Bosna i Hercegovina Izrada studija razvoja za sektore sa ... · PDF file2.4.4 Tehnicko stanje...

Bosna i Hercegovina

Izrada studija razvoja za sektore sa potencijalom

Studija razvoja industrije tekstila i konfekcije

Nacrt

Novembar 2001

po nalogu: Deutsche Gesellschaft für Technische Zusammenarbeit

(GTZ) GmbH Eschborn

GOPA-ConsultantsHindenburgring 18

D-61348 Bad Homburg

Telefon: Fax:

E-mail:

+49-6172-930 502+49-6172-930 500

[email protected]

__________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________ 2 Bosna i Hercegovina – Studija o razvoju tekstilne industrije

Sadrzaj Uvod ......................................................................................................................... 1 1.1 Definicija sektora i metodske osnove ............................................................. 1 1.2 Medjunarodni trendovi u tekstilnoj i industriji odjevnh predmeta ........................................................................... 4 1.2.1 Trendovi iz ugla proizvodnje ............................................................................ 4 1.2.2 Trendovi iz ugla plasmana ............................................................................. 6 1.3 Faktori koji odredjuju lanac dodatne dobiti.......................................................8 2 Analiza stanja industrije tekstila i konfekcije u BiH ...................................9 2.1 Razvoj sektora i znacaj sektora za nacionalnu ekonomiju...................................................................................9 2.2 Geografska podjela .........................................................................................16 2.3 Tekstilna industrija (materijal, konci itd.)..........................................................17 2.3.1 Proizvodi .........................................................................................................17 2.3.2 Firme ..............................................................................................................18 2.3.3 Trzista plasmana u tekstilnoj

industriji...........................................................................................................19 2.3.4 Tehnicko stanje i specificna situacija

primarne tekstilne industrije................................................................19 2.3.5 Pribor, sastojci i pomocni materijal; Specijalizirani davaoci usluga ...……………………………………......….....….21

2.4 Odjevna industrija...........................................................................................21 2.4.1 Proizvodi.........................................................................................................21 2.4.2 Firme...............................................................................................................22 2.4.3 Struktura trzista plasmana u odjevnoj

industriji...........................................................................................................23 2.4.4 Tehnicko stanje u menadzmentu know-

how..................................................................................................................23 2.5 Mezo nivo.........................................................................................................23 2.5.1 Ustanove za obuku i davaoci usluga bliskih

sektoru.............................................................................................................23 2.5.2 Komore i udruzenja.........................................................................................24 2.6 Martica proizvod -input -output u odjevnom sektoru .......................................25 2.7 Trgovinski sistemi............................................................................................27 2.7.1 Trgovinski sistemi u zemlji.............................................................................27 2.7.2 Trgovinski sistemi sa EU...............................................................................27

__________________________________________________________________________________________


3 Trzisne sanse................................................................................................27 3.1 Nacionalno trziste............................................................................................27 3.2 Regionalno trziste............................................................................................28 3.3 Istocno evropsko trziste...................................................................................30 3.3.1 Madjarska........................................................................................................31 3.3.2 Bugarska.........................................................................................................32 3.3.3 Rumunija..........................................................................................................32 3.3.4 Ceska i Slovacka.................................................................................….........32 3.4 EU....................................................................................................................32 3.5 Konkurenti i Benchmarking..............................................................................34 3.5.1 Madjarska........................................................................................................36 3.5.2 Bugarska.........................................................................................................36 3.5.3 Rumunija.........................................................................................................36 3.5.4 Ceska i Slovacka.............................................................................................37 3.5.5 Ukrajina...........................................................................................................37 3.6 Trzisne mogucnosti i perspektive za odjevnu industriju u BiH.................................................................................37 4 Razvojna strategija sektora..........................................................................40 4.1 Ciljevi i uigranost relevantnih institucija........................................................................................................40 4.2 Strateski pocetak.............................................................................................42 4.2.1 Zajednicko djelovanje mikro i mezo nivoa.....................................................................................................43 4.2.2 Makro nivo.......................................................................................................47 4.3 Mjere za izlazak na trzista u zemlji i inostranstvu.....................................................................................................50 4.4 Sanse primarne industrije: Razvoj

lokalnnog i regionalnog dostavljaca.................................................................53 4.5 Selekcija lon poslova i fokusiranje izlaska na

trzista...............................................................................................................55 4.6 Mjere kvalifikacije i unapredjivanja tehnologije za odjevnu i tekstilnu industriju............................................................................................56 4.7 Razvoj lokalnog savjetodavnog trzista...........................................................58 4.8 Uspostavljanje i koristenje davoca usluga u sektoru.......................................59 5 Uvodne mjere za unapredjenje sektora.......................................................60 5.1 Hitne mjere......................................................................................................60 5.2 Srednjorocne mjere........................................................................................61

__________________________________________________________________________________________


1. Uvod 1.1. Definicija sektora i metodske osnove Studijom je obuhvacena tekstilna industrija i konfekcija u Bosni i Hercegovini (BiH). Pod pojmom tekstilne industrije podrazumjeva se proizvodnja vlakana, prede, tkanje, pletenje, i oplemenjivanje tekstila. Industrija odjece obuhvata uglavnom konfekciju odnosno preradu od tekstila do modnih artikala. Nacelo ove studije o razvoju se sadrzi u tome da se na osnovu sistematske analize strukture sektora predstave polazišne tacke za njegov daljnji razvoj. Adresati studije su nosioci odluke iz oblasti politike ali i iz preduzetnickog sektora. Cilj studije je pokušaj doprinosa da se u BiH razvije vizija daljnjeg razvoja sektora odjevih predmeta («meta-razina»), za cije ostvarivanje se obaveznim osjecaju svi bitni nosioci odluke. U središtu ove vizije stoje uspješna tj. srednjorocno do dugorocno konkurentna preduzeca. S tim u vezi prijedlozi za poboljšanje polozaja preduzeca («mikro-razina») zauzimaju u ovoj studiji veliki prostor. Iz inventara tj. sadrzaja sektora ce se nakon toga izraditi polazišta za mjere na «mezo-nivou»: podnijet ce se prijedlozi, u kojim oblastima se ciljane politike i mjere pruzanja podrške mogu sprovesti i u sektoru odjevnih predmeta. Kljucnim se pritom smatra srednjorocni do dugorocni nacin vidjenja i koordinacija tj. suradnja medju akterima, koji su za sektor od znacaja (sistemska ili strukturna konkurentnost). Tako ce se pokazati altenative za djelovanje za politicku razinu («makro-razina»), za nivo okruzenja koje obuhvata preduzece i koje je od vaznosti za sektor («mezo-razina») i za poduzetnicki nivo («mikro-razina»). U okviru izrade studije iskoristio se prije svega raspolozivi sekundarni materijal, koji je bio od znacaja za sektor. Tu spada i sistematska analiza raspolozivih, za sektor bitnih statistickih podataka u BiH. Osim toga vazan dopirnos dala je i sistematska priprema empirijskih iskustava iz GTZ-ovog projekta savjetovanja sektora u okvirima programa za unapredjenje privatne privrede, koji je trenutno u toku, narocito u stvaranju trzišnih šansi i strategija za izgradnju sektora. Razgovori sa ministarstvima, medjunarodnim donatorima kao i sa domacim institucijama na «mezo-nivou», zatim analize medjunarodnih trendova kao i rezultati radionica karakteristicnih za sektor, u kojima su ucestvovale firme iz mjeseca jula 2001. godine, upotpunili su bazu podataka ove studije. 1.2. Medjunarodni trendovi u tekstilnoj i industriji odjevnih predmeta 1.2.1. Trendovi iz ugla proizvodnje Medjunarodna tekstilna industrija i industrija odjevnih predmeta je u svojoj vertikalnoj podjeli (od proizvodnje vlakana i prednje do gotove konfekcije) i u svojoj horizontalnoj liniji (od modnih proizvoda preko standardnih artikala do mnogostruke tehnicke i industrijske primjene) je organizovana izuzetno heterogeno. U proteklih 25 godina –uslijed razlicitih lokalnih i domacih okvirnih uslova i uslijed razudjenosti u nivou rada

__________________________________________________________________________________________


u razlicitim globalnim podrucjima privrede – desila su se vazna prilagodjavanja strukture. Najjasniji trend da se prepoznati u grani odjevnih predmeta: radni procesi sa visokim radnim udjelom u troškovima stvaranja dodane vrijednosti (kao i generalno posmatrano u industriji odjece) su premješteni u zemlje sa niskom razinom placa. Stepen ove promjene polozaja iz industrijskih zemalja u zemlje u razvoju i u zemlje sa niskim placama dostigao je danas udio od 95 %: jedva da ce moci dalje rasti. Pasivno oplemenjivanje lona se realizuje pretezno u konfekciji, a posao vecinskim dijelom u proizvodnji pletene robe i tkanja. Firme za proizvodnju odjevnih predmeta svih zanrova svoja investiciona sredstva i svoje znanje koncentrišu danas samo još na stvaranje kolekcija, na marketing kupovine i prodaje i na logistiku. Tehnicki know-how više ne spada u središnju kompetenciju firmi za proizvodnju odjevnih predmeta; skoro da je potpuno zamjenjiv, to znaci da se sredstva u tu svrhu odvajaju samo još u ogranicenom iznosu. Troškovi lona u vezi sa produktivnošcu kadra su odlucujuce prednosti u konkurenciji kod konfekcionara u zemljama sa niskim nivoom placa. Danas su tome suprotno tipicni faktori uspjeha kod zapadnih konfekiconara upravo proizvod, distribucijski kanal i trgovacka marka. Primjer za identitet poslovanja: jedno radno mjesto u Zapadnoj Evropi košta maksimalno do 50.000 KM. Proces trenda tekstilnog primarnog sektora bio je razlicitiji: klasicne tekstilne predfaze (proizvodnja vlakana, predenje, tkanje, pletenje, oplemenjivanje) su veoma kapitalno intenzivne i zbog toga su u odnosu na niske place mnogo otpornije. Primjer za to: radno mjesto u jednoj predionici ili tkaonici moze koštati više miliona maraka. Premještanja proizvodnje, koja su obrazlozena iskljucivo prednostima u pogledu troškova place, su u ovom slucaju rijetka i imaju druge uzroke – obicno strateškog karaktera i vezane za lokaciju. Drasticno nazadovanje privrednih jedinica od 1970. godine – pri rastucim rezultatima u proizvodnji – se pripisuje cinjenici, da su se potrebe za produktivnošcu, investicijama i inovacijama mogle uspješno sresti samo kod firmi sa veoma snaznim kapitalom. Mnoge firme nisu bile dorasle izazovima koje su donijele strukturne promjene struke: u okviru ove strukturne promjene zahtjevao se porast produktivnosti s jedne strane i dobra sposobnost isporuke, modne i tehnicke inovacije proizvoda kao i logisticko savladavanje proizvodnih partija, koje bivaju sve manje, s druge strane. Rezultat ove strukturne promjene je danas jedna visoko specijaliziran «ostatak industrije», koji je izuzetno efikasan i konkurentan i u kojem troškovi place igraju još samo podredjenu ulogu. Za ovaj podsektor vazi opce pravilo, a to je da su se vertikalna preduzeca, koja su ranije prevladavala, «horizontirala», prvenstveno s ciljem da se dostigne veca fleksibilnost proizvoda i bolja logistika. Drugim rijecima: tekstilna grana i konfekcije su se reorganizovale. Tekstilna preduzeca su glavni dobavljaci konfekcionara. Njihov faktor uspjeha je kombinacija izmedju efikasnih jedinacnih troškova izrade po komadu i inovativnog proizvoda. Potpuno neovisno od lokacije razvio se sektor industrijskih i tehnickih tekstila. Ova industrijska grana nudi tehnicko-tekstilne proizvode za raznovrsnu ne-tekstilnu upotrebu (automobilska i vazduhoplovna industrija, medicinska i filterska tehnika, poljoprivreda, vrtlarstvo, gradjevinarstvo, itd.). Konjunkturni ciklusi, koji su specificni i štetni za tekstilnu industriju i industriju odjece, skoro da ne doticu ovaj sektor, koji se istice visokim tehnickim inovacijama i tehnikama primjene. Pošto ove firme agiraju kao sekundarni dobavljaci, što znaci da njihovi troškovi cine samo jedan mali dio od

__________________________________________________________________________________________


ukupnih troškova potrošaca, kvalitet proizvoda i tehnika primjene je bitnija od troškova stvaranja dodane vrijednosti (a time i produktivnosti). Faktori uspjeha, koji utjecu na sve podsektore u istoj mjeri, ne postoje: u svakom sektoru postoje firme koje su “protiv trenda” razvile “vlastitu konjunkturu” u jednom segmentu trzista. Postoje privredno gledano uspješne firme koje proizvode odjevne predmete sa vlastitim udjelom u gotovom proizvodu od 100 % (npr. Trigema) kao što postoje i uspješno poslujuca vertikalna preduzeca, ali i proizvodjaci tehnickih materijala, koji više nisu mogli opstati u dobrom trzišnom okruzenju. Kao i u svim drugim granama industrije bitno je to, koliko dobro menadzmentu polazi za rukom da iskoristi specificne prednosti firme u odnosu na konkurenciju i kako da odstrani slabosti. 1.2.2. Trendovi iz ugla plasmana Smanjenje stalnih naloga u odnosu na kupovine “blize potrebi” Sezonski uslovljeno neredovni prilivi naloga – vazan suštinski problem organizacije cjelokupnog tekstilnog proizvodnog lanca – dovode na svim nivoima do oscilacija u iskoristenju kapaciteta i, u slucaju vlastitih poslova, do cesto nepremostivih uskih grla u pogledu likvidnosti, prekomjerne proizvodnje i modom uslovljenih kopija. Cak i inteligentne proizvodnje su usljed visokog rizika u svijetu mode samo s rezervom podesne i samo oni konfekcionari koji proizvode opce poznatu marku i koji imaju dobru prodju (npr. Boss) mogu sebi priuštiti visokorizicne proizvodnje. Nešto slabije marke ili no names (bezimene) su usmjerene na kratkorocne naloge, koji vremenski leze blize potrebi, kako bi realizirali plan, ili pak moraju potpuno odustati od šansi koje nudi trzište. Pravovremena raspolozivost tekstilima osigurava se prvenstveno putem – dugorocno odredjenih – medjunarodnih sajmova štofova i odjevnih artikala, koji se vec oko 20 godina pomjeraju na sve krace vremenske rokove, a sve skupa za oko 2 mjeseca. Od toga profitiraju iskljucivo etablirani ponudjaci marki, koji i do 100 % svog obrta mogu dugorocno realizirati putem stalnih ili prednaloga: rizik plasmana moze se zbog jake marke prevaliti na prodaju, koja samo “sigurnu” robu poznatih marki moze drzati na skladistu. Ostatak kupuje kratkorocno po potrebi. Udio relativno «sigurnih» glavnih narudzbi je prema iskustvima zadnjeg CPD-sajma sa 75 % iz 1980. godine opao na gotovo 20 % od ukupnih potreba. Znacaj trzišta zapadnih konfekcionara moze se ocjeniti po obimu u kojemu poznate marke ucestvuju u stalnim narudzbama. Pad broja stalnih narudzbi sa pratecim veoma rastrošnim posljedicama po logistiku, skladištenje i dispoziciju, je najbitnija karakteristika trenda tekstilnog lanca proizvodnje i prodaje. Shvatanje tipicnih terminskih tokova u pogledu sajmova i vremena narudzbe od konca do gotovog proizvoda i spoznaja šansi i rizika koji leze u tome su elementarne pretpostavke za uspjeh. Stagnacija na trzištima tekstila Raspolozenje u modnoj industriji konfekcije i u trgovini tekstila ostaje i dalje teško, izuzetak su dominantne marke. Nove boje i prizeljkivana renesansa u jeans-modi na primjer teško da ce donijeti ocekivani napredak. Povremeno prijavljeni slucajevi porasta prometa za oko 3 % slice više ohrabrujucem zvizdukanju u tamnoj šumi.

__________________________________________________________________________________________


Mnogi sudionici u trzištu strahuju da bi štoviše, kao i u 2000. godini, još jedno nazadovanje i do 3 % bilo realisticno. Razlozi za to su razliciti: a. Obzirom da samo neke firme mogu ici u korak sa brzim ritmom i pomjerenim

sezonskim rokovima (vidi gore), mnoge potrošacke zelje ostaju neispunjene, jer se danas moze odreci kupovine nekog tekstilnog proizvoda;

b. Udio troškova za odjecu u cjelokupnoj sumi svih izdataka privatnih domacinstava se stalno smanjuje, sa preko 8 % u 1994. godini na samo nešto više od 6 % danas. Poboljšani prihodi domacinstava nisu se uspjeli ponovo pronaci u trgovini, kako se ocekivalo, vec su su utrošila – narocito u Njemackoj – kroz birokratsko naredjena povecanja cijena za energiju i benzin.

c. Prebacivanje troškova na potrošacke cijene su u tekstilu u današnje vrijeme na gotovo cijelom prostoru EU-a nemoguci za primijeniti. Jasnije nego do sada moze se primjetiti, da se izdaci koncentrišu na druge proizvode i usluge – to su izmedju ostalog putovanja, elektronika (mobilni, racunari) itd.

d. Klasicna trgovina tekstilom gubi udio u trzištu u usporedbi sa kanalima distribucije, koji su strani ovoj bransi, kao što su lanci trgovina prehrambenim artiklima, parfimerije, przionice kafe, itd. koje veoma uspješno pokušavaju pridobiti kupce sa cjenovno agresivnim kolicinskim popustima, a time ograniciti porast koji se odnosi na vrijednost;

Kriticki posmatraci trzista krivicu za potraznju, koja u najboljem slucaju stagnira, ne traze samo u potrosacu. Pritisak cijenama, od strane specijaliziranih trgovina na malo, koje sve skoncentrisanije agiraju – a to se ne odnosi samo na tekstilnu industriju - pojacao je najjeftiniju ponudu sa losim kvalitetom steteci imidzu, a time proizveo i razocarenje kod potrošaca. Trgovina se previše trudi da se kroz povoljne ponude odrzi u zivotu, umjesto da ulaze u servis i savjetovanje. Tako je smanjenje usluga i savjetovanja u veilikim trgovinskim maloprodajnim lancima dominantna karakteristika preduzeca poslednjih godina. Reakcija potrošaca na to je obicno odricanje od kupovine (uporedi izvještaje o poslovanju Karstadt/Quelle, C&A). Relativno stabilan poslovni polozaj znacajnih modni marki, koje su stecene velikim naporom, ne proturijeci tome, jer se u ovom slucaju savjetovanje u velikom omjeru nadomještava kroz rashod za propagandu, ciji bi ucinak trebao dovesti do poboljsanja situacije sa stalnim nalozima. Takodjer nešto manje pogodjena ovim razvojima bila je i pletena gornja odjeca, podrucje koje je zahvaljujuci novim tehnologijama podobno za vremenski kratkorocnu proizvodnju. U nastavku slijedi nekoliko kljucnih brojeva o najznacajnijem i najreprezantativnijem tekstilnom prodajnom trzištu Njemacke u EU za gornju odjecu, od koje ovisi tekstilna industrija i konfekcija u BiH sa 80 % (preduzeca za proizvodnju veša i pletenine u BiH imaju podredjenu ulogu). Dok su na proizvodnom nivou sve brojke nazadovale, u odnosu na 1999. godinu, izvoz se povremeno povecavao (u muskoj i jos znacajnije u zenskoj gornjoj odjeci) kao i uvoz gotovih proizvoda (ukljucujuci ves, pletenu robu, itd.).

__________________________________________________________________________________________


Proizvodnja i snabdijevanje trzišta Njemacke u 2000. godini (podaci izrazeni u milionima KM) Muška gornja odjeca Zenska gornja odjeca Ukupno proizvodnja uklj. Lohnkonfekcija(1)

5.600 22.000 27.600

.I. izvozi (70 % od toga u zemlje Evropske Unije)

2.200 7.500 9.700

= brutto opskrba 3.400 14.500 17.900 + uvoz gotovih tekstila (2) 8.000 18.100 26.100 = netto opskrba 11.400 32.600 44.000

Literatura: vlastita zbirka podataka sacinjena na bazi podataka Saveznog zavoda za statistiku (1) ca. 90 % proizvodnje se realizuje u zemljama sa jeftinom radnom snagom (2) ukljucujuci veš, pletenu robu, itd. – podaci o uvozima su bez podjela,

karakteristicnih za proizvod 1.3. Faktori koji odredjuju lanac dodatne dobiti Strukturno uslovljeno cijepanje klasicne vertikalno podijeljenje proizvodnje je danas, cetvrt vijeka od svog nastanka dostigla svoj organizatorski i logisticki skoro perfekcioniranu ciljnu stukturu koja se skoro da i neda vise poboljsati. Kapitalno intenzivni procesi proizvodnje ostali su u industrijskim zemljama, radno intenzivni su se premjestili u zemlje sa niskim platama. Ova medjunarodna industrijska i trgovinska struktura je bilateralno kroz «pasivni lon posao» regulirana jasno dogovorenim i po proizvodu odredenim zakonima o kvotama, porijeklu i preferencijalnom statusu. Dok su zapadne firme posmatrale proizvodne hale u zemljama sa niskim nivoom placa kao svoju podruznicu i time mogle riješiti problem troškova placa, zemlje sa niskim placama su profitirale od dodatnog znanja u oblasti dizajna, materijala i tehnologije, kao i zaposlenosti. Zapadni partneri su preuzeli rizike koje donosi moda, finansiranje obrtnih sredstava i marketing. Cesto su zapadna preduzeca uz to jos dodatno stavljala na raspolaganje sredstva za proizvodnju, a menadzment je odgovarao za kvalitet. «Totalno snabdijevanje» firmi iz istocnoevropskih zemalja u tranziciji sa Know-How i proizvodnim sredstvima dovodilo je i do toga, da im je do danas ostao zatvoren put ka trzištima izvoza. Ako je «totalno napajanje» prvih godina premještanja proizvodnje i bilo dobrodošlo rješenje za slabosti i deficite Lohnkonfektionare (na primjer nedostajuca obrtna sredstva), tako je ono danas suštinski problem i bosansko-hercegovackih firmi, jer se ovi nedostaci nisu mogli odstraniti. Jasno strukturirana lokalna trzišta koja imaju izrazenu potraznju još uvijek ne postoje. Konfekcionari iz istocne i jugoistocne Evrope smatraju se prisiljenima da razvijaju vlastite kolekcije. Ovaj nacin kao dio strategije ka “partnerskom lon poslu” nema alternative i predstavlja najviše zahtjeve u smislu realizacije, jer dodiruje najslabije tacke istocnih firmi; medjutim za zahtjevna izvozna trzišta su ovi proizvodi neodgovarajuci. Niski troškovi placa igraju u pogledu definicije šansi u konkurenciji sa vlastitom kolekcijom potpuno sporednu ulogu. Istovremeno su lukrativni lon poslovi,

__________________________________________________________________________________________


cija ekonomska osnova nisu iskljucivo niske place, moguci jedino preko lojalnih, dugorocnih partnerstava sa zapadnim kupcima. 2 ANALIZA STANJA INDUSTRIJE TEKSTILA I KONFEKCIJE U BiH 2.1. Razvoj sektora i znacaj sektora za drustvenu ekonomiju Tekstilna i industrija odjece u BiH ima dugu tradiciju. Industrija koja je strukturirana iz pretezno srednjih preduzeca (izmedju 40 i 1.200 zaposlenih) predstavljala je prije rata noseci stub lahke industrije. U pasivnim lon poslovima bosanski proizvodjaci odjece vazili su za vodece na trzištu i «prva adresa» zapadnih nalogodavaca u pogledu kvaliteta, pouzdanosti i produktivnosti. Rat je razorio ovu dobru poziciju. Po izbijanju rata su zapadnoevropski kupci – medju njima i poznati proizvodjaci konfekcije s markom – svoje potrebe za proizvodnjom preusmjerili na druge srednjeevropske i istocnoevropske drzave. Bosanska preduzeca tekstila i odjece se danas nalaze na dnu tabela svih srednjeevropskih i istocnoevropskih preduzeca koji rade u lonu. Spremnost nekadašnjih zapadnoevropskih partnera na ponovno uspostavljanje poslovnih kontakata je s nekim izuzecima mala. Razlog tome su slobodni kapaciteti u drugim zemljama sa niskim nivoom placa i podreden odnos troskova placa (relativno visokim u odnosu na druge zemlje srednje i istocne Evrope) i (niske) produktivnosti. Posebno zbog rupe u produktivnosti uzrokovane zbog izostanka investicija, BiH ima visoku potrebu za nadoknadom, jer su raspoloziva, odvec mala investiciona sredstva bila orjentisana iskljucivo na ponovnu izgradnju i nisu bila predvidjena za nove tehnologije. Dok je produktivnost personala danas gotovo identicna sa onom u Ukrajini, Bjelorusiji i Slovackoj, nivo placa u BiH iznosi 3-4struko od onoga, što se placa u konkurentnim zemljama. Kod uporedivog deficita u pogledu investicija i produktivnosti personala ovaj nedostatak u troškovima se trenutno ne moze staviti na vagu sa ostalim prednostima proizvoda ili trzišta. U tehnološkim iskoracima vaznim za tekstilnu industriju i iz toga proizašlih investicija (u industriji odjevnih predmeta oni su manje bitni nego u primarnoj industriji) je u medjuvremenu nastao vremenski deficit od otprilike 10 godina. Know-how transfer, koji je u prošlosti kontinuirano postojao, se potpuno srušio pod ratnim teretom. Tehnicki konzalting od strane zapadnoevropske klijentele skoro da više ne postoji. Mnogim firmama se šalju samo još «otpadni proizvodi», koje su ostali istocni konkurenti vec odbacili. Vodstva firmi su u pronalasku rješenja za svoje probleme – drugacije nego što je to bilo prije rata – uveliko prepuštena sama sebi. Prihvataju svaku ponudu bez selekcije, ponekad skoro ponizno. Posljedice toga su male proizvodne serije, ceste promjene proizvoda, teški proizvodi sa visokom osjetljivošcu kvalitete, koje neutrališu sve mjere za bolju produktivnost, koje prave velike troškove i uzrokuju visok stepen rizika (veliki udio u doradi). Firme zapocinju sa svojim razvojem prakticno ponovo od 70tih godina, doduše sa razlikom da je nekadašnja klijentela kultivisala i razvila ostale zemlje srednje i istocne Evrope, koje su u medjuvremenu postale ozbiljan konkurent, i da bivša lojalnost prema bosanskim firmama uslijed smjene generacija više ne postoje. Ratom uslovljena strukturalna podredenost BH-preduzeca je nastala premještanjem kapaciteta od strane

__________________________________________________________________________________________


zapadnoevropskih poslovnih partnera što se moze navesti kao glavni razlog za jednim dijelom veoma lošu privrednu situaciju vecine preduzeca. Pri snimanju stanja sektora treba se obratiti paznja na cinjenicu, da je raspoloziva baza podataka Statistickog zavoda FBiH i RS nepotpuna. Iz ovog razloga su za predstojecu bazu statistickih podataka korišteni razliciti medjunarodni izvori informacija (USAID, EBRD) kao i ocjene strucnjaka iz struke i poznavaoca situacije u zemlji. Bez obzira na teške okvirne uslove sektor industrija odjece zauzima vazno mjesto u u bosansko-hercegovackoj privredi: oko 8 % zaposlenih u zemlji radi u ovoj privrednoj grani, 78 % od toga su zene (38.559 u 2000. godini tj. 6 % aktivnog stanovništva). Visoki procenat uposlenika zena u struci je veoma znacajan za cjelokupnu privredu, jer udio zena uslijed ratnih dešavanja u cjelokupnom stanovništvu iznosi preko 60 %. Time je i broj samohranih zena veoma visok. 31 % uposlenica su zene mladje od 30 godina (15.479 u 2000. godini). S obzirom da okruglo jedna trecina izvoza iz BiH dolazi iz sektora odjevnih proizvoda, ovaj je sektor od eminentnog znacaja za ovu zemlju u pogledu njene trgovinske bilanse i isprepletenosti sa svjetskom ekonomijom. Udio industrije odjece i tekstila u NBP-u u 2000. godini iznosio je oko 6 % od ukupno 551 milion KM (izvor) Razvoj NBP-a u BiH 1997 1998 1999 2000

(procjena) 2001

(ocekivanje) NBP u mil. KM

6.367 7.244 8.014 8.976 10.237

… od toga u Federaciji 4.748 5.407 5.833 6.416 7.314 … od toga u RS 1.619 1.837 2.181 2.560 2.917

Udio sektora u NBP-u (%)

5,8 6,1 6,2

Izvor: Federalni Zavod za statistiku Sarajevo, Republicki Zavod za statistiku RS Banja Luka Mjesecni statisticki pregled br. 4 Banja Luka, Privredna komora RS i FBiH

Broj i struktura zaposlenih u industriji odjevnih predmeta i tekstilnoj industriji 1997 1998 1999 2000

2001

(ocekivanje) Ukupno zaposlenih u BiH 639.712 628.536 631.730 729.043

… od toga u Federaciji 395.445 407.754 410.808 486.028 … od toga u RS 201.788 244.267 220.782 220.922 249.146

Zaposleni u industriji odjece u BiH

40.849 42.060

… od toga u Federaciji 24.565 27.200 27.625 29.843 32.300 … od toga u RS 12.006 12.197 13.224 12.217

Zaposleni u tekstilnoj industriji u BiH

6.129 6.623 6.851 7.111

… od toga u Federaciji 4.335 4.800 4.875 5.277 5.700

__________________________________________________________________________________________


1997 1998 1999 2000

2001 (ocekivanje)

… od toga u RS 1.794 1.823 1.976 1.834 Ukupan udio zena uposlenica u BiH

37.233

Udio zena uposlenica u industriji odjece

19.652 21.760 31.886 32.985

Udio zena uposlenica u tekstilnoj industriji

3.468 3.900 5.347 5.574

Starosna struktura uposlenih u ind. odjece

Udio ispod 30-godišnjaka 7.860 8.704 12.754 13.194 Udio preko 50-godišnjaka 1.768 1.893 2.710 2.639 Starosna struktura uposlenih u tekstilnoj ind.

Udio ispod 30-godišnjaka 1.387 1.536 2.139 2.285 Udio preko 50-godišnjaka 343 370 495 499

Izvor: Federalni Zavod za statistiku Sarajevo, Republicki Zavod za statistiku RS Banja Luka Struktura placa u BiH je od 1997. godine u bila konstantna sa tendecijom laganog rasta sa stopom rasta od oko 4 %. Medjutim prognoze za 2001. godinu pokazuju jasan porast od preko 10 %. Biljezi se da su place u Republici Srpskoj ispod nivoa placa u Federaciji BiH. Struktura placa u industriji odjece i tekstilnoj industriji Netto KM 1997 1998 1999 2000 2001 Prosjecne place u BiH 231 249 295 355 … u Federaciji 350 329 374 412 433 … u RS 112 170 216 299 … u gradskim podrucjima b.p.* b.p. b.p. b.p. b.p. … u seoskim podrucjima b.p. b.p. b.p. b.p. b.p. Prosjecne place u industriji odjevnih predm.

… u Federaciji 295 315 325 340 380 … u RS b.p. b.p. b.p. b.p. b.p. Prosjecne place u tekstilnoj industriji

292

… u Federaciji 295 315 325 340 380 … u RS 245

Izvor: federalni Zavod za statistiku Sarajevo, republicki Zavod za statistiku RS Banja Luka Od 71.572 firme, koliko ih je 1999. godine bilo u svim privrednim sektorima, 60% njih se nalazi u Federaciji. 78% njih je u 2000. godini bilo privatno vlasnistvo. U tekstilnoj odnosno u industriji odjece privatizacijske brojke su mnogo nize, kao sto se da vidjeti iz naredne tabele.

__________________________________________________________________________________________


Udio privatnih preduzeca u industriji odjece i tekstilnoj industriji u BiH ODJEVNA INDUSTRIJA TEKSTILNA INDUSTRIJA FBiH 23% 22% RS 81% -

Izvor: Federalni zavod za statistiku Sarajevo, Republicki Zavod za statistiku RS Banja Luka

Struktura preduzeca u odjevnoj industriji Analiza strukture preduzeca prema velicinama u ovisnosti od broja radnika ilustrira vec polako primjetnu promjenu strukture ka manjim preduzecima; posebno se u protekle tri godine povecao broj osnivaca egzistencije. Uocljivo je takodjer da narocito u RS-u dominiraju mala poduzeca, koja fungiraju kao lokalni i/ ili regionalni kooperanti, pri cemu se da uociti tendencija prelaska na srednja preduzeca (izmedju 20 i 200 suradnika). U BiH postoji registrovanih oko 350 firmi odjevnih predmeta. Struktura preduzeca u odjevnoj industriji - FBiH

Struktura preduzeca u odjevnoj industriji – Republika Srpska

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

1997 1998 1999 2000

1-2020-5050-200200-1000>1000

0%10%20%30%40%50%60%70%

1997 1998 1999 2000

1-2020-5050-200200-1000>1000

__________________________________________________________________________________________


Struktura preduzeca u odjevnoj industriji – cijela BiH

Struktura preduzeca u tekstilnoj industriji

Srednja i velika preduzeca izmedu 50 i 1000 uposlenih su kicma BiH – tekstilne industrije. Preduzeca do 200 uposlenih tendeciono sve vise dobivaju na znacaju. Medjutim pri analizi se treba obratiti paznja na cinjenicu, da je broj tekstilnih preduzeca u BiH sa oko 20 preduzeca veoma mali. Struktura preduzeca u tekstilnoj industriji - FBiH

Struktura preduzeca u tekstilnoj industriji - RS

0%10%20%30%40%50%60%70%80%

1997 1998 1999 2000

1-2020-5050-200200-1000>1000

0%

10%

20%

30%

40%

50%

1997 1998 1999 2000

1-2020-5050-200200-1000>1000

0%5%

10%15%20%25%30%35%40%

1997 1998 1999 2000

1-2020-5050-200200-1000>1000

__________________________________________________________________________________________


Struktura preduzeca u tekstilnoj industriji – cijela BiH (ovdje se radi o firmama, koje proizvode samo materijale i konac – ne mjesana industrija tekstila i odjece)

Izvor: Statisticki zavodi RS i FBiH Razvoj direktnih ulaganja u sektor odjevnih predmeta i tekstilni sektor Ne postoje pouzdane informacije o razvoju inostranih direktnih investicija (FDI) u sektor. U svakom slucaju su inostrana direktna ulaganja u BiH u odnosu na istocnoevropske konkurentne zemlje, apsolutno i relativno veoma niska. Ovdje su veoma jasno uocljive posljedice rata i politickog poslijeratnog perioda. One predstavljaju potpuno jasnu otezavajucu okolnost u borbi sa konkurencijiom, koja se npr. kroz spori proces privatizacije jos vise povecava. Inostrana direktna ulaganja u BiH 1997 1998 1999 2000 Ukupno, USD mln

504 100 90 117*

* Procjena Izvor: EBRD Na osnovu razgovora vodjenih u toku izrade studije i istrazivanja, direktna ulaganja u sektor odjevnih predmeta tekstila su veoma mala i prakticno ne relevantna. U skladu sa vjerodostojnim ocjenama preduzetnika iz branse je njen udio u strana direktna investiranja veoma nizak. Ovaj podatak se odnosi samo na sektor odjeca. Cini se da ne postoje pomena vrijedne direktne investicije u tekstilnoj industriji.

Procjena direktnih ulaganja u industriju odjece u BiH 1997-2001 Ukupna direktna ulaganja 1997 – 2001 u industriju odjece 3,0 Mio. KM ... od toga u Federaciji 2,5 Mio. KM . . od toga u RS 0,5 Mio. KM Prema ovim istrazivanjima direktna ulaganja u sektor predstavljaju samo 600 hiljada KM/godisnje sa opadajucom tendencijom. Ovi brojevi potvrdjuju iskustva u okviru konzaltinga preduzeca i uspostavljanju kooperacija u BiH, prema kojim uspostavljanje obecavajuce poslovne saradnje sa zapadnim preduzecima do danas nije dovelo do znacajnih inostranih ulaganja. U pravilu se kao razlog za to navode visoki investicioni rizici kao i neizvjesnost u dugorocnom investicionom uspjehu. Ti

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

1997 1998 1999 2000

1-2020-5050-200200-1000>1000

__________________________________________________________________________________________


razlozi sa stanovista potencijalnoog investitora posebno proizilaze iz trenutno vladajuce privredno politicke situacije u BiH, trenutne trzisne situacije u regionu ali i zapadnoj Evropi kao i nesigurnostima vezanim za ucinkovitost i pouzdanost poslovnih partnera u BiH. Bosansko- hercegovacka industrija odjece trenutno radi takoreci ekskluzivno za izvoz – prema procjenama oko 90% od ukupnog plasmana su odredjene za izvoz. U cijelokupnoj odjevnoj i tekstilnoj industriji BiH iskazuje se veoma negativan trgovinski saldo.

__________________________________________________________________________________________


2.2 Geografska podjela Studije razlicitih regiona zemlje su visestruko potvrdile, da iz industrijskog jezgra mora uslijediti jaka industrijska dinamika. Iz toga razloga su se u okviru ove studije pokusale prikazati, industrijske skupine, tj. gomilanje odjevnih i tekstilnih firmi. Prostorna struktura raspodjele tekstilne industrije i industrije odjece u Bosni i Hercegovini.

Tekstilna industrija Industrija odjevih predmeta

__________________________________________________________________________________________


Firme tekstilne industrije i industrije odjece raspodjeljene su skoro ravnomjerno na podrucju RS i FBiH – 47% firmi– u oba podsektora – se nalazi na podrucju Federacije i 53% firmi u Republici Srpskoj. Firme tekstilne industrije su tradicionalno firme koje se bave (preradom sirovina) i raspodjeljene su po cijeloj zemlji. Predstava o prostornoj rasporedjenosti moze ustvari samo grubo prikazati tendenciju nagomilavanja i moguce polazne osnove ka unapredjivanju „skupina“. U slijedeca dva pod odjeljka su prikazane specificnosti firmi i bransi tekstilne i odjevne industrije. Uradjene su na analizi izabranih firmi iz sektora. Odabir ovih firmi uslijedio je na osnovu njihovog znacaja ( obrta i/ ili broja zaposlenika) odnosno specificnosti proizvodnih programa i onih firmi koje mogu dati primjeran dijagonalni presjek sektora u BiH. Izbor firmi u okviru ove studije ne predstavlja ni u koliko njihovu ocjenu u pogledu konkurentskih sposobnosti firmi. Osnova za izbor firmi uzetih za primjer ima za podlogu nepotpunu statisticku bazu podataka. Iz povjerljivih razloga su cifre zaposlenika sazete u pet velikih grupa i obrt – koliko je bilo moguce – u cetiri velike grupe. 2.3 Tekstilna industrija (materijal, konci itd.) 2.3.1 Proizvodi Tkanine i konci – broj preduzeca (djelimicno ukljucena i mjesovita industrija) 1997 1998 1999 2000 U BiH Predionice 10 10 10 10 Tkaonice 11 11 11 11 U FBiH Predionice 4 4 4 4 Tkaonice 5 5 5 5 U RS Predionice 9 9 9 10 Tkaonice 5 5 5 6

Izvor: Zavodi za statistiku FBiH odn. RS Tkanine i konci – Broj zaposlenih u FBiH 1997 1998 1999 2000 Predionice 490 490 530 530 Tkaonice 450 495 535 570 U RS Predionice 1.125 1.220 1.330 1.204 Tkaonice 790 840 868 850

(nedostupni podaci iz RS ) - Izvor: Zvod statistiku FBiH

__________________________________________________________________________________________


Druge firme tekstilne industrije – broj firmi (djelom ukljucena i mjesovita proizvodnja) 1997 1998 1999 2000 U BiH Trikotaza 11 11 11 11 Proizvod. tepiha 4 4 4 4 Carape 3 3 3 3 U FBiH Trikotaza 6 6 6 6 Proizvod. tepiha 2 2 2 2 U RS Trikotaza 67 70 74 72 Proizvod. tepiha 3 3 3 3 ostalo 7 9 9 12

Izvor:Zavodi za statistiku FBiH odn. RS Druge firme tekstilne industrije – broj zaposlenih 1997 1998 1999 2000 U FBiH Trikotaza 520 565 807 820 Proizvod. tepiha kA KA kA kA U RS Trikotaza 5.350 5.667 6.142 5.240 Proizvod. tepiha 315 326 350 340 Ostalo 430 483 510 517

Izvor:Zavodi za statistiku FBiH odn. RS 2.3.2 Firme

Pregled vaznijih firmi iz branse

Naziv firme Podbransa Broj zaposlenih Vlasnicka struktura

1. SANA, Novi Grad, RS Trikotaza, konfekcija

Preko 1.000 drzavna

2. BILECANKA, Bilece, RS proizvodnja tepiha

Preko 1.000 drzavna

3. KNE OPOLJKA, K. Dubica, RS tkaonica 200-1.000 drzavna 4. VEZIONICA, Zvornik, RS pletionica 200-1.000 drzavna 5. TRIKO, Gradiska, RS Trikotaza,

konfekcija 200-1.000 drzavna

6. DUBICANKA, K. Dubica, RS predionica 200-1.000 privatna 7. ITRIS, Srbac, RS trikotaza 200-1.000 drzavna 8. SVILA, Celinac, FBuH tkaonica 200-1.000 drzavna 9. BROTEKS, S.Brod, RS teksturing 200-1.000 drzavna

10. BELIRA, Banja Luka, RS teksturing 200-1.000 drzavna

__________________________________________________________________________________________


2.3.3 Trzista plasmana u tekstilnoj industriji

Analiza strukture trzista plasmana naglasava neznatnu privrednu isprepletenost tekstilne bosanskohercegovacke industrije. Njemacka i Italija otkupljuju 90% proizvodnje iz FBiH! Iz RS se jedva polovina proizvodnje izveze u ove dvije zemlje. Tekstilne firme iz RS su regionalno orjentirane, tj. u osnovi umrezene sa BiH i sa Srbijom. Iz tog razloga tekstilne firme iz RS imaju bolju polaznu situaciju da kroz dalje regionalno i nacionalno prosirenje trzista povecaju osnovu za plasman: u najmanju ruku moze se posegnuti za postojecim poslovnim kontaktima i poznavanjem trzista. Struktura trzista plasmana u Federaciji

Udio na domacem trzistu Njemacka Italija Ostalo

2% 50% 40% 8%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

Inlandsmarktanteil Italien

Struktura trzista plasmana u RS

Udio na domacem trzistu

SR Jugoslavija Italija Njemacka Ostalo

15% 31% 25% 20% 9%

0%5%

10%15%20%25%30%35%

Inlandsmarktanteil Deutschland

Izvor: Zavodi za statistiku u FBiH odn. RS 2.3.4 Tehnicko stanje i specificna situacija primarne tekstilne industrije U jednoj bosanskoj predionici pamuka (Primjer TKM, Osnova : III-cilindricna prstenasta predionica) troskovi rada iznose skoro 50% vrijednosti svih stvarnih troskova dodatne dobiti (bez amortizacije i materijala). U jednoj Njemackoj predionici pamuka (slicne velicine i slicnog produkt miksa) danas ova vrijednost rijetko premasuje 30%. U Njemackoj se npr. visina troskova po zaposleniku izjednacava

D

I

JU

I

__________________________________________________________________________________________


putem visoke produktivnosti. Razlika nije relevantna za ocjenjivanje konkurentnosti. Troskovi kapitala odrazavaju se skoro prohibitivno. Dok njemacka predionica bez poteskoca dobija dugorocne kredite za godisnje oko 6 %, podnosilac kreditnog zahtjeva u Bosni i Hercegovini uprkos stabilnoj konvertibinoj marki placa cesto trostruko, ponekad i preko 20 % (uporedi odjeljak 4.6. «Uslovi finansiranja»). Prije amortizacije i kamata bosanske predionice su konkurentne. Ova izjava se u principu odnosi i na predionice cesljanog konca. Visina troskova place je takodjer i u tkaonicama (na primjer Livtex, baza: punostepena tvornica materijala) potpuno irelevantna za konkurentnost. Prednosti troskova place ne vode do prednosti ukupnih troskova, sto se - slicno kao i kod predionica – svodi na to, da preostali troskovi (prije svega: troskovi kapitala) vise nego usisavaju prednosti troskova place. Premjestanje proizvodnje, koje dobro funkcionise na konfekcijskoj razini, je za zapadnoevropske tkaonice iz tog razloga neatraktivno, jer se prednosti u vezi troskova place u BiH mogu (i vise nego) izjednacuju kroz visoka kapitalno intenzivna ulaganja. Za ocjenjivanje konkurentne sposobnosti primarne tekstilne industrije pored ostalog – drugacije nego kod «pasivnih lohn-poslova» u konfekciji – zastitne odredbe industrijskih zemalja negativno djeluju na uslove trgovine posebno nedostatak certifikata o porijeklu bosanskih poluproizvoda. U menadzmentu su nedovoljno prisutne slijedece stavke: • Know-How u odnosu na otvaranje trzista i razumjevanje usluga • Neznanje o kalkulaciji i metodama proracuna troskova • Neznanje o generiranju likvidnosto, o financiranju obrtnih i investicionih

sredstava I dok industrija odjevnih predmeta osigurava bar jedan dio poslovanja kroz poslovne naloge – pa makar i sa malim privrednim dejstvom – primarna tekstilna industrija pati jos snaznije od ratom uslovljenog gotovo desetogodisnjeg uskracivanja investicija. Vertikalna struktura, koja je zastupljena u mnogim drugim zemaljama, prema kojoj su narocito domaci konfekcionari na drzavnoj teritoriji danasnje Bosne i Hercegovine bili snadbjevani, vise ne postoji; stavise u talasu radne podjele tadasnje Jugoslavije veoma se mnogo izvozilo. Potreba za lokalnom proizvodnjom tkanina je usljed njihovog jakog usmjeravanja na lohn-poslove bila mala. Drustveno-ekonomski posmatrano ovaj «horizontalni» industrijski koncept je bio uspjesan, jer su se primarna tekstilna preduzeca snadbjevala iz relativno velikodusnih drzavnih sredstava i tako su mogla snadbjeti medjunarodna trzista sa standardnim artiklima dobrog kvaliteta: firme iz bivse Jugoslavije, posmatramo li njihovu konkurentnost na trzistima danasnjih drzava u tranziciji, su uvijek imale nadredjenu poziciju. Jugoslovenske predionice i tkaonice su zbog svoje dobre tehnoloske opremljenosti sirom svijeta bile na izuzetno dobrom glasu, njihov kvalitet je skoro odgovarao zapadnom standardu. Ove posebne konkurentne prednosti danas se mogu iskoristiti samo jos djelimicno, jer su trzista tj. poslovni kontakti – a narocito u FBiH – prekinuti a posebno zbog toga jer nedostaju finansijska sredstva za odrzavanje i modernizaciju kapitala.

__________________________________________________________________________________________


S obzirom da zapadnoevropske zemlje a prije svih USA svoja domaca primarna tekstilna preduzeca stite u posebnoj mjeri, tako su jos uz to one medjudrzavne protokolarne ograde (u konfekciji jasno regulisane) dodatno ogranicene kroz prepreke u pogledu granica i kvote a posebno zbog toga sto nedostaje certifikat o porijeklu. Ovi uslovi otezavaju na primjer uobicajeni lon posao u konfekciji, kao medju -etapu ka rastu koristenja kapaciteta i s time povezano obavezno kratkorocno generiranje gotovinskih tokova, koje korak po korak moze biti upotrebljeno za modernizaciju firmi. 2.3.5. Pribor, sastojci i pomocni materijal; specijalizirani davaoci usluga Trenutno u Bosni i Hercegovini ne postoje niti isporucioci pribora i pomocnog materijala niti specijalizovani davaoci usluga. Bransa trpi zbog nedostatka pristupa modernim tkaninama i sastojcima. Na osnovu vec predstavljene prijasnje situacije u bransi, neznatno je umrezavanje branse sa naknadnim proizvodnim fazama i specijaliziranim davaocima usluga. Sirovine i potrebne hemikalije (viskoza, poliester, poliamid, polipropilen itd.) kao i sve vrste boja se uvoze iz zapadne Evrope (uglavnom iz Njemacke, Italije i Svajcarske). Podrucje logistike i transporta je jos uvijek neprofesionalno organizovano, tj. nedostaje sistematski nabavni i prodajni menadzment. 2.4 Odjevna industrija 2.4.1 Proizvodi Detaljni podaci o broju firmi i zaposlenima u Federaciji, a time i strukturi branse je moguce dobiti samo preko izabranih proizvoda, prije svega teske konfekcije, lake konfekcije, djecije konfekcije i odjece za slobodno vrijeme. Posljednjih godina je manje-vise moguce ustanoviti nepromjenjenu strukturu odjevne industrije, koja ukazuje na stagnaciju na niskom nivou. Ova tvrdnja se takodje odnosi i na druge pod-branse sektora, koje ovdje nisu poblize opisane. Broj firmi u izabranim pod-bransama u Federaciji 1997 1998 1999 2000 Teska konfekcija 80 85 92 98 Laka konfekcija 40 45 47 48 Djecija konfekcija 15 17 21 22 Odjeca za slobodno vrijeme

2 4 4 4

Izvori: Zavodi za statistiku FbiH odn. RS

__________________________________________________________________________________________


Broj zaposlenih u izabranim pod-bransama u Federaciji 1997 1998 1999 2000 Teska konfekcija 16.850 19.700 19.390 20.250 Laka konfekcija 8.470 8.960 9.120 10.050 Djecija konfekcija 3.152 3.200 3.130 820 Odjeca za slobodno vrijeme

428 640 650 820

Izvori: Zavodi za statistiku FBiH odn. RS

2.4.2 Firme Pregled znacajnih firmi u bransi

Firma Grad , entitet podbransa Broj

zaposlenih Obrt u 2000 (u 000KM)

Vlasnicka struktura

BORAC PRIJEDOR, RS Teska konfekcija

Preko 1.000 5.000-10.000 drzavna

NOVOTEKS

TREBINJE, RS Konfekcija preko 1.000 5.000-10.000 Joint stock

KULA GRADACAC, FBuH

Konfekcija 200-1.000 5.000-10.000 privatna

MLADOST M. GRAD, FBuH

Konfektion 200-1.000 nema podataka

drzavna

BLIK BANJA LUKA, RS

Teska konfekcija

200-1.000 n.p. drzavna

ITRIS SRBAC, RS Musko rublje 200-1.000 n.p. drzavna SANA LINEA

S. KOSTAJNICA, RS

Laka konfekcija 200-1.000 n.p. drzavna

TRIKO GRADISKA, RS

Sportska odjeca

200-1.000 1.000-5.000 drzavna

TIM MOSTAR, FBuH

Zastitna odjeca 50-199 ispod 1.000 drzavna

EXCLUSIV COM

BANJA LUKA, RS

Zensko rublje 20-49 Ispod 1.000 privatna

k.A.: Nedostupni podaci 2.4.3 Struktura trzista plasmana u odjevnoj industriji

Italija i Njemacka su za FBiH daleko najvaznija trzista. Federacija je veoma ovisna o razvoju poslovnih veza sa zapadnim partnerima. Kod preduzeca u RS je drugacija situacija i pored toga sto Njemacka i Italija otkupljuju 40% proizvodnje iz RS. Kao i u tekstilnoj bransi, tako i u odjevnom sektoru Srbija i Crna Gora imaju vaznu ulogu. Struktura trzista plasmana u Federaciji

Udio na domacem trzistu Italija Njemacka Ostale

2% 51% 41% 3%

__________________________________________________________________________________________


Struktura trzista plasmana u RS

Domace trziste SR Jugoslavija Njemacka Italija Ostale 12% 28% 32% 18% 10%

Izvor: Zavodi za statistiku FBiH odn. RS

2.4.4 Tehnicko stanje u menadzmentu – Know-how

Po pravilu je u BiH moguce zateci 10 godina star park masina, koji je obicno u dobrom stanju. Neznatna automatizacija u odjevnom sektoru se nadoknadjuje kroz veliki udio zaposlenika, npr. pri krojenju, u peglaonici i ostalom. Zbog visokog intenziteta lona, jedno radno mjesto moguce je finansirati sa vise hiljada KM, zato je nivo plata vazan konkurentski faktor. Nije samo visina plata odlucujuca za planiranje investicije, nego troskovi lona po komadu, koji se iz proizvoda mogu izracunati „troskovi plata puta produktivnost“. Uticaj firmi na cijenu po komadu varira pri tome ovisno o proizvodu i kvalitetu za +/- 25-30%. Ne neznatno, moguce je povecati kvalitet u pozitivnom smislu, ako se budu mogle ponuditi dodatne faze proizvodnje, npr. tehnologijom ravnog pletenja (bolji dotok materijala, kraci rokovi isporuke, brza realizacija ideja i prodaja proizvoda). Primjer: Poredjenje cijena lona po komadu u konfekciji Zemllja Bruto troskovi plata Produktivnost Cijena lona po

komadu BuH 3,00 KM / sat 0,75 F-sat / komad 2,25 KM / komad Njemacka 30,00 KM / sat 0,35 F-sat/ komad 10,50 KM / komad

Izvor: statistika Savezne vlade odn. vlastiti proracuni Glavni problemi i nedostaci menadzmenta firmi odjece su u slijedecim oblastima: • Marketing i prodaja • Poznavanje razvoja trzista i trendova • Kalkulacija • Organizacija firme i optimiranje procesa proizvodnje Tesko da se moze naci odjel „dizajn i kreacija“, a ako ga je i moguce naci, onda on -raspolaze sa neznatnom trzisnom orjentacijom odn. kulturom. 2.5 Mezo - nivo 2.5.1 Ustanove za obuku i davaoci usluga bliskih sektoru Za odjevni i tekstilni sektor u BiH radi se neznatno na skolovanju i doskolovavanju. Na visokoskolskim i strucnim ustanovama ne postoje odsjeci kao npr. odsjek za tekstilnog inzinjera, dizajnera, ili predmeti koji intenzivnije obradjuju pojedine sektore,

__________________________________________________________________________________________


kao npr. marketing tekstila. U proslosti je Univerzitet u Zagrebu bio institucija u kojoj su se obrazovali tehnolozi i tekstilni inzinjeri. To je jos uvijek najbliza adresa bosansko-hercegovackim studentima, narocito iz Federacije. Univerzitet u Ljubljani (Slovenija) nudi visokoskolsko obrazovanje u dizajnu. Sve ostalo moraju studenti potraziti u Italiji, Njemackoj ili Francuskoj. S tim u vezi je tesko pronaci u oblasti tekstila dobro obrazovani mladi kadar. Cijeli sektor trpi pod nedostatkom dinamicnog i dobro strucno osposobljenog mladog kadra. Sektor kao poslodavac je neatraktivan za mladi dobro kvalifikovani kadar. Cak i kada se radi o radnicama, vrlo je tesko u BiH naci kvalifikovano osoblje (sivacice, krojacice itd). Uglavnom se skoluju radnici na proizvodnim trakama. U Sarajevu, Tuzli i Mostaru postoje specijalizovani kursevi, koji su lose posjeceni i tehnicki slabo dotirani. Dalje, na Umjetnickoj akademiji u Sarajevu se nudi tekstilni dizajn, za bransu bitno obrazovanje. Nazalost, industriji poznate i prihvacene CAD/CAM metode, kao i aparati za testiranje nisu stavljene na raspolaganje. U sustini nedostaju uluge bliske sektoru i time konkretna ponuda davaoca usluga vezanih za sektor. Kako se pribor i pomocni materijal uglavnom kupuje u inostranstvu, a domaca tekstilna industrija vrlo malo nastupa kao izvoznik materijala , moze se reci da je umrezavanje sektora unutar zemlje neznatno. 2.5.2 Komore i udruzenja Mreza komora u BiH je raspodjeljena na pet regionalnih komora u RS, deset regionalnih komora u FBiH, po jedna entitetska komora i jedna nacionalna komora, koja se treba razviti u spoljno-trgovinsku komoru. Komore su prihvacene kao: • Zastupnici interesa bosanskih firmi na politickom nivou • Sluzba za davanje informacija o trzisnom i tehnoloskom razvoju na nacionalnom i

internacionalnom podrucju • Mediatori u okviru privrednog sektora • Udruzenja poslodavaca sa odgovarajucim funkcijama u pogledu odredjivanja

tarifa itd. • Davaoc usluga na podrucjima obrazovanja i daljeg usavrsavanja, posjeta i ucesca

na sajmu kao i uspostavljanja poslovnih kontakata Mnogi predstavnici komora ne prave razliku izmedju komora i udruzenja, a stim u vezi cesto ne smatraju razvoj jednog udruzenja kao prioritetan zadatak za dalji razvoj funkcionirajucih poduzetnickih struktura na mezo-nivou.

__________________________________________________________________________________________


Odjevni i sektor tekstila je predstavljen kroz funkcionalno i sektoralno rasclanjenje zadataka i odgovornosti. Jedna posebnost u BiH je, da se na osnovu dva entiteta dijele i komore na dvije – sto dovodi do dva razdvojena privredna prostora u BiH i ometa mogucnost uspjesne poslovne saradnje sa medjunarodnim partnerima. Ponuda usluga, orijentisanost ka klijentima kao i stanje u kadru i obrazovanju u razlicitim regionalnim komorama u BiH uveliko variraju. Iz toga razloga se ne moze stvoriti jedinstvena slika ucinkovitosti i kvaliteta komore. Gledano sa strane privrednika, ugled komora je uopste los, narocito kod privatnih malih i srednjih preduzeca. Ne moze se vjerovati u ucinkovitost ovih instiucija i u mnogim slucajevima se moze zakljuciti, da neophodna promjena struktura tekstilne industrije u BiH ne dobiva potrebnu podrsku od strane komora. S druge strane za pojedine predstavnike komora nije shvatljivo, da se predstavnici firmi ne osvrcu vise na usluzne djelatnosti komora i da su samo djelimicno spremni da u zajednickom interesu pod okriljem komora uvezu pitanja i aktivnosti. U meduvremenu su zabiljezeni neki od prvih koraka privatnih incijativa, kao nadopuna sistemu komora da se etabliraju zastupnistva interesa i radne zajednice za specificna podrucja. 2.6. Matrica proizvod-input-output u odjevnom sektoru Sistematsku input-output-analizu za sektor odjevnih predmeta u BiH nije moguce napraviti. U tu svrhu su statisticki podaci koji stoje na raspolaganju previse nepotpuni. S tim u vezi se jos treba ukazati na visok udio neformalne privrede u BiH, koja ogranicava vjerodostojnost input-output-analize, koja se opet bazira na zvanicnim statistickim podacima. Na taj nacin statisticki podaci oslikavaju samo jedan dio privrednih odnosa koji pocivaju jednim dijelom na nemonetarnim kompenzacionim odnosima, koje je tesko obuhvatiti. U okvirima ove analize je iz tog razloga sacinjena regionalno struktuirana, kvalitativna input-output-matrica. Input-output-matrica naglasava poteskoce preduzeca za izradu odjevnih predmeta u BiH, koje su primorane da veliki broj predproizvoda uvoze iz «skupih» zemalja, kako bi sa ulozenim materijalom ostale konkurentne. Posljedica: lose izrazena uvezanost domacih dotavljaca vodi ka segmentiranju trzista. Potencijali racionalizacije, koji mogu nastati kada firme iz jedne regije uvezu aktivnosti na odredjenom polju, se ne koriste. Posto se malo saradjuje, u sustini se zna o domacoj konkurentnosti ali se sanse za mogucu kooperaciju na polju nabavke i/ili prodaje kao i spajanje odabranih proizvodnih koraka premalo iskoristavaju. Mogucnosti bi se mogle jos jace iskoristiti (na primjer pokrivanje proizvodnih ostataka kroz najnize izvodace radova), ako se ovi uvezu jace i permanentnije u mreze preduzeca. BiH firme pri tome djeluju kao sateliti u medjunarodnoj raspodjeli rada, koje sa (promjenjivim) udaljenim nalogodavcima imaju «vezu», ali zato sa susjednim «satelitima» tj. firmama za proizvodnju odjevnih predmeta iz zemlje imaju manje. Lokalno trziste kao vazan veznik ne postoji, efekat zracenja na lokalno trziste se veoma cesto ogranicava na neformalne poslove, koji otezavaju s tim u skladu formaliziranu izgradnju domaceg trgovinskog sistema (vidi takodjer naredno poglavlje)

__________________________________________________________________________________________


Input-output-isprepletenost odjevne industrije u BiH – kvalitativni pregled

NJEMACKA

• Materijal, Konci

• Hemikalije • (vidi. 2.3) • razl. sirovine • PV nalozi • (vidi. 1.3) • Pom. mater.

• ITALIJA • Materijal,

Konci • razl. sirovine • PV nalozi • (vidi. 1.3) • pom mater.

BiH

• Razlicite sirovine

TURSKA

• Materijal, Konci

SVAJCARSKA

• Hemikalije • (vidi. 2.3) • boje

DOBAVLJACI

BiH

POSLOVI LONA (90%) VLASTITA KOLEKCIJA (10%)

Teska i laka konfekcija

Zenska konfekcija, musko i zensko donje rublje itd.

TRZISTA

NJEMACKA

• Lon posao

ITALIJA

• Lon posao

BuH

• Vlastita kolekcija

SR JUGOSLAVIA

• Vlastita

kolekcija

druga

• Lon posao • Vlastita

kolekcija

__________________________________________________________________________________________


2.7 Trgovinski sistemi 2.7.1 Trgovinski sistemi u zemlji U BiH se ne moze govoriti o trgovinskim sistemima. Putevi distribucije su nekontrolisani i nesistematizovani. Trgovinska zastupnistva su rijetkost i ako ih u firmama uopste ima svode se na rukovodstvo. Mjesta kupovine za maloprodaju su rijetko transparentna, uglavnom ne postoji kontrola finansijskih institucija. Kako je vec pomenuto, cvijeta trziste na crno. Preostale drzavne firme koriste dodatno uglavnom vlastite prodavnice, mada sa neznatnim uspjehom (losa prezentacija, upitna motivacija, neodgovarajuca roba itd.) Kao sto je vec u okvirima predstavljenog input –output – ispreplitanja prikazano, BiH se suvise opredjeljuje za lon naloge iz EU. 2.7.2 Trgovinski sistemi sa EU Od 01.04.2001 otpadaju sve kvote EU za pasivni lon posao. Time su uklonjene i posljednje trgovinske prepreke, tako da medjunarodna razmjena roba moze funkcionisati bez administrativnih opterecenja i carinsko- tehnickih ogranicenja. U vrijeme kvotiranja dolazilo je povremeno do toga, da nalozi cak i kod ne iscrpljenih kvota ostanu ne izvrseni, jer zainteresovani nalogodavac nije raspolagao „vlastitim“ kvotama. Otpadanje kvota je u BiH samo u malom broju pojedinacnih slucajeva vodio poboljsanju, jer u pravilu kontingenti kvota nisu bili iskoristeni. Certifikati o porijeklu u pasivnom lon poslu nisu potrebni. Konfekcijski proizvodi se proizvodno tehnicki, zbog svog lon-intenztet od strane EU vise ne ocjenjuju kao „vrijedni zastite“, s obzirom da se ne vezu za visokokvalitetna radna mjesta. Takodje su na primarnom sektoru kvote od 01-04-2001 ukinute, nedostatak EU-certifikata o porijeklu ipak ogranicava izvoz konca i tkanina. To znaci da se ovi polugotovi proizvodi pri daljoj obradi izvan EU carine. Konci, tkanine i pletenine smatraju se od strane EU zbog svog visokog kapitalnog intenziteta vrijedni zastite. Zbog visokog udjela u proizvodnji konfekcijskih artikala izvan EU od preko 90%, certifikat o porijeklu ima jedno visoko zastitno djelovanje. Kroz to se otvaraju „segmenti trzista“ za BiH preduzeca npr. za pamucni konac, zato sto izvoz iz zemlje nije ogranicen EU – certifikatima o porijeklu. Otpadanje kvota ima ustvari samo teoretski uticaj na protok roba i mogucnost ekspanzije: Kvote ostaju kao i u proslosti i dalje neiskoristene, uprkos sansama na segmentu trzista kod pamucnog konca samo za 6%. 3 Sanse na trzistu 3.1 Nacionalno trziste Kao sto je vec prikazano, ne postoji jasno struktuirano i transparentno nacionalno trziste u BiH. Kupovna moc u BiH je i dalje vrlo slaba. Prema ocjeni raznih eksperata

__________________________________________________________________________________________


sektora, realno trziste plasmana za odjevnu industriju u BiH obuhvata 2% stanovnistva, to znaci domaci proizvodi su dostupni ca. 70.000 kupaca. Ako se uzme u obzir kupovna moc po stanovniku u BiH-i, na taj nacin moze se izracunati apsolutna velicina trzista, koja je uporediva sa jednim zapadno njemackim gradom od 300.000 stanovnika. Pritome, kupovno jako i mode svjesno stanovnistvo se orjentise na zapadnu modu i trziste. Ovo se moze opravdati odsustvom slicnih domacih proizvoda. Ukoliko bi se napravio kvalitativno dobar, moderan i aktuelan identitet bosansko-hercegovackog modnog proizvoda, domaci trzisni potencijal bi se prosirio, ako se uzme u obzir da su okruglo 15% uvoza u BiH odjevni i tekstilni proizvodi. Za usporedbu: i u daleko razvijenijim privredama kvota uvoza odjece se krece vecinom izmedju 2.5% i 5%. Uz to dolazi da se privredne veze izmedju dva entiteta u razvoju trebaju poboljsati i malo-pomalo normalizirati. Sve vise se tezi tome, pomocu impulsa, izmedju ostalog i komora, pronaci shvatljiva rjesenja odn. pronaci pravila. Narocito Republika Srpska, koja se previse skoncentrisala na Srbiju kao regiju za plasman, je prisiljena ici novim putevima, a koji se otvaraju u pravcu Federacije. Crno trziste u BiH se procjenjuje na 30% i od strane mnogih aktera u bransi se smatra osnovnim problemom za dalji razvoj domaceg trzista. Do danasnjeg dana je vrlo malo uradjeno na zastiti domaceg trzista. Ukoliko se uspije trgovinska struktura nanovo definirati, organizirati i jace formalizirati, postoje bez sumnje razvojne sanse za lokalnu industriju. 30% trzista na crno predstavlja za odjevnu bransu jedan godisnji gubitak od 120 Mio. KM! U susjednim zemljama je slicna situacija: neznatno ucesce na domacem trzistu (maksimalno 10%) i jedan slican udio u prodatoj prosvercovanoj robi, su bitna karakteristika. Generalno posmatrano, neophodni su naprimjer „cisti“ distribucioni putevi (ukljucujuci veletrgovinu), trgovinska predstavnistva i prodajni odjeli u firmama. Drzavna preduzeca koriste uglavnom direktnu prodaju kao kanal distribucije, a kroz to postignuti obrt je zbog neatraktivne ponude na trzistu u pravilu vrlo nizak. Primarna tekstilna industrija mora se nanovo struktuirati, a njena ponuda orijentirati ka zapadnom nivou. Trenutno odjevna industrija kupuje materijal u inostranstvu. Stoga se jos uvijek ne moze govoriti o jednom lokalnom trzistu. 3.2 Regionalno trziste Najnovija istorija BiH i regije uticala je na trgovinu unutar jugoistocne Evrope. Razmjena roba unutar regiona je trenutno manja od moguceg potencijala. U stvari, 1999 BiH je morala napraviti, pri tome narocito srpski dio republike, jedan znatan prodor u vanjsku trgovinu, narocito zbog gubitka Jugoslavije kao glavnog trgovinskog partnera, na koji je 1998 otpalo okruglo 80% izvoza. 1999 godine se prepolovio izvoz u Jugoslaviju na 43%. Pored problema u infrastrukturi uzrokovanih ratom, postoje problemi i u birokratskim procedurama. Takodje, postojece carine odn. netarifne trgovinske odredbe unutar regiona, poskupljuju izvoz roba u region.

__________________________________________________________________________________________


Okvirni uslovi za regionalnu trgovinu SR JUGOSLAVIJA HRVATSKA . . Visina carine za svu robu 10%, izuzev . Prosjecna visina carine iznosi 6%,

za farmaceutske proizvode, najvisa 18% mlijeko, masnoce i ulja kao i . Na snazi je kao i u BiH harmonizirani medicinske aparate. sistem EU.

. Porez na promet 15%. S obzirom da . Pored ostalih u Zagrebu i Rijeci se Crna Gora pokusava odvojiti od postoje slobodne carinske zone Srbije, za ocekivati je nova carinska, (slobodne carinske luke) a samim tim i druga dodatna pravila. . Kolicinsko ogranicavanje pogadja

8% robe iz uvoza. Pri tome se moze reci da su poteskoce zemalja jugoistocne evrope vezano za spoljnu trgovinu slicne. Zbog nedostatka ili odugovlacenja strukturalnih reformi i privatizacije, industrija nije medjunarodno konkurentna. Nakon prestanka rata javile su se u istocnoj Evropi novo-orijentisane trgovinske struje – EU je zauzela mjesto „glavne zemlje uvoznice“. Istovremeno su na novo-nastalim granicama zemalja, nastale nove carinarnice. Ova „uska grla“ vodila su dugom cekanju na granicama , rastucim odn. ne ukalkulisanim troskovima transporta i trgovine, smanjenju carinskih prihoda kao i krijumcarenju i korupciji. Direktna posljedica: obim trgovine je drasticno opao iz razloga visokih troskova ili je promijenio smijer, sto je smanjilo privlacnost zemalja kao trgovinskih partnera. U tom smislu TTFSE – projekt (Trade and Transport Facilitation in Southeast Europe) kao i medjunarodno udruzenje donatora mogu preuzeti jednu vaznu ulogu katalizatora i u okviru programa za pomoc trgovini, razlicitim mjerama integrirati jugoistocnu Evropu. To vazi narocito za obnovu jedne efikasne saobracajne infrastrukture. Stoga bi se sa gledista politike trebalo sve pokusati, da se podrucje bivse Jugoslavije organizuje kao „slobodna trgovinska zona“. Na ovaj nacin bi se regionalne trgovinske sanse za tekstilnu i odjevnu industriju znatno poboljsale. Buduci trzisni potencijali za BiH- preduzeca, ogledaju se narocito u Sloveniji, Hrvatskoj i takodje u Srbiji. Na osnovu siroke ocjene sektora na podrucju konkurencije i uslova u BiH kao i ocekivanog trzisnog razvoja u svakoj pojedinoj ciljnoj zemlji, pojasnjen je jednom skalom vrjednovanja (1: vrlo dobro, 2: dobro, 3: principijelno dobro, 4: samo djelimicno postojeci, 5: malo i 6: ne postoji trzisni potencijal) relevantnog trzisnog potencijala razlicitih regionalnih trzista za BiH. Ocekivanja u pogledu buducih sansi za plasman za odjevnu industriju BiH u regionu bivse Jugoslavije 1 2 3 4 5 6 SLOVENIJA X HRVATSKA X

__________________________________________________________________________________________


SRBIJA X MAKEDONIJA X? KOSOVO X

Vrjednovan je ocekujuci politicki i socijalni stabilitet, privredni razvoj, potencijali na udjelu u trzisnoj dobiti, mogucnostima distribucije i u planiranju buducih komunikacionih puteva (infrastruktura i logistika) Firme regiona koncentrisu svoje aktivnosti na poslove lona (odn. pune poslove za Sloveniju) u EU. Njihovi kapaciteti ne dostizu da pokriju rastuce potrebe u zemlji. Ove zemlje potrose godisnje 5% svog ukupnog izvoza za gotovi tekstil i obucu. Od toga predstavljeni proizvodi od tekstila (uglavnom odjeca) ca. pola tj. ca. 2,5%. Izmedju 40 i 50% od toga porijeklom je iz EU, uglavnom iz Njemacke. Volumen izvoza u region 1995 1996 1997 1998 1999 SLOVENIJA 9.492 9.421 9.366 10.111 9.954 HRVATSKA 7.500 7.800 9.100 8.400 7.800 SR JUGOSLAVIJA 2.666 4.102 4.826 4.849 3.296 MAKEDONIJA 1.718 1.626 1.778 1.913 1.990

Izvor: razliciti nacionalni zavodi za statistiku – navodi u Mio. USD Upotrijebi li se formula ukupni uvoz x 2,5 % uvoza gotovog tekstila, uvoz odjece ovih zemalja iznosi okruglo 575 Mio. USD. Ukoliko bi se zajedno sa BiH uvoz na crno pobijedio (ca. 30% ukupnog obrta branse), doslo bi do dodatnog trzisnog potencijala od 3 Mrd. KM! Sa jednim za BiH znacajnim udjelom na trzistu od 5%, u slijedece tri godine bi se moglo racunati sa potencijalnim trzistem od skoro 150 Mio. KM. Ukoliko se uspije izgraditi jedan novi „regionalni“ identitet, mogao bi se od zapadnog uvoza dobiti dodatni udio na trzistu i trzisni potencijal za BiH jos dalje povecati. 3.3 Istocno evropsko trziste Na istocno evropskom trzistu postoji jedan kratkorocni, srednjerocni i dugorocni potencijal za bosansku tekstilnu i odjevnu industriju. Najnovije trzisne studije pokazuju, da su trziste i potrosacki potencijal ovdje, kao i postojeca distribuciona mreza, logistika i mreza maloprodaje-sa aspekta prodaje- ocjenjeni izmedju odlican i zadovoljavajuci. Pod pretpostavkom; da uslijedi predlozena temeljna promjena lokalne industrije, u buducnosti ce trzista Poljske, Ceske i Madjarske narocito u odjevnom sektoru ( visoki segment srednjih i viskoih cijena) biti vrlo interesantna, kao Rusije i Rumunije. Mjere unapredjenja vezane za bransu bi trebale iz ovog razloga obratiti paznju na to da, bosanske firme forsiraju izgradnju i dogradnju privrednih odnosa sa istocnoevropskim zemljama , bilo da je to u formi kooperacija sa lokalnim prodajnim partnerima (agenti, uvoznici) i/ ili ucesce na sajmovima. Poljska, Madjarska, Ceska i Baltik su trzista koja obecavaju uspjeh za BiH-cku odjevnu industriju u istocnoj Evropi, zato sto su to, s jedne strane neuporedivo

__________________________________________________________________________________________


kupovno jaka trzista, odn. imaju veliki broj stanovnika, i s obzirom na razlicite osobenosti (kao npr. prostorna blizina, modne preference, privredne razvojne perspektive, postojeci distribucioni kanali) mogu biti vrlo interesantna za BiH izvoznike. Buduce trzisne sanse za odjevnu industriju Bosne u istocnoj Evropi* 1 2 3 4 5 6 POLJSKA X MADJARSKA X CECENIJA X SLOVACKA X RUMUNIJA X BUGARSKA X BALTIK X UKRAJINA X RUSIJA X

Vrednovana je politicka i socijalna stabilnost, privredni razvoj, potencijal na udjelu u trzisnoj dobiti, distribucione mogucnosti i postojeci komunikacioni putevi (infrastruktura, logistika) Skala ocjenjivanja (1: vrlo dobro, 2: dobro , 3: principijelno dobro, 4 samo djelimicno postoji, 5: malo i 6: bez trzisnog potencijala) Jedan oko 2,5%-tni udio na trzistu za firme iz BiH u istocno-evropskim odjevnim trzistima (bez podrucja bivse Jugoslavije) odgovarao bi jednom poslovnom obimu od okruglo 140 Mio. KM 3.3.1 Madjarska Madjarsko domace trziste je interesantno za BiH, takodje i za tekstil, iz razloga visoke politicke stabilnosti, ukupno dobrog privrednog razvoja, dobro izgradjene distribucione i logisticke mreze, i prije svega, jake kupovne moci u regionu. Madjarska je zato za bosanske firme buduci partner sa potencijalom. Sa ca. 11 Mio. stanovnika i jednim bruto nacionalnim proizvodom od preko 50.000 Mio.USD je trzisni potencijal u odjevnom sektoru koji nije za zanemariti. Slijedeca formula moze dati realnu ocjenu potencijalnog trzista za BiH: Stanovnik x 20% (ciljna grupa, vidi, srednji nivo) x 2,5% udio na trzistu x 500,00 KM* (indiv. godisnji obrt) *Stvarno pausalno pravilo: u istocnoevropskim zemljama domacinstvo godisnje potrosi za odjecu ca. 4% od vlastitog budzeta (6% u prosjeku trosi se u svijetu, vidi odjeljak 1. trendovi). Iz tog slijedi: Trzisni potencijal za BiH u Madjarskoj: 27,5 Mio KM Trenutno jos uvijek kao trgovacki partner Madjarska ima relativno podredjenu ulogu: 0,1 izvoza i 5% uvoza.

__________________________________________________________________________________________


3.3.2 Bugarska Sa jednim bruto nacionalnim proizvodom od knap 13.333 Mio. EURO za 8,3 Mio. stanovnika je Bugarska jedan relevantan partner za BiH. Slijedeca formula moze dati realnu ocjenu potencijalnog trzista za BiH: Stanovnik x 20% (ciljna grupa, vidi srednji nivo) x 2,5% udio na trzistu x 118,00 KM* (indiv. godisnji prihod) *Stvarno pausalno pravnilo: vidi gore Iz toga slijedi:trzisni potencijal za BiH u Bugarskoj: knapp 10 Mio. KM. 3.3.3 Rumunija Slabo lokalno trziste i niska kupovna moc (jedva srednji nivo) ce i u buducnosti predstavljati lose trziste za BiH (22,5 Mio. stanovnika za jedan bruto nacionalni proizvod od ca. 33.000 Mio USD u 1999) Slijedeca formula moze dati jednu realnu procjenu ovdasnjeg potencijalnog trzista za BiH: Stanovnik x 5% (ciljna grupa, vidi srednji nivo) x 2,5% udio na trzistu x 48,00 KM* (indiv. godisnji prihod) *Stvarno pausalno pravnilo: vidi gore To znaci: trzisni potencijal za BiH u Bugarskoj: knapp 1,4 Mio. KM. 3.3.4 Ceska i Slovacka Na ovom trzistu BiH ima velike sanse u buducnosti: tako je Ceska 1999 privredila jedan bruto nacionalni proizvod od preko 53.000 Mio. USD (kod preko 10 Mio. stanovnika). Sljijedeca formula daje jednu realnu procjenu potencijalnog trzista za BiH: Stanovnik x 20% (ciljna grupa, vidi srednji nivo) x 2,5% udio na trzistu x 500,00 KM* (indiv. godisnji prihod) *Stvarno pausalno pravnilo: vidi gore To znaci: Trzisni potencijal za BiH u Ceskoj/ Slovackoj: 12,5 Mio. KM. 3.4 EU EU kroz jednu unilateralnu trgovinsku preferencu unapredjuje izgradnju trgovinskih odnosa sa BiH. Sada kao i prije EU ostaje najvazniji trgovinski partner za zemlju. Ova na izgled povoljna situacija ce se pak pogorsati. Doduse raste potreba za proizvodima u lonu posebno u Njemackoj. Ipak je uocljivo jako premjestanje kapaciteta od tzv. klasicnih mjesta proizvodnje kao sto je Poljska (rastuci troskovi

__________________________________________________________________________________________


plata i proizvodnje) u zamljame kao sto je Rumunija, Bugarska i odnedavno Ukrajina i Bjelorusija. Borba cijena na nizem nivou (skoro 80% naloga Lohn – proizvodnje) prisiljava vodece poslodavce zapadne Evrope, da se dalje orijentiraju u pravcu „jeftinih zemalja“. U ovom smislu je narocito istaknuto da se Bosna i Hercegovina ne moze obiljeziti kao „jeftina zemlja“.Konsekvenca: za predvidjeti je, da ce zemlja sa ovako niskim nivoom Lohn-a u slijedece dvije godine i dalje gubiti naloge, kao i druge „lon zemlje“ na srednjem nivou plata, i za ocekivati jedan dugorocni korak unazad u odnosu na obim Lohn – naloga. Drugim rijecima: kada se govori o EU kao trzistu plasmana, mora se u ovom kontekstu vise govoriti o trzisnim rizicima nego o mogucnostima trzista. Partneri Njemacke proizvodjaci u lonu (Mio. KM) – 1999/2000 1999 2000 Promjene u % Ucesce u

% Poljska 1616 1540 -4,7 18,2 Rumunija 1367 1410 +3,2 16,7 Tunis 674 624 -7,4 7,4 Ceska 458 487 +6,3 5,8 Madjarska 416 376 -9,6 4,4 Slovenija 390 368 -5,6 4,4 Ukrajina 297 348 +17,2 4,1 Slovacka 278 341 +22,7 4,0 Hrvatska 358 326 -8,9 3,9 Turska 317 314 -1,0 3,7 Bugarska 255 281 +10,2 3,3 Makedonija 257 260 +1,2 3,1 Maroko 263 222 -15,6 2,6 Litvanija 215 200 -7,0 2,4 Ruija 135 130 -3,7 1,5 Bjelorusija 60 66 +10,0 0,8 Ostale 1256 1168 -7,0 13,8

Izvor: Savezni ured za privredu, Eschborn 2001 Uocljiv je rast proizvodnih kapaciteta u jugoistocnoj Aziji (narocito Kini) pod upotrebom regionalnih materijala i sastojaka (Hongkong, Japan) tzv. kvazi – puni posao. Jaka tendencija opadanja u bivsoj Jugoslaviji ce zahvatiti i BiH (vidi Slovenija, Hrvatska). Za ocekivati je , da opada znacaj klasicnih zemalja lohn-proizvodnje u istocnoj Evropi. Iz tog razloga je za ocekivati da ce sve vise opadati znacaj zemalja sa klasicnom lohn-proizvodnjom u istocnoj Evropi.

__________________________________________________________________________________________


3.5 Konkurenti i benchmarking U analizi konkurenata razlikujemo:

• Veoma kratkorocne konkurente (u toku dvije naredne godine) • Srednjorocne konkurente

Jos jedna velika marketinsko-strateska greska bila bi, kada bi BiH uporedjivali na duzi period sa ostalim istocnoevropskim zemljama. Najbitniji su u prvoj liniji veoma kratkorocni konkurenti kao sto su zemlje sa lohn-proizvodnjom, koje na niskom nivou trenutno sa BiH dijele njemacke i italijanske naloge kao sto su Bugarska, Rumunija, Ukrajina, Poljska i Ceska. Srednjerocno gledano, cim se na srednjem segmentu bude sprovodila lohn-proizvodnja, bosansko-hercegovacki glavni konkurenti bice Grcka, Spanija, Portugal, Maroko ili Egipat. Kao sto je slucaj sa Hrvatskom i Makedonijom i Bosna i Hercegovina ce na osnovu rastucih cijena izrade (placa), nesigurnost u pogledu daljnjeg politickog razvoja kao i nedovoljne perspektive za puni posao, srednje i dugorocno postati neatraktivna za zapadno evropske partnere. Sto se tice vlastite kolekcije veoma je tesko nabrojati pojedine konkurente s obzirom da ponudjeni proizvodi apeliraju na emocije i subjektivnost od strane kupaca. Ovdje se u pogledu tendencija misli na Tursku i Italiju cija je prednost na zapadnoevropskom trzistu velika. Iz ugla tekstilne industrije (materijali, konci, itd.) glavni konkurenti ostaju u uglavnom Italija, Turska i Njemacka zahvaljujuci boljem kvalitetu njihovih proizvoda. Kao i u BiH i u istocnoj Evropi dominira lohn-proizvodnja; strucnjaci procjenjuju da njihov udio u ukupnom zapadnoevropskom uvozu odjevnih predmeta pociva na oko 90 %. Istocnoevropske drzave se doduse sve vise i vise razvijaju ka jednom od najbitnijih nabavnih trzista za EU kupce u okvirima punog posla. One time teze ka okretanju od pasivnog lona da uspostave dugorocnije kooperacije i istodobno povecaju dobit u preduzecima. Situacija je u tom slucaju okarakterisana jakim razlikama koje su specificne za tu zemlju, a koje se moraju uzeti u obzir pri posmatranju istocnoevropskih drzava kao konkurenata BiH. U nastavku su navedene glavne karakteristike odabranih zapadnih konkurentnih zemalja, u pogledu njihovih lokacija i konkurencija.

__________________________________________________________________________________________


Pregled oblika kooperacija u istocnoj Evropi Oblik kooperacije Vrsta i obim proizvodnje

Obicna Lohn proizvodnja „CM Business“

• Proizvodnja - krojenje, sivenje, peglanje, zavrsavanje, pakovanje

Prosirena proizvodnja lohn- a „Cutting, Making, Trimming“

• Proizvodnja (v.g.) • Nabavka sastojaka

Prosirena proizvodnja Lohn- a „Ready-To-Use“

• Proizvodnja (v.g.) • Nabavka sastojaka (v.g.) • Nabavka materijala, konca itd..

Puni posao „Ready-To-Sell“

• Proizvodnja (v.g.) • Nabavka sastojaka (v.g.) • Nabavka materijala, konca itd (v.g.) • Bazni-proizvodni razvoj

Kolekcija • Proizvodnja (v.g.) • Nabavka sastojaka (v.g.) • Nabavka materijala, konca itd.. (v.g.) • Razvoj kolekcija • Proizvod –Marketing i prodaja

Poredjenje procjena potencijalne snage istocne Evrope u odjevnoj industriji Zemlja Kooperacioni kriteriji Lohn/

Nivo cijena Zavrsni know

how/ parkmasina

Pouzdanost u isporuci

Mogucnosti nabavke

Komunikacija i

djelovanje Bosnien und Herzegowina*

C B B D B

Poljska C A A C A Madjarska D A A D A Ceska C B A D A Slovacka C B B D A Slovenija D B B D A Makedonija C B B D C Rumunija B B B B B Bugarska* B C B C C Baltik B B B B B Ukraina A C C D D Rusija A C C B D U oslanjanju na: Korporativno rjesenje, „Odjevanje u istocnoj Evropi, trzisni vodic 2001“; vlastite ocjene *Ocjena autora studije **Kriteriji vrednovanja: A: vrlo nisko, B: nisko, C: prije visoko, D: visoko ***Kriteriji vrednovanja: A: vrlo dobro, B: dobro, C: vrlo lose, D: lose

__________________________________________________________________________________________


3.5.1 Madjarska I pored visoke inflacije Madjarska se nalazi u jednoj znacajno boljoj situaciji nego vecina drugih istocnoevropskih zemalja. Od 1999, zemlja je mogla svoju privredu izgraditi bez politickih uticaja. U Madjarskoj se ne moze naci tekstilna industrija prvog stepena. Lon nivo ce sve manje biti atraktivan za pune poslove sa EU. Izvoz odjece za Njemacku npr. prikazanih okruglo 770 Mio. KM u 1999 ima tendenciju opadanja. Takodje se primjecuje smanjenje lon poslova.

Komparativne konkurentne prednosti Komparativne konkurentne slabosti ⇑ Opste dobar privredni razvoj i jacanje

kupovne moci ⇑ Priblizavanje i skori pristup EU ⇑ Dobar potencijal za razvoj kolekcija

⇓ Prakticno ne postoji tekstilni pred stepen, s tim visoke cijene za puni posao

⇓ Opadajuca sposobnost konkurencije na polju Lohn-poslova

3.5.2 Bugarska Za razliku od Madjarske, Bugarska je tradicionalno zemlja tekstila. Pored jedne problematicne infrastrukture za transport i logistiku i jedne velike udaljenosti od EU – trzista, zemlja se zali na nedostatak kvaliteta i neraspolozivost materijalima i koncima i sebe vidi izlozenu velikim investicionim potrebama kada se radi o masinskoj i proizvodnoj tehnici. Po svim predvidjanjima, Bugarska je prisiljena srednjerocno se skoncentrisati, na jeftine lohn- naloge i kao takva se ne moze smatrati direktnom konkurencijom BiH-i.

Komparativne konkurentne prednosti Komparativne konkurentne slabosti ⇑ Sposobnost poboljsanja kvaliteta i

raspolaganje materijalima ⇑ Stabilna politicka situacija

⇓ Visoke investicione potrebe u sektoru (park masina, skolovanje suradnika)

⇓ Udaljenost od EU-trzista i trenutno losa infrastruktura

Najvazniji poslovni partneri Bugarske su Rusija i Njemacka, sa narocito nepovoljnim balansom: 4,8% izvoz i 20,6% uvoz u Rusiju, 9,9% izvoz i 15% uvoz za Njemacku. Sa jednim bruto nacionalnim proizvodom od jedva 12.000 Mio. USD za 8.3 Mio. stanovnika, Bugarska se ne moze smatrati partnerom BiH-e. 3.5.3 Rumunija

Iako se Rumunija ne moze okarakterisati kao buduca konkurencija BiH, situacija kao i perspektive su ovdje malo drugacije . Rumuniju ocekuje vodjstvo za njemacka i ukupna EU – proizvodna trzista lona u nizem do srednjem segmentu cijena. Tamosnje firme su uglavnom tehnicki dobro opremljene i zemlja nudi jednu dobru investicionu klimu za strane ulagace. Perspektiva u buducnosti Rumunije lezi u punom poslu, sto je tamo omoguceno preko postojece „izrasle“ tekstilne industrije (materijala, konaca i dodataka), narocito

__________________________________________________________________________________________


za pletenu odjecu. Slabo lokalno trziste i niska kupovna moc nece ni u buduce predstavljati trziste plasmana za BiH. (22,5 Mio. stanovnika za jedan bruto nacionalni proizvod od od 36.600 Mio. EURO u 1999).

Komparativne prednosti Komparativne slabosti ⇑ Vrlo dobre perspektive za puni posao kroz

postojecu tekstilnu industriju ⇑ Postojanje cesto vrlo dobre tehnicke

opremljenosti sa specijalizovanim postojecim know-how

⇑ Dobra investiciona klima za buduce strane ulagace

⇓ Opsta nestabilnost za rumunsku privredu (nestabilnost valute, domaca zaduzenost)

3.5.4 Ceska i Slovacka

Ceska i Slovacka imaju jednu istorijsku tradiciju u tekstilnom sektoru i vrlo su specijalizovani kao proizvodjaci odjece. Kako u poredjenju sa regionom imaju nadprosjecan privredni razvoj, tamo su plate, a stoga i cijene znacajno visocije nego u susjednim zemljama.

Komparativne prednosti Komparativne slabosti ⇑ Dobar uzajaman potencijal osvajanja

trzista za obje zemlje ⇑ Regionalna blizina zapadne Evrope ⇑ Privredna i politicka stabilnost

⇓ Opadajuca konkurentnost uoblasti lona ⇓ Prakticno ne postoji industrija prvog

stepena, a samim tim i problemi kod punog posla

3.5.5 Ukraina

Ukrajina se treba posmatrati kao jedno od vaznijih buducih trzista za lohn proizvodnju. Stoga se ova zemlja, u najmanju ruku kratkorocno, treba posmatrati kao konkurent BiH.

Komparativne prednosti Komparativne slabosti ⇑ Dobar odnos cijena - ucinak i postojeci

kapaciteti ⇑ Prostorna blizina EU, narocito nakon

pristupa EU, Poljske, Ceske i Slovacke

⇓ Velika potreba za modernizacijoma samim tim i potreba za investicijama u odjevnoj industriji

⇓ Nesigurni privredni izgledi 3.6 Trzisne mogucnosti i perspektive za odjevnu industriju u BiH

Osnovna karakteristika firmi u BiH je da se jos uvijek bave s time da svoj posao u lonu u prvoj liniji konsolidiraju sa njemackim i italijanskim kupcima.To se desava zu cinjenicu da se u BiH vec ustanovljava relativno visoki novo placa. Istovremeno nedostajuca tekstilna pred industrija sa odgovarajucim kapacitetima i kvalitetima, cini nemogucom lohn proizvodnju, odnosno puni posao. Zbog toga je za ocekivati, da ce se trzisne sanse sektora prije pogorsati nego poboljsati, ako se ne omoguci, putem

__________________________________________________________________________________________


postepene preorjentacije sektora otvoriti novi razvojni potencijali. Odnosne mjere su predmet odjeljka 4 ove studije. Mogucnosti trzista i razvojne perspektive odjevne industrije ce, na podlozi prethodne analize vaznih konkurenata iz istocne Evrope, biti objedinjene u profilu jake strane-slabosti –sanse-rizici. Sazeti profil prednosti , slabosti, sanse, rizici Prednosti

Slabosti

☛ nedostatak predindustrije - kvalitativna i ogranicenja kapaciteta zahtjevaju kupovinu materijala iz inostranstva

☛ postojanje iskusnih strucnjaka ☛ Nedostatak mladog kadra u pojedinim tekstilnim specijalnim oblastima

☛ Nedovoljno poznavanje modernih metoda menadzmenta

☛ Relativno jednostavno snadbjevanje materijalom iz Njemacke i Italije

☛ Malo ili nikakvo iskustvo u marketingu i poznavanju potencijalnog trzista plasmana

☛ dobar kvalitet konfekcije ☛ nedostatak kulture menadzmenta kao i nedostatak kapaciteta na srednjem nivou

☛ Dugogodisnje iskustvo (tradicija) sektora u BiH

☛ Nepostojanje iskustva i malo informacija o trendovima i dizajnu

☛ Motivacija menadzmenta ☛ Opsta investicijska klima u BiH se od strane potencijalnih ulagaca ocijenjuje kao neatraktivna (vidi FIAS-studije)

☛ slaba produktivnost

☛ nedostatak nacionalnog sistema trzista i nezadovoljavajuca struktura prodaje

☛ nezadovoljavajuce mogucnosti finansiranja; mali obrtni kapital u industriji i nepostojanje obrtnog kapitala u trgovini

☛ Nepoznavanje stranih jezika

__________________________________________________________________________________________


Sanse Rizici

☛ Jacanje i izgradnja lokalnih trzista kroz opste poboljsanje privredne situacije i obnova nacionalnog trgovinskog sistema

☛ Dalje opadajuce privlacnosti BiH za strane poslovne partnere na osnovu rastucih cijena izrade i placa

☛ Uspjesi primjernih preduzeca dokazuju, da za jedan odredjen broj kvalitativno dobrih i dinamicnih firmi postoje dobre razvojne sanse

☛ Nesiguran dalji politicki razvoj zemlje sa gledista mnogih potencijalnih ulagaca

☛ Pojacana regionalna integracija i vezivanje u jedan regionalni sistem tekstilne industrije i konfekcije

☛ Reaktiviranje bivsih kontakata i prodajnih puteva (narocito sa bivsom Jugoslavijom i Njemackom)

☛ Sirenje na trzista susjednih zemalja ☛ Dalje rastuce place a zbog toga visoke cijene

☛ Prostorna blizina i slicnost ukusima zapadno – evropskih kljucnih trzista (narocito Italije)

☛ Kroz sistematizaciju trzista, bolje mogucnosti planiranja i mogucnost da se postignu povoljne cijene

☛ Birokratske smetnje za djelatnosti firmi i investicija

☛ korupcija i crno trziste

☛ Pristup boljoj proizvodnji kroz sistematizaciju proizvodnje i rekonstrukcije

☛ Nedovoljan priliv kapitala/ investicija i time ogranicavanje konkurentne sposobnosti

__________________________________________________________________________________________


4. Razvojna strategija sektora 4.1 Ciljevi i uigranost relevantnih institucija U okviru privredno politickih ciljeva tekstilni i odjevni sektor trebao bi zauzeti znacajnu ulogu, zato sto on u izvjestaju skiciranim drustveno-ekonomskim znacajem, svojim izvoznim udjelom predstavlja jedan znacajan korak za dugorocni privredni razvoj BiH . Razvojna strategija za tekstilni i odjevni sektor svrstava se u ciljeve pakta stabilnosti medjunarodne drzavne zajednice pod vodjstvom Svjetske banke i Evropske unije i orjentise se pri tome na osnovne ciljne pravce pakta za stabilnost: • Sprovesti privredno politicke reforme, koje vode modernizaciji privrede i njenih

strukturnih kretanja kao i povecanju konkurentskih sposobnosti firmi u BiH • Produbiti regionalnu integraciju drzava jugoistocne Evrope, i kroz to bolje iscrpiti

razvojni potencijal regiona • Pokazati i sprovesti put do djelimicno ojacane integracije privrede BiH sa EU –

drzavama. Iz ovog razloga je EU ozivjela proces stabilizacije i povezivanja, koji vodi zemlje jugoistocne Evrope da se ugovorom vezu za EU. Sa Bosnom i Hercegovinom ne postoji do danas ugovor o pristupu. U okviru Pakta stabilnosti za jugoistocnu Evropu su se uspostavila tri strucna radna stola, od kojih je „radni sto 2“, obradio teme „obnova privrede, razvoj i saradnja“, tema koju pokriva i ova studija. U BiH na bazi Dejtonskog dogovora “Office of the high Representative“ (OHR) po nalogu medjunarodne drzavne zajednice nadzire politicki i privredni razvoj zemlje. OHR odnosno druge institucije kao npr. (FIPA, zavod za statistiku) nadgledaju mjere unapredjenja relevantne za sektor. Studija se istovremeno svrstava u postojece pokusaje nadleznih ministarstava za daljim razvojem sektora. Dalji razvoj sektora mora uslijediti kroz zajednicki rad razlicitih drzavnih i privatno-privrednih institucija na makro i mezo -nivou. Pri tome lezi na komorama, zastupnicima interesa firmi i drugim institucijama na mezo nivou, jedna velika odgovornost pri iniciranju i sprovodjenju pojedinacnih mjera. Ove institucije trebaju kao partneri za politiku s jedne strane i preduzeca s druge strane igrati ulogu katalizatora i promotora za jacanje konkurentnosti odjevne branse. Politicki nivo je odgovoran za stvaranje privrednih okvirnih uslova specificnih za odredjene sektore i jednakih za sve sektore. Mjere za razvoj sektora bi trebale biti koncipirane na osnovu supsidijarnog principa, to znaci ukoliko je to moguce da budu sprovedene od strane institucija mezo nivoa.

__________________________________________________________________________________________


Upravljanje od strane ministarstava bi se trebalo ograniciti na mjere podrske, a stepen detaljiranja mjera od dole na gore tj. od nivoa firmi do nivoa ministarstava bi trebao opasti. Saradnja institucija na makro i mezo - nivou

Ministarstvo za

privredu FBiH

Ministarstvo za privredu

BiH

Ministarstvo zaprivredu

RS

Komore FBiH

ukljucujuci Regionalne

komore

Komore BiH

Komore RS

ukljucujuci Regionalne

komore

Udruzenja/

Radna zajednica preduzeca

Ustanove za obuku i istrazivanje

Ustanove za tehnicku podrsku i podrsku menadzmentu

Preduzeca tekstilne i odjevne industrije

Osnovna pretpostavka za sprovodjenje strategije razvoja sektora je da odgovorne institucije na politickom nivou i ustanove na mezo nivou (udruzenja, komore itd.): • Jasno definisu, razgranice i sa drugim relevantnim institucijama dogovore nivo

odgovornosti • poduzmu politicke mjere transparentno i uracunljivo na bazi jednog intenzivnog

dijaloga sa odgovarajucim preduzecima iz tekstilne i odjevne branse • da su otvorene za dijalog i spoljnje prijedloge u pogledu poboljsanja situacije u

bransi • konstruktivno suradjuju na sprovodjenju mjera za sprovodjenje Pakta stabilnosti

__________________________________________________________________________________________


OHR kao najvisa ustanova za monitoring medjunarodne zajednice bi trebao u interesu jednog brzog razvoja svoju ulogu narocito vidjeti kod: • Podrske Ministarstvima kod razvoja realnih vizija kao i sprovodjenja jedne

dogovorene privredne politike • Organizovanja jedne nezavisne profesionalne statisticke strukture odn. strukture

za BiH • Jacanja budzeta FIPA (Foreign Investment Promotion Agency) zbog kratkorocnog

poboljsanja promocije BiH u inostranstvu • Intenziviranja razgovora sa udruzenjem donatora u odnosu na uspostavljanje

jedne ponude finansijskih sredstava u BiH, koja isto tako za industrijsko zanatstvo predstavlja jedan finansijski izvor. Postojece ponude za kreditna sredstva, odn. finansiranje za finansiranje, je za ona u okviru studije obradjena preduzeca, iz razlicitih razloga nerelevantna. Put koji se do sada slijedio (trazenje potencijalnih investitora) je za sektor tekstila i odjece, u najmanju ruku, za okruglo slijedece tri godine, kao sto je vec u okviru studije prikazano, sa malo sansi.

4.2. Strateski pocetak Osnova, s nase strane predlozenih razvojnih strategija za odjevni sektor, polazi uglavnom od mikro nivoa: kao prvo, na nivou preduzeca kroz strateske odluke otvoriti mogucnost za jedno dugorocno preorijentisanje sektora, koja treba dovesti do toga da se osvoje nova trzista u zemlji i inostranstvu. Nosioci politickih odluka moraju dalje poboljsati postojecu bazu informacija o stvarnom stanju u preduzecima i bransama, da bi se dobila jedna realisticna procjena buduceg potencijala sektora. Vazno je da politika u dijalogu sa dionicarima sudionicima razradi jedan zajednicki program za razvoj sektora i ne propise mjere „odozgo“. Dosljedno tome ova studija se snazno fokusira na razvojne pokusaje, koji moraju poci od mikro nivoa tj. poduzetnickog nivoa, kao osnove za razvoj sektora, i odatle izvlace mjere posebno za mezo nivo. Ove predlozene mjere na mezo nivou, trebaju se posmatrati kao polazna osnova ka daljem dubljem dijalogu izmedju politike i privrede. Prijedloge treba vidjeti kao osnovu za jednu dalju diskusiju i detaljiranje; oni se nadopunjuju, ali se mogu i pojedinacno sprovesti. Treba se uticati na to da svi nivoi, tj preduzeca, institucije na meso nivou i takodje nosioci politickih odluka,konstruktivno uticu na razvoj sektora, i uzevsi u obzir sve posljedice, sruse eventualne blokade, koje mogu nastati ako se i dalje budu gledali vlastiti interesi. U osnovi je vazno, da se mjerama za poboljsanje pristupi brzo. Izgubljeno vrijeme u odnosu na konkurenciju tesko se moze nadoknaditi u danasnjoj trzisnoj situaciji. Odjevna i tekstilna bransa nekih konkurenata iz zemalja u tranziciji istocne Evrope nanovo se odredjuju. Tekstilna bransa sirom svijeta se nalazi u jednom teskom konsolidacijskom procesu, na trzistu je jaka borba. Uostalom i Srbiju treba posmatrati kao buduceg konkurenta.

__________________________________________________________________________________________


Politika koja unapredjuje strukturu se treba shvatiti kao zadatak javnih i privatnih aktera koji su orjentisani na kontinuirano poboljsanje sposobnosti sektora odjevnih predmeta u pogledu njihovog ucinka i konkurencije. U okvirima politike koja unapredjuje strukturu iz ovog razloga trebaju se moderirati kompleksni procesi stvaranja misljenja i dogovaranja i moraju se privesti kraju zu ispunjenje cilja. Na nacionalnom nivou ovo moze dovesti do pojava oduzetosti pri uspostavljanju konkretnih mjera za unapredjenje sektora – narocito u pogledu vladajuce politicke situacije u BiH. Iz ovog razloga je preporucljivo da se politika koja unapredjuje strukturu uspostavi u obliku regionalnih incijativa : zavisno od interesovanja, jacih strana i volje za realizacijom aktera koji su bitni za regiju, treba uspostaviti celije za razvoj sektora koje bi kasnije mogle imati efekat zracenja na druge regije. Ovaj oblik regionalne politike koja unapredjuje strukturu reflektuje globalni privredni interes da se u okviru unapredjenja sektora ne tezi ka ravnomjernom rasporedjivanju industrije u cijeloj zemlji, nego da se ciljano unapredjuju iz toga proizasle grupe. Time bi se forsirala «konkurencija izmedju regija», koja bi za sobom povukla efekat oponasanja. Na osnovu iskustava selektivne mjere unapredjenja – posebno zbog suvise malih javnih budzeta - pokazuju bolje rezultate: «jacanje prednosti», tj. ciljano unapredjenje onih dinamicnih i obecavajucih razvojnih pokusaja preferira se u odnosu na princip “kantice za zalijevanje». To konkretno znaci, na primjer da raegionalni razvojni potencijali koji obecavaju uspjeh, koje na zapadu nose pojedina preduzeca, radna udruzenja preduzeca ili regionalne komore, da se trebaju nadrediti jednoj sirkoj kamatnoj subvenciji investicija. Znaci bolje je unapredjivati izgradnju strucne skole za tekstilne inzinjere, ako se ispostavi da njihov nedostatak predstavlja najbitniju prepreku razvoja sektora, nego da se iz javnih sredstava subvenciraju deficitarna preduzeca. 4.2.1 Zajednicko djelovanje mikro i mezo – nivoa Polaziste strategije za razvoj sektora se mora bazirati na tome da se rijese razliciti strukturalni problemi kao i slabosti tekstilne industrije i industrije odjevnih predmeta kroz bolja povezivanja sektora, kako bi se mogle naj optimalnije iskoristiti jace strane, sanse i konkurentne prednosti. Pri tome se treba obratiti paznja na razlicito pozicionirane faktore uspijeha tekstilne industrije i industrije odjece. Bez jedne efikasne lokalno ili regionalno smjestene tekstilne industrije kao predstepenog dostavljaca nece doci do hitno neophodne prekretnice u pravcu vece samostalnosti odjevne industrije. Uz takvu situaciju u sektoru ovakav scenarij u kojem se «nista ne desava», moze sa sobom donijeti jedan drastican pad zaposlenja, posebno u radno intenzivnoj konfekciji kao i gubitak skoro svih radnih mjest u tekstilnoj industriji. Samo bi pojedinim firmama koje se bave konfekcijom uspjelo da prezive time sto bi stvorile vlastitu konjukturu (kolekciju?) uz pomoc individualnih poduzetnickih ucinaka. U odjevnoj indutriji u BiH izdvojit ce se grupa od 20 do 30 firmi, koje ce srednje i dugorocno iskazivati nadprosjecan razvojni potencijal.

__________________________________________________________________________________________


Bice vazno ova poduzeca u okvirima politike za unapredjenje sektora staviti u srediste daljeg razvoja lanaca proizvoda i pocetaka uvezivanja. Trziste za sektor odjevnih predmeta iz BiH u EU ce srednje i dugorocno posmatrano postojati samo onda kada se sljedeci navedeni zakljucci u vezi sa strategijom o razvoju sektora budu uzeli k srcu (detalji o tome se nalaze dole u tekstu):

1. Brzo oslobadjanje iz opkoljenja poslova u lonu na niskom nivou cija je karakteristika losa pozicija u pregovorima bosansko-hercegovackih preduzeca i koja se reflektuje kroz jednostranu nadmoc inostranih poslovnih partnera.

2. «Inteligentna» lon proizvodnja sa visokim udjelom u uslugama (srednji nivo) i vecom lojalnoscu kupaca.

3. razvoj vlastite kolekcije tj. marke.

Kao primjer moze posluziti Italija i posebno Turska : obje zemlje su prije bile glavni partneri u lon proizvodnji Njemackoj. U proteklim godinama su se uspjesno razvile u ponudjace vlastitih kolekcija tj. marki, najcesce u srednjem segmentu. Tako je Turska u 1999. godine u Njemackoj mogla dostici promet od 1,77 milijardi KM, a Italija 1,4 milijarde KM. Obrazlozenje za preorjentaciju i okretanje od strategije niskog lona:

• cijene jeftinih, zamjenjivih lon poslova orjentisu se ka zemljama sa najnizim primanjima i spale su na nivo koji se drustveno i ekonomski gledano, uzimajuci u obzir visoke plate u BiH, nemoze opravdati.

• Prijasnji argument, da ovi poslovi zbog svog izvoznog karaktera jacaju bilancu vanjske trgovine, u velikoj mjeri slabi, jer stvaranje dodatne dobiti zbog medjunarodnih prekomjernih kapaciteta u zemljama srednje i istocne Evrope biva sve manji i u pojedinim slucajevima ne pokriva cak ni troskove placa.

• Stvarni know-how transfer i efekti ucenja skoro da nisu zastupljeni jer nalogodavci u mnogim slucajevima mogu odustati od dugorocno isplaniranih poslovnih kontakata usljed prevelike ponude partnera u lon proizvodnji.

• Usljed niskog potencijala povecanja placa, koji je povezan sa pasivnim lonom lokalna kupovna moc ostaje slaba, a atraktivnost sektora za strucni kadar ostaje slaba.

• Potraznja potrosaca za tekstilom pokrivena je kroz legalne i ilegalne uvoze koji gutaju devize; stvaranje dodane dobiti seli se u inostranstvo – na taj nacin sektor odjevnih predmeta u poredjenju sa drugim sektorima malo doprinosi privrednoj dinamici u zemlji.

__________________________________________________________________________________________


Polazne tacke za prevazilazenje prepreka za sprovodjenje nove strategije

Rukovodstvo / aktivnosti

Prikaz problema i polazne tacke o razvoju sektora

Preduzeca Meso- nivoi

Podrska od strane

makro nivoa

! Strategijski prijedlog zahtijeva sposobnosti, koje su u bosanskoj konfekciji nerazvijene: prema tome treba razviti poznavanje trzista i poznavanje proizvoda, modna iskustva, medjunarodno-tehnicka i trzisno specificna strucna saznanja , kupovni i prodajni marketing, poznavanje logistike, poznavanje troskova privrede preduzeca i kalkulacija kroz obuku i savjetodavne mjere,

X XX da - Kroz opremanje odnosno jacanje

postojecih visokoskolskih

ustanova i spezializovanih

ustanova za obuku

! Lokalna trzista (ukljucujuci dijelove trzista bivse Jugoslavije) su jos uvijek nestruktuirana (nema prepoznatljivog sezonskog i ritma porudzbi, nema orijentiranosti ka trzistu, nema jasnih modnih pokazatelja) sa neznatnom kupovnom moci, udio trzista na crno je visok, neznatni vrijednosni udio tekstilne kupovine zadovoljava se kroz kupovinu inostranih marki (dijlom kupljnih u inostranstvu) – obnova nacionalnih trgovinskih sistema i regionalno umrezavanje

XX XX Indirektno preko obezbjedjivanja

za to neophodnih

okvirnih uslova npr. preko

ogradjivanja od poslova crnog

trzista

! Nedostatak kvalitativno efikasnih lokalnih dobavljaca iz primarne industrije (predionice, tkaonice, pletionice). Dobri inostraní isporucioci vlakana i tkanina ne stoje na raspolaganju zbog deficita boniteta preduzeca iz BiH odn. prodaju modne viskove u nevrijeme. Niti jedan konfekcionar u BiH nema brz pristup medjunarodnim kupovnim izvorima. Bosanski konfekcionari nisu ciljni klijenti vodecih, efikasnih tkaonica u Italiji i Njemackoj. Odgovor na to je: Unapredjenje tekstilnih firmi u BuH odnosno regionalno umrezavanje sa firmama iz podrucja bivse Jugoslavije.

X XX da – na primjer kroz zabranu

uvoza za second-hand-

robu - Pojedinosti

vezane za to vidi u kapitlu 4.4

__________________________________________________________________________________________


Rukovodstvo /

Aktivnost Prikaz problema i polazne tacke o razvoju sektora

Firme Meso-nivo

Podrska od strane makro -

nivoa

! Partnerski poslovi sa konfekcionarima marki su izuzetno ograniceni (ratom u BiH prouzrokovan los imidz, malo i neatraktivno domace trziste). Preduzeca se moraju i dalje obracati eventualnim partnerima i ubbijedjivati ih visoko kvalitativnim isporuke. Samo jedno ciljano, selektivno trazenje partnera, vodi ka uspjehu (zbog svojih tradicionalnih veza sa BiH austrijski partneri su manje kriticni nego drugi Evropljani)

XX X da – Prilog opstem

poboljsanju imidza u BiH

! Na nivou lon konfekcije postoje mogucnosti, odvojiti se od jeftinog trzista, narocito kod manje skupih i manje modernih, sportskih i funkcionalnih artikala

XX X da – preko stavljanja na raspolaganje opstih trzisnih

informacija

Detalji o sprovodjenju ilustriranih strateskih komponenata mogu se naci u sljedecem pododjeljku. U osnovi za odjevni sektor postoji srednje i dugorocno gledano razvojni potencijal: Neki konfekcionari imaju poduzetnicke sposobnosti da za razne deficite nadju rjesenja specificna za firmu. Istovremeno ce se lokalna trzista uprkos mnogim preprekama - iako vrlo sporo - razviti i struktuirati prema modi, proizvodu i uslugama. Sposobnim ucesnicima ce poci za rukom da od toga profitiraju i – u najboljem slucaju – usectvuju u odredjivanju trendova. Najvazniji partneri za realizaciju jedne strukturno unapredjujuce politike su ustanove meso-nivoa, kao npr. institucije za dalje obrazovanje, trgovinska zastupnistva, narocito komore na razlicitim nivoima struktura (nacionalne komore, entitetske komore, regionalne komore i zastupnistva interesa preduzeca, tj. udruzenja bransi i radne zajednice). Ove strukture su u BiH – kako je analiza pokazala – u medjunarodnoj usporedbi jos veoma mnogo razvojno sposobne. Drugim rjecima: baza za sprovodjenje strukturalno unapredjujuce politike je u BiH jos uvijek slabo izrazena. Zakljucak za oblikovanje politike: Unapredjenje i dalji razvoj komora i udruzenja narocito privatnih inicijativa za sva preduzeca, treba jako forsirati. S tim je usko povezano i unapredjenje umrezavanja preduzeca, o cemu ce biti rijeci na drugom mjestu u studiji. Prvi korak u tom pravcu jeste nastavljanje i produbljivanje institucionalnog razvoja transparentnih struktura komora (ukljucujuci i komoru vanjske trgovine) – idealno stanje bi bilo posjedovati dvostepenu hijerarhiju komora sa regionalnim komorama i

__________________________________________________________________________________________


jednom krovnom komorom. Trenutno postojece inicijative za modernizaciju i dobra polazista za razvoj u razlicitim komorama trebaju se ciljano unapredjivati i pruzati im podrsku (kao na primjer, planiranje i realiazcija putovanja firmi u inostranstvo, sajmovi zaa uspostavljanje koopreacija itd). S druge strane je potrebno konsekventno razradjivati strukture komora koje sprecavaju strukturnu preobrazbu tekstilnog sektora kroz nazadna razmisljanja i ponasanja koja dovode do blokada. I s ovim u vezi se predlaze da se koncentrira na regionalne inicijative, kako bi se na ovaj nacin mogle ukljuciti razvojno sposobne i zainteresirane komore. Tacka oko koje se okrece i za koju se veze jacanje bica komore je pri tom razvoj ponude usluzne djelatnosti koja je orjentirana na potraznju, a koju firme posmatraju kao stvarnu vecu vrijednost, kao i ukidanje upotrebe politicki motiviranih sredstava kojima se vrsi pritisak komora na preduzeca. Ponuda usluzne djelatnosti komore bi se trabala povecati u pogledu njene funkcije kao povezivajuce sredstvo izmedju privrede i politike, u pogledu institucije za iniciiranje i posredovanje ponuda za edukaciju specificnu za tu struku, skupa (poola) resursa, relevantna uspostavljanja kontakata sa inostranim komorama narocito u ex – jugoslaviji i istocnoj Evropi i sa preduzecima. Komore FBiH i RS su vec aktivne u pogledu daljnjeg razvoja sektora: one su tako na incijativu komore FBiH u zajednickom protokolu (Br.. PKF-498/01 od 20.06.2001 godine) predstavile polazista za mjere u svrhu razvoja sektora, a pri tom takodjer i skicirali moguce doprinose politicke strane. Ova inicijativa se treba u potpunosti podrzati, jer je precesto manjkalo komunikacije izmedju dva etniteta. Kako bi se ubrzao strukturni preokret u komorama potrebno je podrzvati nadopunjujuce inicijative privatnih firmi, kao na primjer tematski vezane radne grupe. Ovaj bi proces mogao biti ubrzan od strane drzave u vidu organizovanja okrugli stolova i sl. Radne grupe bi se zatim mogle kasnije razviti u saveze strucnjaka koje su orijentisane na privatnu ekonomiju tj. koje su neovisne od drzavnih ustanova. Drzavni utjecaj na preduzeca ne bi trebao da uslijedi kroz zastupnistva interesa, vec iskljucivo kroz zakonodavstvo. U suprotnom bi institucije koje obuhvataju preduzeca izgubile svoju vjerodostojnost kod firmi, te bi na taj nacin na kraju izgubile ulogu efikasnog instrumenta u sprovodjenju politike. 4.2.2 Makro nivo Politicki nosioci odluka moraju podrzavati gore skicirano polaziste za razvoj sektora koje je kroz grupiranje generalnih aktivnosti jednakih za sve sektore s jedne strane, i mjera specificnih za sektor s druge strane. I pored tacaka specificnih za sektor, a koje su navedene u prethodnom pododjeljku, Ministarstva privrede bi mogla dati svoj doprinos:

• Za jacanje i intenziviranje komunikacije sa ministarstvima medju entitetima i intenziviranje suradnje : uspjeh dolazi iz zajednickog pogleda u istom pravcu.

__________________________________________________________________________________________


• Za podrsku uspostavljanja kontakata kao i za intenziviranje i sistematizaciju ovih kontakata sa susjednim zemljama (ex Jugoslavijom i istocnom Evropom) politickim putem sve do stvaranja jedne regionalne zone slobodne trgovine.

Zadatak politickih institucija jeste sprovodjenje kriticne mase trzisno orjentisanih reformi koje uticu na ubrzanje strukturalne promjene u odjevnoj industriji u BiH. Pri tome se uloga Ministarstava industrije FBiH i RS ni u kom slucaju ne smiju suzavati na manje ili vise pasivno pracenje privatizacije i trzisne liberalizacije. Tim vise prostor za utjecaj Ministarstava na razvoj sektora raste zajedno sa uspjesima koji se postizu kroz dalji razvoj institucija na mezo nivou za sva preduzeca u sektoru, te razvojom usluznih djelatnosti. Sustinski izazov za Ministarstva se satoji u tome da kao katalizatori doprinesu strateskoj novoj orijentaciji sektora: to se uglavnom odnosi na odbacivanje razmisljanja o proizvodnim ciframa i kolicinama kao i stavljanje u prvi plan povecanje dodatne dobiti. Ministarstva industrije bi sistematski trebala spoznati i unapredjivati potencijale uvezivanja sa drugim sektorima i grupacijama, ovdje narocito spada industrija obuce i kozne galanterije. U potrazi za zajednickim rjesenjima specificnim za sektor i druga ministarstva kao sto su ministarstva obrazovanja, financija i vanjskih poslova bi takodjer trebala saradjivati tj. doprinositi uvezivanju razvoja sektora sa drugim relevantnim nastojanjima unapredjenja. U ovu svrhu bi se trebale organizovati radne grupe koje prelaze granice resora. Temeljni preduslovi za poboljsanje okvirnih uslova za sve sektore su detaljno objasnjeni u «FIAS-studiji» «Commercial Legal Framework and Administrative Barriers to Investment» od marta 2001. godine. Za dalji razvoj industrije odjevnih predmeta mozemo razgraniciti sljedece politicke zahtjeve na makro nivou koji su od posebnog znacaja za sve sektoree:

• Mala i srednja preduzeca igrace najvazniju ulogu u daljem razvoju privrede BiH, jer oni u odnosu na velike firme prikazuju dobar potencijal u pogledu snage inovacija i porasta produktivnosti. Ovo isto vrijedi i za sektor odjevnih predmeta. Kao posljedica mjere unapredjenja sektora se moraju usko usaglasavati sa mjerama za opste unapredjenje malih i srednjih preduzeca. Kao glavni osnove unapredjenja malih i srednjih preduzeca mi smatramo privrednu politiku orijentisanu na poboljsani pristup malih i srednjih preduzeca finansijskim sredstvima, pojednostavljenje administrativnih procedura i sistema upravljanja, povecanju pravne sigurnosti i razgradnja korupcije, kao i poboljsanje ucinkovitost institucija na mezo nivou. Unapredjenje malih i srednjih preduzeca se mora prvenstveno orijentirati na privredne i konkurencijske kriterije. Politicki motivirani kriteriji za unapredjenje ne doprinose da se strukturna promjena sektora tekstilne industrije efikasno podrzi.

• Zakonski okvir i okvir odredbi koji su usmjereni ka dugorocnom planiranju

moraju biti transparentni i konsistentni.

• Prosjecne carinske stope u BiH leze sa oko 7 do 8 % ispod stopa drugih drzava jugoistocne Evrope. Carinske se odredbe pak, sprovode sa mnogo

__________________________________________________________________________________________


posebnih pravila tako da ostaje prostora za zastitne mjere. Postoje velike razlike u carinskim politikama dvaju entiteta sto dovodi do toga da postoji neprijavljen protok robe unutar BiH. Pristup BiH Svjetskoj Trgovinskoj Organizaciji (WTO) jos uvjek lezi u dalekoj buducnosti sto nimalo ne olaksava konkurentnu poziciju zemlje narocito u usporedbi sa naprednijim zemljama u razvoju. U svim ovim sferama politika mora da tezi za tim da «specijalni status BiH» postepeno otkloni, kako bi se BiH uvrstila kao punovrijedni clan, kao privredna nacija u medjunarodnu zajednicu drzava.

• Poboljsanje statistickih baza podataka za BiH: inostrani investitori imaju

pristup informacijama o razvoju trzista, strukturama bransi, itd. iz susjednih zemalja jugo-istocne Evrope tj. od konkurenata BiH – bosansko hercegovacki raspolozivi statisticki informativni materijal je izuzetno slab, a uz to jos u pravilu podijeljen na entitete. Ovo moze dovesti do toga da potencijalni investitori BiH i ne uzmu u obzir kao mogucu lokaciju za investiranja, jer baza podataka za jednu ovakvu principijelnu odluku ne postoji.

• Razgradnja zakonodavstva koje konzervira stukturu u podrucju “radnog prava”

- vodjenje tzv. «lista cekanja» na nivou preduzeca prebacuje socijalne troskove sa drzavnog na preduzetnicki nivo. Tim putem se koci neophodna strukturalna promjena; preduzeca postaju neatraktivna za potencijalne investitiore. Socijalna politika bi se trebala voditi izvan firme.

• Javni poziv na tender: aktuelna regulativa dozvoljava ucesce agencija i/ili

trgovaca. Oni praktikuju «dumping» cijene i daju da im se proizvodi u inostranstvu (npr. Kina). Svi potencijalni nalozi u sektoru odjevnih predmeta (vojska, posta, itd.) izmicu domacim proizvodjacima, sto predstavlja gubitak koji se ne treba potcjenjivati. Zakonska pravila u buducnosti pri javnim pozivima na tender moraju osigurati da se pomogne ucesce firmi proizvodjaca na onim javnim tenderima koji su od vaznosti za sektor (eventualno i putem «local content» - odredbe).

• Izdavanje i osiguravanje viza za menadzere firmi bi se trebalo pod hitno

pojednostaviti narocito u pravcu Italije, Njemacke i Austrije. Trenutno vladajuca regulativa cesto sputava stvaranje poslovnih kontakata.

• Rjesenje problematike dugova: Federacija je od zavrsetka rata zaduzena kod

pojedinih firmi. Dugovi bi trebali biti u javnosti objavljeni ali i isplaceni , mozda u obliku konpenzacija (struja, telefon, komunalne usluge, itd).

Forsiranje privatizacije drzavnih preduzeca je primarna za razvoj cjelokupne privrede u BiH. Iluzorne su u okviru privatizacije napravljane procjene cesto precijenjenog stalnog kapitala. Investitori iz zemlje i inostranstva ocjenjuju firmu prema ocekivanom buducem prihodu, kojem se suprotstavljaju obaveze koje investitior treba preuzeti. Prema redoslijedu bi privatizacija preduzeca odjevnih predmeta u prvoj liniji trebala sluziti kao politicka mjera za uvod i ubrzavanje promjena u strukturi u sektoru, a treba manje biti tretirana kao izvor prihoda za drzavu.

__________________________________________________________________________________________


4.3. Mjere za izlazak na trzista u zemlji i inostranstvu Integracija sektora i suradnja izmedju preduzeca Izlazak na modno orjentirana trzista je narocito problematicno, s obzirom da u ovom okruzenju u kojemu dominiraju medjunarodne marke cesto subjektivni faktori utjecu na poslovni uspjeh. Shvatanje mode, sajmovi i manifestacije koje odredjuju trend, zatim ritam «vremenski daleko udaljenih» glavnih naloga i «vremenski bliskih» radnih naloga, komplikovan marketing kupovine i kompleksnost distribucionih kanala predstavljaju izrazito visoke zahtjeve. Zbog toga je broj alternativa za rjesenje ogranicen. Jedna od stavki rjesenja bi bila kreiranje individualnih, kvalitetom konkurentnih, atraktivnih ponuda, t.j. kolekcije koja se orijentira ja potrebi domaceg trzista. Ovo bi moglo doprinjeti tome da se poveca trzisni udio domacih porizvodjaca u zemlji, a da se smanje kupovine visokokvalitetnih tekstilnih proizvoda u inostranstvu. Mi se ovdje krecemo po srednjem do visokom nivou sektora odjevnih predmeta. Sporedni efekat bi u ovom slucaju bio taj sto bi se mnoge domace firme odjevnih predmeta istovremeno pocele kretati na malom domacem trzistu, naravno sa tome skladno malim trzisnim udjelom. Isto naravno vazi, iako vise, i na medjunarodnom trzistu. U istinu svaka firma, koja se zeli odluciti za ovu varijantu, mora nositi visoke troskove u pogledu strukture, marketinga, komunikacije i distribucije, a sve to uz ekstremno malu stopu povrata od kapitalnog ulaganja. Iz tog razloga se ova metoda ne preporucuje. Zbog toga se za koristenje predlaze slijedece rjesenjea, kako bi se preko za vise preduzeca uvezali izdaci za izgradnje strukture, marketing, komunikaciju i prodaju: * Etabliranje (za otprilike po 10 do 15 odabranih bosanskih firmi) zajednickih

struktura (radne zajednice, drustva sa ogranicenom odgovornoscu ili dionicarsko drustvo) sa slijedecim zadacima: globalna kupovina, razvoj zajednicke trgovinske marke (dizajn, razvoj kolekcije i grupe proizvoda), definicija i realizacija zajednicke marketinske i komunikacijske strategije (orjentirana ka ciljnim grupama, vidi i pozicioniranje proizvoda, analiza lokacije, marketing miks, itd.), sprovodjenje jasne prodajne politike, logistika, itd.

Iz toga proizilazi • Veci investicioni potencijal – koristeci efekat rasporedjivanja troskova • Mogucnost da se zajednicki kupuje u BiH trenutno nezadovoljavajuci know-

how iz oblasti dizajna i marketinga

• Stvaranje dugorocno jaceg identiteta proizvoda odjevnih predmeta iz BiH • Mogucnost da se poboljsa njihovo pristustvo na domacem i

medjunarodnom trzistu • Vidljivo veci potencijal u pogledu osvajanja trzista • u datom slucaju i predstepenica ka vlastitom organizovanju trgovine u

zemlji i inostranstvu (lanci trgovina i/ili franchising)

__________________________________________________________________________________________


Organizacioni koncept osnivanja kooperacionih struktura za vise preduzeca

Preduzece A Preduzece C itd.

Preduzece B IsI

Radna zajednica -FIRMA koja se treba snovati

materijala

TRZISTE

PROIZVODJACI SUDIONICI Specijalizirani proizvodi Zajednicka proizvodna politika Djelidba troskova i investicija

Isporucioci materijala

Pom. mat., pribor

MARKA koja se treba kreirati

MARKETING & komunikacija

Posmatranje trzista Benchmarking

Analiza ciljnih grupa Prisustvo na medijima i

sajmovima reklama

itd.

DIZAJN Kolekcija razvoja

Outsourcing?

PRODAJA Strategija prodaje

Prodor na trziste U zemlji i inostranstvu

(Trgovinska zastupnistva)

Ubuduce (vlastiti lanac trgovina, Franchisingsistem, .)

LOGISTIKA Outsourcing?

LOGISTIK Outsourcing?

__________________________________________________________________________________________


Izgradnja trgovinskih sistema u zemlji i umrezavanje u regionalna trzista Izgradnja trgovinskih sistema u BiH vodi ka kontroli distribucionih puteva, a narocito tome, da preduzeca njima pocnu lakse upravljati. Uspostavljanje prodajnih jedinica u firmama povecava profesionalnost citavih lanaca trzista. Na ovaj nacin ce izvori kupovine maloprodaje postati transparentni, a kontrola od strane finansijskih ustanova efikasnija. Etabliranje trgovinskh zastupnistva unapredjuje regionalnu kooperaciju i omogucava bolju prisutnost na vaznijim ciljnim trzistima. Zakljucak: Polazne osnove za izlazak na trzista

rukovodstvo /aktivnost Polazne osnove Preduzeca Mezo- nivo

Podrska preko makro nivoa

! Umrezavanje i zajednicki rad preduzeca (prvi koraci)

XX XX X

! Uspostavljanje radnog kruga zainteresovanih preduzeca

XX X

! Stvaranje strategije zajednickog rada i dodjeljivanje odgovornosti, zadataka, finansijskih uloga

X XX

! Institucionaliziranje zajednickog rada X XX

! Izgradnja trgovinskih sistema u zemlji i umrezavanje u regionalna trzista

XX

! Unapredjivanje trzisnih i prodajnih sposobnosti na domacem trzistu kroz organizovanje obuka na poljima trendova, materijala itd.

XX

! Okrugli stolovi proizvodjaca – trgovina X XX

! Artikulacija i provodjenje neophodnih pratecih mjera na politickom nivou ka jacanju trgovinskog sistema u BiH

X XX XX

! Dalja izgradnja i nadogradnja trgovinskih zastupnistava na najrelevantnijim ciljnim trzistima

XX X

! Izlazak na pogranicna regionalna trzista – uspostavljanje kontakata preko ucesca na sajmovima itd.

X XX

XX: Odgovorne aktivnosti / iniciranje aktiviteta X: Podrska / Suradnja

__________________________________________________________________________________________


4.4. Sanse primarne industrije: razvoj u lokalnog i regionalnog dostavljaca Predionice i preduzeca za proizvodju tkanina moraju se jacim snagama usmjeriti na funkciju dostavljaca za domace industrije konfekcije (ukljucujuci i bivsu Jugoslaviju). One preuzimaju zadacu da podrzavaju lokalne i regionalne konfekcionere u njihovom preorjentiranju ka vecem stepenu samostalnosti i time nadomjescuju «kariku koja fali» u vertikalnom lancu tekstilnog sektora. Iskoristavanje potencijala za puno poslovanje je veoma ovisno o radnom ucinku lokalnih – a u slucaju BiH – i regionalnih tekstilnih industrija (stofovi, konci, dodaci). Ova strategija je nova, jer su proizvodjaci tekstila iz BiH bili tradicionalno koncentrisani na izvoze sirom svijeta. Ne moze se odreci od zadrzavanja selektivne primarne tekstilne industrije, bar sto se tice parcijalne funkcije dostavljaca, za neophodni daljnji razvoj lokalnih konfekcionera u pravcu punog poslovanja, s ciljem zaposljavanja i zbog njegovog opceg znacaja za privredu (zamjena za uvoze, smanjenje ilegalnih trgovina na crno, usvajanje i iskoristavanje tehnoloskog Know-How). Unaprijedjenje lokalne tekstilne industrije ima signalizirajuce dejstvo i strateski znacaj za stabilizaciju tekstilnih linija. Privredna korist od nove strategije tekstilne industrije ce biti generalno gledano u manjem omjeru njena djelotvornost u pogledu uposljavanja, vec ce to biti porast dodane vrijednosti, koja se dobija izracunavanjem razlike izmedju vrijednosti uvezenog tkanja (sinteticka vlakna, vuna, pamuk) i vrijednosti uvezenog materijala. Ona ce omoguciti izradnju punog posla u BiH. Uprkos ratnim razaranjima jos uvijek postoje dijelovi tehonoloski upotrebive industrijske strukture predionica pamuka i cesljanog konca, tkaonica i postrojenja za oplemenjivanje. Tehnolosko umjece i proizvodni Know-How bi se mogli sacuvati i pripremiti za koristenje po pozivu tj. po potrebi. Pritom postoji opasnost od propadanja ove spremnost na poziv i od gubitka raspolozivog Know-How. Istovremeno je skoro neizvodivo da se uslijed ratnih dejstava izgubljena trzista izvoza u svijetu, koja su definirana kao primarni alternativni strateski cilj, pored visokotehniziranih italijanskih i njemackih ponudjaca ponovo pridobiju. Sanse domacih konfekcionara da postanu vazni ciljni kupci zapadnoevropskih predvpdnika na trzistu su veoma male. One u skorijoj buducnosti nece, kao njihovi konkurenti iz zapadne Evrope, dobiti kvalitetni i kvantitativni pristup modernim materijalima (npr. elasticne tkanine, mikro-proizvodi, itd.) i trzisnim informacijama. Ovu prednost zapadnih konkurenata je dugorocno gledano moguce dostici samo putem vlastite proizvodnje materijala.

__________________________________________________________________________________________


Polazna tacka za prevazilazenje problema u razvoju tekstilne pred industrije

Rukovodstvo / aktivnost Prepreke/ polazne osnove za njihovo prevazilazenje preduzece Meso-nivo

Podrska preko makro-nivoa

! Jacanje sposobnosti u razvoju proizvoda, razumijevanje trzista, kvalitet proizvoda, razvoj proizvoda

XX X

! Nova, na vertikalizaciji orijentirana strategija tekstilne i odjevne industrije ce narocito zahtjevati znatne investicije u oblasti proizvodnje konca i materijala. Prevazilazenje finansijskih tjesnaca u BiH je neophodno

X XX

! Sada vazece uvozne i carinske odredbe u BiH ne pomazu novu industrijsku strukturu. Uvozne carine moraju biti prilagodjene specificnoj sektorskoj interesnoj situaciji a tome pripadaju niske ili nikakve kamate za uvoz masina, jedan po stvaranju vrijednosti stepenovan sistem carina za vlakna, konce, materijale, eventualno potpuno oslobodjenje od carina za vazne uvozne pozicije

XX

! Strateska partnerstva sa stranim ulagacima ce velikom vjerovatnocom biti nezamjenjiva za sprovodjenje strategija. S obzirom na ovakvu postavku je poboljsanje investicione klime u BiH neizbjezno

XX

! Strategija pomaze samo dugorocno. Ona ce se samo ciljano i selktivno morati ograniciti na izvozne aktivnosti kako bi se velike privredne jedinice. Iz tog razloga je potrebno prosiriti potencijalna ciljna trzista u regionu (zemlje koje nemaju pomena vrijedan razvoj tekstila) .

XX X X

XX: Odgovorne aktivnosti / iniciranje aktiviteta X: Podrska / Suradnja Preduzeca koja za sprovodjenje nove strategije dolaze u obzir su limitirana. Ona semogu identificirati na osnovu kriterija njihovih poduzetnickih sposobnosti, za visestruke deficite rjesenja specificnih za firme razviti, i predvidjeti za dalje mjere unapredjenja. Izbor preduzeca se obavlja na osnovu potrebe proizvoda konfekcije.

__________________________________________________________________________________________


Tezista su: • Predionice pamuka kao dobavljaci za tkaonice i proizvodjace vesa • Fabrike materijala za zensku i musku konfekciju, moderan konac za pletenje • Proizvodjac medicinskog tekstila. 4.5 Selekcija lon poslova i fokusiranje izlaska na trzista

Fokusirani nastup na trziste je u prvoj liniji posao preduzeca, da prepoznaju i iskoriste trzisne sanse. Moze se jos posmatrati kao sastavni dio sektorske razvojne strategije, zato sto konsekventno koristenje odnosnih potencijala moze predstavljati znacajan faktor uspjeha za dalji razvoj sektora. Politicke institucije na nacionalnom i regionalnom nivou su zato pozvane da u okviru regionalnih skupina potpuno ciljano unaprijede strategije diferenciranja BiH preduzeca. Troskovi i rizici povezani sa razvojem vlastitih kolekcija se u pravilu potcjenjuju. Za to neophodan know – how u BiH uglavnom ne postoji, jer se je razvoj i prodaja prije odvijala preko drzavnih organizacija, sto je proizvodjace drzalo na distanci. Pogled na lanac dodatne vrijednosti jednog tekstilnog artikla od konca do gotovog proizvoda zavarava, jer npr. konfekcionar tog artikla za svoj rad dobije samo 3,00 KM (ili manje), a trgovac na malo 69,00 KM (i vise). Dalje usporedbe racuna rentabilnosti su pokazale, da troskovi dodatne vrijednosti (fiksni i promjenjivi zavrsni troskovi, troskovi prodje i administracije, rizici) dostignutu dodatnu vrijednost u cijeni mogu znatno premasiti. Rezultat takvih usporedbi moze biti da su cak i „losi“ lon nalozi rentabilniji nego poslovi kolekcija. Konsekvenca: nepromisljene diverzifikacije u vlastitim kolekcijama vode u 90% svih slucajeva u „cor-sokak“, narocito onda, kada se oslanja iskljucivo na vlastiti posao. Dobro pripremljene akcije mogu protiv toga biti vrlo uspjesne, kao sto neki primjeri pokazuju. Preduslov tome je jedan precizan poslovni plan, koji udjele lona i vlastite konfekcije moze dobro izbalansirati i tacno po mjestima odrediti specificne fiksne troskove. Sljedeci primjer pokazuje strukturu dodatne dobiti jednog konfekcijskog preduzeca, koje je uspjesno napravilo vlastitu kolekciju. Primjer: Usporedba strukture dodatne vrijednosti vlastite i lon konfekcije (u KM*) Vrsta posla Promjenjivi F-

troskovi Fiksni trosovi**

(prod. i admin/kolekc.)

Dodatna dobit (cijena u KM)

Dio za pokrice fiksn.trosk. (KM)

Vlastita konfekcija

0,118 0,072 0,250 0,070

Lon konfekcija 0,118 0,000 0,139 0,021 * KM po minuti proizvodnje ** dodatni fiksni troskovi , koji se mogu pripisati iskljucivo postavci kolekcije Modno orijentisane firme moraju preci najdalji put. Firmama sa specijalnim profilima pruzaju se mogucnosti trzisnog prosirenja za BiH, na polju slijedecih oblasti:

__________________________________________________________________________________________


Razvoj tehnickih trzista tekstila, konkretno medicinski artikli Sirina ponude i potrebe po stanovniku za ambulantnim i stacionarnim proizvodima kao i njegu i higijenu u BiH je skoro uporediva sa zapadnoevropskim strukturama. Zato se moze govoriti o proizvodjacima takvih proizvoda kao stabilnom domacem trzistu, ka kojem se ima lak pristup, tako da se jedina firma iz ove oblasti odlikuje visokim kvalitetom i inovativnoscu. Pored toga postoji mogucnost internacionalne konkurencije, troskovi su konkurentni. Dok klasicni tekstilni proizvodi* podlijezu trendu mode i prodaja trpi zbog ekstremno niske kupovne moci, za medicinskim tekstilom postoji neodreciva i neodgodiva potreba. Ovdje postoji jedna konkretna i neodreciva potreba, koja se mora zadovoljiti ili iz inostranstva ili - sto bi imalo negatian efekat na kvalitet – nece uopste biti pokrivena. Potreba po glavi odgovara skoro onoj u zapadnoj Evropi: Gruppe proizvoda Potreba po glavi stan. Pretvoreno u m2 Kompresori Ca. 50 Mio komada bazno

10x10x8** Ca. 4,0 Mio m2

Tupfer, tamponi Ca. 0,25 m2 Ca. 1,2 Mio m2 Druge naslage za rane, maramice za stomak, tregeri od gaze za gips

Ca. 0,5 m2 Ca. 2,5 Mio m2

Fiksni ulosci 1,5 ulosci (4 – 5 m, 6 cm siroki)

Ca. 1,5 Mio m2

** Ukupna potreba za ca. 5 Mio stanovnika (=10 kompresora po glavi) Domace trziste predstavlja jednu relativno cvrstu potrebu, za kojim postoje dobri trzisni potencijali i na internacionalnom trzistu. ☛ Funkcionalni tekstil na podrucje sporta i rada Funkcionalna odjeca (visokokvalitetna radna odjeca npr. za zastitu od pozara i vatre, odjeca za zastitu od posjekotina, uniforme itd.) u daljem smislu takodje sport i odjeca za slobodno vrijeme sa funkcionalnim karakterom (odjeca za skijanje i planinarenje) su jedan primjer za to, da lon posao moze biti rentabilan za izvoz. U poredjenju sa modnom odjecom tipicni uslovi „inteligentnog i partnerskog“ lon – rada su: usluzno orjentirani, dobri i lojalni odnosi sa kupcima sa dugorocnim karakterom, nezamjenjiva specijalnost (npr. Goretex-licenca). Specijalizirani konfekcionari isticu se u pravilu pored dobre rentabilnosti i kroz to, da svojim saradnicima mogu isplatiti relativno visoke place i jedan dio proizvodnje mogu uspjesno sami prodati na trzistu. Istovremeno se ove firme predstavljaju kao potencijalni kupci visoko kvalitetnog ravnopletenog tekstila, koji se u BiH moze proizvesti (zamjena za certifikat o porijeklu). 4.6 Mjere kvalifikacije i unapredjivanje tehnologije za odjevnu i tekstilnu industriju Iako BiH ne stoji na raspolaganju mnogo obrazovnih ustanova moze se zakljuciti da firme i pored toga raspolazu dobrim strucnjacima, sa jednim nedostatkom, a to je da

__________________________________________________________________________________________


nedostaje visokokvalifikovani mladi kadar. Ustvari, na podrucju dizajna odn. mode i kolekcija ne postoji mogucnosti skolovanja ili daljeg usavrsavanja vrijedna pomena (studenti moraju za to ici u inostranstvo), interes je tako neznatan da je upitno, da li je privredno opravdano u BiH poduzeti odgovarajuce mjere za pravljenje odgovarajuce ponude za obrazovanje i dalje usavrsavanje. Konkretan prijedlog za to je studente i studentice poslati na strane visoke skole narocito u Hrvatsku, Sloveniju, Italiju, Francusku i Njemacku. Eventualno su izabrane obrazovne institucije takodje za to zainteresovane da otvore „filijale“ u BiH ili drugim zemljama regiona, koje bi onda bile koristene od strane buducih mladih kadrova regiona. Kao sto je vec prikazano, nedostatak je posebno u marketingu odn. podrucju prodaje, kao i u menadzmentu (srednji i visoki nivo). Trebalo bi na univerzitetskom nivou ponuditi jedan ciklus marketinga na zapadnom nivou (analitika, izvozni marketing, marketinska strategija itd). To bi ovdje u zemlji bila grana studija sa konjukturom, zato sto ce potreba u privredi za tim u sljedecih deset godina porasti. Potreba u preduzecima, narocito na podrucju dizajna, je u stvari velika, ali interes za to opet mali da bi se stvarale specijalizirane ustanove u BiH. Kontakti sa postojecim fakultetima kao i pojednostavljenje puta ka studiju treba biti omogucen za zaintersovane. Ono sto narocito treba podsticati su poznavanje stranih jezika: u tekstilnoj bransi su italijanski i njemacki jezik i u manjoj mjeri i francuski jezik obavezne, pri cemu je engleski jezik neophodan. Posredovanje od strane drzave kod ucenja stranih jezika na svim nivoima obrazovanja i u svim firmama treba podsticati. Buducnost zemlje ogleda se i u njenom bogatstvu medjunarodne komunikacije. Relevantno sektorno unapredjivanje tehnologije trebalo bi prije svega teziti sirokoj difuziji modernog razvojnog trenda, osiguranju mjera kvaliteta i organizacionih koncepata. Unapredjenje tehnologije bi se trebalo pri tome orijentisati na slijedece osnovne principe: • Podsticanje sektorno relevantnog obrazovanja na univerzitetima kroz

omogucavanje specijalizacije u odredjenom fahu u oblasti tekstila (tekstilni injzinjeri, prerada koze, dizajn itd.) Dalje jacanje fakulteta za tekstilni dizajn na Umjetnickoj akademiji u Sarajevu i eventualno povezivanje sa drugim obrazovnim institucijama/studijima da bi obrazovanje jos vise koristilo domacoj industriji.

• Stimuliranje sirenja tehnologije – preko informacionih i savjetodavnih centara,

internet-portala, specificnih demonstracionih centara branse – npr. uvodjenje Computer Aided Design (CAD) ili Computer Aided Management (CAM), firme za ucenje, REFA – skolovanja (Train-the-Trainer), kvalitetan menadzment

• Podsticanje istrazivanja i razvoja i budjenja kreativnih potencijala na nivou firmi,

npr, tehnoloska konkurencija, poresko unapredjivanje razvojnih troskova firme, briga o sistematskom informisanju firmi iz BiH kod raspisivanja javnih konkursa itd.

__________________________________________________________________________________________


Neophodna je strozija kontrola postojecih institucija, kao npr. kontrola kvaliteta proizvoda. Istrazivanja su pokazala da dio registrovanih i dozvoljenih instituta ne raspolazu minimumom opreme odnosno kompentencija. Iskustvo drugih zemalja u transformaciji pokazuje, da se uspijeh istrazivackih i razvojnih institucija u pravilu povecava sa stepenom njihove specijalizacije. Institucije sa jasnom strategijom odn. orijentiranoscu ka jednom odredjenom polju kompetencija imaju bolju mogucnost prenosa znanja. Konsekvence za politiku stimulacije: u slucaju dvoumljenja treba preferirati specificne institucije, koje su bazirane na tehnici primjene i u stalnom su kontaktu sa preduzecina u odnosu na opca orijentirana istrazivanja kao sto su visokoskolske ustanove. Sto direktnije istrazivacki institut doprinese rijesenju akutnog problema preduzeca, to je veca spremnost financijskog ucestvovanja. Treba biti razradjen koncept tehnoloskih unapredjenja. Ova studija ne moze obuhvatiti da se ide u detalje ovih aspekata, pogotovo sto bi se stvorilo tehnolosko unapredjenje sektorski prihvatljivih okvirnih uslova za poboljsanje istrazivackih i razvojnih rezultata na nivou preduzeca univerziteta i privatnih istrazivackih ustanova. U okvirima gore navedenih glavnih ciljnih pravaca je kod provedbe tehnoloskog unapredjenja moguce utvrditi: • Finansijski prostor za rad i finansijsku motivaciju/ mjere podrske • Institucionalni okviri i podjela uloga izmedju mikro, mezo i makro nivoa • Umrezavanje mjera za podrsku specificknim za sektor • Stavljanje tezista na regione (Cluster) i/ili podbranse 4.7. Razvoj lokalnog savjetodavnog trzista Savjetodavne sposobnosti, preko domacih savjetnika i savjetnica, u BiH ne zauzimaju visoko mjesto kod firmi. Cesto se regrutuju kao eksterni savjetnici profesori sa visokoskolskih institucija ili bivsi stariji menadzeri. Pri tome se jedva uzima u obzir, da spoljni savjetnik ili savjetnica, koji su ukljuceni u trzisnu privredu narocito u ekonomskim sektorima pa cak i koji rade u proizvodnoj tehnici, u firmama mogu postici veci ucinak, cak i ako jos ne raspolazu visegodisnjim iskustvom u firmi. Upravo s obzirom na cinjenicu nastupajuceg obima zadataka firme trebaju hitnu potporu, koja iz razloga troskova i kolicine trebaju preci sa mnostva internacionalnih savjetnika na lokalne. Iz ovog razloga poslije jednog sistematskog utvrdjivanja stanja ponude za tekstilnu industriju kvalifikovane savjetnike i savjetnice treba uvjeriti da nude usluge savjetovanja. Uspjesan odnos sa savjetnicima treba uvjezbati. Ovaj zadatak u BiH mogu preuzeti komore. Savjetnike ne bi trebalo posmatrati kao konkurenciju komorama nego vise kao pogon preduzecima i koje ce know - how prilagoditi interesima preduzeca.

__________________________________________________________________________________________


Izrada koncepata za razvoj postojanja savjetnika i konzalting-centara probija okvire ove studije. Zbog toga su razne donatorske institucije, medju njima i USAID i Soros fondacija, izmedju ostalog izgradile metodske osnove i napravile projekte, koji ce sluziti kao primjer. I dok se gore pomenute institucije moraju usmjeriti na razvoj tehnologija specificnih za struku i strucno polje, kako bi u svrhu sektora bile dugorocno iskoristive, Know-How na polju konzaltinga se mora u svim segmentima struke jace unaprijedjivati. Razlog: srednjorocni i dugorocni cilj izgradnje trzista za konzalting mora biti omogucavanje postojanja savjetnika, koji se dugorocno gledano mogu odrzati na trzistu. Suzavanje kompetencija savjetnika na jednu ili nekolike grane previse ogranicava njihov potencijali krug musterija. Iskustvo iz drugih zemalja u tranziciji je pokazalo da se na trzistu najbolje mogu pokazati one konzalting firme se zbog strucnosti uvrste u sam vrh - a ne zbog povezanosti za samo neke branse -. Kao primjer za to navode se informativno-tehnicki centri za usavrsavanje i savjetovanje; revizori, koji istovremeno ulaze veoma duboko u privredno – ekonosmki strateski konzalting; ustanove za obuku i usavrsavanje sekretarica; savjetnik za moderne knjigovodstvene sisteme i sisteme proracuna troskova, itd. Usljed jakog prisustva donatora u BiH u zemlji postoje velike razlike u visini honorara savjetnika. U toku unapredjenja sektora bi se politika i uredjenje mezo nivoa trebalo orijentisati ciljano na medjunarodne donatorske organizacaije, te na strucne savjetnike i savjetnice. Politika bi trebala utjecati na to da se medjunarodni donatori vise koncentrisu na edukaciju lokalnih savjetnika i savjetnica te da se i usluge izuceni strucni savjetnici sto prije stave na raspolaganje lokalnom trzistu. Treba se sprijeciti da se savjetnici iz BiH na neko duze vrijeme finansiraju samo od strane medjunarodnih donatora – ovo povecava ocekivanja istih savjetnika i savjetnica u pogledu visine njihovih honorara koji od strane privatne privrede u BiH nije moguce finansirati. 4.8 Izgradnja i koristenje davaoca usluga u sektoru Globalno gledano i bosansko-hercegovacka ekonomija ce se kao i druge bitnim industrijske zemlje razvijati u pravcu drustva za usluzne djelatnosti. Dosadasnje funkcije koje su se udomacile u preduzecima ce se izdvojiti i vodit ce ih manje, fleksibilnije jedinice usluznih djelatnosti. Politicari bi trebali unapredjivati ovaj proces, jer on ubrzava modernizaciju privrede i omogucava efikasnije proizvodne metode. Zasto recimo krojacka radnja ne moze nastupiti kao formalno neovisan dostavljac preduzecima odjevnih predmeta? Shodno tome, drzava bi trebala unapredjivati osnivace egzistencije, a ne da putem prevelikih administrativnih i drugih zabrana koci izgradnju vlastitih preduzeca. Tako bi mogle na primjer moderne pruduktivne krojacke radnje, koje djeluju po nalogu ovdasnjih preduzeca kao usluzni djelatnici doprinijeti tome da se poveca produktivnost, a time smanje cjelokupni proizvodni troskovi. Cak i specijalizovana i efikasna preduzeca za logistiku, kao i usluzni djelatnici na polju mehanike, bi dodatno umanjili troskove firme.

__________________________________________________________________________________________


5. Uvodne mjere za unapredjenje sektora Kako bi se pojedine mjere koherentno i usaglaseno sprovele trebaju se od strane odgovornih Ministarstava osnovati upravni organi koji bi koordinirali mjere za unapredjenje sa onim tijelima koje ucestvuju kao i institucijama za unapredjenje tj. da realiziju konstantni monitoring. Upravni organi bi trebali imati nadzor nad pojedinim radnim grupama koje bi bile sacinje po pojedinim temama. Vodje radnih grupa bi trebali biti vodje upravnih organa. Dati prikaz se fokusira na kratkorocne mjere jer se dugorocne mjere moraju obraditi zajedno sa partnerima koji sudjeluju u tome. Neovisno o tome predlozeno je nekoliko srednjorocnih mjera koje su izvedene neposredno iz kratkorocnih mjera tj. koje su nastale iz vec postojece situacije u sektoru. U svrhu daljjeg detaljisanja predlozenih mjera za razvoj sektora navednih u prethodnom odjeljku potrebno je saciniti radne grupe za tekstilnu industriju i industriju odjevnih predmeta koje bi zajedno radile na tome da prodube aktivnosti i da ih specifikuju u obliku pojedinih mjera. 5.1 Hitne mjere Hitne mjere bi se trebale sprovesti odmah kako se kupocjeno vrijeme vise ne bi gubilo i kako se ne bi rizikovalo da razvojni trendovi koji su opisani u izvjestaju «ne prestignu» ovaj sektor. # Uspostavljanje i etabliranje okruglog stola na incijativu odgovornih strucnih

Ministrstava u uskoj saradnji sa entitetskim komorama. Ucesnici bi trebali biti: OHR, Ministarstva (za privredu BiH, FBiH i RS), reionalne komore (BiH, FBiH i RS), Agenija za unapredjenje stranih ulaganja (FIPA) i strucnjaci za sektore.

• Deklarisanje zajednickih kvaliteta: sektor tekstilne i industrije odjevnih

predmeta je za bosansku privredu 1. prioritet na osnovu njegovog velikog znacaja za privredu BiH.

• Uvodjenje stalne radne komisije (koja se sastoji od ovih ucesnika) sa sljedecim zadacima: poboljsanje okruzenja koje je specificno za sektor, iznalazenje mogucnosti finansiranja, definiranje strategije marketinga i komunikacije za BiH (vidi FIPA – podrsku), standardi kvaliteta, itd.

Stim u vezi definicija vremenskog plana Vremenski period od kraja 2001. do kraja 2003. godine * Provodjenje jedne eficijentne i komunikacijski orijentisane glasanja odn. provodjenje jedne jednoglasne sratgije za sektor kod bosanskih privrednih ministarstava

__________________________________________________________________________________________


• Clan izmedju gorenavedene komisije i drugih ministarstava (vidi finansijske, obrazovne i/ili socijalna ministarstva odn. institucije), vidi npr. 2.6 ili 4.4

• Tokovi kontakata sa susjednim zemljama itd. (vidi. Slobodna trgovinska zona izmedju

zemalja bivse Jugoslavije itd.) Vremenski period od kraja 2001 do kraja 2003

* Isto tako kod komora Kratkorocno je zajednicki rad i saradnja medju izmedju drzave, entiteta i isntitucija za forsirati. Sobzirom na to , politika dobiva na trajnom baznom kontaktu, U jednom daljem vremenskom periodu ce domaci specijalisti odn. udruzenja se u sistem invelvirati. * Organizovanje Seminara sa firmama iz branse preko entitetskih i/ili regionalnih komora • Tematika: Marketing, menadzment,eksport,organizacija,vodjenje firme itd. • Tematika: prezentacija, motivacija i moderacija odn. psnivanje zajednickih dirmi

kao je u 4.3.1.2 predlozeno • Tematika: stvaranje egzistenicije na podrucju davanja usluga (vidi 4.7) Vremenski period do marta 2003

* Zalaganje OHRa za ubrzanje procesa privatizacije Vremenski period do kraja 2002

5.2 Srednjorocne mjere * Uspostavljanje i etabiliranje dobro strukturiranog Tekstilnog udruzenja u BiH Vremenski period do kraja 2005

* Poduzimanje mjera za skolovanje lokalnih savjetnika (marketing, restruktuiranje, kalkukacije itd.) Vremenski period do kraja 2005

Bosna i Hercegovina Izrada studija razvoja za sektore sa ... · PDF file2.4.4 Tehnicko stanje...

Documents

Transcript of Bosna i Hercegovina Izrada studija razvoja za sektore sa ... · PDF file2.4.4 Tehnicko stanje...