StephanRosebrock GeometrischeGruppentheorie - Springer978-3-8348-9648-3/1.pdf · !solllpll'i('ll...

10
Stephan Rosebrock Geometrische Gruppentheorie

Transcript of StephanRosebrock GeometrischeGruppentheorie - Springer978-3-8348-9648-3/1.pdf · !solllpll'i('ll...

Page 1: StephanRosebrock GeometrischeGruppentheorie - Springer978-3-8348-9648-3/1.pdf · !solllpll'i('ll lI11tt'l';;IWhl"Es el'giht sichpill lid('J"('s \'('rsliilllllli;;(kr SYllll l l(,t

Stephan Rosebrock

Geometrische Gruppentheo rie

Page 2: StephanRosebrock GeometrischeGruppentheorie - Springer978-3-8348-9648-3/1.pdf · !solllpll'i('ll lI11tt'l';;IWhl"Es el'giht sichpill lid('J"('s \'('rsliilllllli;;(kr SYllll l l(,t

Stephan Rosebrock

GeometrischeGruppentheorieEin Einsti eg mit dem Computer.Basiswissen für Studium und Mathematikunte rricht

2., aktualisierte Auflage

STUDIUM

11VIEWEG+TEUBNER

Page 3: StephanRosebrock GeometrischeGruppentheorie - Springer978-3-8348-9648-3/1.pdf · !solllpll'i('ll lI11tt'l';;IWhl"Es el'giht sichpill lid('J"('s \'('rsliilllllli;;(kr SYllll l l(,t

Bibliografische Information der Deutschen NationalbibliothekDie Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in derDeutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über<http.yydnb.d-ob.oe> abrufbar.

Dr. Stephan RosebrockPädagogische Hochschule KerlsruheFakultät 111 Mathema tikBismarckstr. 1076133 Kartsruhe

E-Mail: [email protected]

1. Auflage 20042., aktualisierte Auflage 2010

Alle Rechte vorbehalten© Vieweg+Teubner I GWV Fachverlage GmbH, Wiesbaden 2010

Lektorat: Ulrike Scnmickler-Hirzebruch I Nastassja Vanselow

Vieweg +teubner ist Teil der Fachverlagsgruppe Springer Seience-Business Media.www.viewegteubner.de

Das Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jedeverwerteng außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohneZustimmung des Verlags unzulässig und strafbar. Das gilt insbesondere fürVervielfältigungen, Übersetzungen, Mikroverfilmungen und die Einspeicherungund Verarbeitung in elektronischen Systemen.

Die Wiedergabe von Gebrauchsnamen. Handetsnamen, Warenbezeichnungen usw, in diesem Werkberechtigt auch ohne besondere Kennzeichnung nicht zu der Annahme, dass solche Namen imSinne der Warenzeichen- und Markenschutz-Gesetzgebung als frei zu betrachten wären und dahervon jedermann benutzt werden dürften .

Umschlaggestaltung: Künkettopka Medienentwicklung, HeidelbergUmschlagmotiv: Ehrhard BetuenosGedruckt auf säurefreiem und chlorfrei gebleichtem Papier.Printed in Germany

ISBN978-3-8348-1038-0

Page 4: StephanRosebrock GeometrischeGruppentheorie - Springer978-3-8348-9648-3/1.pdf · !solllpll'i('ll lI11tt'l';;IWhl"Es el'giht sichpill lid('J"('s \'('rsliilllllli;;(kr SYllll l l(,t

Gewidmet Fdix u1Jd Sa..'-ikill

Page 5: StephanRosebrock GeometrischeGruppentheorie - Springer978-3-8348-9648-3/1.pdf · !solllpll'i('ll lI11tt'l';;IWhl"Es el'giht sichpill lid('J"('s \'('rsliilllllli;;(kr SYllll l l(,t

Vorwort

Symmetrie ist überall. Blüten , Kris talle, viele Xatnrphänomene und Artefakte er­Sc!Wi IIPIl um; schön, gl'radf' in ihrer symmetrischen Erscheinung . Xlan mag sich andieser Schön heit er freuen lind PS hr- i 111'1' Bewunderung da für bewendenlassen. Hierwird ein systemat tsierender Zugang zur Symmetrie vorgeschlagen : Sie soll so weitlind so al lgemein wie möglich ma tln-mati sch verstehbar gemacht werden.Im vngcn'n Sinn geht (' S im vc rliogoudcu Buch UlIl G ruppentheorie . 1\1<111 kannGruPIll'1I als algebraische Objek te auffassen , die die Svmmctrie \'011 geomet rischenObjekten bes rhreiben . Das wird hauptsliehlieh der im Folgr-nden elugononuueueBhekwinknl sr-in und somit ist dit~{·s Duell auch du Bild , übel' Gl'o IllPtril' . Grup­pen bes chreiben Symmetriephänomene algebraisch - man rechnet mi t. Spi<'Kt'IUII­gen, Drehungen, usw. allgenrein mit Abbildungen von Räumen auf sieh .

In der Gruppentheorie la..,,;sC'1I sieh Definit ionen lind Sätze oft sehr knapp Ionnulle­rcu. Der AII111ilU der Gruppentheo rie ist klar uud logisch, und so wurde slc auchvor nicht allzu langer Zeit iu der Regt'] gelehrt: Viele Definit ionen IIlId Siitze mitBeispielen versehen. Dies er abs tra kte AIIIlJaIl der Cruppcnt hoorio ist aber \\u.l('rgoncrtsch fundiert noch ist es <11'1' st rukturell einfachste " J edes Lerne n von ncucmiuathr-matischcn Stof f, sei es lx-i Kindern oder bcl Erwachscuou . muss an Vorwissenauknüpfcu - lx-knnntlk-h lu-ikt LI'r1H'II, :'\('I1<'S in Bekanntes sinnvoll zu iutcgrk-n-nbxw. Wissensst rukturen dann neu zu organisieren , \'''('11Il die Lorngogcnst ändo ( 'S ( ' I' ­

fordern . Für die Gruppcutbccrio eignet sieh die Geometrie als Anschauungsfeld inhervor ragender \Vl'ise. Splegcluugcu uud manchmal auch Dn-huugon sludbokauur,sie sind bereits Stoff in der Grundschule und jedem Sr.ndicn-ndcn vrr trunt . VieleBücher nehmen dagegen ein Großteil ihres Beispiolmn rerials aus dem Bereich derMat rixgruppen . Mat rizen sind Thema in den erst en belden Semes tom eines Mathe­iuatikst ud iums, doch oft ist der Begriff der Matrix und der- linearen Abbildung beiAnfängern im Bereich Gruppentheo rie noch nicht so gefest igt , dass Matrixgruppenals Beispiele anschaulich werden können. xlatrixgruppcn finden sich daher im vor­liegenden Band erst im Anhang . Erst dort werden Kenn tnisse der linea ren Algebravorausgesetz t.Hinzu kommen zwei weitere Schwierigkeiten für den Gruppeut beoncanfänger: Imschulischen Xlathematikuu torricht werden die Schüler / Innen im Allgomoiueu 13J ahre lang aussrhlieklirh mit a!w!schell Operat ionen konfrontiert - das obwoh lman sogar in einer 5. Hauptschulklasse und in der Grun dschule meiner Erfahrung

Page 6: StephanRosebrock GeometrischeGruppentheorie - Springer978-3-8348-9648-3/1.pdf · !solllpll'i('ll lI11tt'l';;IWhl"Es el'giht sichpill lid('J"('s \'('rsliilllllli;;(kr SYllll l l(,t

\"\ 11 Vorwort

unch so sinnvoll w ie l' l'fo lgn' ich c\ llfiill!!;t' von (Iruppcntluxn-ir- lx-trcihuu kann. .vn­fiinJ!;t' l'st llllit'r l' lllll'l l iSI abo in dor l~ pJ!;1' 1 lia s nicht-abr-lschr- Denkr-n illl lj.!,ru lill ihrerSchulkarriere fern uud füllt ihne-n cut sprt-chcnd sc hwer. Zudem arbeitet mall in ck-rSr-hule und utn .\n faHJ!; des Studiums in der Xlatln-matik mit konk n-n-n Objekten{Zahlen. Funk tione-n. .\ Iiltrizl,Il ....). l.crm-ndc lllüs;;ell lupi;;! etwas ausrcrlnn-n. ludt-r ( ; ru j>l lt'lll h l'lll'il' wird (lagt'W'11 axiomutisrh HlIW'J!;iln ,l?;('II: "Stell dir I'illl' .\ lplIj!;1'vor. die d as und das crfiillt". D ipsI's Vorgohon stell t lx-i der gt'gell \l'iinigl'1l Soziuli­S1lI iOll in lila 1hema I isrhes Denkr-u hohen- .\ llSPnirln- un dir- c\ h:-tmkt ion;;fiihip;kt-it .

:'\11n h at clip ( :I'OI1 lt't r ip in der (: 1'11j>IH '11t lw lll'il' ilIHT nicht nu r holu-u didakt isclu-n

\rprt : auc-h moderne Emwicklung on in tk-r Gru p]lc'lltl ll'oric ' ZPigl 'll in clipsI' Hirli t ung .Der Sat z von Sn m :-.\ [ilBol' , die hvprrbolisr-hr-n Grupp(,ll von GroIl1O\' , usw. deuro» Gnl ppl 'll iihor ih n ' O porat lour-u a uf gl'Olllt' ll'isd l('\1 Räu men: me-hr 1l0t'! 1 Di('( : 1'11jll ll'11 spIllS! wt-rdr-n (über ihn- Cayky ·( : raphl'n ) ZUl11 p;t'( lIIIPtl'isclwll Objek t .Das is t r-iru- Iundnnn-ntal andere Sicht von ( Iruppou . d ip sic-h sr-it. den lc-tz tvn 1:-,

.luhn-n langsam d llrchsdzt und ih n-rsl'it ;; nn Arbr-iu-n \"( IU '\[ ax Dehn und umlen-u\'0 111 An fa llg des zwa liz igs l cli .luhrhundons uukuüpft . C:rllnditll 'c'll sind lx-rt-it s im;;(lgt'llal 111tl' ll "E I'la l1gl'r Progrnunn" \"CHI l-e-lix Klein al lS dem .Inhr [872 /.11 fiIU!PlI"

in dem (' I' \'o r s( 'hl ii~ t , Gr llpj H' l1 zur h:la.ssifiknt ion von G('ollll' t r il'u Zll vcrwcu.k-n(sil'llI' Abschnir t S.l ). Dipst, "neue" Sicht von C: rHppC'lll l!t'Oril' ist in der Litera t urbisher fast 11111" in 11('llt'I'('1 1 Fllrsd lllllgsal 1fs iil zc'll Zll finden.

! ) il'SI' El1 twk kli l11/!,C'11 im Ik-rc'u-h der Tln-oric und /!, l"I l1 l dsii tzlidll~ mathr-marikdi­dHkt bd lt' :\ Jet hod enrefk-x iOllt'11 huhen 1Ilich Z11 dem vorliPgt'Udt'll Band 11 l1J!;t'l"l'gt "EI';;t (' II;; so l l tc~ ciur- leicht vers tändliche Eiuführuug für ulk-. die Oruppcm hcoric k-r­lH'11 wollen . 1'1J(.St chcn. Er t-ut hiilt dt's hulh dir- wesent lir-lu-n C:rundlagen. dir' rnun

zu r11 Basisw i;;S('tl G ru P]1I'll( ln-oril ~ red mc'11 kann. 0huc \-icl uu-hr \-oruHSZllSI' t zcu als( li l ~ ckunentun- Grouu-trit- (1(,1' Sr-kundarstufeI und ( lruud kr-nntni-e«: HIwI' Funkuo­lH'l1 [iujr-kti v. surjr-kt iv. hijckt iv ). [)ah c ~ i liq~t der Srhworpuukt <l llf d c'l' Ik u l 11 11P;

t'illl' r (;nl p\ll' a ls .\ lt'llgl ' \ Oll .\ bbild llllg,l'II. dil' a llf t'iIll' lIl Hilllln oIll'!'iI'l'l'll. Olll ll' j l>"dod 1 ()Pli a llp;('l llt'illeI1 Fa ll ('ill('!" a lls tmk t gq~('!l (' I I ( '1 1 ( ; l"ll j ) I)( ~ a l11'.l:r Ac"ht ZII las."';(~ ll "

ZUIll /.wl'ilt 'lI so ll das Bllt'!l in d it, 11llldt'rlWll lJIatl! l'llml isdwll Etll ll" k k hlll J!;l'lI dt ,l'( ; n lj>[l('llt lwnr i(' l'il lfii ll l'(,ll" A IWl l b i('1' \\"in lllliigl ic "l lSI dC~ llll'l1 tar \"III'p,I'/-ial1/!,c'll. Es ist

fl'('il k h lIichl Zll \'c'l'llll'id l'lI. da.ss dl' l' Tl'xl il1 d l'll ltim t'n 'n Ka p ill 'lll sdl\\"i l'riW' 1' Zl1Il'SI'1l iSI als ill l \'ordl'l"c:II T('il. T1"Ol z tll ~1 11 Silld C ' ill i /!, ( ~ Zl'll tra !e lIla tll1:lllilti sd H' Ill lm!l l:sowpit elPlllellt arbit'rhar. dass .sie si ch nah l los a ll d it, I'rst l'll I~ a p it pi a llsch lit,i,l'll la~:-;('11 . Dri tt eilS lel'm IIl,UI ill di l'''; C' lIl Burh C'illigC's ii!ll' l" G ('(llHC' t l'k . DiC' St rukt ur d (']'l'u kli di sl'!lt'llllnd hyperbolisch en E llt'Il{' e!Jens o \\"il' die tipI' 2~Sphiin' \\'inl d nreh ih r!'!solllpl l'i(' ll lI11 tt'l';;IWhl " Es el'gih t sich pill li d (' J"('s \ '('rs l iilllllli;; (k r SY lll l l l( , t l"i('e i p;I 'Il~

sdlaftl' ll Ilt'kall llter Biillllll' , wie Zllll i JJl' is jlil'1 c\el" n 'l;ll liin ' ll J'ol,n'dl'r. Schlit'blieh\\"t'I'Ck li \'kk BPi:-;p i(,[ p lllit d em !i-('i ('rh iili lid ll'll GrnpP('Tl lh pol'k progra lll lll G .\ I '

11 11lgpst'IzL G ruPP('11 sind für \"it' ll' .-\ llfiingt'l' l't \\"11S so .-\ bs t l'a ktes. d a ss ihn!'ll j t'l!P1\Ollk r('1 isi1'1" 1\ llg lI'e it(' 1'hc1 f(,ll killlll " G ,\ P ('bl' IlSO \\"ü : die gl'OIBC' t r isdll' \ 'I' ra u;;cha u­lit' !lllllg Jt>is tPIl d a,," Es i"t m it (kr fort sch n 'il pllll (' ll Compl ltl'rt l'('lll lik für mat lwmil­l i;;f:h 11l1c' l"t 's s il'l'lc' si dl(' l"l k h Sillll \·oll. ckTl l:lllgallAmi t d l l(' lIl AIgl'hl'ilprogra uJlIl m

Page 7: StephanRosebrock GeometrischeGruppentheorie - Springer978-3-8348-9648-3/1.pdf · !solllpll'i('ll lI11tt'l';;IWhl"Es el'giht sichpill lid('J"('s \'('rsliilllllli;;(kr SYllll l l(,t

IX

k-rtu:n - das ,\!psdlidl l ln-im L('S( '11 (k s T('Xll'S gl'w issl' l"l tla bt'lI nebouln-i.

Das Buch II"t'IH!t'1 s ich an Di plom - und Lehramt sst udu-n-ndr- dt'l" Mathemut ik lind

Xa turwis-r-nsrhaftcn. di ( ~ ZUtJl orst on Xlal mit ( Iru ppcnthcxn-ir - in Ik rü h n lllK kom­1111'11 . Ebenso is t I'S al x-r für Studicrt-nde und \Y issPllsl'h aft k r gl'dil cht. dil ' sich lJl

l!il' lIIlICI(,t'lIl' 11 gPlUIU'Il"isd ll:ll ' \ SI)I'k l (' 11('1' G ruppouthooric hinr-iuloson wollen .

IIlI I'I'SII'II Kupit r-l wird dh- ( ; ('Oll ll' t l'k hr-haudolt . soweit si!> für di p wdl ITl' lI Kupir c-lIlOI\\"('ll d ig is t. Es geh l lllll lsonn-rrieu und ihn- Xotution. Pcnnututiom-n sowie di e

lliuteroinnndr-raux fiihruug " Oll Isomonicn. Im xwoircn IIJld dri tt e-n Kapit el werdend il' ( ; rut id lagPIl der C;n 11)pi-nt IH-r lr il' SI 1 gelltl ]('1risd I wip IIIiigl ir-l I gl' lq!,t . I IISI)I'SlJIlI\l'­1'( ' diPSl'l' Teil isl dabr-i so .!!psc!Jl"ie!ll' ll, d ilss man sich anr-h iru Sdhsl Sll Hliu ltl, ohneIH'p;lpitP lll l(' Vorlesung. den Stoff ilw'iglll' 11 kann.IIl I vir-non Kapit ol wr-nh-n ln-i der Einfii !Jnlllg rh-r svmuu-trisrhr'u und alt er nie­rt-nden C rUPIl(' erstmals Pvrtnututlonvn nbstrakt. oluu- Hp/.up; xur (; pollll't r il' , IH"

trar-l nr-t . Hier wird Iunualisic-rt, was in l\:a p it p1 2 undä -chon gl'olllt' trisdl g(,llladil

wurde: (;nl [II)PII opr-ru-rr-n auf \ [pnW'I I. lm Absr-hnit t ,I,;, wird <111 einem Ill'is p il'l

de-r Satz von S\'a rc- \ li lll(ll' crbiun-rt . Einr- [lriizisl' FIJrlIl111 i/']"ll llg Il ic'SPs SiltzC'S fiu­

de t s ich in Kapitel 8, Hier. wie- an vielt-u andr-rt-u Stelh-n. wird r-in 1l lE' lhotl isd ll's

]\OI\Zl'P I dl 'S Buchs deutlich: Dic' lc1 l'C'II, dir- hint er den lu-tn-Hcudr-n Sadj\"('rha h l'ust r'hen , werden nuhund um B!'isp it'll' ll \'(11' d l'r p l"ii/i sl ~ ll matlu-nunisrhen Formulir­rung du rgos tcllt . In Kapin-l ::. w ird die Da rstcl lnng t-incr C rupjx- durch E rZPlIl!,l'll dl '

und Helationon helumdelt. In cng ':m ZUSil111 11 IPuha ng damit stehen di p \"(111 \ Iax

Dr-hn uru . \ llfa llll; I!C'S zwanzigstr-n Jahrhundert s fonnulicru-n Ell1sd lPillllllgs li'i1 Il;I'Il ,

1111 durnullolgt-mk-n sec-hstvn Kupit el werden Produku- von <:l" llp pl'll tln-nuuisivrt ,l ) riisl ~ llt Hlio l j(' ll 1'011 direkt en. Freien und sr-midirt-ku-n Produku.n von <: n IJl Jl I'Il \\"1'1"­

dl'll ent wickr-lt . Das Kapit el eudvt mi t r-incr C1H'rskht HIWI" di p Tmnslatiunsunt er­

gI"1 I P ]JI~ ll diskontinuk-rlitl n-r Gl'\ IPPI' 1l der I-:Iwll('.

Kapitel 7 lu-handelt cndlicl«- Cruppcu. [)il ' kl.u-sisr-hcn S,\'lo\\'si ilZI' werden. d e I"

1(11'" d l's l ~tldl l 'S folW'ud, HIWI" O pl'l"a t ioll l'll VOll Gl'lIP IWl1 hewivscn. 111 .\bsd lll it t,

7.1'1 werden dir- l'q!,\lliil"l'll Z<'l'k g11 11g('11 d<'l" 2-Sphii l"(, SYSI<'lllillbch unalv-k-rt .1\ilpi t t,I <'l 11'idlllt 't. sich der h,,",Jl'l'b olischPli (; t 'omr-t ric 1111 d d t'11 Grup pl' l1. d il' a ltI' (!pI'hYP('l"lJ oli sd lPli 1-:111 '111' opt'l'i(' rCll. l\llilPP w ird dPl' axiollililisd l(' . \llsa!Z d er (;1'0 ­

llle t r i!' IlI'!m Iuld t IIIll dau n I'i11 ig!' i111 tl iI i\'(' gl'ol!ll'1r isd lI' \ 'o !"s t l' llu \lgl ' ll \"( l!l h,v]l!' I"­

I)o!isd l(' l' ( ~I 'l J1I l(' t ril ' !)pi 111 '11 1.('s\'1'lillllCll ZII ('I'ZP II,!!;I'Il. ,\ lls('h lidM'11l1 IITn IPu ZI'r le­

gUIl).!,t ' ll d pl' h,,",Jl'l'h olisdH'll ElWIll' 11I' t rad II( ' I lin d P rii."plIta t iOllt' ll ihrt' r S,\"l llllll' t r ip­g l"ll !IPl' ll iIlllI,l'gl'! ICI1.

III Kapil PI !J \H'rde ll di l' allS dl' lll \'(n' igell I\ a pi l l' l g('\\'Ollll('lll' ll \ 'or st el hmgl' ll lIud

Erkt'1lI1t ll isSl' a ll f d l'll ('Hyk~' . ( ; 1' ;]ph <'i ll(,]" C nlppl ' iUlgt'\\'l' lllkt und Hnsll,l'lmn l. I li pl"

wi rd di t, Id('(' dp l" ljll a si - Isllll lt'l r it, lIla l dpr h.\" Jl l ' l"h()li~d l (' ll G ruppt'll l'r1iilllt 'r! undf'ir ]('l' dl' l" \\"C'Sl'll t Hd IPli S iit zp alls dPI' TI ll'ol'i(' dl' r Itypl'l' bolisd WIl G 1'1IPIWH bp\\ 'it'S('Il,

Iliill lli( 'h ll ie Exis t l' IIZ l'ill l'l' lilU'iI1"P!1 iso peri ll ll' tl"is('heil lTllg le it'hu llg fiir h \'pI,r!)(lli.

sdH' ( ;rnp]ll ' ll. Am Em!c dl 'S BIl('hes kii lllWll Ili{'h t llll'lt r a lll' ll ilfs lll it\ l'1 IW\\'il's I'u

\\"t'l'd t'll: d as wü n k d l'l l Ha h llH'lI d t's I' ro j ('k t s spn'lIgt' ll. Es \\'I'nkll alu'l" dip je\\'ei ls

k itl 'lllkli Icl('('l l Ill\l ! \ kt IIIHII'1 1 (!('Iltlidl J!Pllla dlt,

Page 8: StephanRosebrock GeometrischeGruppentheorie - Springer978-3-8348-9648-3/1.pdf · !solllpll'i('ll lI11tt'l';;IWhl"Es el'giht sichpill lid('J"('s \'('rsliilllllli;;(kr SYllll l l(,t

x Vorwort

Im AIlSd dllsS an d i ( ~ muic-t r-n Absch lJitt!' finden sieh Üll1llLgsau fp,a IJ(~ Il . Dort wirddazu a llgt' rt 'g t , di t, gewoutu-nvn Erkr-uutnis-e durr-h nktivr-, Urusetaeu Z1I vortiefen.Liislll lgsh il1\\Tb l', munclunu l aurh du- ga n/cll LijslIll)!,I'Il , sind im .\ Bhang aufgeführt .Xatii t-lic-h \"t'I'IIl'r1H'1 1 sirh dh- Leserinnen 111[( 1 Lt~ ( ' r die Challn ' auf Selbstevaluat i­on . wt-nu sie lriutr:n nuehsr-huucn. olun: di e- '-\ \lfgalH'll !ll llllt-hst l' ijl,Clls t iil ld i,!!; auzu­gehen! I I I I l ntr-met steht unter lo'vv . r osebrock . ph-kar l s r uhe .de / grpt h Xlutenulau s dem hier db-kutit-rton Zusumuu-nhaug Z1I1' " ('rfügung. E:- findet sie h do rt dL'1'C .-\l l_Qllt'llt·(J( lt,. tlu-nunixr-h l·jlJS(·llliigigl' ' \\ lfsiilzt ' und \H'it('n~ C ll1 l1 l l{~lllalerial .

Fa lls ich Fehk-r finden sollu-. \\"(Tlk ich dir- \ 'c r lWSSt'n lllg,I'1l do rt lx-srhrciben. \ \"('1111

Si l' Fe-hler. Dl'fil.ill ' oder \ '(' rht'ssl 'rullgS \' o r~ ('hl iigp anmerken können. bitt I ' ich uru

Xar-hriclit unter r-osebr ocköph - k ar-Lar uhe .de

. \ hsch l i (' r' l~ lld ie-t ('S m ir ciu lh-dürfnis. nn-hn-rcn l.c-uu-n meinen Da nk unszuspre­eben. ,\ b t' I"Slt'S is t hir-r sir-her Frau Dr. Cvmhia Hog-A ugeloni 1.11 Jl('1ll11'11. Ohneih re I lilfc \\'iiI"l' I ~S mir nicht m iiglkh gl'WI'SI'1 1. d as llllll \'orlkgl'w !e Hur-h ZIl \"('1'­

wirklichen. Sir- ha t mich von Anfung bei meinem Vorhulu-n beglr-itet . Frau Dr.Hog-Angclou i hat für .it'd t's de-r Kapit el m it m ir d il' Thematik. ihre Kouzc'ptualisic­rung lIIHI :\ [1'111()llis i('l' lltlp; disk ut iort und im .\ nschluss so 111,1111"1 1(,11 Fr,III('I' g l'fIIIIlil' II,

Ihr dan kt: ich !ll'so ndt'rs nnrhdrflrklich . Frau Auuu Sc hill ha t d il' 1' ["st(' 11 thr-i Ka­piu-l /-!;t'!('SPll und sir-h dnhr-i in ein ihr frt' llldp s (;pbi(' l f'i llgearlw ilf 'l . Si(' hat m ichau f viok- SlcllC'1l b iIlgl'\l" il'SI'11. c\k duuk ihrer Hilfo ll'shi\r ('l" gl' lll ildll \\"(']"( 11'11 konn­11'11. Ich danke nubt-rdr-m l . Ir ikr- Krt-ll für d it, EI"SIl' llll llg dt 'I" .\bhild llll gl'll i,:I11 l1d

S.IO. Hanno He-lm für .\hh ild u lig H.!) und Sn•..,kia Hosr-hroc-k für llie :\ l it hilf(' IJ('i de-r:\Ht'h ll('H rlll'il llll g der .\ lll lilt lllllgpII. I' J"( >f. DI'. \\'o lfgm l/-!; :\1t'll. lf'r . S tepl lHllit, (; ina itli

und lI o1gn Bla....111l1 für iuhult lidlt' .\mq ;\l llgell 1111c1 Prof. Dr. Comelia Hosd ll"lwk

fiir sp ra d Ilid ll' Korrekt 11["('11.

Fricdrichstul. 21. :\liirz 200 1

Vorwort zur 2. Aufla ge

Stephan Hos('!Jro ('k

Di p ZWf'il t' Au flagf' gib t. ruh CI'If 'gl'lI l11' it. 1l0dll lla ls pin igf's zu iilu-rnrlu-iton. Allvielen Stellen l\iht C'S kleinon- .\ lld t'r1l1lgc' lI. manches is t dl' ll ll if:h erwr-itort wordr-u.I1lI 1\ api t 1'] ilher Pli dlie-he C ru P1H'I I werde-n 1.1l111 Hr-i spi1,1j l 'I ;' t d ir-endlichen GI"Uppcn(s t'h r) klr-inr-r ( )n IIlll llg klassiliz ir-rt .

Sch lip!-'!it'h h.nren vir-h in d ip I. ..\ u llagp, I W O' sorgfiiltigf'll I.f'SPIIS, ein paar kleinen­

Fehler l'illgl'S('h lidll'll . d il' jP Izt. eliminie-rt worden k01l1l1 ('11. Ich dunko allen. di e mid iau f l-chh-r aufmerksam ßI'lilal·llt h a lwll.

Fri pd rit'hs t aL D. ~()\ 'Plll l)('r :ZOO!) Sl l'flhan l ~os('l ll"o c 'k

Page 9: StephanRosebrock GeometrischeGruppentheorie - Springer978-3-8348-9648-3/1.pdf · !solllpll'i('ll lI11tt'l';;IWhl"Es el'giht sichpill lid('J"('s \'('rsliilllllli;;(kr SYllll l l(,t

Inhaltsverzeichnis

Vorwort

1 Einführung in die euklid ische Geomet rie1.1 Isome rrien .1.2 Figuren und Pormnt ationen1.3 St ruktur \'0 11 Isome tm-n ..1,4 Höherdimensionale Häuurc .

2 E in fü h rung in Grup pen2.1 Gruppendefinition und die Di.xk-rgruppcu2.2 Gruppenordnung und abclsche Gruppen2.:3 Zyklische Gruppon .2,4 Eigenschalton \'011 Gruppen .2.5 Die Ordnung clues Elements .

3 Untergruppen und Homonior phlsmon3.1 Untergruppen .:1.2 Xobonklasscn und der Sat z von Lag range3.3 Homomorphismen3.-1 Xonnalteilcr3.5 Translat.ioucn .

4 G r upp enoperac lo ne n4.1 Die symmet rische Gruppe .4.2 Operarionon VOll Gruppen auf xlcugen . .-1 .3 Die Bahnfonnel und die Klassengleichung4..t Caylcy-Gra phen . .. ..4.5 Ein!' Zcrlcguug der Eb"JI!'

5 C r upp en pr äseutat.lonen5.1 (I ruppenprtiseut.a t ionen .

5.2 Freie GruPPl'1I .5.3 T a-tze Transforma t ionen 1I11,l Eut srh r-idbarkcit

vii

11

·1710

131318222527

333341·15;)2

Zi6

616166727782

89899499

Page 10: StephanRosebrock GeometrischeGruppentheorie - Springer978-3-8348-9648-3/1.pdf · !solllpll'i('ll lI11tt'l';;IWhl"Es el'giht sichpill lid('J"('s \'('rsliilllllli;;(kr SYllll l l(,t

XII

ü Prud uk te VO ll Gr-uppenü. I Das dirokte Produ ktG.:! Das fre-ie ProduktÜ.:J Das semidireku- Produktfi.·1 I)isk(lJl t iUuir-rlirlic (; ru PIH'll unc1 'Imnslat imn -n

7 Endl iche Gruppent .I Ein Bcb pid .7.'2 Die Syl(J \\"siitzt'7.:l l-:illig(! Cruppon kleiner Ordnungi . 1 Die orthogollal!' Gruppe . .. ..i .5 B('gnl iin ' Zcrk gll llg(,ll de-r '2-Sphiir('

8 D ip hy perbo lische Ehe lw8. 1 Axiomat isdH' (;(,Ollll't ricH. :.! lsomctrh-n in d l'r hvpr-rbolischrn El)('llI'8.;J Z,'rkgllllgl'll deI" hvperbolisr-ln'n Ehern-

!) Hyperbolische Gru PI Jl!lI

Inhul t~verzeir-hnis

1051031lJ9l ll

lW11912112;,

12U132

lau1:1911:11 IS

155!J . I9.:.!9 :19.-1!J ..')

van Kampc-u Diug rurmuo .Q uuxi-I sunu-trh-n und der Sa tz \ "011 S\,;\]'«'dilnot'I so l l ( ~ ri l l l( ' l risrhc Ullg ll'idl llllg"11

IIYIIl'l"l lOlis('he GruppenKäuunuugcn .

1;')9

1fi 1ico172

Anhang.\ Die lsoux-tricn der EbuucIl :-'[ a tri ZI'IlC ZI'idICIll'rk liirullgD \ \"icht ige GruppenE \ '('rwl'll<!(!tl! G .\ P Korlllll,I1 111o:'i

F U" UU",], ;uud , ,, zu den C1<UU""u ,[,,,1<,,u(; El'liiuu 'l"l l11.!lp ll zur l.it r-rutur .

Li t ( '1' <1 t u rverzek-h ui s

11I<l I!X

17517;,177I" I18:118 1

18;>201

20:1

20 tol