ANKARA K V E ı - .:: İSAM Kütüphanesiktp.isam.org.tr/pdfdrg/D00148/1957_2/1957_2_ERDMANK.pdf ·...

15
r ANKARA iLAHiYAT FAKÜLTESi TÜR K V E S LA M SA NA TL A R.I TAR H E N ST lT Ü S Ü .;If" ' ... 1 . \ YILLIK DERGiSi II 1957 AJANS - TÜRK MATBAASI-ANKARA 9 5 8

Transcript of ANKARA K V E ı - .:: İSAM Kütüphanesiktp.isam.org.tr/pdfdrg/D00148/1957_2/1957_2_ERDMANK.pdf ·...

r

ANKARA ÜNİVERSİTESİ iLAHiYAT FAKÜLTESi

TÜR K V E ı S LA M SA NA TL A R.I TAR ı H ı E N ST lT Ü S Ü

.;If"

' -· ...

1 .

\

YILLIK ARAŞTIRMALAR DERGiSi

II

1957

AJANS - TÜRK MATBAASI-ANKARA

ı 9 5 8

ı .

ZUM VIERBOGENBAU VON KEYKUBADIYE

KURT ERDMANN

Nach der grossartigen Entdeckung der beiden seldschukischen Palaste von Kubada- · bad beim Dorf Hoiran am Ostufer der Beyşehir Sees ', hat Zeki Oral jetzt einen dritten Palast dieser Zeit bekannt gemacht, den von Kubadiye oder besser Keykubadiye bei Kay­seri 2

• Die Verhaetnisse sind hier schwieriger als in Kubadabad. Die Ruinen befinden sich auf dem Geland e einer Zuckerfabrik rech~s cer Strasse Kayseri - Boğazköprü 3

• Einige hundert M eter nördlich der Fabrik liegt cinkleiner See (Abb. l), an dessen nördlichem, heute v.ersumpftem Ufer der Palast stand. Er ist starker zerstört als Kubadabad und, was schlimmer ist, die Ruinen, deren Mauerzüge zum Teil deutlich zu erkennen sind, liegen im . Sumpf, können also erst ausgegraben werden, wenn das Ciande trocken gelegt ist.

Über der Erde .erhalten ist ein quadratischer Köşk von 6 m Seitenliinge; der sich in vier Rundbögen öffnet (Ab b. 2 und 3). Der stark verwitterte Bau steckt ein bis cinein­hal b Meter im Bodeiı und ist oben unter Verwendung von alten Setinen ausgebessert. Am besten erhalten ist das schöne Kreuzgewölbe mit einem achthch gefacherten Schlussstein innen. Die vier Seiten des Baus sind verschi eden behandelt. üst- und Südseite zeigen . einen einfachen Bogen und keine Ornamente. West und Nordseite (Abb. 2 und 3) sind als Schauseiten behandelt. Sie scheinen, so vveit der Erhaltungszus,tand ein. Urteil erlaribt, . gleich gewesen zu sein. Hier sind die Bögen doppelt und zeigen auf dem breiteren inne­ren Lanf einen nur noch schwach erkennbarcn, rudial ges~::>llten Zackenfries, auf dem selımaleren ausseren Lauf Res te eines Flecht\vcrkb:ındes (Ab b. 4). Das ist bei anderer . Zeichmıng im Detail die gleiche Anordnung wie an den Arkaden des Köşk's im Sulhın- : Han bei Aksaray (Ab b. 5), und wie dort waren auch am Köşk von Keykuq~diye diese beiclen Arkaden von einem breiteren Flechtwerkfries und abschlicssendem Sima rechtec­king gerahmt. Ob der Bau ein Obergeschoss hatte, das aus Holz gewesen sein müsste, ist bei se;nem heutigen Zustand nicht mehr zu entscheiden. Spuren einer Treppe sind nicht vorhanedn, aber der Raum könnte ja von einem benachbarten Raum erreichbar gewesen sein ·•.

Zeki Oral datieıt den Palast auf Grund der schriftlichen Überlieferung in die J ahre 1224- 26. Darnit dürfte der Vierbogenbau von Kaykubadiye das alteste Beispiel dieses Types in der rumseldschukischen Baukunst sein.

Ala ed din Keykubad nimmt diesen Baugedanken in seinen Hanen bei Aksaray (Abb. 5 und 6) und Kayseri (Abb. 7- 9) auf, wobei der Vierbogenbau das Mesçit des Karavan­saray's tragt, eine geschickte Lösung, die esermöglicht, dem hochgelegenen Bebetsraum 5

1 Zeki Oral, «Kubad-AbM nasıl bulundU>> İlahiyet Fakültesi Dergisi II/III, 1953, S. 171-ı 79 mit 23 Abbildungen - ders. «Ku bad Ab ad Çinile ri» B elleten XVII, 1953,, No. 66, S. 209 -222, mit 27 Abbildungen.

2 Zeki Oral, «Kayseri'de Kubadiye Sarayları» Belleten XVII, 1953, No. 68, S. 501-517, mit 7 Abbildungen.

3 Auf der Kiepert'schen Karte Elatt Kaperi je (C IV) ist an dieser Stelle ein Dof Kai­kobad eingetragen, das sich schon auf der Karte bein H. Barth «Reise von Trapezunt nach Skutari im Herbst 1858» Pertermann's Mitteilungen. Erganzungsheft. Gotha 1860 vor­kommt.

4 An der Ostseite lauft ein Mauerzug in geringem Abstand am Köşk vorbei. 5 Auch wo das Mesçit eines Karavansara y's nicht in Köşkform in der Mitte des Hofes

liegt, wird es gern hoch gelegt, so im Saadeddin- Han tei Konya, im Sari- Han bei Ava- ·· nos, im Obruk-: Han und im Ak- Han bei Denizli. Ebenerdiges Mesçit hat der Karatai-Han.

94 KURT ERDMANN

in der Mitte des Hofe::; eine zentrale Stellung bu geben, ohne den Verkehr im Hof zu stark zu behindern. Der Ağzıkara-Han von ı287 (Abb.ıO) und der Eıweiterungsbau des İs­hakli- Hans von ı249 (Abb. . ll- ıs) veıwenden die gleiche Fo~".

Hochgelegene Mesçits gibt es auch in spiiterer Zeit, etwa die Hafencami in Antalya (Abb. ı4) oder das Mesçit im Hof des Kozan- Hans in Bursa (Abb. ıS). Sie gehen aber nicht · vom quadratrischen ·Vierbogenbau, sondem von einer polygonalen Grundform aus, wie sie. zuerst beim sogannanten Schatzhaus im Hof der grossen Moschee in Damaskus auftritt. Der Vierbogenbau lebt. ~ls offene Türbe (Abb. ı6) weiter 7 •

Woher kommt dieser Bautyp? Man könnte an Ciborium oder Tabernakel denken, niiher liegt das sasanidische Ateshgah, für das die kuppel auf vier Stützen, die sich über dem Altar des öffentlichen Kultfeuers wölbt, charakteristisch ist (Ab b. ı 7 und ıB) 8

• Kann Ala· ed din Keykubad solche Ateshgahs gekannt ha ben ?

Das im Bebiet des Erciyas Feueverehrung bekannt war, beweist der Altar aus der Gegend von Bünyan im Depot des Antiken Museums in Ankara (Abb. ı9), den Kurt Bittel ı95ı in der Weinreich- Festschrift veröffentliaht hat 9

• Er ist achaemenidisch. Atesh­gahs in der Form von Vierbogenbauten, Sogenannte Tshahar Taqs, treten erst in sasani­discher Zeit auf. Für die ersten Jahre des ersten Jahrhunderts n. Chr. berichtet Strabon von vielen Magiern und persischen Heiligtümern in Kappadokien '". In Pontus stand ili Zela (Zile) (Abb. 20) ein berühmtes Heilig ~um der Anahita. In Armenien pennen ein­heimische Quellen Heiligtümer dieser Göttin in Erez- Erzincan, in T'il, in Astisat nord­westlich des Van Sees und in Artasat- Artaxata 11

• In Kappadokien wird kein Ort genannt, aber sollte der Feuerkult nicht auch hier bis iıi die sasanidische Zeit lebendig geblieben sein?

Er ist es!

. Richard Pococke macht in seinem Reise bericht von ı 745 1 2 folgende Angaben, die zwar nur eine «second hand information» sind, die ihm wahrend seines Aufenthaltes in Ankara zuteil wurde, die aber gerade durch die Ungmvöhnlickeit ihres Inhalts Vertrauen verdienen. «Towards the foot of it (gemeint ist der Erciyas) there are several monu­ments, which consist of a cupola, built on fo ur pillars; there are inscriptions on them in a character not known, which they say, is Persian, and they call them the monuments of the Persians»

6 vergı. dazu K. Erdmann «Notizen zum inneranatolischen Karavansaray. Beobach­tungen auf einer Reise im Ju1i 1953» Kunst des Orients II, 1955, S. 5 - 29, mit 36 Abbil­dungen.

7 Andere Beispiele in Niğde, Damsaköy, Ilgin. Amasya, Ankara, Silifke,. İznik, Bursa usw. Da diese Türben meist anepigraph sind und selten Bauornament habcu, sind sie oft schwer zeitlich einzuordnen. Sie reichen aber bls in die spiittosmanische Zeit, wie die Ana Sultan Türbe zwischen Afyon und Kütahya beweist. Vergi. auch die grossen Tetrapylon­Bauten ın Lüleburgaz und Havza.

s Dazu K. Erdmann «Das iranische Feuerheiligtum» Leipzig 1941. 9 K. Bittel «Ein persischer Feueralter aus Kappadokien» in Satura, Früchte aus der

antiken Welt. Otto Weinreich zum 13. Miirz Hl51 dargebracht. Baden-Baden 1952, S. 15-29, mit 4 Abbildungen.

ıo S. Wikander «Feuerpriester in Kleina~ien und Iran» Lund 1946, S. 92 pp. ıı Rich1ard Pococke «A descriptioiı of the East arid some others countries» London

1743 - 45. Vol. I Book 2 «Asie Mlnor>> S. 91 Anmerkung. ~ 2 .unter den hisher bekannten iranisehen Ate:ch'gahs istkeines mit einer Inschrift, so

dass diese Bauten in Kappadokien auch für die i:.:anische · Archaeologie von Bedeutung sin d.

ZUM VIERBOGENBAU VON KEYKUBADIYE 95

Mehr kann man eigentlich nicht verlangen : am Fuss des Erciyas -leider ist die Lokalisierung sehr ungenau - stehen noch in der Mitte des 18. J ahrhunderts mehrere Tshahar Taqs. Sie tragen Inschriften in einer unbekannten Schrift '·. Das kann nur Pehle­wi sein, denn eine neupersische, in arabischen Zeichen geschriebene Inschrift war in keinem Fall «a character not known». Es sin d also Ateshgahs sasanidischer Zeit. W ozu sie gedient hatten, wusste man - verstiindlicherweise- im 18. Jahrhundert nicht mehr, aber es ist noch bekannt, dass die unleserliche Schrift persisch (genauer mittelpersisch) ist, und dass diese Bauten einst von Persern oder für Perser gebaut wtirden. Wenn das im 18. Jahrhundert noch bekannt war, wirdes es im 13. Jahrhundert wohl auch gewesen sein. Un­ter diesen Umstiinden scheint es mir nicht zu gewagt, das - soweit ist sehe- ersle Auf­treten des Vierbogenbaus in Keykubadiye mit diesen sasanidischeiı Tshahar Taqs in Ver­bindung zu bringen, die, wie er, am Fusse des Erciyas lagen. Istanbul, Dezember 1955_

(Photo. Dr. H . Erdmann)

Abb. 1 - See bei Keykubadiye.

1i'hoto. Dr. H , Erdmann)

1\ bb. 2 - Köşk von Kevkubaıdiye, Westseite.

(Photo Dr. H . Erdmann)

Abb. 3 - Köşk von Keykubadiye, Nordseite.

(Photo. Dr. H . Erdmann)

Abb. 4 - Köşk von Keykubadiye, Nordseite, Detail.

(Photo. Dr. H. Erdmann)

Abb. 5 - Sultan-Han bei Aksaray, Mesçit im Hof.

i i;· . -::-.:.

... . .• 'ı . !r:-: ;~·: : lj ~ ;~

jt•

t.' ·'

i r

(Photo. Dr. H. Erdmann)

Abb. 6- Sultan-Han bei Aksaray, Mesçit im Hof, Milırab.

(Photo. Dr. -H. Etcımann)

Abb. 7 - Sultan-Han bei Kayseri, Mesçit inı Hof.

(Photo. Dr. H. Erdmann)

Abb. 8 - Sultan-Han bei Kayseri, Mesçit im Hof, Detail der Südseite.

(Photo. Dr. H . Erdmann)

Abb. 9 - Sultan-Han bei Kayseri, Mesçit im Hof, Mihrab.

i .

(Photo. Haşlİn

Abb. 10 - Ağzıkara-Han bei Aksaray, MesçÜ im Hof.

. ~ . :

• .•. ! ~- ... • :. . : ... ; ~ .. ~

- _ ....

Ozonurı

.,;

:; .. i

Abb. ll (Pboto. Dr. K. Erdmann)

İshaklı-Han bei Akşehir, Me.;;çit im Hof.

,, . ·..-: .. . :

..._ Abb. 12- İsl; akh-Han bei Akşehir, Mes-- .. - - çit hn H~f, .Muqa~as- Kuppel

inn en~

(Photo. Dr. H. l!:rdmannı

Ab b.' i3 ~· İshaklı-Han bei · Akşehir, ·MeSçit. im Hof, Treppe des Muezzin. ~

(Photo. nr. H. :Eramann)

Abb. 15 - Bursa, lU.esçit im Hof des Kozan Han's.

!Photo. Erika Jahnl

Abb. 14 - Antalya, Cami. am Hafen.

(Photo. Dr. H. Erdmannl

+- Abb. 16 - Sivas, Vierbogen - Türbe.

(Photo. A. Godard)

Abb. 17 - FeuerheHigtum (Ateshgah) von Djerre, Iran. Sasanidisch, 5. J"ahrhun.dert n. Chr.

(Photo. Belling)

Abb. 18 - Feuerheiligtum (Ateshgah) von Baku; 18. ·J"ahrhundert.

.-

(Photo. Dr. H, Çambel)

Abb. 19 - Achamenidischer Feneralter aus Bünyan bei Kayseri im Depot des Antiken Mu­seums in Ankara.

(Photo. Erika Jahn)

Abb. 20 - Burgberg von Zi·le, dem antiken Zela einst · Ort des Anahit~ı._- _, . Heiliitums.

' ,.; ....

·ii

,

KEYKUBADİYEDEKİ DÖRT KEMERLİ BiNA HAKKINDA

KURT ERDMA NN

Beyşehir gölünün doğu sahilinde Heyran köyü civarında b~lunan Kubadabat'ta iki Sel­çuklu sarayının meydana çıkarılmasından sonra1 Kayseri civarında Kubadiye veya daha doğrusu Keykubadiye'de Zeki Oral yaptığı araştırmalarda, ayni devre ait üçüncü bir Sel­çuklu s:ırayını keşfetıniştir 2

• Buradaki çalışma şart1arı Kubadabattakinden daha zor ol­muştur. Bu sarayın harabeleri, Kayseri- Boğazköprü 3 şosesinin sağ tarafında bulunan şe­ker fabrikası sahası içindedir. Fabrikanın bir kaç yüz metre şimalinde küçük bir göl var­dır ( 1. res.). İşte mevzuubahs saray bu gölün halen bataklık halindeki şimal sahilinde bu­lunmaktadır. Kubadabat .::arayından daha harap tır. Duvarları kısmen görülmekte, harabe ise bataldık içinde bulunmaktadır. Bu duruma göre hafriyata ancak saha kurotulduktan sonra başlanabilir. Zemin üstünde görünen köşk, kenarları altışar metrelik murabbai bir sahada dört .adet . yarı daire kemer üzerine kurulmuş tur ( 2., 3. res.). Dış tesirlerle harap olan bu kapı bir ila bir buçuk metre zemine gömülü olup üst kısmı eski taşlar kullanılmak sure­tiyle tamir edilmiştir. En iyi şekilde kalan kısım içte, sekizinci kilit taşı bulunan güzel çapraz tonozudur. Garp ve şimal taraflarında sade ve işlemesiz kemerler vardır. Görünüşe gÖre bu kemeder birbirini~ ayni olarak yapılmıştır. Bunlar iki katlıdır. Geniş olan iç sil­me. zorlukla teşhis edilebilmekte; şuai şekil de dilim li bir frizdir. Daha dar olan dış silme. !se girift bir örgü hş.tlarını taşımqktadır (::1:. re_s.). Detayda farklı olmakla beraber, Aksaray civarındali:i Sultah Ha~ı~n-~n a-rkadlarındaİd düzeni göst~rmektedir (5 . . res .). Keykubadiye köşkündeki bu iki arkad ise genişçe bir girift örgü frizi ve sivri bir sima ile kuşatılmıştır. Binanın ahşap bir üst katı olup olmadığını bugünkü halinden anlamak · _mümkün değildir. Merdiven izlerine rastlanmamakla beraber bu kata bitişik bir yapıdan geçildiği ihtimal da­hilindedir 4 •

· Yazılı kaynaklara göre Zeki Oral bu sarayın tarihini 1224-26 olarak tesbit etmiştir. Böylece, Keykubadiyenin dört kemerli yapısı Rum Selçuklularının mimarisinde bu tipin en eski ömegi olmak gerekir. . .

Alaeddin Keykubat bu inşa planını Aksaray ve Kayseri hanlarında tekrarlatmıştır (6.-9. r~s.). Orada da dört kemerli yapı kervansaray mescidinin istinatgahıdır. Bu tarz, gi­diş - gelişi bozmadan avlunun ortasında yüksek bir mescit inşasının 5 mahirane bir hal tarzıdır. 1237 de inşa olunan Ağzıkara Han'da (10. res.) ve 1249 da tevsi edilen İshaklı Han'da da (ll.- 13. res.) ayni mimari tarzına başvurulmuştur 6 •

ı Zeki Oral; «Kubad- Abact nasıl! bulundu» İldhiyat F·akültesi Dergisi II/III, 1953, s. 171- 179, 23 resim ile. Ayni müellifin «Kubad- Abad Çinileri» Belleten XVII, 1953, No. 66, s. 209 - 222, 27 resim ile.

2 Zeki! Oral; «Kayseri'de Kubadiye Saraylan» Belleten XVII, 1953, No. 68, s. 501- 517. 7 resim ile.

3 Kiepert haritasında, Kayseri yaprağından l'u yerde Kaikobad adlı bir köy gösteri!:.. mektedir ki o,_ H. Barth'in «Reise von Trapezus nach Skutari im Herbst, 1958» . . . de bu­lunmaktadır.

• Ş::ı.rk tarafından, köşkten az mesafede bir duvar geçmektedir. · 5 Bir kervansarayın mescidi köşk şeklinde olarak avlunun ortasında bulunmasa bile, bu

bina tercihan yüksek bir yere konulmuıjtur. Mesela : Saadettin Hani'nda (Konya civarın­da), Avanos civarında Sarı Han'da, Denizli civarında Obrtik Ham ve Ak Han'da olduğu gi­bi. Karatay Hanı'rıda zemin katta bir mescit mevcuttur.

6 Kar§ılaştırınız: K. Erdmann; «Notizen zum inneranatolischen Karavansaray. Beo­bachtungen auf einer Reise im Juli 1953» Kun3t des Orients II, 1955, s. 5 - 29, 36 resim ile.

106 KURTERDMANN

Yüksek mescit tarzına muahhar zamanlarda da rastlanmaktadır: Antalya'daki İskele Camii (14. res.), veya Bursa'nın Koza Ham avlusundaki mescit (15. res.) gibi. Fakat bunlar dört kemerli tipten olmayıp poligonal bir temel şekli göstermektedirler ki, bu tarza ilk olarak Şam Cami-i Keb!r'inin avlusundaki Kubbetü'l- Khazne'de rastlanmaktadır. Dört kemerli inşa tarzı ise açık türbe şeklinde devam etmektedir (16. res.) 7 •

l Bu inşa tipi nereden gelmektedir ? Ak la si boryum ve tebernakel gelebilirse de Sa-

sani ateşgeelesi daha yakın bir ihtimaldir. Bu ateşgeelenin karakteristiği, kült ateşi sunağım örten dört istinatgahlı ku b bedir ( 17. - 18. res .) a. Acaba Alaeeldin Keykubat bu gibi ateş­gedeleri göm1üş olabilir mi_?,

Erciyes ınıntıkasında ateş' kültünün bilindiğini, Ankara Arkeoloji Müzesinin deposun­da bulunan ve Kurt Bittel tarafından 1951 de Weinreich armağanında neşredilen Bünyan sunağı ispat etmektedir (19. res.) 9

• Bu sun ak Akhaınenid devrine aittir. Dört kemer şek­lindeki «Cihar Tak» denilen ateşgedeler Sasılni devrinden evvel vardı. Milattan sonraki ilk asırda ise Strabon, Kapadokya'da bulunan bir çok Meclisi ve İrani ibadetgahlardan bahsetmektedir 10

• Pontus'ta ise, Zile'de meşhur bir Anahi·ta mabedi vardı (20. res.). Er­menistan'da, yerli kaynaklar bu ilaheye ait mabetierin Erez- Erzincan, T'il, Van gölünün kuzey- batısındaki Astisat ve Artasat- Artaxata'da bulunduklarını zikretmektedirler ll. Kapadokya'da mahal zikredilmemiştir. Fakat ateşperestliğin orada da Sasani devrine ka­dar yaşamış olması düşünülemez mi? Ve hakikat de böyle değil midir?

Richard Pococke, Ankara'daki ikameti sırasında «vasıtalm olarak elde ettiği ve şayanı dikkat muhtevası ile inanılır bilgileri neşrettiği 1745 tarihli seyahatnamesinde 1 2 şunları söylemektedir :

«Ünun (yani Erciyes'in) eteklerinde dört ayak üzerinde oturtulmuş küçük bir kubbe­yi ihtiva eden abieleler vardır. Kitabelerinin karakteri bilinmeyen yazılarına farisi, yapıla­ra da Pers eserleri derler».

Daha fazhsı da aranamaz : Erciyes'in eteğinde (maalesef mahalli sarih olarak gösteril­memiştir) XVIII. asrın ortasında bile bir çok Cihar Tak'lar mevcuttu. Kitabeleri henüz okunamıyan bir yazıyla ynılmıştır. Bu ancak Pehlevi olabilir. Çünkü bunun Arapça hu­rufatla yazılmış yeni Farsça bir kitabe olması hiçbir surette düşünülemez. Şu halde bun­lar Sasani devrine bağlanan ateşgedelerdir. Bunların hangi maksatlara hizmet ettikleri hiç şüphesiz XVIII. asırcia artık bilinemezdi, Fakat bilinen şey okunamıyan kitabenin Farsça daha doğrusu orta Farsça oluşu ve bu yapıların bir zamanlar İranlılar tarafından veya İranlılar için inşa edildikleridir. Şayet bu XVIII. asırcia biliniyor idiyse XIII. asırda da malumdu. Bu şartlar altında, görünüşüne göre Keykubadiye'de meydana çıkan ve Erciyes eteğinde rastlanan dört kemerli inşa tarzının Sasani devri Cihar Tak'lanyla münasebettar olduğu hükmüne vam1ak fazla bir cesaret sayılmaz.

7 Başka misaller, Niğde, Darnsa köyü, Ilg in , Amasya, Ankara,, Silifke, İznik, Bursa v.s. dedir. Bu türbeleri ekseriya kitabeleri olmadı ~ı. inşaat süsleri de nadiren bulunduğu için, zaman bakımından sıralamak çok defa zor oluyor. Halbuki, Afyon ile Kütahya arasındaki Ana Sultan Türbesi'nin ispat ettiği gibi, son 03manlı devrine kadar devam etmişlerdir. Lü­leburgaz ve Havza'daki büyük tetrapilon binalımna da bakınız.

8 Karşılaştırınız : K. Erdmann; «Das iranische Feuerheiligtum» Leipzig, 1941. 9 . K. Bittel; «Ein persiseber Feueraıtar aus Kappadokien» in Satura, Früchte aus der an­

tiken weıt. Otto Weinreich zum 13. Marz 1951 dargebracl-.t. Baden-Baden 1952, s. 15- 29, 4 resim ile.

10 s. Wikander; «Feuerpriester in Kleinasien und Iran» Lund 1946, s. 92 ve devamı. ll Richı:ud Pococke; «A description of the East and some others countries» London

ı 743 - 45. Vol. I, Bo ok 2 «Asi e Minor>> s. 91 de gösterilmiştir. 12 Şimdiye kadar bilinen İran ateşgedeleri arasında kitabesi olan hiçbirisi bulunmadı­

ğı için Kapadokya'daki bu binalar İran arkeolojisi için de ehemrniyeti haizdir.