6- Dorre Mirheydar...1393 نﺎﺘﺴﺑﺎﺗ ،2 ةرﺎﻤﺷ ،46 ةرود ،ﻲﻧﺎﺴﻧا...

1393، تابستان 2 ، شمارة46هاي جغرافياي انساني، دورة پژوهش 337-360. ص

الملل درياها جغرافياي سياسي و حقوق بين

استاد جغرافياي سياسي، دانشگاه تهرانـ دره ميرحيدر

دانشجوي دكتري جغرافياي سياسي، دانشگاه تهرانـ بهادر غلامي دكتري، جغرافياي سياسي، دانشگاه تهراندانشجوي ـ فاطمه سادات ميراحمدي

16/04/1392: تأييد نهايي 07/09/1390: پذيرش مقاله

چكيدهامروزه . عامل جغرافيا نقش مهمي را ايفا كرده است ،الملل درياهااز زمان آغاز تدوين حقوق بين

نقاط دنيـا بـر سـر نيز مسائلي مانند وقايع قطب شمال و منازعات ميان كشورها در بسياري از هاي ميـان نقش اساسي در بحث ،قلمروهاي دريايي، نشانگر اين واقعيت است كه عامل مكان

اين پژوهش بر اساس ديدگاه نئورئاليستي و . كندادعاهاي حقوقي آنها بازي مي ةكشورها دربارچه نقشـي در پردازد كه عوامل جغرافيايي، تحليلي به بررسي اين مسئله ميـ با روش توصيفي. الملل درياها و منازعات ميان كشورها بر سر قلمروهاي دريايي داشـته اسـت تدوين حقوق بين

هـاي در اين راستا نقش عوامل موقعيت جغرافيايي، جزر و مد، شكل سواحل و وضع نـاهمواري ـساحلي، خليج، عمق، جريان نـه، رودخا ةهاي دريايي، دلتا، آبسنگ، برآمدگي جزري، تنگه، دهان

در تـدوين حقـوق ،الجزاير و منـابع اقتصـادي بسـتر دريـا بودن دريا، مجمع بسته بسته يا نيمهنشـانگر آن اسـت كـه پـژوهش نتـايج ايـن . الملل درياها مورد بررسي قرار گرفته اسـت بين

الملـل، يعني نقش جغرافيا، حقوق بـين ؛ اي داردرشته جغرافياي سياسي درياها يك هويت ميانهـاي بـرداري دولـت ديپلماسي، فناوري و قدرت را در چگونگي تعيين قلمروهاي دريايي و بهره

؛در اين ميان جغرافيا بستر تمام ايـن مسـائل اسـت . دهدها مورد بررسي قرار ميساحلي از آنانـد، الملل درياها حضور فعال داشـته كه جغرافياي كشورهايي كه در روند تدوين حقوق بينچراهاي فيزيكي و ژئومورفولوژيكي سواحل آنها، نقش مهمي در تعيين وضعيت خصوص خصيصه به

از سوي ديگر قوانيني كه بر اساس منافع و با اعمال زور . حقوقي قلمروهاي دريايي داشته است .ثير گذاشته استأبر جغرافياي كشورها ت ،نيز اند هاي بزرگ تصويب شده قدرت

.قلمروگستري، موقعيت جغرافيايي الملل درياها، قلمرو،جغرافيا، حقوق بين :ها هواژ كليد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 021- 88967471 :نويسندة مسئول E-mail: [email protected]

1393، تابستان 2، شمارة 46هاي جغرافياي انساني، دورةپژوهش 338

مقدمه

اين توسعه هنگامي صورت گرفت كه . تفكيك كردالملل حقوق بين ةاز توسعتوان را نمي حقوق درياها ةتوسعطور كلي بهو جانشين روابط سلطنتي موجـود در سرتاسـر دوران انجاميدي الملل بينبرقراري روابط واقعي به ظهور كشورهاي مستقل، مباحـث ةسـابق ). 8: 1367چرچيل و لو، ( وجود آمد اين حالت از قرن شانزدهم ميلادي به بعد به. حيات امپراتوري روم شد

هـا شـد، مباحـث و الملـل دريا وجود آمدن حقوق بـين بهة زمينآنچه . گردد ميبرميلادي 1590حقوقي درياها نيز به سال 1590در سـال دانمـارك اولـين كشـوري بـود كـه . گذاري مناطق دريايي بودبر سر حد مجادلات بين كشورهاي دريايي

قرن هفدهم نيز ايسـلند و نـروژ كـه كشـورهاي دريـايي ةدر نيم. حريم دريايي خود انتخاب كرد برايمايل را 8 مسافت 1609حقوقـدان هلنـدي در سـال ،هوگوگروسيوسدرياي آزاد ةنظري ةبا ارائ. مايل را انتخاب كردند 24هاي بودند، حريمو ضرورت حدگذاري مناطق شدت گرفتاين مباحث ،انگليسي دانسلدن، حقوق ةدرياي بست ةدنبال آن نظري ميلادي و به

،مايل عرض براي درياي سـاحلي 3تيررس توپ و سپس معيار ةنظري ةهاي بعد با ارائ در سال. احساس شد بيشتردريايي مايل را قبول داشتند، و حتي برخـي 6و 4از مجادلات كاسته شد؛ اما همچنان كشورهاي اسكانديناوي و مديترانه عرض

مايـل از سـاحل 200فراتر گذاشـته و مـدعي از اين هم، پا را كشورها مانند برزيل و پرو كه در كنار اقيانوس قرار داشتندو اختلاف نظرها كه بين كشورهاي دريايي وجود داشت؛ پس از جنگ جهاني اول موجـب آغـاز ها گفتماناين . خود شدند

ملـل ةبعد از جنگ جهاني اول، ابتدا جامع. ادامه داشت 1982درياها شد كه تا سال الملل بينبراي تدوين حقوق ي فرآينددر لاهـه برگـزار كـرد كـه هـا را كنفرانس حقوق دريا 1930سال ،در اولين اقدام خود براي از بين بردن اين هرج و مرج

.كـرد برگـزار 1960و 1958هاي دو كنفرانس در سالسازمان ملل بعد از جنگ جهاني دوم، سپس. نداشتبراي در نتيجهيك سند قـانوني منزلة بهبه تصويب رسيد، امروزه 1982ي حقوق درياها كه در سال الملل بيننهايت سومين كنوانسيون در

نيـا و حافظ( ستميان آنهاي دريايي و روابط ها ها نسبت به محيط ي داشته و ناظر بر رفتار دولتالملل بينرسميت و حقوقي ). 140-143: 1383كاوياني راد،

از ابتـداي رونـد تـدوين حقـوق . اسـت دچـار فقـر ادبيـات يك دانش نسبتاً متأخر منزلة بهجغرافياي سياسي درياها ي جغرافياي ها درياها، جغرافيا نقش مهمي در منازعات ميان كشورها و تدوين قوانين داشته است؛ اما در پژوهش الملل بين

ـ . گذاري عوامل جغرافيايي بر تدوين قوانين دريايي پرداخته نشـده اسـت اي جامع به تأثير گونه سياسي، به ةاز ايـن رو مقالدرياها و منازعات ميـان الملل بينپردازد كه عوامل جغرافيايي، چه نقشي در تدوين حقوق حاضر به بررسي اين مسئله مي

. كشور بر سر قلمروهاي دريايي داشته است

مباني نظري صورت جمعي براي اعمال نظارت انحصاري صورت فردي و چه به ، يا قلمروگستري كه از تلاش انسان چه به1قلمروسازي

طـور رسـمي بـه . دهـد مـي ، اساس نظري اين مقاله را تشكيل)16: 1384ميرحيدر، ( بر بخش معيني از فضا حكايت دارد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ1. Territoriality

339 الملل درياهاجغرافياي سياسي و حقوق بين

براي اعمال قدرت بر بخشـي ها و سازمان ها راهبرد استفاده شده از سوي اشخاص، گروهيك سازي خواهي يا قلمروقلمرو يي است كه سه مـورد از آن بـارزتر ها يك سري از ويژگي ةبردارندراهبردي كه در. شود مي از فضا و محتويات آن تعريف

؛ دوم است كه هـم شـمول دارد و هـم اسـتثنا اي با استفاده از نواحي بندي طبقهسازي شكلي از نخست اينكه قلمرو. استروي زمين نمـايش داده صورت فيزيكي ديگر بايد بتواند بهگفتة به ،بايست قابليت ارتباط داشته باشد مي كه قلمروسازياين

كه حفـظ قلمـرو نيازمنـد قـدرت اجرايـي و سوم اين مشخص كردشكل گرافيكي آن را روي نقشه بتوان آساني يا به ،شوديا پرهيز از پذيرش اقدامات و ادعاهاي ،يا از طريق تهديد ارجاع به قانون ،است، از طريق حضور فيزيكي نيروهاي نظامي

خواهي ذاتـاً قلمرو. پردازد مي بندي فضا تقسيم بهساخت است كه بنابراين قلمروسازي، يك ساختار سياسي انسان. مستقيم ،ي جداگانه و تخصيص انحصاري فضـا ها فضا به بخش ةرحمان آميز دارد و بدون تقسيم بي مشاجرهو ماهيت سياسي است

). 37-38: 1389بلاكسل، ( وجود نداشته استقلمروهاي دريايي در واقع تداوم قلمروهـاي . سازي در خشكي داردقلمرو فرآينديي با ها درياها تفاوتقلمروسازي در

پس اولـين . گيرند مي در محيط دريا شكل الملل بينكه بر اساس اصول و قواعد حاكم بر روابط هستند خشكي در زير آب قلمروگستري كشورها در دريا خيلي ديرتر . ترين عامل براي داشتن قلمرو دريايي، موقعيت كنار دريايي كشور است و مهم

ماهيت سيال آب، وجود عوامل و عناصر . متأخر است نسبتاًاز خشكي صورت گرفت و جغرافياي سياسي درياها يك دانش انـد و در ايـن تـأخير نقـش داشـته ،دريـا و اعتقـاد بـه اصـل آزادي در دريـا الملـل بينبندي به قواعد حقوق پاي ،دريايي بنـابراين ). 3و 2: 1386، نيـا و سـلطاني يرحيدر، راستي، اميـري، التيـامي م( اند ثير قرار دادهأسازي در دريا را تحت تقلمروكه به بررسي عملكرد سياست در تقسيم فضاي اي از جغرافياي سياسي است جغرافياي سياسي درياها شاخهتوان گفت مي

هـاي حقـوق به تأثيرات متقابل جغرافيا و قوانين دريايي مصوب در كنوانسيون ي؛ ضمن اينكه توجه خاصپردازد مي درياهادر پاسـخ پـردازد؟ مي شود اين است كه چرا سياست به تقسيم فضاي درياها مي اولين سؤالي كه به ذهن متبادر .دريا دارد

يتـي، اهـداف دفـاعي، امن بـراي از آن هـا حكومـت برداري دهي به قلمروهاي دريايي و بهره منظور شكل به توان گفت، مي .محيطي سياسي، اقتصادي و زيست

مربـوط بـه رو هستيم، مسـائل سـاختاري و مسـائل روبهمسئله گيري قلمروهاي دريايي ما با دو نوع در مورد شكل موقعيـت جغرافيـايي، : سـاختارهاي طبيعـي عبارتنـد از . طبيعـي و انسـاني : دو نوع استبر مسائل ساختاري نيز . بازيگران

و ها مصوبه نيزساختارهاي انساني . شناختي درياها، سواحل، نقش عوامل و عناصر دريايي خصوصيات مورفولوژيك و زمينطـور كشورها بـه از سوي ي سازمان ملل متحد و قوانين دريايي ها كنوانسيون در كه هستند درياها الملل بينقوانين حقوق

مرتبط با مسـائل يها و سازمان ها ويژه حكومت مسائل عامليت به نقش بازيگران به. دنشو مي اختصاصي تدوين و تصويبحقوق درياهـا الملل بينگاهي هماهنگ و گاهي در تعارض با قوانين ،حفظ منافع خود براي ها حكومت. گردد ميدرياها بر

ـ بين كنند و اينجاست كه تضاد و درگيري ميان كشورها از يك سو و اختلاف با سازمان مي عمل سـازمان 1اييالمللي دري

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ1. International Maritime Organization (IMO)


شـود و بـرد و باخـت آنهـا از مي در اين زمينه اعمال ها يي كه از طرف حكومتها در بررسي سياست. آيد مي وجود به ملل

).1391ميرحيدر، ( نبايد از نقش تكنولوژي، قدرت و ديپلماسي و جغرافياي كشورها غافل ماند ،مواهب درياها و بستر

1)1982(درياها الملل بيني دريايي بر اساس كنوانسيون حقوق ها قلمرو. 1شكل

انحصـاري ةنظـارت، منطق ـ ةدريـاي سـرزميني، منطق ـ :دهد كـه عبارتنـد از مي قلمروهاي دريايي را نشان 1شكل از ايـن منـاطق متفـاوت يـك ميراث مشترك بشريت كه حقوق كشورها در هر ةقاره، درياي آزاد و منطق اقتصادي، فلات

اصـلي كشـورهاي سـاحلي بـراي ايجـاد ةابتدا انگيـز . وجود آمدند تدريج و با اهداف متفاوت به قلمروهاي دريايي به. استناشـي از ،وجود آيـد اي به نام فلات قاره به اما ايجاد قلمرو در بستر دريا كه موجب شد منطقه. دفاعي و نظامي بود ،قلمرو

. امنيت اهميـت بيشـتري يافتـه اسـت مسئلة رسد كه امروزه مي اما به نظر). 3: 1386ميرحيدر، ( هاي اقتصادي بود نگيزهاهـايي در شوند و در حال تعريف سياسـت فرض ميتهديدها اي از گستره ،اكنون وقايع محيطي و مسائل وابسته به امنيت

گردد كه مرزهاي دريايي كنوني بيشتر از قبل با ميبه اين واقعيت بر فرآينداين ةريش. مرزهاي دريايي هستندتعيين حدود مرزهاي دريايي در امنيت استراتژيك، امنيت اقتصادي، امنيت مهاجرتي و امنيت اكولوژيكي . اند مفهوم امنيت پيوند خورده

مرزهاي دريايي نقش مهمـي را در امنيـت ،جديد و در اين ديدگاه جديددر اين شرايط . كنند كشورها نقش مهمي ايفا ميديگـر گفتـة بـه .كننـد ايفـا مـي ... مهاجرتي، بهداشتي، نظامي، مـالي، اقتصـادي و دليل كنترل قلمرو از جهت ها به دولت

مرزهاي دريايي محتواي سياسـي بـه خـود يابد؛ تجاري و اقتصادي ميجنبة پارادوكسيال، در جهاني كه بيشتر اي گونه بهگذار از مرزهـاي ، يعنيبنابراين امروزه ما با تغييرات كيفي. گونه كه مرزهاي خشكي نيز اين چنين هستند گيرند، همان مي

هم در مفهوم كارتوگرافيك و هامباحثاتي بر سر آن گاهي نيز(كرد اقتصادي كه به كنترل منابع اقتصادي اختصاص پيدا ميرا ... ي محيطـي و هـا مهـاجرتي و ريسـك تهديدهاي ، به مرزهاي امنيتي كه قصد مقابله با )هم در مفهوم ديپلماتيك بود

ةدهنـد نشـان ،درياخود به سمت مبدأ براي كشاندن خطوط ها ي دولتها تلاش). 2004ويورو و ماتئوس، ( ايم دارد، مواجه ـ هسـتند بيش از پيش نگران امنيت ملي خود ها كه دولت است اين مسئله تفسـيري موسـع از مفهـوم امنيـت، ةو بـا ارائ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ1. http://noc.ac.uk/research-at-sea/planning-expedition/law-at-sea/law-sea


و توان گفت كه مكـان بنابراين نمي). 1375ممتاز و رنجبريان، ( ي دريايي هستندها خواهان تحكيم موقعيت خود بر قلمروگرايي و روند قلمروسازي قلمرو شدن و فرا شامل روند جهاني ،دو روند متفاوت. سرزمين اهميت خود را از دست داده است

ايـن . دارداهميـت زيـادي درياهـا الملل بينو جغرافيا در روند قلمروسازي و تدوين حقوق در جريان است و قلمروخواهي درياها و منازعات كنوني ميان كشورها بر سـر قلمروهـاي دريـايي بـه الملل بينتوان در روند تدوين حقوق مي اهميت را

.خوبي مشاهده كرد

موقعيت جغرافياييدر كنار درياها و داشتن ساحل اسـت و ايـن موقعيـت جغرافيـايي كشـورها قرارگرفتنبراي داشتن قلمروهاي دريايي نياز

ةبـراي گسـترش حيط ـ هـا مندي حاكمان و دولـت علاقه. كند نسبت به درياها است كه وضعيت حقوقي آنها را تعيين ميالملل درياها شد، مباحث و مجـادلات بـين بينوجود آمدن حقوق ساز به زمينهآنچه . طولاني دارد ةبر درياها سابق يتحاكم

امـروزه نيـز موقعيـت جغرافيـايي ). 1383نيا و كاويـاني راد، حافظ( كشورهاي دريايي، بر سر حدگذاري مناطق دريايي بود اشـاره توان به وضعيت قطب شمال و مبـاحثي در اين زمينه مي. نقش مهمي ميان كشورها بر سر قلمروهاي دريايي دارد

، كانادا، دانمارك و نـروژ بـر سـر آمريكاها بين روسيه و كشورهاي شدن يخ شدن و آب در اثر نازك 2007كه از سال كرد دنبـال يـافتن از اين كشـورها بـه يك هر ). 2010دادس، ( است وجود آمده بيروني به ةقار سازي و تعيين حدود فلاتقلمرو

در . دستيابي به منابع طبيعي موجود در قطب شمال هستند ،نتيجهجغرافيايي براي گسترش قلمروهاي دريايي و درشواهد كـوه رشـته ( اين بين روسيه اولين كشوري است كـه در ايـن زمينـه اقـداماتي انجـام داده اسـت و شـواهدي جغرافيـايي

ايـن . را براي اثبات ادعاي خود مبني بر مالكيت بر بخشي از قطب شمال به سازمان ملل ارائـه كـرده اسـت ) 1لامونوسفشواهدي براي تسلط بـر قسـمتي از يك در پيو هر قطب شمال شد ةحاشيديگر كشورهاي اقدام روسيه موجب واكنش

انـد ب شمال در حال افزايش حضور نظامي خـود در ايـن منطقـه در حال حاضر بيشتر كشورهاي قط. قطب شمال هستند ). 17: 2010استراندسبيرگ، (

. يك موقعيت جغرافيـايي اسـت ،نيز ـ كند مي هايي را براي كشورها ايجاد كه محدوديت ـ محصور بودن در خشكيعمـده مسـئلة هاي محاط در خشـكي سـه دولت. و محاط در خشكي هستند بوده كشور در جهان فاقد ساحل 30 بيش ازحق كشتيراني دول محاط در خشكي؛ دسترسي دول محاط در خشكي و داراي شرايط نامساعد جغرافياي به منـابع : دارند

.دريايي و دسترسي دول محاط در خشكي به دريا

بـراي هـا ايـن كشـور . به كشورهاي محاط در خشكي را دادضرر سازمان ملل حق عبور بي ،ژنو 1958در كنفرانس حـدود (كشور 53در كنفرانس سوم حقوق درياها اقدام به ايجاد گروهي متشكل از ،فعاليت بيشتر و نيز بهبود مواضع خود

كردنـد كـه مي ، استدلال)ويژه فرانسه به( كشورهايي كه مخالف چنين حقي بودند. كردند) كنندگان سوم از كل شركت يكهاي تجاري توانند تابعيت كشتي چون دول محاط در خشكي داراي بنادري در دريا نيستند و ناو جنگي ندارند، بنابراين نمي

تنهـا حـق عبـور نـه ،1982در سال ها كنوانسيون سوم حقوق دريا. خود را تأييد كنند و كنترل مؤثري بر آنها داشته باشند ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ1. Lamonsoff


اعطـا كـرده اسـت، بلكـه مقـرر هـا سرزميني و آزادي كشتيراني در آبهاي ماوراي آن را براي اين كشور ضرر از درياي بيكه با سـاير كشـورها به همان ترتيبي رفتار خواهد شد ،در بنادر دريايي ها هاي حامل پرچم اين كشور كند كه با كشتي ميداراي حقوق دسترسي و اسـتفاده از منـابع ،دول محاط در خشكي و كشورهاي داراي شرايط نامساعد جغرافيايي. شود مي

مثـل تحقيقـات علمـي، ،هاي ديگر درياي آزاد همچنين دول مزبور از استفاده. هاي بستر دريا هستند دريايي آزاد و كلوخهخواسـتار امكـان ،كشورهاي مزبور در جريان كنوانسـيون سـوم . مند هستند زير درياها نيز بهره گذاري در كشي و لوله كابل

در مورد منابع غيـر . دول همجوار خود بودند ةقار انحصاري اقتصادي و فلات ةدسترسي به منابع جاندار و غير جاندار منطقدول سـاحلي در ةشد زيرا به حقوق شناخته ؛رو بود هساحلي روبي دول مزبور با مخالفت شديد كشورهاي ها خواسته ،جاندار ةدول ساحلي بايد حجم كل صيد مجاز را براي هم ،اين كنوانسيونبراساس ،در مورد منابع جاندار. زد قاره لطمه مي فلات

كه دول سـاحلي قـادر ) مازاد( تعيين كنند و آن قسمت از كل صيد مجازها در مناطق انحصاري اقتصادي خود انواع ماهي مقـرر 1982كنوانسـيون 125) 1( ةمـاد . ي ديگر آزاد اعلام كنندها گيري كشور را براي بهره برداري از آن نيستند به بهره

. حمل و نقل برخوردار خواهنـد شـد با وسايلاز حق آزادي عبور از قلمرو دول ترانزيت ،كند كه دول محاط در خشكي مي ،توافق دول ترانزيت و دول محـاط در خشـكي و نيـز ةعمل تا حدود زيادي به شرايط و نحوبدين ترتيب حق ترانزيت در

شـماري موقعيت جغرافيايي ،ديگرسوي از . خواهد داشت ، بستگيكند مي اتخاذ 125مادة كه دول ترانزيت طبق اقداماتي برخي از آنها سـواحل ،براي نمونه. اي است كه داراي شرايط نامساعد جغرافيايي از لحاظ دريايي هستند گونه از كشورها به

از يا موقعيت همسايگانشان طوري است كه مانع ،)عراق و زئيرمانند (بسيار كمي نسبت به وسعت قلمرو زمين خود دارند متناسب با طول سواحل يا وسعت سرزميني )انحصاري اقتصادي ةقاره و منطق خصوص فلات هب(اختصاص مناطق دريايي

ماننـد جامائيكـا و (انحصاري اقتصادي آنها فاقد منابع غنـي طبيعـي اسـت ة، يا منطق)مانند سنگاپور و توگو( شود مي آنهاداراي شـرايط ي انحصاري اقتصـادي اسـت، كشـورهاي ةكه مربوط به منطق 1982طبق بخش پنجم كنوانسيون . )تانزانيا

برداري منابع موقعيت جغرافيايي آنها به نحوي باشد كه متكي به بهره معناي دول ساحلي هستند كه نامساعد جغرافيايي بهمين مـاهي كـافي بـراي احتياجـات أخود از لحاظ ت ةمنطقه يا منطق جاندار مناطق انحصاري اقتصادي دول ديگر در خرده

ةماد 2بند ( انحصاري اقتصادي خاص خود را بكنند ةتوانند ادعاي داشتن منطق غذايي مردم يا بخشي از آنها باشند؛ يا نمياز جملـه عـراق . حقوق اين كشورها نيز شبيه كشورهاي محصور در خشكي است). 540و 531: 1367چرچيل و لو، ( )70

60تا 15در شرايط جزر و مد، بين اين كشور. استداراي شرايط نامساعد جغرافيايي اظ دريايياست كه از لحكشورهايي خليج ي متعدد در منطقه، عدم دسترسي آسان عراق به ها اصولاً يكي از دلايلي جنگ. كيلومتر مرز آبي با خليج فارس دارد

يي چـون مـذاكره و ديپلماسـي و جنـگ و هـا هاي مختلف در عراق با سياسـت به همين دليل حكومت. فارس بوده است ). 62-63 :1383ملكي، ( اند جغرافيايي تلاش كرده ةبراي رفع اين نقيص ،منازعه

روش پژوهشگويي به اين مسئله كه عوامـل جغرافيـايي، براي پاسخ. در اين پژوهش از روش توصيفي ـ تحليلي بهره گرفته شده است

و اطلاعـات هـا داده درياها و منازعات ميان كشورها بر سر قلمروهاي دريايي داشته، الملل بينچه نقشي در تدوين حقوق


الملل بين؛ بدين صورت كه اصول و موادي كه در حقوق شدندآوري جمعاي هجوي رايانو اي و جست كتابخانه ةشيو لازم بهاستخراج شده و سپس با تجزيه و تحليل چگونگي و چرايي تصويب اين قوانين بـا اسـتفاده از ،عد جغرافيايي دارنددرياها بدر تـدوين قـوانين و نيـز منازعـات ،خصوص جغرافياي طبيعي كشورها هب ،كيفي، به بررسي نقش عوامل جغرافياييشيوة

. ميان كشورها پرداخته شده است

ها بحث و يافته جزر و مد

بـا ،روزه چند سـاعته تـا يـك دورة جزر و مد عبارت است از تغييرات منظم ارتفاع آب در حول يك مقدار ميانگين در يك تـرين عناصـر از ميدان گرانشي است كه عمده اي جزر و مد جلوه ).71: 1378كلتات، ( نوسان حدود صفر تا چند متر ةدامن

جزر ). 24: 1387 نژاد، بسيط و نژاد حسني( بر هم است هاي زمين، ماه و خورشيد و اثر متقابل آنها اين ميدان، جاذبهسازندة تـرين جـزر بر اساس خط پسـت ،عارضه يسواحل مستقيم و ب خط مبدأ در. داردنقش مهمي و مد در تدوين حقوق درياها

خـط مبـدأ عـادي بـراي « 1982پنجم كنوانسيون مادة سوم كنوانسيون درياي سرزميني و مادة بر اساس . شود مي تعييني بـا مقيـاس بـزرگ هـا ترين جزر آب در امتداد ساحل است كه روي نقشه خط پست ،گيري عرض درياي سرزميني اندازهترين جزر آب در مقايسه با بالاترين حد آب يا مد كامل ثير انتخاب خط پستأت. »شود مي دولت ساحلي تعيين توسط رسماًتبع اين است كه حدود خارجي درياي سرزميني و به ـ خصوص در سواحلي كه ميزان تفاوت جزر و مد بسيار است هب ـ آب

يي كـه هـا ترين جـزر در تعيـين خـط مبـدأ رودخانـه همچنين خط پست. كشد مي مناطق را بيشتر به طرف درياآن ساير طور صـريح به ،1982كنوانسيون 9 ةكنوانسون درياي سرزميني و ماد 13 ةماد. شوند، نيز نقش دارد مي وارد دريا مستقيماً

تـرين جـزر را در خط مبدأ خط مستقيمي خواهد بود كه نقاط پست ،مستقيماً به دريا بريزداي هكند كه اگر رودخان مي مقرري هـا جزر و مد در تعريف و تعيين خط مبدأ جزايـر، برآمـدگي ،بر اين علاوه. كندرودخانه به يكديگر متصل ةسواحل دهان

). 75: 1367چرچيل و لو، ( نيز نقش داشته است ...جزري و

ي ساحليها شكل سواحل و وضع ناهمواريدرياها است؛ چرا كه هر شكل جغرافيـايي قـوانين الملل بينترين عوامل جغرافيايي در تدوين حقوق شكل سواحل از مهم

تـرين پسـت دندانه باشـد، خـط يهاي زياد، يعني مستقيم، غير مضرس و ب اگر ساحل فاقد بريدگي. طلبد خاص خود را ميدر ). 1982كنوانسـيون 16و 14تـا 4و مواد 1958كنوانسيون 13و 11تا 3مواد ( شود در نظر گرفته ميخط مبدأ ،جزر

كند، اسـتفاده خواهـد ترين نقاط سواحل را به هم وصل مي غير اين صورت از روش ترسيم خط مبدأ مستقيم كه پيشرفتهدر مـورد خطـوط در دعواي بين انگلستان و نروژ 1951المللي دادگستري در سال اين قانون ناشي از رأي ديوان بين .شد

كه با 1982كنوانسيون 7 ةماد). 1996پرسكات، ( شد گيري مي درياي سرزميني نروژ اندازه ،مبدا نروژ بود كه بر اساس آننظارت است، شرايط كـاربرد خطـوط ةژنو راجع به درياي سرزميني و منطق 1958كنوانسيون 4 ةاندك تغييري همان ماد

اين شرايط ناظر بر طبيعت و خصوصيات جغرافيايي سـاحل اسـت و بـر همـين اسـاس . مبدأ مستقيم را تعيين كرده است


ـ : ، سه موقعيت متفاوت را در نظر گرفته است7مادة 2و 1بندهاي دار و بريـده اسـت؛ يـا هزماني كه سواحل بسـيار دندانوجود دلتا يـا شـرايط طبيعـي ديگـر، سبب از جزاير در امتداد ساحل و در نزديكي آن قرار دارد و مواردي كه به اي زنجيره

شود، مي مشاهدهطور كه همان. دهد مي خط مبدأ كشورهاي اسپانيا و مراكش را نشان 2شكل . ثبات است ساحل بسيار بيدار هسـتند، از خـط مبـدأ مسـتقيم و در سـواحل در مناطقي كه داراي سـواحل دندانـه ،در ترسيم خط مبدأ اين دو كشور

مايل بـوده و بـه همـين 10الطارق جبل ةاست كه عرض تنگگفتني . ترين جزر استفاده شده است از خط پست ،عارضه بي . آبهاي بين دو كشور اسپانيا و مراكش در اين تنگه، آبهاي سرزميني استدليل

1مرزهاي دريايي اسپانيا و مراكش بر مبناي شكل سواحل آنها .2شكل

ايـن . كـاملاً رايـج اسـت اي هكارگيري خطوط مبدأ مستقيم براي جلو بردن خطوط مبدأ به سمت دريا روي هامروزه بترسـيم خطـوط مسئلة. گيرد انجام ميلحاظ اهميت حياتي منافع سياسي و گاه براي حفاظت از محيط زيست بهاقدام گاه

چـون در اغلـب مـوارد . مبدأ مستقيم، از جمله مسائلي است كه بيشترين مجادلات در بين كشورها را موجب شـده اسـت 2جزايـر گالاپـاگوس . انـد قرار گرفته ها بسيار دور از قلمرو اصلي دولتاند، جزايري كه در ترسيم خطوط مبدأ استفاده شده

ي بـارز هـا ، نمونـه قرار داردكه تحت حاكميت انگلستان 4متعلق به دانمارك و جزاير فالكلند 3متعلق به اكوادور، جزاير فروترسـيم خطـوط مبـدأ ةدريايي خود را تصويب كرده، نحوكه ايران آخرين قانون مناطق 1372از سال . اين جزاير هستند

هيئـت ةنام بر مبناي تصويب. اروپا بوده است ةمريكا و اتحاديآها، از جمله ايالات متحده ايران مورد اعتراض بعضي دولتهرمـز، خطـوط مبـدأ تنگـة ةاستثناي منطق ـ خط مبدأ ايران در خليج فارس و درياي عمان به ،31/4/1352وزيران مورخ

قـانون 3 ةدر ماد. كند مي ترين نقاط سواحل و جزاير ايراني مقابل ساحل را به يكديگر متصل مستقيمي است كه پيشرفتهبيان شده كه آبهـاي واقـع بـين خـط مبـدأ دريـاي ،در مورد خطوط مبدأ ايران در خليج فارس و درياي عمان1372سال

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ1. http://www.gibnet.com/fish/waters.htm 2. Galapagos 3. Fero 4. Falkland


آنها از يكـديگر از دو برابـر عـرض ةن آبهاي واقع بين جزاير متعلق به ايران كه فاصلسرزميني و قلمرو خشكي و همچنياين درحالي است كه بنـابر مطالعـات جغرافيـايي وزارت . شوند مي درياي سرزمين تجاوز نكند، جزء آبهاي داخلي محسوب

كـه برخـي از ايـن انـد كار گرفتـه هرا بدولت روش خطوط مبدأ مستقيم 70بيش از ) 1371(1992مريكا در سال آ ةخارجهاي ساحلي به آب داخلـي، آمدگي هاي داخل پيشمثال دولت كلمبيا براي تبديل آب براي. خطوط جاي تأمل بيشتري دارد

را مايلي ساحل 75اي در ميانمار نيز نقطه. رسد مايل مي 130اقدام به ترسيم خطوطي كرده است كه طول يكي از آنها به هـزار 49، بـه مسـاحت 1جزء خطوط مبدأ خود قرار داده است، با اين اقدام دولت ميانمار با اختصاص كل خلـيج مارتابـان

اسـت كـه مثال ديگر كشوركانادا. اي را از آن خود كرده كه مساحت آن با كشور دانمارك برابر است كيلومتر مربع، منطقهممتـاز ( شمالي را خطوط مبدأ مستقيم رسم كرده است ةدرج 83كانادا تا مدار الجزاير قطبي گرداگرد محيط خارجي مجمع

.)89-101: 1375 و رنجبريان،

خليجدر تعيـين از عـواملي كـه . گذار بوده اسـت ثيرأاست كه در روند تدوين قوانين دريايي تديگري عوامل جغرافيايي خليج از

پيشرفتگي آب خليج در زمين و نيز امنيـت و منـافع ، شود ه ميدر نظر گرفتخليج كوچك منزلة بهوضعيت يك فرورفتگي بينـي پيشدر اين مورد مبهم ةمقررات آشكار و دقيقي براي تعيين دو نكت 1958كنوانسيون . استاقتصادي دولت ساحلي

فرورفتگـي براي تعيـين اينكـه . نقل شده است) 10مادة ( 1982در كنوانسيون طور دقيق بهكرده است كه همين مقررات ةابتدا يك خط در دهان. كنوانسيون روش هندسي معيني را وضع كرده است ،خليج كوچكي است ساحلي به مفهوم حقوقي

آنگـاه شود، ميشود و مساحت آن محاسبه فرورفتگي رسم و سپس يك نيم دايره كه قطر آن همين خط است كشيده مياگـر مسـاحت آب . شـود تـرين جـزر آب در فرورفتگـي سـاحلي محاسـبه مـي شده و خط پسـت مساحت بين خط كشيده

سپس براي تعيين خط مبـدأ . دانستتوان خليج كوچك مي رادايره باشد، فرورفتگي گيري شده بيشتر از مساحت نيم اندازه مايل باشـد، ايـن خـط مبـدأ محسـوب 24شود، اگر طول خطي كه كشيده شده مي آن كشيده ةآن، خطي در امتداد دهان

شـود كـه بيشـترين مي مايلي در داخل خليج به نحوي كشيده 24يك خط مستقيم ،مايل باشد 24شود و اگر بيش از ميدر . اسـت ترين جزر خط مبدأ همان خط پست ،در قسمت غير مسدود. آب ممكن را مسدود كند، اين همان خط مبدأ است

1982كنوانسـيون 10مـادة دريـاي سـرزميني و 1958كنوانسيون 7 ةدو نوع خليج نيز وجود دارد كه مقررات مادمقابل شـكل . استكه سواحل آنها متعلق به بيش از دو دولت هستند يي ها ي تاريخي و خليجها شود و آنها خليج شامل آنها نمي

اگر عنوان خليج تاريخي براي يك خليج محرز شـود . دهد مي را نشان مرزهاي دريايي ايتاليا و اسلوني در خليج تريست 3ايـن مـدت، طيآب داخلي خود بوده و بااي مدعي يك خليج يعني دولتي بتواند اثبات كند كه براي زمان قابل ملاحظه(

كند، خط مبـدأ مي آن را به هم وصل ةآنگاه خطي كه دو طرف دهان ،)ها نبوده ادعاي اين دولت مورد اعتراض ساير دولتدولت مدعي داشتن خلـيج 20در حال حاضر بيش از . ترسيم شود ،اند هر قدر كه لازم استتو طول اين خط نيز مي. است

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ1. Martaban


هـاي تـاريخي نيـز از جملـه خليج. اشاره كرد 1مريكا بر خليج چساپيكآادعاي توان به كه از آن جمله ميتاريخي هستند

كه منجر بـه نام برد 2توان از ماجراي خليج سيرت مي براي نمونه. اند شدهميان كشورها منازعه موجبمواردي هستند كه 1982و 1958مرز بـا چنـد كشـور نيـز شـامل مقـررات ي همها خليج. شده استآمريكا هايي بين ليبي و بروز كشمكش

ترين جزر آب خليج رسم كرد؛ بلكه خط مبدأ، خط پست ةدهانتوان توسط خطي در ها را نمي خط مبدأ اين خليج. شوند نمي ).69-74: 1367چرچيل و لو، ( در امتداد ساحل خواهد بود

3مرزهاي دريايي ايتاليا و اسلوني در خليج تريست. 3شكل

عمقعمـق آب . درياها نقش داشته اسـت ي حقوق ها عمق يك عامل مهم جغرافيايي است كه در تدوين قوانين در كنوانسيون

قـاره عبـارت بـود از بسـتر و فـلات ،1958كه طبق كنوانسيون ثير را داشته است؛ چراأقاره شايد بيشترين ت در مورد فلاتآن، تا جـايي كـه ازمتري يا فراتر 200بستر مناطق زير آب در مجاورت ساحل، ولي خارج از درياي سرزميني تا عمق زير

نيز صراحت دارد كه 1982كنوانسيون 76 ةماد 5بند . فوق را مقدور كندمنطقة برداري از منابع بهره ،عمق آبهاي مجاورمتـري 2500مايـل دريـايي از عمـق 100از اينكه يا ،مايل دريايي از خط مبدأ فراتر باشد 350قاره يا نبايد از مرز فلات

ي تفكيـك هـا طـرح ةو تهي ـ هـا خصوص در تعيين مسير براي كشتي هبر اين عمق آب در كشتيراني، ب علاوه. نشود بيشترهرمز و خليج فارس تهيه شده، عمـق آب بيشـترين ةطرحي كه در تنگپنج مثال از براي. ، نقش مهمي داشته است4تردد

). 579-580: 1367ميرحيدر، ( ثير را داشته استأت ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ1. Chesapeak 2. Sirt 3. http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/56/Bay-of-Piran_maritime-boundary

هـدف خـاص ايـن . ها هسـتند هاي دريايي بناميم، جزئي از نظام تعيين مسير براي كشتي راههاي تفكيك تردد كه بهتر است آنها را آزاد طرح. 4طرفه و مناطق تفكيـك تشـكيل ها را مسيرهاي يك عناصر اصلي اين طرح. ناشي از آن استها و ضايعات ها پيشگيري از برخورد شناور طرح .)572: 1367ميرحيدر، ( متفاوت هستند ،ثير شرايط جغرافيايي محلي و به نسبت آهنگ ترددأها تحت ت ولي ساختار طرح ،دهند مي


ي درياييها جريان

: 1371كاويـاني و عليجـاني، ( كه عبارتند از حركت افقي و مداوم آب در يك جهت معـين )دريايي(ي اقيانوسي ها جريانانحصـاري ةمايـل بـراي منطق ـ 200در اين زمينه بايد بـه تعيـين . اند ، در تدوين حقوق درياها تأثيرگذار بوده)174-173

مايل براي درياي 200البته ادعاي دولت شيلي در ابتدا . كردكه اين مسئله را مطرح بود دولتيشيلي . اقتصادي اشاره كردمايل توسط شيلي، عبور 200دليل انتخاب . انحصاري اقتصادي نيز از آن استفاده شد ةبراي منطقبعدها سرزميني بود كه

كـه از جنـوب اقيـانوس اين جريان آب سرد. مايلي سواحل پرو و شيلي بوده است 200از حدود 1سرد همبلتجريان آب ي هاشود كه آب مي باعث ،كند مي به طرف شمال حركت) شيلي( اطلس آغاز شده و در امتداد ساحل غربي آمريكاي جنوبي

. )188: 1384ميرحيـدر، ( دنآب آمده و باعث تجمع شديد مـاهي شـو مريكا به سطحآي سواحل غربي ها غني و پلانكتوندر ايـن مـاده بـه حقـوق حاكمـه در مـورد . نيـز آمـده اسـت 1982كنوانسيون 56مادة همچنين در ،هاي دريايي جرياني هـا مثـل توليـد انـرژي از آب، جريـان ،انحصاري اقتصادي ةبرداري از منطق اكتشاف و بهرهبراي ي اقتصادي ها فعاليت

ي تفكيـك هـا طرح ةي دريايي در تهيها همچنين جريان). 254-255: 1367چرچيل و لو، ( اشاره شده است ،دريايي و باد . نقش مهمي دارند ،تردد نيز

بودن دريا بسته بسته يا نيمهبـراي اهـداف ايـن كنوانسـيون، درياهـاي بسـته و : كنـد مي ، بيان1982الملل درياها كنوانسيون حقوق بيناز 122مادة يـك خروجـي ةوسـيل كـه بـه است شده توسط دو يا بيشتر از دو كشور خليج، حوضه يا درياي احاطه«ي امعن بهبسته نيمه

ةمتشـكل از درياهـاي سـرزميني و منطق ـ طـور كامـل يـا عمـدتاً يا بـه ،ها متصل است يا اقيانوسباريك به ديگر درياها مرز كشورهاي هم«: كند بيان ميUNCLOS 1982 123مادة . »است انحصاري اقتصادي دو يا بيشتر از دو كشور ساحلي

بسته بايد با يكديگر در اعمال حقوق خود و در انجام وظايف خود تحـت ايـن كنوانسـيون همكـاري با درياي بسته و نيمه: 2006آقـايي، ( مناسب تلاش كننـد اي هازمان منطقـيا از طريق يك س ،طور مستقيم براي اين منظور آنها بايد به. »كنند

قاره انحصاري اقتصادي و فلات ،تمام آن منطقه دليل عرض كم بسته است كه به خليج فارس يكي از درياهاي نيمه ).5-4ضـرر از دريـاي انحصاري اقتصادي و عبـور بـي ةروي منطقكشتيراني كشورهاي غيرساحلي به جزشود، لذا مي محسوبطور كامل به تقسـيم قلمروهـاي هب اند كشورهاي اين منطقه هنوز نتوانسته. هيچ حقوق ديگري نخواهند داشت ،سرزميني

. دريايي و تحديد حدود آنها بپردازند

ها رودخانه ةدهاندر تـدوين ، يا مستقيماً به دريا وارد شود كه رودخانه از طريق خليج يا دلتاها بسته به اين رودخانه ةهاي فيزيكي دهان ويژگي

طـور حقـوق درياهـا بـه 1982كنوانسـيون 9مادة كنوانسيون درياي سرزميني و 13 ةماد. حقوق درياها نقش داشته استتـرين جـزر خط مستقيمي خواهد بود كه نقاط پست ،به دريا بريزد خط مبدأ اي مستقيماً انهاگر رودخ« :كند صريح مقرر مي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ1. Hum bolt


ريزد؛ خـط مبـدأ براسـاس اگر رودخانه از طريق خليج به دريا مي. »كند رودخانه را به يكديگر متصل مي ةدر سواحل دهان

ريزد خط مبدأ بايد از حد جزر و در مواقعي با در مواردي كه رودخانه از طريق دلتا به دريا مي. شود ها تعيين مي خليج ةقاعد . استفاده از خطوط مستقيم مشخص شود

ها دلتاهـاي رودخانه است كه عموماً سه پهلو و به شكل مثلث بوده و رودخانـه در آن بـه شـاخه ةرسوبي در دهان ةدلتا يك جلگ

رسند، از حركت هاي بزرگ از آب ساكن مي ها با بار رسوبي بالا به توده هايي كه رودخانه در محل. شود متعددي تقسيم مياي هسـتند هاي پيچيـده دلتاها محيط). 322: 1379 ،، شوم و سودنچورلي(شود ميآنها كاسته شده در نتيجه دلتا تشكيل

شـوند مـي رسوب، فرايندهاي سـاحلي و آب و هـوا تعيـين ةكنند مينأت ةنوع سيستم رودخانبا بررسي كه خصوصيات آنها و 13بعيد است كه بتوان از مواد ،ريزد اي از طريق دلتاي خود به دريا مي در مواردي كه رودخانه). 111: 1380محمودي، (. يا در برخـي مـوارد بـا خطـوط مبـدأ مسـتقيم تعيـين كـرد ،به جاي آن خط مبدأ را بايد از حد پايين آب. استفاده كرد 9

به اين صورت . ها شده است شدن يك بند به قانون رودخانه جغرافياي كشور بنگلادش و پيشنهاد اين كشور موجب اضافهكه بسيار ـ وجود دلتا يا شرايط طبيعي ديگر واسطة خطوط مبدأ مستقيم با اتصال نقاطي در امتداد ساحل كه به چنانچهكه خطوط مبدأ موجـود تـا زمـاني كـه دولـت ،ترين جزر آب تغيير كند شود؛ حتي اگر خط پست تشكيل مي ـ هستند ثبات بي

البته اين موارد خيلي نادر است چـون ( به اعتبار خود باقي خواهند ماند ،را تغيير بدهد هاساحلي طبق مقررات كنوانسيون آن ).35: 1385پورنوري و حبيبي، ) (بيشتر دلتاها حالت پيشرفته دارند تا فرورفتگي در ساحل

ي جزريها برآمدگيو آب آن را احاطـه وجود آمده هطور طبيعي ب هكه باي از خشكي قطعه ،1982و 1958هاي برآمدگي جزري در كنوانسيون

13) 1(مادة و 1958كنوانسيون 11) 1(مادة ( گيرد كرده است و موقع جزر بيرون از آب، اما به هنگام مد زير آب قرار مياگر برآمـدگي جـزري ،1982كنوانسيون 13 ةو ماد 1958كنوانسيون 11 ةطبق ماد. تعريف شده است) 1982كنوانسيون

اي كمتر از عرض درياي سرزميني قلمرو اصلي يا يك جزيره واقع شده باشد، خـط يا بخشي از آن در فاصله ،طور كامل هبچنانچـه ،و نيـز شـد اسـتفاده مـي گيري عـرض دريـاي سـرزميني خط مبدأ براي اندازه منزلة بهجزر آب در اين برآمدگي

اي بيش از عرض درياي سرزميني از قلمرو اصلي يا يك جزيره قرار گرفتـه باشـد، طور كامل در فاصله هبرآمدگي جزري ب ). 77-78: 1367چرچيل و لو، ( درياي سرزميني خاص خود نيستمحدودة داراي

ها آبسنگهاي بيشتر صخره. روي زمين هستند ةموجودات زند اتاجتماع ترين غنيترين و از قديميي هاي مرجان صخره يا ها سنگبآ

از هسـتند كـه اي هاي آبي روي هم انباشـته شـده سال عمر دارند و بسياري از آنها صخره 10000 تا 5000مرجاني بين هسـتند؛ مسـئله انگيـز ،خود دارندعمقي در داخل هاي مرجاني كه مرداب كم آبسنگ. گذرد ميها سال ميليون آنهاقدمت


با ظهور كشورهايي كه متشكل 1958بعد از سال . جزر ظاهر شوند در هنگامولي ،يرا ممكن است معمولاً زير آب باشندزبودند، نياز سياسي به وضع قواعـد خـاص ...) باهاما، مالديو و( هاي هند و آرام هاي مرجاني در كارائيب و اقيانوس از سنگ

كنـد مـي اين كنوانسيون مقرر 6مادة . به اين مسئله توجه كرده است 1982نتيجه كنوانسيون جزاير مرجاني بيشتر شد، دراي هستند، خط مبدأ براي تعيين عـرض هاي مرجاني يا جزايري كه داراي حواشي صخره كه جزاير واقع در داخل آبسنگ

همچنـين ). 82-83: 1367چرچيـل و لـو، ( هـاي سـمت درياسـت صـخره ترين جـزر آب در خط پست ،درياي سرزميني . كنند مي هاي تفكيك تردد نيز نقش مهمي را ايفا گزيني طرح و مكان ها ها در تعيين مسير براي كشتي آبسنگ

جزاير و )1بنـد ،10مـادة ( 1958در كنوانسـيون .شـوند محسـوب مـي كشـور آندر واقع جزء قلمرو ،يك كشورجزاير اطرف

وجود آمده است و هطور طبيعي ب هقطعه زميني كه ب :گونه تعريف شده است اينجزيره ) 1بند ،121 ةماد( 1982كنوانسيون اختصـاص دريـاي فقـط در مـورد 1958در كنوانسـيون . بيرون از آب اسـت ،كرده و به هنگام مد اطراف آن را آب احاطه؛ امـا )2، بنـد 24 ةمـاد (شـود را نيز شـامل مـي نظارت ةمنطق ،آنتأثير ، ولي به ميان آمده صحبتي سرزميني براي جزاير

منطقـة نظارت، ةسرزميني، منطق مناطق دريايي شامل دريايكلية توانند براي جزاير ميتمام ،1982اساس كنوانسيون برهـايي كـه اما در همين كنوانسيون براي صخره). 2، بند 121 ةماد( قاره خط مبدأ داشته باشند انحصاري اقتصادي و فلات

فقـط از ،جزايـر گونه و آن اينكه اين وجود دارديك استثنا ،جمعيت يا حيات اقتصادي خودشان را داشته باشند قادر نيستندقـاره انحصاري اقتصادي و فلات ةو براي آن منطقهستند قابل استفاده ،نظارت ةلحاظ خط مبدأ درياي سرزميني و منطق

كشـورها ميـان جزاير يكي از منابع تنش دائمـي در ). 78-80: 1367چرچيل و لو، ( )3، بند 121ة ماد( توان قائل شد نميايراني، جزايـر مـابين ةگان اختلافات در مورد جزاير سه. وضوح مشاهده كرد توان در خليج فارس به مي و نمونة آن را است

دريـاي سـرزميني، (كردن منـاطق دريـايي در واقع محسوب. موارد است دست از اين... قطر و ابوظبي، قطر و عربستان وگيري منازعات در مـورد آنهاسـت؛ چـرا كـه باعث اهميت آنها و شكل ،براي جزاير) انحصاري اقتصادي ةقاره، منطق فلات

ادعـاي مالكيـت دو 1970سـال در مثال عـراق براي. كند مي پذير را امكان يدسترسي به قلمروها و منابع طبيعي بيشترو نظارت كاملي داشته باشدالقصر كانال امبر كند تا مي تصرف اين جزاير عراق را قادر. استداشته بوبيان و وربه را ةجزير

يازا سرزمين بـه ةمبادلبه كويت پيشنهاد عراق در مقاطع زماني مختلف، . سهم بيشتري از بستر خليج فارس را طلب كندامـا ،طور مستقيم مطرح كـرد هالعرب را ب آب شيرين با كويت از شط ةمبادلپيشنهاد و همچنين داديك يا هر دو جزيره را

جزايري كه از نظر اقتصـادي ،ديگرسوي از ). 154: 1383ركاوي، ها كمپ و( را رد كرده است ها اين پيشنهاد ةكويت هم توان در پشت خط مبدأ مستقيم قرار داد و خط مبدأ را بر مي اثبات رسيده است را اهميت آن در درازمدت براي كشوري به

و است كه از نظر اقتصادي بسيار مهمانجام داده است خارك ةايران چنين اقدامي را در مورد جزير. اساس آن ترسيم كرد اين اقدام ايران. رود مي شمار ي نفتي و مركز صادرات نفت كشور بهها نفتي، كانون لوله ةبر واقع شدن در يك منطق علاوه .شده استبرخي از كشورهاي خليج فارس و جهان مريكا و آاعتراض موجب


ها تنگه

تـر از شناختي است و عبارتست از يك معبر باريك طبيعي يا بخشي از آب كه دو قسمت بزرگ تنگه يك عامل مهم زمينبه اين است كه آبهاي تنگـه منوطها تعيين وضعيت حقوقي عبور از تنگه ،1958طبق قواعد . كند آبها را به هم متصل مي

ي خارجي از همـان ها كشتي ،بهاي آزاد باشداگر جزء آ. يا بخشي از درياي سرزميني محسوب شوند ،جزء درياي آزاد باشدولي اگر آبهاي تنگه در داخـل ، توانند داشته باشند مي ديگر از آبهاي آزاد ةآزادي كشتيراني برخوردار هستند كه در هر نقط

عبور نيز منـع تعليق اين . ضرر دارند هاي خارجي فقط حق عبور بي درياي سرزميني يك يا چند دولت ساحلي باشد، كشتي ةهـايي كـه مـورد اسـتفاد نظام عبور ترانزيت براي تنگه ،1982كنوانسيون ). 1958كنوانسيون 4، بند 16 مادة( شده است

ةانحصـاري اقتصـادي و بخـش ديگـر از دريـاي آزاد يـا منطق ـ ةالمللي، بين بخشي از درياي آزاد يا منطق كشتيراني بينبين كشورهاي قدرتمنـد دريـايي و ،در جريان اين كنوانسيون). 37 ةماد( گيرد را تصويب كرد مي انحصاري اقتصادي قرار

ساحل داشتند، اختلاف نظر شديدي بـروز كـرد؛ كشـورهاي سـاحلي ها دريايي با كشورهاي جهان سومي كه در تنگه غيرويـژه هعكس كشورهاي قدرتمند بها بودند، بر خواهان اختيارات بيشتري براي حفاظت از منافع ملي خود در ارتباط با تنگه

ضـرر عبور بي ةكه قاعدها بودند و معتقد بودند خواهان آزادي عمل و اختيارات نامحدود در عبور از تنگه ،آمريكا و شوروي ـ درنهايت بـا پا در. ها و شناورهاست هاي استراتژيك زيردريايي موريتأو مغاير با مساز بوده مشكل ةميـاني انگلسـتان و ارائعبـور ترانزيـت شـامل عبـور پيوسـته و سـريع از ). 239: 1357ممتاز، ( عبور ترانزيت تا حدي اختلافات تعديل شد ةنظري ـ بـين هـاي در قانون مربوط به عبور ترانزيت از تنگه. ي استالملل بينهاي تنگه عوامـل بـه بـا توجـه اسـتثناهايي ،يالملل

يي كـه ها تنگه. 2؛ نگاري وجود داشته باشد لحاظ خصوصيات آب اگر مسيري با سهولت مشابه به. 1: جغرافيايي وجود داردانحصـاري اقتصـادي ةمتعلق به دولت ساحلي قرار دارند و راهي نيز در درياي آزاد يـا منطق ـ جزيرة بين سرزمين اصلي و

انحصاري اقتصـادي را ةمنطق يي كه بخشي از درياي آزاد ياها تنگه .3 ؛1كورفوتنگة مانند ،ها وجود دارد براي عبور كشتي ،از سـوي ديگـر ). 171: 1367 چرچيـل و لـو، (تيـران ةتنگ ـ ماننـد ،كنـد به درياي سرزميني يك يا چند دولت متصل مي

اهميـت ... احتمـال تصـادف و چـون هاي تفكيك تردد و برآورد پارامترهايي ، در ايجاد طرحها هاي فيزيكي تنگه خصيصه ). 2008ميراكيس و كونتيناكيس، ( زيادي دارد

ها الجزاير مجمعموجـب ايجـاد قـوانيني بـراي ،اند تشكيل شدهشكل خاص كشورهايي چون فيليپين، ژاپن و اندونزي كه از جزاير زيادي

الجزايرهـا را جـزء قلمـرو مجمـع ،اي با دادن اعلاميه 1957ابتدا فيليپين و سپس اندونزي در دسامبر . الجزايرها شد مجمعالجزايـري، ژئومورفولـوژي و عوامـل جغرافيـايي وجود آمدن كشـورهاي مجمـع اساس به. حاكميت ملي خود اعلام كردند

هايي هستند كـه از آب الجزايرها در واقع قلل كوه مجمع. ها پيوستگي دارند از نظر ژئومورفولوژي كف اقيانوس. هاست قاره 1982كنوانسـيون 46 ةمـاد . پيوسـتگي جغرافيـايي دارنـد هادر زير آب ،الجزايري بنابراين كشورهاي مجمع، اند بيرون آمده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ1. Corfu


هايي از جزايـر اسـت كـه آبهـا و جمله بخشاز ،الجزاير گروهي از جزاير مجمع: كند مي تعريف بدين شرحالجزاير را مجمعمرتبط كند كه اين جزايـر، آبهـا و سـاير عوامـل طبيعـي يـك واحـد جغرافيـايي، ساير عوامل طبيعي را چنان به يكديگر

مشـكل ،قلمروهاي بدون پيوستگي و استمرار. اقتصادي و سياسي را تشكيل دهند و از لحاظ تاريخي نيز چنين تلقي شودالجزايري وجود داشت كه با توجه به وضـعيت بنابراين يك نياز براي كشورهاي مجمع). 1996آنكا، ( كنند مي فاصله ايجادژنو نتوانستند در مـورد 1958لاهه و 1930هاي كنفرانس. به منافع خود در مورد قلمروهاي دريايي دست يابندجغرافيايي

ايـن دربـارة يادداشـت جـالبي 1958كنفـرانس كـه در حالي. الجزايرها به توافق برسند مقررات ويژه و جامعي براي مجمعرا ،شـود مـي الجزاير ساحلي خوانـده اصطلاح مجمع بهالجزايرها را كه يكي از انواع مجمع ةموضوع پيش رو داشت و مسئل

). 4 ةماد( حل كرد

تلاش ناموفقي كردند كـه ،خصوص اندونزي، فيليپين، دانمارك و يوگسلاوي هب ها برخي دولت 1958در كنوانسيون الجزاير ميـان اقيانوسـي طور قياسي بر مجمع هب ،شود الجزاير ساحلي مي قواعد خطوط مبدأ مستقيم را كه مربوط به مجمع

كشـورهاي بـزرگ دريـايي ،1958الجزايرهـا در كنفـرانس اي براي مجمع مخالفان اصلي اتخاذ نظام ويژه. تسري بخشندهايي از درياي آزاد و درياي سرزميني به آبهـاي داخلـي آنها هراس داشتند كه چنين نظامي منجر به تبديل قسمت. بودند

از كشـورهاي زيـادي تعـداد 1958بعـد از سـال . ناوگان تجاري و نظامي آنها سلب شـود نتيجه حق كشتيراني شود و درايجـاد دري هند و آرام به استقلال رسيدند و اين امر باعث افزايش فشـار ها الجزايري در درياي كارائيب و اقيانوس مجمع

نهايـت در بخـش چهـارم در. مين منافع اين كشورها شـد أمنظور ت الجزايرهاي ميان اقيانوسي به اي براي مجمع نظام ويژه ،ي استراليا و نيوزيلند و نيـز ها الجزاير خط مبدأ مجمع 4شكل . ، نظام خاصي براي اين كشورها درج شد1982كنوانسيون

.دهد مي مناطق انحصاري اقتصادي ترسيم شده بر اساس اين خطوط را نشان

نيوزلندمرزهاي دريايي استراليا و . 4شكل

7: 2008، اسكفيلد: منبع

1393

ترين ته آب در اصـلي كـه از حـوي

ــــــ1. http

، تابستان2مارة

پيشرفت از ن نقاطنسبت زمين بهنباشـد؛ جزايـر ا كشـيده نشـود

خطوط نبايد به نح

1رينسيپ

ــــــــــــــــp://www.law.fsu

، شم46ني، دورة

تواند دورترين ين :بر اين مواردط

مايـل ن 100 از ك ري به نحـويم شوند و اين خ

ير سائوتومه و پر

ـــــــــــــــu.edu/library/co

ي جغرافياي انسا

مي الجزايري جمعمشروطالبته . كند

طوط مبدأ بيشالجزاير بدأ مجمع

ي جزري ترسيم

تقيم مجمع الجزاي

ـــــــــــــــollection/limitsi

هايپژوهش

كند كه كشور مجبه هم متصل كن

نباشد؛ طول خط 9باشند؛ خطوط مب

يها د از برآمدگي

خط مبدأ مست .5

ـــــــــــــــinseas/maps/ls9

ك مقرر مي 1982ط مبدأ مستقيم ب9متر از يك به

الجزايري ب جمع اين خطوط نبايد

كلش

ــــــــــــــــ98small.html

2از كنوانسيون ستفاده از خطوطيك به يك و كمل خطوط مبدأ مج

د؛ير به دور باشسرزمينييـاي آزاد جـدا كنـد

). 1982ن ــانوني قـــدأ مبـــشتر عامل

، دهـد مي دارد كـهــاتي و يبجزايرهـا

ــه حالي كيي ماننــدلاحيت راجزايرهـا 5شـكل

الجزاير معو آبهـاي

كــه در راخص شده

ــــــــــــــــ

47 ةمادد يكم ها را با اس صخره

خطوط بيشتر از يجزاير بايد داخل

الجزاي كلي مجمعشود كه درياي سيگـري را از دري

انحصـاري ج ةــيون 47 كنوانس

ــاي ع روش هـــط م ــيدن خـــجزايري كه بيشم را مد نظر قرارضمني بر ايـن

ــد كري هايي ماننمجمع الج ة حيط

ــتند، در ي هسمثــال كشــورهايي فيجي اين صلا

الج ه جزء مجمـع ش). 1996آنكـا،

دأ مستقيم مجمه و پرينسـيپ ور الجزايــري آن

رنگ آبي مشخ .دهد مي شان

ـــــــــــــــ

352

بندجزاير وداخل خالج مجمع

شكل كلترسيم شدولت ديةيا منطق

ــاد( 7 ةمــعدر واقـ

ــ كشـــالج مجمعجغرافيا

دلالت ضــوره كشتوالو از

ــتثني مسم بــراي

باهاما ودارند كه

. (باشندخط مبدسائوتومها مجمــعبانقشه نش ،است

ـــــــ


منابع طبيعياند؛ چرا كـه اكثـر كشـورهاي ي دريايي داشتهها نقش مهمي در تدوين قوانين درياها و تعيين قلمرو ، هموارهمنابع طبيعي

هـاي بسياري از دولـت . هستنداقتصادي خود ةتوسعبراي دريايي، ةزند جهان درصدد دستيابي بيشتر به منابع زنده و غيربر معادني كه در كف علاوه. منابع ماهيگيري و معدني دور از ساحل هستندساحلي خواستار گسترش ميزان كنترل خود بر

چند ميليون تن سديم و كلر در هر كيلومتر مكعـب . مواد معدني خام است ةكنند مينأدرياها وجود دارد، آب دريا نيز خود توجـود ها موادي مانند ازت، آلومينيوم، قلع، اورانيوم و حتي طلا، در آب دريا ي ازكمتر مقدار منگنز و برم و. آب وجود دارد

). 210 -211: 1378كلتـات، ( معـادن شـوند سبب ايجاد توانند مي )...تبخير، تمركز يافتن و( شدن دارد كه در صورت غنيدر اينجـا . اند اي داشته كننده كرده و در روند تدوين حقوق درياها نقش تعييناين منابع فشارهاي اقتصادي و سياسي ايجاد

.شود ، پرداخته مياند وجود آمده هبه قلمروهاي دريايي كه در اثر اهميت اين منابع ب

قاره فلات) الفقاره جزئي از خشكي است كـه اين بوده كه فلات ،گيري اين قلمرو دريايي، جغرافيايي و ژئوموفولوژيكي دليل شكل اصولاً

). 6شكل ( ها در زير آب است طبيعي قلمرو سرزميني دولت ةدر زير آب قرار دارد و ادام

1فلات قاره .6شكل

متوسـط حـدود اي در ژرفاي كم زير آب با پهنـاي ي روي زمين توسط حاشيهها شناسي، تمام خشكي از لحاظ زمينشود تا جايي كه شـيب يكبـاره زيـاد شـده و تدريج زياد مي كيلومتر احاطه شده كه شيب اين حاشيه در ابتدا كم و به 160قاره يا شود كه به آن فلات مي متر ظاهر 200در ژرفاي اغلب ،خارجي اين سكو ةلب. پيوندد صورت سكو به كف دريا مي به

ولـي ،عمق دريا در اين منطقه در تمام نقاط يكسـان نيسـت ). 195: 1371حيدر، مير( گويند دشتاب ميسكوي ساحلي يا قاره نيز به توپوگرافي سواحل مجاور بستگي پهناي فلات. شود متري ديده مي 90-100بيشتر موارد تغيير جهت از اعماق

اسـت و در سـواحل بلنـد و ) مانند اروپاي غربي(پهناي آن خيلي زياد ،باشداي هدر مناطقي كه سواحل پست و جلگ. دارد ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ1. www.continentalshelf.org/_documents/1Brekke.ppt


قـاره فلات ةدر سواحل جزاير آتشفشاني جديد ناحي. اي بيش نيست باريكه ،سواحل غربي آمريكاي جنوبيمانند كوهستاني هاي واگرا قـرار دارنـد قاره ةكه روي حاشي يكشورهاي ةقار واقع فلاتدر). 28-29: 1381جداري عيوضي، ( شود ديده نمي

؛ )آمريكاي شـمالي و آسـيا (اند گرفتهي همگرا قرار ها قارهكنارة تر از آنهايي هستند كه در وسيع) اروپا و آمريكاي شمالي( ـ تر از نواحي تراكمي بوده و بنابراين ساختمان زمين قاره در نواحي كششي عريض يعني فلات جـايي هشناسي آنهـا بـه جاب

).71: 1381هيتر، ( صفحه مربوط استدرصـد از ارزش معـدن بسـتر درياهـا را تشـكيل 90قاره ذخاير نفت و گاز است كـه بـيش از ترين منابع فلات مهم

هـا و صـدف قاره از لحاظ شـيلات و انـواع موجـودات سـاكن در ايـن منطقـه مثـل بر منابع معدني، فلات علاوه. دهد ميقاره به وجود چنين منابع متنوع و غني باعث شده است كه وضعيت حقوقي فلات. براي دول ساحلي مهم است ها خرچنگ

ايـالات . كـرد ابـراز 1944در سـال آرژانتـين را قاره نخستين ادعا براي حق صلاحيت بر فلات. مهمي تبديل شود ةمسئلرا صادر كرد كه حق حاكميت 2667 ةترومن بياني. ري اسها ، و يك سال بعدكرد متحده به سرعت از اين حركت پيروي

كيـد بـر ارزش ذخـاير أترومن ضمن ت). 214: 1389بلاكسل، (كرد ميقاره را ادعا زيرين فلات ةبر تمامي كف دريا و طبقآبهاي ساحلي خـود را تـا ةقار سواحل آمريكا، حق تملك بر منابع طبيعي بستر و زير بستر و آبزيان فلات نفتي زير دريا در

صـلاحيت و كنتـرل بـر منـابع آبهـاي ادعـاي برخي كشورها ،دنبال اين امر به. متر براي كشورش اعلام كرد 200عمق قـاره به همين دليل بحث فـلات . ديگر مدعي حاكميت بر آن شدندو برخي را داشتند مايل از ساحل 200سواحل خود تا

. كننده به يك توافق در اين زمينـه رسـيدند ي شركتها ژنو بود كه دولت 1958يكي از موضوعات مورد توجه در اجلاس ،زيـر آب در مجـاورت سـاحل بستر و زير بستر مناطق «: كند مي گونه تعريف قاره را اين فلات 1958اول كنوانسيون ةماد

ةبرداري از منابع منطق ز آن تا جايي كه عمق آبهاي مجاور بهرهامتري و فراتر 200ولي خارج از درياي سرزميني تا عمق نگراني اصـلي ايـن . افزون مورد توجه قرار گرفتطور روز همنابع بستر درياها ب 1958بعد از كنفرانس . »فوق را مقدور كند

ادعـاي خـود را ةبه پيشرفت سريع دانش فني، دامن ـ برداري بودن، دول ساحلي با اتكا توسل به معيار قابل بهره بود كه باكه دانش فني توانست به نفع كشورهايي باشد اين مي. ها گسترش دهند به تمامي كف اقيانوس ،قاره بر تمامي فلات علاوه

قـاره دولـت فـلات «: كند مقرر مي 1982كنوانسيون دليل به همين . ها را داشتند برداري از اعماق اقيانوس لازم براي بهرهطبيعي قلمـرو زمينـي ةدر امتداد دامن از بستر و زير بستر مناطق زير آب در ماوراي درياي سرزميني ساحلي متشكل است

مايـل دريـايي از خطـوط 200بيروني تا اين مسافت نباشد تا مسـافت ةكه لب در مواردي، قاره ةبيروني حاشي ةكشور تا لبهمچنين در اين قانون مقرر ). 1982كنوانسيون 76) 1(مادة ( شود مبدأ كه براي تعيين عرض درياي سرزميني استفاده مي

مايـل 100از اينكـه يا ،ني بيشتر باشدمايل دريايي از خط مبدأ درياي سرزمي 350الذكر يا نبايد از شده است كه مرز فوققاره تحت صلاحيت ةبدين ترتيب تمامي حاشي). 1982كنوانسيون 76 )5( ةماد( متري بيشتر نشود 2500دريايي از عمق

منـابع معـدني و سـاير يعني؛ گيرد ميبرقاره را در دولت ساحلي تمامي منابع طبيعي فلات ةحقوق حاكم. گيرد مي ملي قرارقابل ةها، يعني جانداراني كه در مرحل حركت يبطبقة جاندار بستر و زير بستر دريا و همچنين موجودات جاندار از منابع غير

ة مـاد ( نيستندم جسمي با بستر يا زير بستر قادر به حركت ئدر تماس دايا ،اند حركت يا زير بستر دريا بي برداري در رو بهره ).1982- 77) 4(مادة و 1958 -2) 4(


دهد كه چگونـه ايـن شرق آسيا نشان مي ةهايي از منطق مثال. قاره فراوان است ادعاهاي روي هم افتاده براي فلاتاپـن در مـورد مثـال كشـورهاي چـين و ژ بـراي .شـود را شامل مي) جغرافيايي( هاي قانوني و هم علمي مباحث هم جنبه

دليل اختلاف چين و ژاپن است كه باعث شده ،منابع نفتي موجود در منطقه. ادعا دارند 1خارج از جزاير ديايودائو ةقار فلات ـ كـارگيري نيـروي نظـامي عليـه هدو كشور نتوانند در مورد تحديد حدود مناطق آبي خود به توافق برسند و گاه تـا مـرز ب

چين اساس ادعاي خود را بر امتداد طبيعي قلمرو زميني خود قرار داده و استدلال ). 1388كاشاني، ( روند مي يكديگر پيش 200 ةاما ژاپن ادعاي خود را بـر اسـاس محـدود ،اند گرفته أكه از چين منش قاره از رسوباتي تشكيل شده كند كه فلات مي

مقـدار شناسـان دريـايي زمـين و چرخـد مي كه اين بحث حول تفاسير قانونيدر شرايطي . قاره قرار داده است مايلي فلات ). 2008چيونگ، ( كند مي نقش مهمي بازيعلوم طبيعي كنند، از چين و ژاپن را تعيين ميشده أرسوبات منش

انحصاري اقتصادي ةمنطق )ب ةافزون كشورها به گسترش محـدود تاريخي آن را بايد در تمايل روز ة، مفهوم جديدي است كه ريش)7شكل ( اين منطقه

وسيعي از دريا و دستيابي بـه منـاطق مـاهيگيري، بخش منظور كنترل منابع دريايي در به ،صلاحيت دولت ساحلي در دريا . در كنوانسيون سوم حقوق درياها يافتتوان ميتر اين ايده را دقيق ةولي ريش. وجو كرد جست 1945بعد از سال

2انحصاري اقتصادي ةمنطق .7شكل

اقتصادي و كسب كنترل بيشتر بـر ةهاي در حال توسعه براي دستيابي به توسع اي از خواست دولت اين منطقه جلوهآنهـا توسـط عمـدة كه در بسياري از موارد قسمت است خصوص از لحاظ منابع ماهيگيري هب ،منابع اقتصادي سواحل آنها

در اين منطقه ةدربار 1982مقررات اصلي كنوانسيون .گيرد برداري قرار مي يافته مورد بهره هاي توسعه ناوگان دوربرد دولتباعث شده است كه حدود ،انحصاري اقتصادي ةمايلي براي منطق 200 ةبرقراري محدود. استدرج شده بخش پنجم آن

دولت سـاحلي در ايـن منطقـه داراي حقـوق . انحصاري اقتصادي درآيدمنطقة صورت درصد از كل مساحت درياها به 36كشـي هاي ثالث داراي آزادي كشتيراني، كابل است و دولت ههاي مربوط صلاحيتانحصاري در مورد منابع طبيعي و ساير

حد خارجي درياي سرزميني است و حد خارجي آن نبايد بيش ،انحصاري اقتصادي ةحد داخلي منطق. گذاري هستند و لوله ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ1. Diaoyudao 2. http://www.linz.govt.nz/hydro/nautical-info/maritim boundaries/definitions


درصد 90بيش از ةاين منطقه دربرگيرند). 1982كنوانسيون 57 ةماد( مايل دريايي با خط مبدأ فاصله داشته باشد 200از

درصد 10نفت در زير درياهاي جهان و حدود ةدرصد از ذخاير شناخته شد 87برداري تجاري شيلات و از ذخاير قابل بهرهانگيـزة ي منبعـث از ادعـاي شـيل . مايل را مطرح كرد، شيلي بـود 200مسافت اولين دولتي كه .هاي منگنز است از كلوخه

50 ةصنعت متكي بـر شـكار نهنـگ خواسـتار محـدود . حفاظت از عمليات شكار نهنگ در نزديكي سواحل آن كشور بودطـور همان. شودلحاظ احتياطي براي آن ةحاشي منزلة بهتري گسترده ةشد كه محدود مي ولي توصيه ،مايلي براي خود بود

مايلي سواحل پرو و 200مايل توسط شيلي، عبور جريان آب سرد همبولت از حدود 200گفته شد، علت اصلي انتخاب كه ).245-260: 1367چرچيل و لو، ( شيلي بوده است

بعضي كشورها صلاحيت قضايي خود را بـر . برند انحصاري اقتصادي بهره نمي ةكشورها به يك اندازه از منطق ةهمحـدود ميكرونزي دريايي ةحوز ،براي مثال. برابر وسعت خاكشان است 100تا 20كنند كه بين اي از دريا اعمال مي حوزه

: 1389ميرحيـدر، ؛1365ميرحيـدر، ( رسـد مي آن به سه ميليون دلار ةكه درآمد تخميني سالان استميليون مايل مربع 2گيري منازعات در بين كشورها شده است كه دليل اصلي آنها منـابع بسـتر و زيـر بسـتر نيز باعث شكلاين منطقه ). 146شـديدترين برخوردهـا زمـاني رخ داد كـه . توان به اختلافات مراكش و اسپانيا اشـاره كـرد مي ،جمله اين منازعاتاز. است

در مـوارد عديـده . مايل دريايي افـزايش داد 70مايل به 12از 1973انحصاري ماهيگيري خود را در سال ةمراكش منطق ). 152: 1374درايسدل و بليك، ( روي داده استدست بين ايتاليا و تونس نيز حوادثي از اين

ميراث مشترك بشريت ةمنطق )ج .كـرد در مجمع عمومي سازمان ملل مطـرح اين مسئله را براي نخستين بار ،آرويد پاردو، سفير مالت دكتر 1967سال در

بـراي . حفظ منابع معدني بستر دريا بـود ،تمايل به تضمين غير نظامي بودن بستر دريا و از سوي ديگر ،هدف از اين طرحتـر و بـزرگ ةجاي خود را به كميت 1968كه در سال تشكيل شددولت براي پيگيري مسئله 25از اي هويژ ةاين كار كميت

از همان آغـاز . صلاحيت ملي دادمحدودة در ماوراي ها صلح آميز از بستر دريا و كف اقيانوس ةاستفاد ةدائمي به نام كميتخواسـتار پيشـرفت كـار كميتـه در راسـتاي ،كمونيسـتي چه داري و صنعتي چه سرمايه ةي پيشرفتها روشن بود كه دولت

قواعـد مـورد ةبرخورد محتاطانه با اين مسـئله و تهي ـ خواهان اول ةدول دست. مخالف نظرات دول در حال توسعه هستندسرعت عمل در حصول قواعد مـورد قبـول تقاضاي تنها نه ،دوم ةدست. برداري از بستر دريا بودند قبول عمومي براي بهره

در خـلال . بودنـد برداري از بسـتر دريـا المللي براي تنظيم امور بهره سيس سازمان بينأتخواستار بلكه را داشتند، عموميبسـتر ةاول كنوانسيون سوم حقـوق درياهـا كـه مسـئل ةدر كميت ،به بعد 1973بستر درياها و نيز از سال ةمذاكرات كميت

خواستار ايجـاد 77گروه . آشكار بود يافته كاملاً عقايد دول در حال توسعه و دول توسعه اختلاف ،كرد درياها را بررسي ميجوازهـاي صـادره از كاري اين نقاط طبـق كاري در بستر درياها و كنترل معدن المللي بستر درياها با اختيار معدن مقام بين

الامتياز باشد و درآمد حاصله از آنهـا همـراه بـا سـودهاي مستلزم پرداخت حق ،ديگران بود و اينكه چنين جوازهاييسوي هاي پيشـرفته دولت ،عكسبر. تقسيم شود ،ميراث مشترك بشريت منزلة بهبين همه كشورها ،بستر درياها الملل بينمقام

مزبور شامل ةمنطق. دنعهده بگيرهاي دول پيشرفته را بر برداري شركت كردند كه اختيارات اندك در امور بهره پيشنهاد مي


ي الملل بينمقام ةتنها اجاز. شود و نيز منابع آنها جزء ميراث مشترك بشريت هستند درصد تمامي بستر درياها مي 60حدود ممكـن كـه را هاي منطقه فعاليت تمام). 1982كنوانسيون 137و 136مواد ( رياها در اين زمينه موجد حقوق استبستر دكه باشدكارگزاران تجاري صورت بگيرد، بايد به نحوي دست بهيا انجام دهدي از طريق بازوي اجرايي الملل بينمقام است

ةمـاد ( اند دست نياورده كه هنوز استقلال به ييها با توجه خاص به منافع دول در حال توسعه و ملترا منافع بشريت دركل خلاف آزادي در دولت آمريكا اين بخش از مواد عهدنامه را بـر ). 306-311: 1367چرچيل و لو، ( در نظر گرفته شود) 140

هاي بزرگ آمريكا بدون كسـب هـيچ امتيـازي مجبـور بـه از شركت ،دانسته و معتقد است كه با اجراي آنگذاري سرمايهحيـدر، مير ؛1365 ،ميرحيدر( و تصويب عهدنامه خودداري كرد در نتيجه از امضا. شدخود خواهند بالقوة دست دادن منافع

گونـه قيـد و ترين اقتصاد صنعتي جهان، هنـوز آمـادگي پـذيرش هـيچ بزرگدر مقام واقع ايالات متحده در). 143: 1389 ). 223: 1389بلاكسل، (كند مي لذا در مجموع از امضاي كنوانسيون خودداري ،شرطي را ندارد

كارتوگرافي رود، شـمار مـي بـه اطلاعات جغرافيـايي دادن نمايشبراي ترين وسيله عالي ،است ترين ابزار شناخت در جغرافيا نقشه مهم

و در برخي موارد ابـزاري كند را بازنمايي مي تسلط انسان بر محيط پيرامون خود است كهشناسي ابزاري در خدمت محيطتنگـاتنگي بـا رابطـة نقشـه ). 295 -299: 1389نيـا، ميرحيدر و حميدي( ها بوده است در اختيار قدرت سياسي و حاكميت

هـاي محلـي، ملـي، مرز در زندگي اجتماعي انسان مطرح اسـت و در مقيـاس ا نامدر واقع آنچه ب. تحديد و مرزبندي داردآوردن بـه نقشـه در . بيشتر روي نقشه قابل فهم و درك است تا روي زمـين و واقعيـت ،يابد اي و جهاني تجلي مي منطقه

،درياهـا 1982مخصوصـاً كنوانسـيون . الملل درياها برخـوردار اسـت قلمروهاي دريايي نيز از اهميت بالايي در حقوق بينهاي مختلفي هاي ديپلماتيكي مدرني براي مسائل مربوط به نقشه درآوردن مرزهاي دريايي بود كه به شكل شامل فعاليت

مقياسـي هاي بزرگ كه خطوط مبدأ عادي از حد جزر در كنار ساحل بايد روي نقشهكند تعيين مي 5مادة . ظاهر شده است ةمربوط به منطق 75مادة 47و 16و 6 ةهمچنين ماد. شود كه توسط دولت ساحلي به رسميت شناخته مينشان داده شود

بـه نقشـه درآوردن ايـن منـاطق اشـاره دارد ةقاره، به مسـئل مربوط به حدود بيروني فلات 85 ةانحصاري اقتصادي و ماد ). 1996روزينه، (

و براي نشان دادن منازعات بر سر سرزمين، مرزها، تابعين، منابع كهها ابزارهاي ژئوپليتيكي قدرتمندي هستند نقشهدر مـورد قطـب شـمال از ايـن ويژگـي نقشـه ). 2006كالكاسيا، ( گيرند مورد استفاده قرار مي ،دفاع از ادعاهاي سرزميني

تا با استفاده از كارتوگرافي به اهداف خود كه كنند تلاش ميقطب شمال ةاز كشورهاي حاشييك هر . استفاده شده استكارتوگرافي در سطح كلي، . سازي فضاست چرا كه كارتوگرافي از لوازم واقع ؛تسلط بر فضا و قلمروسازي است، دست يابند

يـك فنـاوري دانـش تري، كارتوگرافي در سطح ويژه .كند ادراك فضا و ايجاد قلمرو ايفا مي ةاي در شيو كننده نقش تعديلبا تغيير فقط .آن دارد ةبه قلمرو و استفاده از آن براي كنترل و ادار دهي كه نقش ابزاري براي كشور در شكل است فضايي

. توانند به خطوط ثابت تبديل شوند مي خشكي، مرزهايو ييدريا يهاي كارتوگرافي و محاسبه است كه مرزها در تواناييي علمـي بـراي هـا شده كـه داده كارتوپليتيك جايگزين هاي مرزي با به اين ترتيب، ژئوپليتيك سنتي در ارتباط با فعاليت


تـر نسـبت بـه اصـطلاح قـاطع اي هكارتوپليتيك شيودر قطب شمال . كند مي دعاهاي حاكم توليدا مشروعيت سرزميني يا

استراندسـبيرگ، ( گفتمان ژئوپليتيك سنتي و عملي، در حقوق فضايي در حال تقسيم بين كشـورهاي ايـن منطقـه اسـت 2010 :12-19 .(

گيري نتيجهكـه بـر اسـاس اصـول و قواعـد حـاكم بـر روابـط هستند واقع تداوم قلمروهاي خشكي در زير آب در ،قلمروهاي دريايي

ماهيـت . متفـاوت اسـت سـازي در خشـكي قلمرو فرآيندبا سازي در درياها قلمرو. گيرند مي در محيط دريا شكل الملل بين ،دريـا و اعتقـاد بـه اصـل آزادي در دريـا الملـل بـين بندي به قواعد حقوق سيال آب، وجود عوامل و عناصر دريايي و پاي

، الملـل بـين الملـل درياهـا، جغرافيـا، حقـوق از زمان آغاز تدوين حقوق بين. اند ثير قرار دادهأسازي در دريا را تحت تقلمروبـه نقـش عوامـل ايـن نوشـتار . اند نقش بسيار مهمي در تدوين قوانين و حقوق درياها داشته ،ديپلماسي، فناوري و قدرت

. آيـد مـي وجـود ي دريـايي بـه هـا بر سـر قلمـرو ها كه ميان كشور پرداخت جغرافيايي در تدوين قوانين دريايي و منازعاتينقـش ،جغرافياي طبيعيويژه بهعوامل جغرافيايي ،كنون از ابتداي شروع مباحث حقوقي درياها تا گفته شدگونه كه همان

. جغرافيا بستر تمامي اين قوانين بوده اسـت تر دقيقبيان به . مهمي در تدوين قوانين و منازعات ميان كشورها داشته استگستري، تحديد حدود و مرزبندي در درياها بر اساس عوامل جغرافيايي صورت گرفته سازي، قلمروفضا ةبنيان و پايواقع در

كه وضعيت حقـوقي ( موقعيت جغرافيايي :درياها عبارتند از الملل بينگذار در حقوق ثيرأترين عوامل جغرافيايي ت مهم. است، )گيـرد مـي ي جزري بر مبناي آن شـكل ها كه خطوط مبدأ، تعريف جزاير و برآمدگي( ، جزرو مد)كند مي كشورها را تعيين

قـاره و كـه در تعريـف فـلات (، عمق آب )كند مي كه نوع خط مبدأ را تعيين(ي ساحلي ها شكل سواحل و وضع ناهمواريمـايلي جهـت منطقـه 200كـه در تعيـين عـرض (ي دريـايي ها ، جريان)ي تردد داراي اهميت استها گزيني طرح مكان

بسته بودن ، بسته يا نيمه)دارندي تفكيك تردد نقش مهمي ها انحصاري اقتصادي، توليد انرژي از آن در اين منطقه و طرحو منـابع هـا الجزاير ، مجمعها ، تنگهاه ي جزري، جزاير، آبسنگها ، برآمدگي)كه هر كدام حقوق خاص خود را دارند( درياهاامـروزه نيـز عامـل ). ميراث مشترك بشريت نقش اساسـي داشـته اسـت منطقة كه در ايجاد قلمروهاي دريايي و ( طبيعيكه يكي كند مي ي ميان كشورها در مورد قلمروهاي دريايي و ادعاهاي حقوقي آنها بازيها نقش اساسي در بحث ،جغرافيااز سوي ديگر با توجه به اين مسئله . ي آن استها شدن يخ قطب شمال، در پي نازك يي در موردادعاها ،ترين آنها از جالب

مين امنيت را در قلمروهاي دريايي از طريق گسترش و أو اين ت هستندمين امنيت خود أدنبال ت كشورها به ةكه امروزه همهـاي جغرافيـايي كشـورها در كنـار كننـد؛ ويژگـي خصوص درياي سرزميني دنبال مـي قلمروهاي دريايي خود، بهتحكيم

،متنـاقض و دوگانـه از قـوانين درياهـا گاه در تفسيرهاي متفاوت و شده در مورد درياها ابهامات موجود در قوانين تصويب و ترسيم خطوط مبدأ مستقيم مشـاهده كـرد نحوة توان در مورد مي ي دوگانه راها تفسير ايناغلب دارد كه اي نقش عمده

كـه درسـال اسـت مريكا و برخي كشورهاي ديگر به قوانين دريايي ايـران آ هاي اعتراض ،ي آنها يكي از بارزترين نمونه .تصويب شد 1372


منابع1. Aghai Diba, B., 2006, Artificial Islands in the Persian Gulf and the International Law of the

Sea. http://internationallaw.blogfa.com/post-349.aspx.

2. Anckae, D., 1996, Non Contiguity and Political Architecture: The Parliaments of Small Island State, Political Geography, Vol. 15, No. 8, PP. 697-713.

3. Binns, A., Rajabifard, A., Collier, P. & Williamson, L., 2003, Developing the Concept of a Marine Cadastre: an Australian Case Study, Department of Geomatics, the University of Melbourne. https://minerva-access.unimelb.edu.au/handle/11343/33960.

4. Blacksel, M., 2010, Political Geography, Translated by Mohammad Reza Hafeznia et al., Entekhab Publications, Tehran. (in Persian)

5. Cheong, S. M., 2008, A New Direction in Coastal Management, Marine Policy, Vol. 32, No. 6, PP. 1090-1093.

6. Chorley, R. J., Schumm, S. A., Sugden, D. E., 2000, Geomorphology, Amplitude, Aqueduct, Coastal, and Wind Processes), Vol. 3, Samt Publications, Tehran. (in Persian)

7. Churchill, R., Lowe, A., 1988, The Law of the Sea, Translated by Brahman Aghayee, First Edition, Political and International Studies Office, Tehran. (in Persian)

8. Culcasia, K., 2006, Cartographically Constructing Kurdistan within Geopolitical and Orientalist Discourses, Political Geography, Vol. 25, No. 6, PP. 680-706.

9. De Vivero, J.L.S., Rodri, J.C., Mateos, G., 2004, New Factor in Ocean Governance. From Economic to Security-based Boundaries, Marine Policy, Vol. 28, No. 2, PP. 185-188.

10. Dodds, K., 2010, Flag Planting and Finger Pointing: The Law of the Sea, the Arctic and the Political Geography of the outer Continental Shelf, Political Geography, Vol. 29, No. 2, PP. 63-67.

11. Drysdale, A., Blake, G.H., 1995, The Middle East and North Africa: A Political Geography, Ministry of Foreign Affairs Publications, Tehran. (in Persian)

12. Hafeznia, M.R., Kaviani-Rad, M., 2004, New Horrizons in Political Geography, Samt Publications, Tehran. (in Persian)

13. Hassaninia, A., Basitnejad, J., 2008, Evaluation of Adjusting the Tide of River Bahmanshir, Vol.1, No. 2, PP. 23-29. (in Persian)

14. Heeter, D. C., Plate Tectonics, Translated by Abolghasem Maleki, Mehr-e-Taban, Art and Culture Institute.

15. Jedari Eivazi, J., 2002, Geography of the Sea, Payam-e-Noor Publications, Tehran. (in Persian)

16. Kashani, J., 2009, International Law Commission of the United Nations and Common Natural Sources, Journal of Legal Research, Vol. 8, No. 16, PP. 225-252. (in Persian)

17. Kaviani, M. R., Alijani, B., 1992, Basics of Meteorology, Samt Publications, Tehran. (in Persian)

18. Keltat, D., 2002, Physical Geography of the Sea and the Coast, Translated by Mohammad Reza Servati, Samt Publications, Tehran. (in Persian)

19. Kemp, G., Harkavy, R. E., 2004, Strategic Geography and the Changing Middle East, Translated by Mahdi Hosseini Matin, Vol. 1, Institute for strategic Studies, Tehran. (in Persian)

20. Mahmoudi, F., 2001, Dynamic Geomorphology, Payam-e-Noor, Tehran. (in Persian)

21. Malki, A., 2004, Exclusive and Competitive Benefits of Waterways, Payam-e-Darya, Vol. 12, No. 127, PP. 62-64. (in Persian)

22. Mayarakis, D. & Kontinakis, N., 2008, A Queueing Model of Maritime Traffic in Bosporus Straits, Simulation Modelling Practice and Theory, Vol. 16, No. 3, PP. 315-328.


23. Mirheydar, D, 2005, The Study of the Concept of Territoriality and the Evolution of it with

Regard to Political Geography, Iranian Geopolitics Quarterly, Vol. 1, No. 1, PP. 5-17. (in Persian)

24. Mirheydar, D., 2005, Basics of Political Geography, Samt Publications, Tehran. (in Persian)

25. Mirheydar, D., 2006, Political Geography of the Sea, Geographical Research Quarterly, Vol. 1, No.3, PP. 57-76. (in Persian)

26. Mirheydar, D., Hamidinia, H., 2010, Autopsy of the Political Map and the Role of it in Application of Power and implication of Policy, Journal of Faculty of Law and Political Geography, Vol. 40, No. 1, PP. 295-313. (in Persian)

27. Mirheydar, D., Rasti, O., Amiri, A., Eltiaminia, R. A., Soltani, N., 2007, The Process of Territory Creation in Coastal Countries of the Bed of The Persian Gulf, Geopolitics Quarterly, Vol. 3, No. 1, PP. 1-21. (in Persian)

28. Mirheydar, D.,1988, Political Geography of Commutation Segregation Plans for the Persian Gulf in The Persian Gulf and The Strait of Hormuz, Journal of Foreign Policy, Vol. 4, No. 8, PP. 571-51. (in Persian)

29. Momtaz, J., 1978, The New System of the Seas and the Oceans, Journal of International Relations, Vol. 4, No. 11-12, PP. 25-40. (in Persian)

30. Momtaz, J., Ranjbarian, A., 1996, Double Interpretation of Convention on the Law of the Sea: The Law of Sea Zones of Iran and the Objection of the United States, Journal of Faculty of Law and Political Science, Vol. 35, No. 35, PP. 89-113. (in Persian)

31. Pournoori, M., Habibi, M., 2006, International Law of the Sea, Convention on the Law of the Sea (Enacted in 1982), Second Printing, Mahd-e-Hoghough Publications, Tehran. (in Persian)

32. Prescott, V., 1996, Contribution of the United Nation to Solving Boundary and Territorial Disputes, 1945-1995, Political Geography, Vol. 15, No. 3-4, PP. 287-318.

33. Rosenne, S., 1996, Geography in International Maritime Boundary- Making, Political Geography, Vol.15, No. 3-4, PP. 319-334.

34. Schofield, C., 2008, Australia’s Final Frontiers? Developments in the Delimitation of Australia International Maritime Boundaries, Maritime Studies; Sea Power Center- Australia Maritime Studies, No. 158, PP. 2-21. Availability at: http://search.informit.com.au/documentSummary;dn= 055780836970082;res=IELBUS> ISSN: 0726-6472. [cited 13 Aug 14].

35. Strandsbjerg, J., 2010, Cartography and Geopolitics in the Arctic Region, DIIS Working Paper, Danish Institute for International Studies. http://www.diis.dk/sw100084.asp.

6- Dorre Mirheydar...1393 نﺎﺘﺴﺑﺎﺗ ،2 ةرﺎﻤﺷ ،46 ةرود ،ﻲﻧﺎﺴﻧا...

Documents

Transcript of 6- Dorre Mirheydar...1393 نﺎﺘﺴﺑﺎﺗ ،2 ةرﺎﻤﺷ ،46 ةرود ،ﻲﻧﺎﺴﻧا...