EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I.Vokalismus: Veränderungen Mhd.- Nhd....

29
EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I. Vokalismus: Veränderungen Mhd.-Nhd. II.Höfischer Roman III.Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur IV.Ausblick

Transcript of EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I.Vokalismus: Veränderungen Mhd.- Nhd....

Page 1: EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I.Vokalismus: Veränderungen Mhd.- Nhd. II.Höfischer Roman III.Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur.

EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08

1

Gliederung

I. Vokalismus: Veränderungen Mhd.-Nhd.

II. Höfischer Roman

III. Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur

IV. Ausblick

Page 2: EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I.Vokalismus: Veränderungen Mhd.- Nhd. II.Höfischer Roman III.Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur.

EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08

2

I. Veränderungen Mhd. – Nhd.

1. Qualitative Veränderungen

2. Quantitative Veränderungen

Page 3: EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I.Vokalismus: Veränderungen Mhd.- Nhd. II.Höfischer Roman III.Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur.

EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08

3

1a) Nhd. Monophthongierung

mhd. Diphthonge /ie/, /üe/, /uo/ > nhd. Langvokale /i:/, /ü:/, /u:/

(seit dem 11./12. Jh.)

Bsp.: mhd. lieber müeder bruoder →

nhd. lieber müder Bruder

Page 4: EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I.Vokalismus: Veränderungen Mhd.- Nhd. II.Höfischer Roman III.Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur.

EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08

4

1b) Nhd. Diphthongierung

mhd. Langvokale /î/, /iu/, /û/ > nhd. Diphthonge <ei, ai>, <eu, äu>, <au>

(schon im Frühmhd. belegt bis ins 16. Jh.)

Bsp.: mhd. mîn niuwes hûs →

nhd. mein neues Haus

Page 5: EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I.Vokalismus: Veränderungen Mhd.- Nhd. II.Höfischer Roman III.Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur.

EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08

5

1c) Nhd. Diphthongwandel

mhd. Diphthonge /ei/, /öu/, /ou/ > nhd. Diphthonge <ei, ai>, <eu, äu>, <au>

(seit dem 12. Jh.)

Bsp.: mhd. keiser → nhd. Kaiser

mhd. vröude → nhd. Freude

mhd. ouge → nhd. Auge

Page 6: EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I.Vokalismus: Veränderungen Mhd.- Nhd. II.Höfischer Roman III.Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur.

EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08

6

1d) Rundung (Labialisierung)

mhd. /e/ > nhd. /ö/ vor und nach /l/ oder /sch/

mhd. /â/ > nhd. /ô/ vor allem in Umgebung von Nasalen, Dentalen und Labialen

(seit dem 12. Jh.)

Bsp.: mhd. helle → nhd. Hölle

mhd. âne → nhd. ohne

Page 7: EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I.Vokalismus: Veränderungen Mhd.- Nhd. II.Höfischer Roman III.Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur.

EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08

7

1e) Entrundung (Delabialisierung)

mhd. /ü/, /iu/, /ö/, /œ/, /öu/, /üe/

> nhd. /i/, /î/, /e/, /ê/, /ei/, /ie/

(seit dem 12. Jh.)

Bsp.: mhd. küssen → nhd. Kissen

mhd. zöugen → nhd. zeigen

mhd. kriusel → nhd. Kreisel

Page 8: EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I.Vokalismus: Veränderungen Mhd.- Nhd. II.Höfischer Roman III.Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur.

EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08

8

1f) Senkung vor Nasal

mhd. /ü/, /u/ > nhd. /ö/, /o/ vor Nasal

Bsp.: mhd. sunne → nhd. Sonne

mhd. künec → nhd. König

Page 9: EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I.Vokalismus: Veränderungen Mhd.- Nhd. II.Höfischer Roman III.Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur.

EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08

9

2a) Dehnung in offener Tonsilbe

mhd. Kurzvokale in offenen Tonsilben > nhd. Langvokale

(schon im Ahd. belegt bis ins 14. Jh.)

Bsp.: mhd. loben → nhd. loben [o:]

mhd. sagen → nhd. sagen [a:]

Page 10: EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I.Vokalismus: Veränderungen Mhd.- Nhd. II.Höfischer Roman III.Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur.

EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08

10

2a) Dehnung einsilbiger Wörter

in Analogie zu flektierten Formen des Wortes und einsilbige Wörter, die auf /l/, /r/, /m/, /n/ oder /r/ + Dental enden

Bsp.: mhd. tac → nhd. Tag [a:] in Analogie zu mhd. ta-ges → nhd. Tages [a:]

mhd. spil → nhd. Spiel [i:]

mhd. mir → nhd. mir [i:]

mhd. vart → nhd. Fahrt

Page 11: EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I.Vokalismus: Veränderungen Mhd.- Nhd. II.Höfischer Roman III.Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur.

EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08

11

2b) Kürzung

mhd. Langvokale > nhd. Kurzvokale vielfach vor Konsonantenhäufung, besonders vor /ht/ und /r/ + Konsonant, vor einfachem Konsonanten bei Ableitungssilben –er, -el, -en

(seit dem 12. Jh.)

Bsp.: mhd. dâhte → nhd. dachte

mhd. hôrchen → nhd. horchen

mhd. jâmer → nhd. Jammer

Page 12: EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I.Vokalismus: Veränderungen Mhd.- Nhd. II.Höfischer Roman III.Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur.

EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08

12

2c) Vokalschwund

Ausfall unbetonter /e/ infolge der Nebensilbenabschwächung

im Wortinnern: Synkope

am Wortende: Apokope.

Bsp.: mhd. hemede → nhd. Hemd

mhd. gelücke → nhd. Glück

mhd. ich vare → mhd. ich var

mhd. er sihet → mhd. er siht

Page 13: EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I.Vokalismus: Veränderungen Mhd.- Nhd. II.Höfischer Roman III.Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur.

II. Höfischer Roman

zweite großepische Gattung (ab 2. Hälfte

12. Jh.) ‚Import‘ aus frz. Literatur Sitz im Leben: ‚Hof‘ Beitrag zur Etablierung volkssprachlicher

mittelalterlicher Literaturen

EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08

13

Page 14: EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I.Vokalismus: Veränderungen Mhd.- Nhd. II.Höfischer Roman III.Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur.

Zur Erinnerung: Heldenepik

Stoff/Thema Vorzeitüberlieferung aus ‚heroic age‘

Überlieferung Verschriftlichung mündlicher Überlieferung

Verfasser anonym

Form Strophen, zum gesungenen Vortrag

Protagonisten Helden im Kollektiv

EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08

14

Page 15: EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I.Vokalismus: Veränderungen Mhd.- Nhd. II.Höfischer Roman III.Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur.

Stoffe

• Antike (Alexander, Eneas, Troja, Theben)• Matière de Bretagne (Artus, Tristan)

EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08

15

Page 16: EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I.Vokalismus: Veränderungen Mhd.- Nhd. II.Höfischer Roman III.Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur.

Antikenromane

EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08

16

Alexander Pfaffe Lambrecht, Alexander (um 1150)

Eneas Heinrich von Veldeke, Eneasroman (begonnen um 1170/74, beendet 1185)

Troja Herbort von Fritzlar, Liet von Troye (um 1200)

Page 17: EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I.Vokalismus: Veränderungen Mhd.- Nhd. II.Höfischer Roman III.Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur.

Artusroman

• ‚Erfinder‘: Chrétien de Troyes, Erec (um 1160/70)

• übernommen von Hartmann von Aue, Erec (um 1180/90)

• Mischung von historischer Überlieferung um König Artus mit Sagenüberlieferung (vgl. Feen, Riesen, Zwerge etc.)

 

EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08

17

Page 18: EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I.Vokalismus: Veränderungen Mhd.- Nhd. II.Höfischer Roman III.Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur.

Tristanromane

Béroul (nach 1160)

Thomas (um 1170)

Eilhart von Oberge, Tristrant (um 1175/80)

Gottfried von Straßburg, Tristan (um 1210)

EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08

18

Page 19: EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I.Vokalismus: Veränderungen Mhd.- Nhd. II.Höfischer Roman III.Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur.

Liebes- & Abenteuerromane

Floire et Blancheflor (nach 1160)

Partonopeu de Blois (vor 1188)

Trierer Floyris-Fragment (um 1170?)

Konrad Fleck, Flore und Blanscheflur (um 1220)

Konrad von Würzburg, Partonopier und Meliur 1277)

EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08

19

Page 20: EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I.Vokalismus: Veränderungen Mhd.- Nhd. II.Höfischer Roman III.Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur.

Verfasser

• lateinisch gebildet• Kenntnis antiker Literatur• Übertragung antiker Rhetorik & Poetik auf

französische & deutsche Dichtungen

EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08

20

Page 21: EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I.Vokalismus: Veränderungen Mhd.- Nhd. II.Höfischer Roman III.Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur.

Form

• vierhebiger Reimpaarvers (Frz.: Achtsilber)• französische Terminologie• Regulierung von Metrum & Reim• gesprochener Vortrag, Lektüre

EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08

21

Page 22: EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I.Vokalismus: Veränderungen Mhd.- Nhd. II.Höfischer Roman III.Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur.

EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 11.11.08

22

Nibelungenstrophe

Uns ist in alten maeren wunders vil geseit

o | ẋx | ẋ x | ẋ x || ẋx | ẋx| ẋ

von helden lobebaeren von grôzer arebeit,

o | ẋx | ẋ x | ẋ x || o |ẋx | ẋx| ẋ

von fröuden, hôchgezîten, von weinen und von klagen,

o | ẋx | ẋ x | ẋ x || o | ẋx | ẋx| ẋx

von küener recken strîten muget ir nu wunder hoeren

o | ẋx | ẋ x | ẋ x || oo | ẋx | ẋx| ẋx |

[sagen.( v. 1,1-4)

ẋx

Page 23: EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I.Vokalismus: Veränderungen Mhd.- Nhd. II.Höfischer Roman III.Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur.

Konzeption

• als Buchepik• in Deutschland weitgehend nach frz. Vorlagen

→ Übertragung / Übersetzung / Adaptation

Konzept des „Wiedererzählens“ (Franz Josef

Worstbrock)

EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08

23

Page 24: EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I.Vokalismus: Veränderungen Mhd.- Nhd. II.Höfischer Roman III.Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur.

Protagonisten

Bewährung des einzelnen

Artusroman: Gegenüberstellung der übergreifenden, von Artus garantierten gesellschaftlichen Ordnung und des je besonderen Erfahrungsweges des einzelnen Ritters

EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08

24

Page 25: EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I.Vokalismus: Veränderungen Mhd.- Nhd. II.Höfischer Roman III.Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur.

III. Zentralbegriffe höfischer Literatur

Arten des Bedeutungswandels Personal: ritter, frouwe Werthorizont: tugent, güete, schoene, herze,

muot, sin, minne

EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08

25

Page 26: EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I.Vokalismus: Veränderungen Mhd.- Nhd. II.Höfischer Roman III.Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur.

Arten der Bedeutungsveränderung

• Bedeutungsverengung: mhd. hôch(ge)zît• Bedeutungserweiterung: mhd. fertig• Bedeutungsverschiebung: ahd. elilenti• Bedeutungsverschlechterung: mhd. wîp• Bedeutungsverbesserung: ahd. marahscalc

EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08

26

Page 27: EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I.Vokalismus: Veränderungen Mhd.- Nhd. II.Höfischer Roman III.Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur.

ritter

• schwerbewaffnete berittene Kämpfer• Angehörige des Gefolges großer Herren und

Könige• Bezeichnung für den ganzen Adel• ‚Ritterstand’ (niederer Adel)• Kreuzritter

Erziehungs- & Bildungsideal der Literatur

EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08

27

Page 28: EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I.Vokalismus: Veränderungen Mhd.- Nhd. II.Höfischer Roman III.Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur.

vrouwe

frouwe = Standesbezeichnung

wip = Geschlechtsbezeichnung ‚Frau‘

EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08

28

ahd. frouwa ahd. frō

‚Herrin, Dame‘auch: Gottesmutter

‚Herr‘

Page 29: EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08 1 Gliederung I.Vokalismus: Veränderungen Mhd.- Nhd. II.Höfischer Roman III.Semantik: Zentralbegriffe höfischer Literatur.

IV. Ausblick

I. Narratologie I

II. Vokalismus

EV ÄdL WS 2008/09 Schmitt, 18.11.08

29