Organische Chemie - Studieren kompakt · Kapitel 2 Organische Verbindungen: Nomenklatur,...

25

Transcript of Organische Chemie - Studieren kompakt · Kapitel 2 Organische Verbindungen: Nomenklatur,...

Organische Chemie5., aktualisierte Auflage

Studieren kompaktOrganische Chemie

Paula Y. Bruice

Aus dem Amerikanischen von Thomas Lazar

Deutsche Bearbeitung von Oliver Reiser

Bibliografische Information der Deutschen NationalbibliothekDie Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über http://dnb.d-nb.de abrufbar.

Die Informationen in diesem Buch werden ohne Rücksicht auf einen eventuellen Patentschutz veröffentlicht. Warennamen werden ohne Gewährleistung der freien Verwendbarkeit benutzt. Bei der Zusammenstellung von Texten und Abbildungen wurde mit größter Sorgfalt vorgegangen. Trotzdem können Fehler nicht ausgeschlossen werden. Verlag, Herausgeber und Autoren können für fehlerhafte Angaben und deren Folgen weder eine juristische Verantwortung noch irgendeine Haftung übernehmen. Für Verbesserungsvorschläge und Hinweise auf Fehler sind Verlag und Autoren dankbar.

Alle Rechte vorbehalten, auch die der fotomechanischen Wiedergabe und der Speicherung in elektronischen Medien. Die gewerbliche Nutzung der in diesem Produkt gezeigten Modelle und Arbeiten ist nicht zulässig. Fast alle Produktbezeichnungen und weitere Stichworte und sonstige Angaben, die in diesem Buch verwendet werden, sind als eingetragene Marken geschützt. Da es nicht möglich ist, in allen Fällen zeitnah zu ermitteln, ob ein Markenschutz besteht, wird das ®-Symbol in diesem Buch nicht verwendet.

Authorized translation from the English language edition, entitled ORGANIC CHEMISTRY, 5th Edition by BRUICE, PAULA YURKANIS, published by Pearson Education, Inc., publishing as Prentice Hall, Copyright © 2007 by Pearson Education, Inc.

All rights reserved. No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocopying, recording or by any information storage retrieval system, without permission from Pearson Education, Inc.

GERMAN language edition published by PEARSON EDUCATION DEUTSCHLAND GMBH, Copyright © 2011.

10 9 8 7 6 5 4 3 2 1

13 12 11

ISBN 978-3-86894-102-9

© 2011 Pearson Studiumein Imprint der Pearson Education Deutschland GmbHMartin-Kollar-Straße 10 – 12, D-81829 München/GermanyAlle Rechte vorbehaltenwww.pearson-studium.deÜbersetzung: Dr. Thomas Lazar, PaderbornLektorat: Andra Riemhofer, [email protected]

Alice Kachnij, [email protected]: Prof. Dr. Oliver Reiser, Institut für Organische Chemie der Universität RegensburgKorrektorat: Martin Asbach, MünchenHerstellung: Martha Kürzl-Harrison, [email protected]: PTP-Berlin Protago-TEX-Production GmbH, Germany (www.ptp-berlin.eu)Einbandgestaltung: Thomas Arlt, [email protected]: © Zbynek Burival, Shutterstock New YorkDruck und Verarbeitung: GRAFOS S.A., Barcelona

Printed in Spain

V

Inhaltsübersicht

Vorwort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXIII

TEIL I Eine Einführung in das Studium der Organischen Chemie 1

Kapitel 1 Elektronenstruktur und Bindung • Säuren und Basen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3Kapitel 2 Organische Verbindungen: Nomenklatur, physikalische Eigenschaften und

die Darstellung von Strukturen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

TEIL II Elektrophile Additionsreaktionen, Stereochemie und Elektronen delokalisation 117

Kapitel 3 Alkene – Struktur, Nomenklatur, Reaktivität • Thermodynamik und Kinetik . . . . . . . . . . . 121Kapitel 4 Die Reaktionen der Alkene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153Kapitel 5 Stereochemie – Anordnung von Atomen im Raum und die Stereochemie von

Additionsreaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189Kapitel 6 Reaktionen der Alkine • Einführung in die Mehrstufensynthese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237Kapitel 7 Delokalisierte Elektronen und ihre Effekte auf Stabilität, Reaktivität und pKS-Wert •

Mehr zur Molekülorbitaltheorie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263

TEIL III Substitutionen und Eliminierungen 313

Kapitel 8 Substitutionsreaktionen der Halogenalkane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317Kapitel 9 Eliminierungsreaktionen von Halogenalkanen • Konkurrenz zwischen Substitution

und Eliminierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363Kapitel 10 Reaktionen der Alkohole, Amine, Ether, Epoxide und schwefelhaltigen

Verbindungen • Organometallverbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397Kapitel 11 Radikale • Reaktionen der Alkane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441

TEIL IV Die Identifizierung organischer Verbindungen 471

Kapitel 12 Massenspektrometrie, Infrarotspektroskopie und Ultraviolett-visuelle Spektroskopie 473Kapitel 13 NMR-Spektroskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 525

TEIL V Aromatische Verbindungen 581

Kapitel 14 Aromatizität • Reaktionen des Benzols . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583Kapitel 15 Reaktionen substituierter Benzole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 617

TEIL VI Carbonylverbindungen 655

Kapitel 16 Carbonylverbindungen I – Die nucleophile Acylsubstitution . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 657Kapitel 17 Carbonylverbindungen II – Reaktionen der Aldehyde, Ketone, Carbonsäurederivate

und a, b-ungesättigten Carbonylverbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 717Kapitel 18 Carbonylverbindungen III – Reaktionen am a-Kohlenstoffatom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 769

VI

Inhaltsübersicht

TEIL VII Weiteres zu den Themen Redoxreaktionen und Amine 817

Kapitel 19 Weiteres zu Redoxreaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 819Kapitel 20 Weiteres zu den Aminen • Heterozyklische Verbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 847

TEIL VIII Bioorganische Verbindungen 877

Kapitel 21 Kohlenhydrate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 881Kapitel 22 Aminosäuren, Peptide und Proteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 921Kapitel 23 Katalyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 967Kapitel 24 Reaktionsmechanismen der Coenzyme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1003Kapitel 25 Stoffwechselchemie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1045Kapitel 26 Lipide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1073Kapitel 27 Nucleoside, Nucleotide und Nucleinsäuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1105

Index . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1143

Bonus-Kapitel

TEIL IX Spezielle Themen der Organischen Chemie 1

Kapitel 28 Synthetische Polymere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3Kapitel 29 Perizyklische Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41Kapitel 30 Organische Wirkstoffchemie – Entdeckung und Entwicklung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

Anhang

VII

Inhaltsverzeichnis

Vorwort XXIII

Teil I Eine Einführung in das Studium der Organischen Chemie 1

Kapitel 1 Elektronenstruktur und Bindung • Säuren und Basen 3

CHEMIE UND LEBEN Natürlich vs. synthetisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51.1 Die Struktur eines Atoms . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61.2 Die Elektronenverteilung in einem Atom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71.3 Ionenbindung und kovalente Bindung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101.4 Die Darstellung von Strukturen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161.5 Atomorbitale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211.6 Einführung in die Molekülorbitaltheorie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241.7 Bindung in Methan und Ethan: Einfachbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301.8 Bindung im Ethen: Doppelbindung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341.9 Bindung im Ethin: Dreifachbindung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361.10 Bindung im Methylkation, im Methylradikal und im Methylanion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381.11 Bindung im Wassermolekül . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40CHEMIE UND LEBEN Wasser – eine einzigartige chemische Verbindung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411.12 Bindung im Ammoniakmolekül und im Ammoniumion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411.13 Bindung der Halogenwasserstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421.14 Zusammenfassung: Orbitalhybridisierung, Bindungslängen, Bindungsstärken

und Bindungswinkel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431.15 Dipolmomente von Molekülen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451.16 Einführung in die Säure-Base-Theorie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461.17 pKS und pH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481.18 Organische Säuren und Basen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501.19 Vorhersage des Resultats von Protonenübertragungsreaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521.20 Der Einfluss der Struktur auf die Säurekonstante pKS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531.21 Der Einfluss von Substituenten auf die Säurestärke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 561.22 Einführung in die Elektronendelokalisation 581.23 Zusammenfassung der Faktoren, die die Säurestärke bestimmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 601.24 Der Effekt des pH-Wertes auf die Struktur organischer Verbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 611.25 Pufferlösungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64CHEMIE UND LEBEN Blut : Eine gepufferte Lösung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 641.26 Lewis-Säuren und Lewis-Basen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66Schlüsselbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

Kapitel 2 Organische Verbindungen: Nomenklatur, physikalische Eigenschaften und die Darstellung von Strukturen 69

2.1 Nomenklatur der Alkylradikale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 742.2 Nomenklatur der Alkane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 772.3 Nomenklatur der Cycloalkane/Gerüstformeln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 812.4 Nomenklatur der Halogenalkane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

Inhaltsverzeichnis

VIII

2.5 Nomenklatur der Ether . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 842.6 Nomenklatur der Alkohole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 842.7 Nomenklatur der Amine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86CHEMIE UND LEBEN Übel riechende Verbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 882.8 Strukturen der Halogenalkane, Alkohole, Ether und Amine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 882.9 Physikalische Eigenschaften der Alkane, Halo genalkane, Alkohole, Ether und Amine 902.10 Rotation um Kohlenstoff-Kohlenstoff-Bindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 982.11 Cycloalkane: Ringspannung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102CHEMIE UND LEBEN Von Baeyer und die Barbitursäure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1042.12 Konformationen der Cyclohexane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1042.13 Konformationen monosubstituierter Cyclohexane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1082.14 Konformationen zweifach substituierter Cyclohexane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113Schlüsselbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

Teil II Elektrophile Additionsreaktionen, Stereochemie und Elektronen delokalisation 117

Kapitel 3 Alkene – Struktur, Nomenklatur, Reaktivität •Thermodynamik und Kinetik 121

3.1 Summenformeln und der ungesättigte Charakter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1233.2 Nomenklatur der Alkene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1243.3 Die Struktur der Alkene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1263.4 Cis/trans-Isomerie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127CHEMIE UND LEBEN Cis/trans-Interkonversion beim Sehvorgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1293.5 Die E/Z-Nomenklatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1303.6 Wie Alkene reagieren • Gekrümmte Pfeile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1333.7 Thermodynamik und Kinetik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1373.8 Reaktionskoordinatendiagramm für die Addition von HBr an 2-Buten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151Schlüsselbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152

Kapitel 4 Die Reaktionen der Alkene 153

4.1 Die Addition von Halogenwasserstoffen an Alkene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1554.2 Die Stabilität von Carbokationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1564.3 Die Struktur des Übergangszustandes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1584.4 Die Regioselektivität der elektrophilen Addition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1604.5 Die Addition von Wasser und die Addition von Alkoholen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1634.6 Die Umlagerung von Carbokationen.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1664.7 Die Addition von Halogenen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1694.8 Die Oxymerkurierung-Reduktion und die Alkoxymerkurierung-Reduktion . . . . . . . . . . . . . 1724.9 Die Addition einer Peroxycarbonsäure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1744.10 Die Addition von Boran: Die Hydroborierung-Oxidation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1764.11 Die Addition von Wasserstoff • Die relativen Stabilitäten der Alkene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180CHEMIE UND LEBEN Transfettsäuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1834.12 Reaktionen und Synthesen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184CHEMIE UND LEBEN Natürliche und synthetische Pestizide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

Inhaltsverzeichnis

IX

Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186Zusammenfassung der Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187Schlüsselbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

Kapitel 5 Stereochemie – Anordnung von Atomen im Raum und die Stereochemie von Additions reaktionen 189

5.1 Cis/trans-Isomere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1915.2 Chiralität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1915.3 Asymmetrisch substituierte Kohlenstoffatome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1925.4 Isomere mit einem asymmetrisch substituierten Kohlenstoffatom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1935.5 Asymmetrisch substituierte Kohlenstoffatome und Stereozentren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1945.6 Das Zeichnen von Enantiomeren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1945.7 Die Benennung von Enantiomeren: Das R, S-System . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1955.8 Optische Aktivität. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2005.9 Die Messung einer spezifischen Drehung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2025.10 Enantiomerenüberschuss . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2035.11 Isomere mit mehr als einem asymmetrisch substituierten Kohlenstoffatom . . . . . . . . . . . . . 2045.12 Mesoverbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2085.13 Nomenklatur für Isomere mit mehr als einem asymmetrisch

substituierten Kohlenstoffatom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2115.14 Reaktionen von Verbindungen mit einem asymmetrisch

substituierten Kohlenstoffatom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2155.15 Die absolute Konfiguration des (+)-Glycerinaldehyds . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2165.16 Die Trennung von Enantiomeren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2175.17 Stickstoff- und Phosphorchiralitätszentren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2195.18 Stereochemie von Reaktionen: Regioselektive, stereoselektive und

stereospezifische Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2205.19 Die Stereochemie der elektrophilen Addition an Alkene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2215.20 Der stereochemische Verlauf enzymkatalysierter Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2305.21 Die Unterscheidung von Enantiomeren durch biologische Moleküle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231CHEMIE UND LEBEN Die Enantiomere des Thalidomids . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234CHEMIE UND LEBEN Chirale Medikamentenwirkstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235Schlüsselbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236

Kapitel 6 Reaktionen der Alkine • Einführung in die Mehrstufen synthese 237

6.1 Nomenklatur der Alkine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2396.2 Die Benennung von Verbindungen mit mehr als einer funktionellen Gruppe . . . . . . . . . . . 240CHEMIE UND LEBEN Woher weiß eine Bananen schnecke, was sie fressen soll? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2426.3 Die physikalischen Eigenschaften ungesättigter Kohlenwasserstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2426.4 Die Struktur der Alkine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2426.5 Wie Alkine reagieren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2446.6 Addition von Halogenwasserstoffen und von Halogenen an Alkine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2456.7 Addition von Wasser an Alkine.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2486.8 Addition von Borwasserstoff an Alkine: Hydroborierung-Oxidation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2506.9 Addition von Wasserstoff . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2516.10 Azidität eines an ein sp-hybridisiertes Kohlenstoffatom gebundenen Wasserstoffatoms 253

Inhaltsverzeichnis

X

6.11 Synthesen mit Acetylidionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2556.12 Syntheseplanung I: Einführung in die Mehrstufensynthese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261Zusammenfassung der Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262Schlüsselbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262

Kapitel 7 Delokalisierte Elektronen und ihre Effekte auf Stabilität, Reaktivität und pKS-Wert • Mehr zur Molekülorbitaltheorie 263

7.1 Delokalisierte Elektronen im Benzol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2657.2 Die Bindung im Benzolmolekül. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2677.3 Mesomere Grenzformeln und der mesomere Zustand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2687.4 Das Zeichnen mesomerer Grenzformeln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2707.5 Die vorhergesagten Stabilitäten von mesomeren Grenzformeln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2737.6 Delokalisationsenergie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2757.7 Beispiele für die Wirkung delokalisierter Elektronen auf die Stabilität. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2777.8 Eine molekülorbitaltheoretische Beschreibung der Stabilität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2817.9 Der Effekt der Elektronendelokalisation auf den pKS-Wert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2877.10 Der Effekt der Elektronendelokalisation auf das Produkt einer Reaktion . . . . . . . . . . . . . . . . . 2917.11 Thermodynamische vs. kinetische Kontrolle von chemischen Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . 2967.12 Die Diels-Alder-Reaktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310Zusammenfassung der Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311Schlüsselbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312

Teil III Substitutionen und Eliminierungen 313

Kapitel 8 Substitutionsreaktionen der Halogenalkane 317

CHEMIE UND LEBEN „Überlebensverbindungen“ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3198.1 Reaktionen der Halogenalkane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3208.2 Der Mechanismus der SN2-Reaktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3218.3 Faktoren, die die SN2-Reaktion beeinflussen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3278.4 Die Reversibilität der SN2-Reaktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333CHEMIE UND LEBEN Warum Kohlenstoff und nicht Silizium? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3358.5 Der Mechanismus der SN1-Reaktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3378.6 Faktoren, die die SN1-Reaktion beeinflussen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3408.7 Weiteres zum stereochemischen Verlauf von SN2- und SN1-Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . 3428.8 Benzylhalogenide, Allylhalogenide, Vinylhalogenide und Arylhalogenide . . . . . . . . . . . . . 3448.9 Konkurrenz zwischen SN2- und SN1-Reaktionen.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3478.10 Die Rolle des Lösungsmittels in SN2-und SN1-Reaktionen.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350CHEMIE UND LEBEN Umweltanpassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3548.11 Intermolekulare vs. intramolekulare Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3578.12 Biochemische Methylierungsreagenzien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358CHEMIE UND LEBEN Termitenbekämpfung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359CHEMIE UND LEBEN S-Adenosylmethionin: Ein natürliches Antidepressivum? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361Zusammenfassung der Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362Schlüsselbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362

Inhaltsverzeichnis

XI

Kapitel 9 Eliminierungsreaktionen der Halogenalkane • Konkurrenz zwischen Substitution und Eliminierung 363

CHEMIE UND LEBEN Die Untersuchung natürlich vorkommender Organohalogen verbindungen . . . . . . . . 3649.1 Die E2-Reaktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3659.2 Die Regioselektivität der E2-Reaktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3669.3 Die E1-Reaktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3729.4 Konkurrenz zwischen E2- und E1-Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3759.5 Der stereochemische Verlauf der E2- und E1-Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3769.6 Eliminierung aus zyklischen Verbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3819.7 Der kinetische Isotopeneffekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3849.8 Konkurrenz zwischen Substitution und Eliminierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3859.9 Substitution und Eliminierung in der Synthese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3909.10 Konsekutive E2-Eliminierungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3929.11 Syntheseplanung II: Annäherung an das Problem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395Zusammenfassung der Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396Schlüsselbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396

Kapitel 10 Reaktionen der Alkohole, Amine, Ether, Epoxide und schwefelhaltigen Verbindungen • Organometallverbindungen 397

10.1 Nucleophile Substitution an Alkoholen: Halogenalkanbildung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399CHEMIE UND LEBEN Kornbrand und Holzgeist . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40210.2 Andere Methoden der Überführung von Alkoholen in Halogenalkane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40210.3 Überführung von Alkoholen in Sulfonsäureester . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40410.4 Eliminierungsreaktionen von Alkoholen: Dehydratisierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40610.5 Die Oxidation von Alkoholen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412CHEMIE UND LEBEN Der Blutalkoholgehalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41210.6 Amine – Die gebräuchlichsten organischen Basen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413CHEMIE UND LEBEN Alkaloide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41410.7 Nucleophile Substitutionen der Ether . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415CHEMIE UND LEBEN Anästhetika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41710.8 Nucleophile Substitutionen von Epoxiden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41810.9 Arenoxide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421CHEMIE UND LEBEN Kaminkehrer und Krebs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42510.10 Kronenether . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425CHEMIE UND LEBEN Ein ionophores Antibiotikum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42710.11 Thiole, Thioether und Sulfoniumsalze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42710.12 Organometallverbindungen.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42910.13 Kupplungsreaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437Zusammenfassung der Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438Schlüsselbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 440

Kapitel 11 Radikale • Reaktionen der Alkane 441

11.1 Alkane: Unreaktive Verbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44411.2 Chlorierung und Bromierung der Alkane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44411.3 Radikalstabilität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 446

Inhaltsverzeichnis

XII

11.4 Produktverteilung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44711.5 Das Reaktivitäts-/Selektivitäts-Prinzip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45011.6 Radikaladdition an Alkene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45311.7 Der stereochemische Verlauf radikalischer Substitutionen und Additionen . . . . . . . . . . . . 45611.8 Radikalische Substitution von Benzyl- und Allylwasserstoffatomen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45811.9 Syntheseplanung III: Zusätzliche Praxis in der Mehrstufensynthese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46111.10 Radikalische Reaktionen in biologischen Systemen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462CHEMIE UND LEBEN Entkoffeinierter Kaffee und die Angst vor Krebs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46311.11 Radikale und das stratosphärische Ozon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465CHEMIE UND LEBEN Künstliches Blut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 466Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468Zusammenfassung der Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469Schlüsselbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469

Teil IV Die Identifizierung organischer Verbindungen 471

Kapitel 12 Massenspektrometrie, Infrarotspektroskopie und Ultraviolett-visuelle Spektroskopie 473

12.1 Massenspektrometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47512.2 Das Massenspektrum • Fragmentierungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47812.3 Isotope in der Massenspektrometrie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48112.4 Die Bestimmung von Summenformeln: Hochauflösende Massenspektrometrie. . . . . . . . . 48212.5 Fragmentierung an funktionellen Gruppen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 483CHEMIE UND LEBEN Massenspektrometrie in der Forensik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48612.6 Spektroskopie und das elektromagnetische Spektrum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48912.7 Infrarotspektroskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49112.8 Charakteristische IR-Absorptionsbanden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49512.9 Die Intensität von Absorptionsbanden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49612.10 Die Lage von Absorptionsbanden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49712.11 Mesomerie und induktive Elektroneneffekte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49812.12 Die Form von Absorptionsbanden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50612.13 Das Fehlen von Absorptionsbanden.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50712.14 Schwingungen, die infrarot-inaktiv sind . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50712.15 Die Analyse von Infrarotspektren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50912.16 Ultraviolett- und visuelle Spektroskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512CHEMIE UND LEBEN Ultraviolette Strahlung und Sonnenschutzmittel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51312.17 Das Lambert-Beer’sche Gesetz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51412.18 Der Effekt der Konjugation auf lmax . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51512.19 Das sichtbare Spektrum und das Phänomen der Farbigkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517CHEMIE UND LEBEN Anthocyane: Eine farbenfrohe Verbindungsklasse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51912.20 Anwendungen der UV/Vis-Spektroskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 520Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 522Schlüsselbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 523

Inhaltsverzeichnis

XIII

Kapitel 13 NMR-Spektroskopie 525

13.1 Einführung in die NMR-Spektroskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52613.2 Fourier-Transformations-NMR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52913.3 Abschirmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53013.4 Die Zahl der Signale im 1H-NMR-Spektrum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53213.5 Chemische Verschiebung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53413.6 Die relativen Lagen der 1H-NMR-Signale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53513.7 Charakteristische Werte der chemischen Verschiebung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53613.8 Diamagnetische Anisotropie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53813.9 Die Integration von NMR-Signalen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54013.10 Die N + 1-Regel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54113.11 Weitere Beispiele für 1H-NMR-Spektren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54713.12 Kopplungskonstanten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55213.13 Aufspaltungsdiagramme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55513.14 Diastereotope Wasserstoffatome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55813.15 Zeitabhängigkeit der NMR-Spektroskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55913.16 An Sauerstoff und Stickstoff gebundene Protonen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56113.17 Die Verwendung von Deuterium in der 1H-NMR-Spektroskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56313.18 Die Auflösung von 1H-NMR-Spektren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56413.19 13C-NMR-Spektroskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56613.20 DEPT-13C-NMR-Spektren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57213.21 Zweidimensionale NMR-Spektroskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57213.22 Magnetresonanzbildgebung: Der Einsatz der NMR in der Medizin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 576Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 578Schlüsselbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579

Teil V Aromatische Verbindungen 581

Kapitel 14 Aromatizität • Reaktionen des Benzols 583

14.1 Stabilität aromatischer Verbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58514.2 Die beiden Kriterien für Aromatizität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58614.3 Anwendung der Aromatizitätskriterien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 587CHEMIE UND LEBEN Fullerene und AIDS-Therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58814.4 Aromatische Heterozyklen.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59014.5 Einige chemische Folgen der Aromatizität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59114.6 Der antiaromatische Charakter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59314.7 Eine molekülorbitaltheoretische Beschreibung des aromatischen und

des antiaromatischen Zustandes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59414.8 Nomenklatur der monosubstituierten Benzole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 595CHEMIE UND LEBEN Die Giftigkeit des Benzols . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59514.9 Wie Benzol reagiert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59614.10 Der allgemeine Mechanismus der elektrophilen aromatischen Substitution . . . . . . . . . . . . 59814.11 Halogenierung des Benzols . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 599CHEMIE UND LEBEN Thyroxin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59914.12 Nitrierung des Benzols . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60014.13 Sulfonierung des Benzols . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60114.14 Friedel-Crafts-Acylierung des Benzols . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 603

Inhaltsverzeichnis

XIV

14.15 Friedel-Crafts-Alkylierung des Benzols . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 604CHEMIE UND LEBEN Carbokationen in statu nascendi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60614.16 Alkylierung des Benzols durch Acylierung-Reduktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60614.17 Der Einsatz von Kupplungsreaktionen zur Alkylierung von Benzol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60714.18 Verschiedene Methoden zur Durchführung von Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60814.19 Chemische Veränderung von Substituenten an einem Benzolring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 609Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613Zusammenfassung der Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 614Schlüsselbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 616

Kapitel 15 Reaktionen substituierter Benzole 617

15.1 Die Nomenklatur di- und polysubstituierter Benzole. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62015.2 Reaktivität eines Benzolrings . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62215.3 Der Effekt von Substituenten auf die Orientierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62715.4 Der Effekt von Substituenten auf den pKS-Wert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63215.5 Das ortho/para-Verhältnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63315.6 Weitere Betrachtungen zu den Substituenteneffekten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63415.7 Syntheseplanung IV: Die Synthese mono- und disubstituierter Benzolderivate. . . . . . . . . 63615.8 Die Synthese trisubstituierter Benzole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63815.9 Die Synthese substituierter Benzole mit Arendiazoniumsalzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63915.10 Das Arendiazoniumion als Elektrophil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64215.11 Mechanismus der Reaktion von Aminen mit salpetriger Säure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 644CHEMIE UND LEBEN Nitrosamine und Krebs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64615.12 Nucleophile aromatische Substitution: Ein Additions-Eliminierungs-Mechanismus . . 64615.13 Nucleophile aromatische Substitution: Ein Eliminierungs-Additions-Mechanismus,

der über eine Benz-in-Zwischenstufe verläuft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64815.14 Polyzyklische benzoide Kohlenwasserstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 650Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 652Zusammenfassung der Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 653Schlüsselbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 654

Teil VI Carbonylverbindungen 655

Kapitel 16 Carbonylverbindungen I – Die nucleophile Acylsubstitution 657

16.1 Die Nomenklatur der Carbonsäuren und Carbonsäurederivate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65916.2 Strukturen der Carbonsäuren und Carbonsäurederivate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66516.3 Physikalische Eigenschaften von Carbonylverbindungen.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66616.4 Natürlich vorkommende Carbonsäuren und Carbonsäurederivate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 667CHEMIE UND LEBEN Dalmatiner: Der hohe Preis für schwarze Flecken auf weißem Grund . . . . . . . . . . . . . . . 669CHEMIE UND LEBEN Die Entdeckung des Penicillins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66916.5 Wie Klasse-I-Carbonylverbindungen reagieren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67016.6 Relative Reaktivitäten der Carbonsäuren und Carbonsäurederivate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67316.7 Allgemeiner Mechanismus der nucleophilen Acylsubstitution . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67516.8 Reaktionen der Säurehalogenide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67616.9 Reaktionen der Säureanhydride . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67916.10 Reaktionen der Ester . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 680CHEMIE UND LEBEN Acetylsalicylsäure (ASS; Aspirin) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 681

Inhaltsverzeichnis

XV

16.11 Säurekatalysierte Esterhydrolyse und Umesterung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68316.12 Hydroxidionenvermittelte Esterhydrolyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68716.13 Wie der Reaktionsmechanismus der nucleophilen Acylsubstitution bestätigt wurde . . 68916.14 Seifen, Detergenzien und Micellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 691CHEMIE UND LEBEN Seifenherstellung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69316.15 Reaktionen der Carbonsäuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69416.16 Reaktionen der Amide.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 695CHEMIE UND LEBEN Ein natürliches Schlafmittel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69716.17 Die Hydrolyse von Amiden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 698CHEMIE UND LEBEN Penicillin und Wirkstoffresistenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 699CHEMIE UND LEBEN Penicilline im klinischen Einsatz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69916.18 Die Hydrolyse eines Imids: Ein Weg zur Synthese primärer Amine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70016.19 Die Hydrolyse von Nitrilen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70116.20 Syntheseplanung V: Die Synthese zyklischer Verbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70216.21 Wie Chemiker Carbonsäuren aktivieren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70416.22 Wie lebende Zellen Carbonsäuren aktivieren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70616.23 Dicarbonsäuren und ihre Derivate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 710CHEMIE UND LEBEN Sich auflösendes Nahtmaterial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 710Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 712Zusammenfassung der Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 713Schlüsselbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 716

Kapitel 17 Carbonylverbindungen II – Reak tio nen der Aldehyde, Ketone, Carbonsäurederivate und a, b-un ge sättigten Carbonylverbindungen 717

17.1 Nomenklatur der Aldehyde und Ketone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 719CHEMIE UND LEBEN Butandion – eine unangenehme Verbindung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72117.2 Relative Reaktivitäten der Carbonylverbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72217.3 Wie Aldehyde und Ketone reagieren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72417.4 Reaktionen der Carbonylverbindungen mit Grignard-Reagenzien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72517.5 Reaktionen der Carbonylverbindungen mit Acetylidionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72817.6 Reaktionen der Carbonylverbindungen mit Hydridionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72917.7 Reaktionen der Aldehyde und Ketone mit Cyanwasserstoff (Blausäure) . . . . . . . . . . . . . . . . . 73317.8 Reaktionen der Aldehyde und Ketone mit Aminen und Aminderivaten . . . . . . . . . . . . . . . . . 73517.9 Reaktionen der Aldehyde und Ketone mit Wasser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74117.10 Reaktionen der Aldehyde und Ketone mit Alkoholen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74417.11 Schutzgruppen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74617.12 Addition von Schwefelnucleophilen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74817.13 Die Wittig-Reaktion zur Darstellung von Alkenen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 749CHEMIE UND LEBEN b-Carotin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75117.14 Stereochemischer Verlauf der nucleophilen Addition: Re- und Si-Seiten . . . . . . . . . . . . . . . 75217.15 Syntheseplanung VI: Bindungstrennungen, Synthone und Syntheseäquivalente . . . . . . . 75417.16 Nucleophile Addition an a, b-ungesättigte Aldehyde und Ketone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75617.17 Nucleophile Addition an a, b-ungesättigte Carbonsäurederivate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76017.18 Enzymkatalysierte Addition an a, b-ungesättigte Carbonylverbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . 761Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 762Zusammenfassung der Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 763Schlüsselbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 767

Inhaltsverzeichnis

XVI

Kapitel 18 Carbonylverbindungen III – Reaktionen am a-Kohlenstoffatom 769

18.1 Azidität von a-Wasserstoffatomen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77118.2 Keto-Enol-Tautomerie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77418.3 Enolisierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77518.4 Wie Enole und Enolationen reagieren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77618.5 Halogenierung des a-Kohlenstoffatoms von Aldehyden und Ketonen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77818.6 Die Hell-Volhard-Zelinsky-Reaktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78018.7 a-Halogenierte Carbonylverbindungen in der Synthese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78118.8 Die Verwendung von LDA zur Bildung von Enolaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78218.9 Alkylierung des a-Kohlenstoffatoms von Carbonylverbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78318.10 Alkylierung und Acylierung des a-Kohlenstoffatoms über Enaminzwischenstufen 78518.11 Die Michael-Addition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78718.12 Die Aldoladdition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78918.13 Die Bildung a, b-ungesättigter Aldehyde und Ketone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79018.14 Die gemischte Aldolreaktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79218.15 Die Claisen-Kondensation zur Bildung von b-Ketoestern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79318.16 Die gemischte Claisen-Kondensation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79518.17 Intramolekulare Kondensations- und Additionsreaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79718.18 Decarboxylierung von 3-Oxocarbonsäuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80218.19 Die Malonsäureestersynthese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80318.20 Die Acetessigestersynthese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80518.21 Syntheseplanung VII: Die Knüpfung neuer Kohlenstoff–Kohlenstoff-Bindungen 80618.22 Reaktionen am a-Kohlenstoffatom in biologischen Systemen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 808Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 812Zusammenfassung der Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 813Schlüsselbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 816

Teil VII Weiteres zu den Themen Redoxreaktionen und Amine 817

Kapitel 19 Weiteres zu Redoxreaktionen 819

19.1 Reduktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82319.2 Oxidation von Alkoholen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 828CHEMIE UND LEBEN Alkoholismusbehandlung mit Disulfiram . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 830CHEMIE UND LEBEN Das fötale Alkoholsyndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83019.3 Oxidation von Aldehyden und Ketonen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83019.4 Syntheseplanung VIII: Kontrolle des stereochemischen Verlaufs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83219.5 Alkenhydroxylierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83419.6 Oxidative 1,2-Diolspaltung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83519.7 Oxidative Alkenspaltung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83619.8 Oxidative Alkinspaltung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84019.9 Syntheseplanung IX: Die Umwandlung funktioneller Gruppen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 841Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 842Zusammenfassung der Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 843Schlüsselbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 845

Inhaltsverzeichnis

XVII

Kapitel 20 Weiteres zu den Aminen • Hetero zyklische Verbindungen 847

20.1 Weiteres zur Nomenklatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84920.2 Mehr über die Säure/Base-Eigenschaften von Aminen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85020.3 Amine reagieren als Basen und als Nucleophile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85020.4 Reaktionen quartärer Ammoniumhydroxidderivate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 852CHEMIE UND LEBEN Eine nützliche, übelschmeckende Verbindung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85420.5 Phasentransferkatalyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85520.6 Oxidation von Aminen: Die Cope-Eliminierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85620.7 Synthese von Aminen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85820.8 Aromatische fünfgliedrige Heterozyklen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85920.9 Aromatische sechsgliedrige Heterozyklen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86420.10 Biologisch bedeutsame Heterozyklen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 869CHEMIE UND LEBEN Porphyrin, Bilurubin und Gelbsucht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 871Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 872Zusammenfassung der Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 873Schlüsselbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 875

Teil VIII Bioorganische Verbindungen 877

Kapitel 21 Kohlenhydrate 881

21.1 Klassifizierung der Kohlenhydrate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88421.2 Die D-/L-Nomenklatur der Kohlenhydrate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88421.3 Die Konfigurationen der Aldosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88621.4 Die Konfigurationen der Ketosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88721.5 Reaktionen der Monosaccharide in basischen Lösungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88821.6 Redoxreaktionen der Monosaccharide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 889CHEMIE UND LEBEN Zuckerfreies Kaugummi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89021.7 Osazonbildung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 891CHEMIE UND LEBEN Blutzuckermessung bei Diabetikern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89221.8 Kettenverlängerung: Die Kiliani/Fischer-Synthese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89321.9 Kettenverkürzung: Der Wohl-Abbau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89321.10 Die Stereochemie der Glucose: Der Konfigurationsbeweis von Fischer. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89421.11 Halbacetalbildung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89621.12 Die Stabilität der Glucose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89921.13 Glycosidbildung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90121.14 Der anomere Effekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90321.15 Reduzierende und nichtreduzierende Zucker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90421.16 Disaccharide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 904CHEMIE UND LEBEN Lactoseintoleranz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 907CHEMIE UND LEBEN Galaktosämie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90721.17 Polysaccharide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 908CHEMIE UND LEBEN Warum der Zahnarzt Recht hat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 908CHEMIE UND LEBEN Flohbekämpfung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91121.18 Einige von Kohlenhydraten abgeleitete Naturstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 911CHEMIE UND LEBEN Heparin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 911CHEMIE UND LEBEN Vitamin C . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91321.19 Kohlenhydrate an Zelloberflächen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 913

Inhaltsverzeichnis

XVIII

21.20 Synthetische Süßstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 915CHEMIE UND LEBEN Der ADI-Wert (acceptable daily intake) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 917Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 918Zusammenfassung der Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 919Schlüsselbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 920

Kapitel 22 Aminosäuren, Peptide und Proteine 921

22.1 Klassifizierung und Nomenklatur der Aminosäuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 923CHEMIE UND LEBEN Proteine und Ernährung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92722.2 Konfiguration der Aminosäuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 928CHEMIE UND LEBEN Aminosäuren und Krankheit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92922.3 Säure/Base-Eigenschaften der Aminosäuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93022.4 Der isoelektrische Punkt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93122.5 Trennung von Aminosäuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93222.6 Aminosäuresynthesen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93722.7 Racematspaltung von Aminosäuregemischen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93922.8 Peptidbindungen und Disulfidbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 940CHEMIE UND LEBEN Haare: Glatt oder gelockt? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94122.9 Einige interessante Peptide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94322.10 Strategie der Peptidsynthese: N-Schutz und C-Aktivierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94522.11 Automatisierte Peptidsynthese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94822.12 Proteinstruktur – Eine Einführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 951CHEMIE UND LEBEN Primärstruktur und Evolution . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95122.13 Ermittlung der Primärstruktur eines Proteins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95122.14 Sekundärstruktur von Proteinen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95822.15 Tertiärstruktur von Proteinen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96122.16 Quartärstruktur von Proteinen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96322.17 Proteindenaturierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 963Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 965Schlüsselbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 966

Kapitel 23 Katalyse 967

22.1 Katalyse in der Organischen Chemie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97022.2 Saure Katalyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97122.3 Basenkatalyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97422.4 Nucleophile Katalyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97622.5 Katalyse durch Metallionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97722.6 Intramolekulare Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97922.7 Intramolekulare Katalyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98222.8 Katalyse biochemischer Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98522.9 Enzymkatalysierte Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 987Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1000Schlüsselbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1001

Kapitel 24 Reaktionsmechanismen der Coenzyme 1003

CHEMIE UND LEBEN Vitamin B1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1006CHEMIE UND LEBEN „Vitamie” – Amine, die lebenswichtig sind . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1006

Inhaltsverzeichnis

XIX

24.1 Einführung in den Stoffwechsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100724.2 Ein für viele Redoxreaktionen benötigtes Vitamin: Vitamin B3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1007CHEMIE UND LEBEN Niacinmangel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100924.3 Flavinadenindinucleotid und Flavinmononucleotid: Vitamin B2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101424.4 Thiaminpyrophosphat: Vitamin B1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101824.5 Biotin: Vitamin H . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102324.6 Pyridoxalphosphat: Vitamin B6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1025CHEMIE UND LEBEN Abschätzung der Gewebeschädigung nach einem Herzinfarkt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102724.7 Coenzym B12: Vitamin B12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103224.8 Tetrahydrofolat: Folsäure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103424.9 Vitamin KH2: Vitamin K . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1039CHEMIE UND LEBEN Zu viel Broccoli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1042Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1043Schlüsselbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1044

Kapitel 25 Stoffwechselchemie 1045

CHEMIE UND LEBEN Unterschiede im Stoffwechsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104625.1 Die vier Stufen des Katabolismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104725.2 ATP: Der Überträger der chemischen Energie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104825.3 Reaktionsmechanismen für Phosphoryl gruppenübertragungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105125.4 Der „energiereiche Charakter“ der Phospho anhydridbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105425.5 Warum ATP in lebenden Zellen kinetisch stabil ist . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105625.6 Der katabole Stoffwechsel der Fette: b-Oxidation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105625.7 Der katabole Stoffwechsel der Kohlenhydrate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105925.8 Die verschiedenen Schicksale des Pyruvats . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106225.9 Der katabole Stoffwechsel der Proteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1063CHEMIE UND LEBEN Phenylketonurie: Ein angeborener Stoffwechseldefekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1065CHEMIE UND LEBEN Alkaptonurie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106525.10 Der Zitronensäurezyklus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106525.11 Die oxidative Phosphorylierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106825.12 Anabolismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1069CHEMIE UND LEBEN Der Grundumsatz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1069Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1070Schlüsselbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1071

Kapitel 26 Lipide 1073

26.1 Fettsäuren: Langkettige Carbonsäuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1075CHEMIE UND LEBEN Omegafettsäuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107626.2 Wachse: Hochmolekulare Ester . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107726.3 Fette und Öle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1077CHEMIE UND LEBEN Olestra: Fettfreies „Fett“ mit Geschmack . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1080CHEMIE UND LEBEN Wale und Echoortung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108026.4 Phospholipide und Sphingolipide: Bestandteile biologischer Membranen . . . . . . . . . . . . . . 1081CHEMIE UND LEBEN Schlangengift . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1083CHEMIE UND LEBEN Ist Schokolade gesund? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1083CHEMIE UND LEBEN Multiple Sklerose und die Myelinscheiden von Nervenzellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108426.5 Prostaglandine: Die Regulation physiologischer Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1085

Inhaltsverzeichnis

XX

26.6 Terpene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108826.7 Vitamin A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109026.8 Die Biosynthese der Terpene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109126.9 Steroide als chemische Botenstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1097CHEMIE UND LEBEN Cholesterin und Herzkrankheiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1100CHEMIE UND LEBEN Die medizinische Behandlung erhöhter Cholesterinwerte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110026.10 Die Biosynthese des Cholesterins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110126.11 Synthetische Steroide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1102Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1103Schlüsselbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1104

Kapitel 27 Nucleoside, Nucleotide und Nucleinsäuren 1105

27.1 Nucleoside und Nucleotide. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110727.2 Wichtige Nucleotide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111127.3 Nucleinsäuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111127.4 DNA ist stabil, RNA kann leicht gespalten werden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111627.5 Replikation: Die Biosynthese der DNA in lebenden Zellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111727.6 Transkription: Die Biosynthese der RNA in lebenden Zellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111827.7 Drei Arten von Ribonucleinsäuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112027.8 Translation: Die Biosynthese der Proteine in lebenden Zellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1123CHEMIE UND LEBEN Antibiotika, die die Translation hemmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1127CHEMIE UND LEBEN Sichelzellenanämie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112727.9 Warum die DNA Thymin anstelle von Uracil enthält . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112827.10 Wie die Basensequenz eines DNA-Moleküls bestimmt wird . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112927.11 Die Polymerasekettenreaktion (PCR) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113227.12 Gentechnik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1133CHEMIE UND LEBEN Herbizidresistenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113427.13 Die Laborsynthese von DNA-Strängen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1134Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1140Schlüsselbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1141

Index 1143

Bildnachweis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1165

Inhaltsverzeichnis

XXI

Dozenten und besonders interessierte Studenten finden auf der Companion-Website zum Buch www.pearson-studium.de die folgenden drei Bonus-Kapitel und hilfreiche Tabellen und Über-sichten. Am schnellsten gelangen Sie dort zur Buchseite, wenn Sie in das Feld „Schnellsuche“ die Buchnummer 4102 eingeben.

TEIL IX Spezielle Themen der Organischen Chemie 1

Kapitel 28 Synthetische Polymere 3

28.1 Zwei Klassen synthetischer Polymere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 628.2 Kettenwachstumspolymere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 828.3 Stereochemie der Polymerisation • Natta-Ziegler-Katalysatoren.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2028.4 Die Polymerisation von Dienen • Gummiherstellung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2128.5 Copolymere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2428.6 Stufenwachstumspolymere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2528.7 Physikalische Eigenschaften von Polymeren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35Schlü sselbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36Übungen.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

Kapitel 29 Perizyklische Reaktionen 41

29.1 Die drei Arten perizyklischer Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4329.2 Molekü lorbitale und Orbitalsymmetrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4629.3 Elektrozyklische Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5129.4 Cycloadditionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58CHEMIE UND LEBEN Kaltes Licht – chemische Luminzeszenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6229.5 Sigmatrope Umlagerungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6329.6 Perizyklische Reaktionen in biologischen Systemen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69CHEMIE UND LEBEN Das Sonnenlicht-Vitamin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7229.7 Zusammenfassung der Auswahlregeln fü r perizyklische Reaktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73Schlü sselbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73Übungen.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

Kapitel 30 Organische Wirkstoffchemie – Entdeckung und Entwicklung 77

30.1 Die Benennung von Wirkstoffen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8330.2 Leitverbindungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8430.3 Molekulare Modifizierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8530.4 Zufallsdurchmusterungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8930.5 Glü ckliche Zufälle bei der Medikamentenentwicklung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9130.6 Rezeptoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9330.7 Enzymhemmstoffe als Medikamentenwirkstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9930.8 Entwurf eines Selbstmordsubstrates . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10230.9 Quantitative Struktur-/Aktivitäts-Beziehung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10430.10 Molekulare Modellierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10630.11 Kombinatorische organische Synthese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10730.12 Antivirale Wirkstoffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10930.13 Pharmazeutische Ökonomie • Gesetzliche Regelungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

Inhaltsverzeichnis

XXII

Schlü sselbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113Übungen.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

AnhangA Physikalische Eigenschaften organischer VerbindungenB pKS-WerteC Die Ableitung von GeschwindigkeitsgesetzenD Zusammenfassung von Methoden zur Synthese definierter funktioneller GruppenE Kurze Übersicht der Methoden zur Synthese von C — C-BindungenF Tabellen zur SpektroskopieG Lösungen zu ausgewählten ÜbungsaufgabenH GlossarI Weiterfü hrende Literatur

Copyright

Daten, Texte, Design und Grafiken dieses eBooks, sowie die eventuell angebotenen eBook-Zusatzdaten sind urheberrechtlich geschützt. Dieses eBook stellen wir lediglich als persönliche Einzelplatz-Lizenz zur Verfügung!

Jede andere Verwendung dieses eBooks oder zugehöriger Materialien und Informationen, einschließlich

• der Reproduktion,

• der Weitergabe,

• des Weitervertriebs,

• der Platzierung im Internet, in Intranets, in Extranets,

• der Veränderung,

• des Weiterverkaufs und

• der Veröffentlichung

bedarf der schriftlichen Genehmigung des Verlags. Insbesondere ist die Entfernung oder Änderung des vom Verlag vergebenen Passwortschutzes ausdrücklich untersagt! Bei Fragen zu diesem Thema wenden Sie sich bitte an: [email protected]

Zusatzdaten

Möglicherweise liegt dem gedruckten Buch eine CD-ROM mit Zusatzdaten bei. Die Zurverfügungstellung dieser Daten auf unseren Websites ist eine freiwillige Leistung des Verlags. Der Rechtsweg ist ausgeschlossen.

Hinweis

Dieses und viele weitere eBooks können Sie rund um die Uhr und legal auf unserer Website herunterladen:

http://ebooks.pearson.de