recensuit Foteini KOLOVOU (CFHB XLI – Series

Berolinensis). Berlin – New York 2001 (181 Briefe).

1.3. Die untersuchten Briefschreiber

Page 14: 1. BIBLIOGRAPHIE 0x00079105.pdf · RE Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft REB Revue des Études Byzantines RHM Römische Historische Mitteilungen RSBS Rivista

1. Bibliographie22 23

Michael Glykas MIGLYK

grammatikos, 1. Drittel 12. Jh. – vor 1204 Ed.: S. EUSTRATIADES, Mixah\l tou1⁄2 Gluka1⁄2 ei¹j ta\j a¹pori/aj th1⁄2j Qei/aj Grafh1⁄2j

kefa/laia A, B. Athen – Alexandreia 1906–1912 (95 Briefe).

Michael Italikos MIITAL

didaskalos tu psalteros, grammatikos, Metropolit von Philippopel, 1. H. 12. Jh. – vor 1157

Ed.: Michael Italikos, Lettres et discours éd. par P. GAUTIER (Archives de l’ Orient chrétien 14). Paris 1972. Die drei Briefe an Nikephoros Bryennios sind nochmals abgedruckt in: Nicephori Bryennii Historiarum Libri quattuor. Rec. P. GAUTIER (CFHB IX). Brüssel 1975 (34 Briefe).

Michael I. Kerullarios MIKERULL

Patriarch (1043–1058) Ed.: PG 120, 781–796. 815–820 (2 Briefe).

Michael Psellos MIPSELL

hypatos ton philosophon, grammatikos, Mönch, 1018–1078 (oder später) Ed.: K.N. SATHAS, Mesaiwnikh\ biblioJh/kh V. Athen 1876, 219–523 (208 Briefe).

– Michaelis Pselli scripta minora magnam partem adhuc inedita. Ed. E. KURTZ, ex schedis ejus in lucem emisit F. DREXL. I–II. Mailand 1936–1941 (274 Briefe). – G. WEISS, Forschungen zu den noch nicht edierten Schriften des Michael Psellos. By-zantina 4 (1972) 12–52, 46–49 (1 Brief an Michael Kerullarios). – P. GAUTIER, Lett-re au sultan Malik-Shah rédigée par Michel Psellos. REB 35 (1977) 73–97. – A.I. ZAICEV – Ja. N. LJUBARSKIJ, Dva pisma Michaila Psella. BSl 39 (1978) 24–28 (2 Briefe). – Maria Luisa AGATI, Tre epistole inedite di Michele Psellos. Siculorum Gymnasium 33 (1980) 909–916 (3 Briefe). – A. KARPOZELOS, Du/o a¹ne/kdotej e¹pistoleÜj tou1⁄2 Mixah\l Ye/llou. Dodone 9 (1980) 299–310 (2 Briefe). – K. SNIPES, A Letter of Michael Psellos to Constantine the Nephew of Michael Cerularios. GRBS 22 (1981) 89–107. – P. GAUTIER, Monodie inédite de Michel Psellos sur le basileus Andronic Doucas. REB 24 (1986) 153–170 (2 Briefe). – P. GAUTIER, Quel-ques lettres de Psellos inédites ou déjà éditées. REB 44 (1986) 111–197 (38 Briefe). – E. MALTESE, Epistole inedite di Michele Psello. SIFC III 5 (1987) 82–98, 214–223. – E. PAPAIOANNOU, Das Briefcorpus des Michael Psellos.Vorarbeiten zu einer kriti-schen Neuedition. Mit einem Anhang: Edition eines unbekannten Briefes. JÖB 48 (1998) 67–117 (1 Brief) (insgesamt 545 Briefe).

Nikephoros NIKEPHOROS MANGO

chartophylax; 9. Jh. Ed.: Ignatii Diaconi epistolae. Ed., anglice vertit, adnotavit C. MANGO adiuvante

S. EUTHYMIADI (CFHB XXXIX = DOT XI). Washington, D.C. 1997, Nr. 64.

Nikephoros NIKEPHOROS GAUTIER

chartophylax, E. 11. Jh. Ed.: P. GAUTIER, Le chartophylax Nicéphore. REB 27 (1969) 159–195 (4 Briefe).

Nikephoros Basilakes NIKBAS

grammatikos, 1115–ca. 1180 Ed.: Nicephori Basilacae orationes et epistolae rec. A. GARZYA. Leipzig 1984 (4

Briefe).

Page 15: 1. BIBLIOGRAPHIE 0x00079105.pdf · RE Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft REB Revue des Études Byzantines RHM Römische Historische Mitteilungen RSBS Rivista

1. Bibliographie22 23

Nikephoros Uranos NIKURAN

magistros, domestikos ton scholon, strategos, 2. Hälfte 10. Jh.–nach 1001 Ed.: J. DARROUZÈS, Épistoliers byzantins du Xe siècle (Archives de l’Orient chrétien

6). Paris 1960, 217–248 (50 Briefe).

Niketas NIKETAS Kleriker, Mitte 10. Jh. Ed.: R.<>, Lettres. I. Lettre du clerc Nicétas à Constantin VII Porphyrogénète

sur le feu sacré (Avril 947). Archives de l’Orient latin 1 (1881) 375–382 (1 Brief).

Niketas Choniates NIKCHON

grammatikos, logothetes ton sekreton, Historiograph, 1155/57–1215/16 Ed.: Nicetae Choniatae orationes et epistulae. Rec. I. A. VAN DIETEN (CFHB III

Series Berolinensis). Berlin 1973 (insgesamt 12 Briefe).

Niketas Choniates NIKCHON2

Neffe des Michael Choniates, um 1200 Ed.: A. PAPADOPULOS-KERAMEUS, ¹Iwa/nnhj ¹Apo/kaukoj kai\ Nikh/taj Xwnia/thj. In:

Tessarakontaethri\j th1⁄2j kaJhghsi/aj K. S. Ko/ntou. Athen 1909, 373-382 (1 Brief).

Niketas Eugenianos NIKEUGEN

2. Hälfte 12. Jh. Ed.: I. F. BOISSONADE, Nicetae Eugeniani narratio amatoria et Constantini Manas-

sis fragmenta. Tom. II. Paris 1819, 6–12 (1 Brief).

Niketas Magistros NIKMAG

Beamter, 870–946 Ed.: Nicétas Magistros, Lettres d’un exilé (928–946). Introduction, édition, traduc-

tion et notes par L. G. WESTERINK. Paris 1973 (31 Briefe).

Niketas Paphlagon NIKPAPHL

9./10. Jh. Ed.: Arethae Archiepiscopi Caesariensis scripta minora. Accedunt Nicetae Paph-

lagonis epistulae. Ed. L.G. WESTERINK. Leipzig 1972, II Nr. 84–89 (6 Briefe).

Niketas Stethatos NIKSTETH

Mönch, ca. 1005–ca. 1090 Ed.: Nicétas Stéthatos, Opuscules et lettres. Introduction, texte critique, traduc-

tion et notes par J. DARROUZÈS (SC 81). Paris 1961; B. MARKESINIS, Un extrait d’une lettre de Nicétas Stéthatos à Philothée l’higoumène. In: La spiritualité de l’univers byzantin dans le verbe et l’image. Hommages offerts à E. Voordeckers à l’occasion de son éméritat édités par K. DEMOEN et Jeannine VEREECKEN (Instrumenta patri-stica 30). Steenbrug – Turnhout 1997, 173–192 (13 Briefe).

Nikolaos III. Grammatikos NIKOLAOS

Patriarch (1084–1111) Ed.: W. HOLTZMANN, Die Unionsverhandlungen zwischen Kaiser Alexios I. und

Papst Urban II. im Jahre 1089. BZ 28 (1928) 62–64 (1 Brief).

1.3. Die untersuchten Briefschreiber

Page 16: 1. BIBLIOGRAPHIE 0x00079105.pdf · RE Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft REB Revue des Études Byzantines RHM Römische Historische Mitteilungen RSBS Rivista

1. Bibliographie24 25

Nikolaos NIKADRIAN

Metropolit von Adrianopel (Ende 11. Jh.) Ed.: A. E. LAURIOTES, ¹Ekklhsiastikh\ ¹Alh/Jeia 100 (1900) (Nachdruck 1988) 413

(1 Brief).

Nikolaos Kataskepenos NIKATASK

Mönch, 1. H. 12. Jh. Ed.: M. I. GEDEON, Nikola/ou monaxou1⁄2 Kataskephnou1⁄2, e¹pistolai\ kai\ stixhra\ meta\

tw1⁄2n tou1⁄2 Sumew\n logoJe/tou tou1⁄2 metafra/stou. ¹Arxei1⁄2on e¹kklhsiastikh1⁄2j i¸stori/aj I 1 (1911) 58–62; 70–72 (2 Briefe).

Nikolaos I. Mystikos NIKMYST

Patriarch (901–907, 912–925), 852–925 Ed.: Nicholas I Patriarch of Constantinople, Letters. Greek Text and English

Translation by R.J.H. JENKINS and L.G. WESTERINK (CFHB VI = DOT II). Washington, D.C. 1973 (193 Briefe).

Paulos Katotikos PAKATO

protoproedros, 11. Jh. Ed.: A. PAPADOPOULOS-KERAMEUS, Xifili1⁄2noj, prwtopro/edroj kai\ pronohth\j

Lakedaimoni/aj. BZ 14 (1905) 563–567 (1 Brief).

Petros III. PETRANTI

Patriarch von Antiocheia (1052–1056), 995–1056 Ed.: A. MICHEL, Humbert und Kerullarios. Quellen und Studien zum Schisma des

XI. Jahrhunderts. Paderborn 1930, II 446–454, 454–456 (3 Briefe).

Philetos Synadenos PHILSYN

krites, 10./11. Jh. Ed.: J. DARROUZÈS, Épistoliers byzantins du Xe siècle (Archives de l’Orient chrétien

6). Paris 1960, 249–259 (13 Briefe).

Photios PHOT prwtoashkrh1⁄2tij, 810–nach 886, Patriarch 858–867, 877–886 Ed.: Photii patriarchae Constantinopolitani epistulae et Amphilochia. Rec. B.

LAOURDAS – L.G. WESTERINK. I–III. Leipzig 1983–198519 (299 Briefe).

Platon PLATON

Mönch, Oheim von Theodoros Studites, 8./9. Jh. Ed.: T. PRATSCH, Ein Brief Platons in zwei Briefen des Theodoros Studites – eine

textkritische Anmerkung. Göttinger Beiträge zur byzantinischen und neugriechischen Philologie 1 (2001) 63–74 (1 Brief).

Prokopios PROKOPIOS

spatharios, Anfang 10. Jh. Ed.: G. KOLIAS, Léon Choirosphaktès. Magistre, proconsul et patrice (Texte und

Forschungen zur byzantinisch-neugriechischen Philologie 31). Athen 1939, Nr. 19 (1 Brief).

19 Nicht mitberücksichtigt wird in der Auswertung Brief 284.

Page 17: 1. BIBLIOGRAPHIE 0x00079105.pdf · RE Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft REB Revue des Études Byzantines RHM Römische Historische Mitteilungen RSBS Rivista

1. Bibliographie24 25

Prokopios von Gaza PROKGAZ

Rhetor, ca.470–ca. 530 Ed.: Procopii Gazaei epistolae et declamationes ed. A. GARZYA et R.-J. LOENERTZ

(Studia patristica et byzantina 5). Ettal 1963; L.G. WESTERINK, Ein unbekannter Brief des Prokopios von Gaza. BZ 60 (1967) 1f.; E.V. MALTESE, Un’epistola inedita di Procopio di Gaza. La Parola del Passato. Rivista di Studi Antichi 39 (1984) 53–55 (insgesamt 167 Briefe).

Stephanos STEPHNIK

Metropolit von Nikomedeia, um 1000 Ed.: Leonis Synadorum metropolitae et syncelli epistolae. Recognovit, anglice

vertit, et commentario instruxit Martha Pollard VINSON (CFHB XXIII = DOT VIII). Washington, D.C. 1985, Nr. 34 (1 Brief).

Symeon SYMEON

Bulgarenzar (893–927), 863/865–927 Ed.: G. KOLIAS, Léon Choirosphaktès. Magistre, proconsul et patrice (Texte und

Forschungen zur byzantinisch-neugriechischen Philologie 31). Athen 1939, Nr. 1, 3, 5 (3 Briefe).

Symeon Magistros SYMMAG

logothetes tu dromu, 1. Hälfte 10. Jh. Ed.: J. DARROUZÈS, Épistoliers byzantins du Xe siècle (Archives de l’Orient chrétien

6). Paris 1960, 261–316 (80 Briefe).

Tarasios TARAS

Patriarch 784–806 Ed.: PG 98, 1427–1468; 1477–1480; Photii patriarchae Constantinopolitani epistu-

lae et Amphilochia. Rec. B. LAOURDAS – L.G. WESTERINK. I–III. Leipzig 1983–1985, Nr. 259, 261, 263 (9 Briefe).

Theodoros Balsamon THEODBALS

Kanonist, Patriarch von Antiocheia, Ende 12. Jh. Ed.: K. HORNA, Die Epigramme des Theodoros Balsamon. WSt 25 (1903) 165–215,

212–215 (10 Briefe).

Theodoros Daphnopates THEODDAPH

patrikios, protoasekretis, logothetes, eparchos, ca. 900–nach 963 Ed.: Théodore Daphnopatès. Correspondance éditée et traduite par J. DARROUZÈS

– L.G. WESTERINK. Paris 1978 (35 Briefe)20.

Theodoros von Kyzikos THEODKYZ

Metropolit von Kyzikos, Mitte 10. Jh. Ed.: J. DARROUZÈS, Épistoliers byzantins du Xe siècle (Archives de l’Orient chrétien

6). Paris 1960, 160f., 317–341 (26 Briefe).

1.3. Die untersuchten Briefschreiber

20 Brief 11 wird in der Untersuchung nicht mitberücksichtigt, da es sich dabei um einen fingierten Brief für Gregorios Theologos anläßlich seiner Transferierung im Namen des Kaisers Konstantinos handelt. In der Edition finden sich auch 5 weitere Briefe (Nr. 36–40) aus der Wiener Handschrift Phil. gr. 342, welche aus dem 10. Jahrhundert stammen und wohl dem Milieu um Daphnopates angehören.

Page 18: 1. BIBLIOGRAPHIE 0x00079105.pdf · RE Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft REB Revue des Études Byzantines RHM Römische Historische Mitteilungen RSBS Rivista

1. Bibliographie26 27

Theodoros von Nikaia THEODNIK

chartophylax, Metropolit von Nikaia, 10. Jh. Ed.: J. DARROUZÈS, Épistoliers byzantins du Xe siècle (Archives de l’Orient chrétien

6). Paris 1960, 261–316 (46 Briefe).

Theodoros Prodromos THEODPROD

Dichter, Lehrer, ca. 1100–1170 Ed.: PG 133, 1239–1289; S. D. PAPADIMITRIU, Feodor Prodrom. Istoriko-literatur-

noje izledovanie. Odessa 1905, 286f., 289f. (2 Briefe); R. BROWNING, Unpublished Correspondence Between Michael Italicus, Archbishop of Philippopolis, and The-odore Prodromos. ByzBulg 1 (1962) 279–297 (1 Brief); J. DARROUZÈS, Les lettres de Grégoire, higoumène d’Oxeia. REB 31 (1973) 203–227 (1 Brief) (insgesamt 20 Brie-fe); M. GRÜNBART, Zwei Briefe suchen ihren Empfänger: Wem schrieb Theodoros Prodromos (Epp. 10 und 11 PG)? JÖB 51 (2001) 209–22321.

Theodoros Studites THEODSTUD

Abt des Studiuklosters, 759–826 Ed.: Theodori Studitae epistulae rec. G. FATOUROS (CFHB XXX/1, 2 – Series Be-

rolinensis). Berlin – New York 199222 (554 [561] Briefe).

Theophylaktos THEOPHYLOCH

Erzbischof von Ohrid, ca. 1050–ca. 1130 Ed.: Theophylacti Achridensis Epistulae. Rec., gallice vertit notisque instruxit P.

GAUTIER (CFHB XVI/2 – Series Thessalonicensis). Thessalonike 1986 (135 Brie-fe).

Theophylaktos Simokates THEOPHYLSIMO

7. Jh. Ed.: Theophylacti Simocatae epistulae ed. I. ZANETTO. Leipzig 1985 (82 Briefe).

Theorianos THEORIAN

2. H. 12. Jh. Ed.: R. J. LOENERTZ, L’épître de Théorien le philosophe aux prêtres d’Oreiné. In:

Mémorial Louis Petit. Mélanges d’histoire et d’archéologie byzantines (Archives de l’Orient chrétien 1). Bukarest 1948, 317–335 (wieder abgedruckt in: R.-J. LOENERTZ, Byzantina et Franco-Graeca [Storia e letteratura 118]. Roma 1970, 45–70) (1 Brief).

Thomas THOMAS patrikios, Anf. 10. Jh. Ed.: G. KOLIAS, Léon Choirosphaktès. Magistre, proconsul et patrice (Texte und

Forschungen zur byzantinisch-neugriechischen Philologie 31). Athen 1939, Nr. 18; Arethae Archiepiscopi Caesariensis scripta minora. Accedunt Nicetae Paphlagonis epistulae ed. L.G. WESTERINK. Leipzig 1968–1972, Nr. 16 (2 Briefe).

21 Eine Neuausgabe der Briefe des Prodromos wird durch Michiel Op de Coul (Paris) vorbereitet.

22 Nicht mitberücksichtigt werden die Briefe 406, 410, 433, 457, 473, 480, 483, 488, 503 (kathxhtikh¿).

Page 19: 1. BIBLIOGRAPHIE 0x00079105.pdf · RE Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft REB Revue des Études Byzantines RHM Römische Historische Mitteilungen RSBS Rivista

1. Bibliographie26 27

Xiphilinos XIPH

protoproedros, 11. Jh. A. PAPADOPOULOS-KERAMEUS, Cifili1⁄2noj, prwtopro/edroj kai\ pronohth\j Lakedaimo-

ni/aj. BZ 14 (1905) 563–567 (1 Brief).

1.3. Die untersuchten Briefschreiber