Eine Reise durch das Großherzogtum Hessen im Frühling...

22

Transcript of Eine Reise durch das Großherzogtum Hessen im Frühling...

Page 1: Eine Reise durch das Großherzogtum Hessen im Frühling 1760geb.uni-giessen.de/geb/volltexte/2017/13273/pdf/MOHG_16_1908_S1_22.pdf · gcfragt. 29ir Ir~gicrtcn critf Sem Qcil int %iimifcficit
Page 2: Eine Reise durch das Großherzogtum Hessen im Frühling 1760geb.uni-giessen.de/geb/volltexte/2017/13273/pdf/MOHG_16_1908_S1_22.pdf · gcfragt. 29ir Ir~gicrtcn critf Sem Qcil int %iimifcficit

2 F i i i e S c i i e b i i s d ~ bna O \ ~ o i ; l i c ~ j ~ q t i i i i r .Elcficit iiii 3riiQliiiit 1760.

!J?ciictagcOirdj bcs Clircifcir Pqircirl) 8fter cm, hcnt mir ir i t i t h a ~ 'Bart allciir iibcrlaifcii.

, , ? t b r c i i c uoir XQctrliitrq itacf) ~ r c i i t f f i t r t . " „?Liir Giriiirhonncrz.tq, bcir 3. ?Ipril friil), gingcit mir iir bic ljiciigc [ ~ i t r b i t r g c r ] .\lciitptfirtf)c, in ctllciir iiiib jiiiif $ i r r , in bcir Gtciiih bcs .Cjcrrii E f t ~ ~ r g - ) itnb Oörtcn bcii '$aitor ;iitiig prcbigcii. %ac$ bcc .Qirfic bciiid)tcir mir hcir hctfigcir .?icrrii Gtcitlrnciftcr 'Bicfel, ciitcir artigcii 9llciiiir noir ciiiigcn 50 ;jaljrcir. O'r folI jiq fc$r gilt itcbrr, ift fc6r rni~fjl Iogicrt, baG ?)icitl]nitG iiirb bie 9?citba$ii ift ~tittf) itid)t mcitigcr aiifchirIid). E r ,;cigt.c itn.5, ieiric 5eflitIpfcrbc 011 bcr 3 a b l 20, bic mir abcr 5iiiroc ber 3cit haI11cr iritr in1 GteilIe bcjcf)cit Poiiiitcii , ba iic fid) mcnigitcii.5, redjt gilt ciitlr;irahn~cir. Wit tags fpciitcir mir itodj ciii mcirig iriib fitt)rcrt gleirl) itlciter nciif) @ i c i; c ir , ciiic scdjt artiqc, airgcircfjiit fititiertc Gtcibt , irnb afliiio fidj iricmctiib itad) ititicriii Tab crfitirbigtc ; irictir mar nrit itnfcrcir 'j)ietmcit 31tfricbci1, cinbcre iinti~tcii j i r i i r S?~~rniiiniibait~cii IUIr. Sir 123Iaifcl. YDc~d)c.3i jirxtr 3 Y2cilen gerccflitet mirb [Ic-irtfeririiiig non Yllarbirrq ii(id) (iiicijcii] , nbcr bcr girtc m c g itirh \I:fcrbc i~tttd)tcir, baf; mir bicfc Gtciti~~ir in nicr Etirnbc1t csrcirf)tcii , mir icf) ~ C I I I ~

iibcrbnitpt jci!lcn nriifi, bnf~ mir airf bcr gaiihcii Zoirr non Clbcii: bitrq bis .Qctficl iri~f).fiI. fo gcfcf)miiih itirb gict frirtgcfoi~rnteti, 018 non Raiicl bi~3 $raiifiitri. llntcriticg3 ficgcqirctcir iiiir uicIc v f i i l ~ c r Ciir= m ~ l j l l ~ ~ , bic iinci) Tiirtetirnrf reife11 irnb jidj bct airbaitcit mollcit.

?lm R«rfrcit«g, 4. ?Ipril friib, feint bcr .[>crr profciior .CZo$ ') riocfi ~ i t irii?, itiit iiirG cincir gittcit %la$ in hcr girtfjc ciir~irrneiicn. !Bis giirgcii iiiit iIinr $11 heilt Qriiij Oie~~rg-Sarii ifri ibtif~fct Dbtiit

') ?nG z[tgcbitifi bcfiiibet ficb iiiitci' bcii Bniibid~ri t ' tc i t bec Bernogl. g ih l io thef 311 @otbit, Cod. B. 766, itiib beitebt ni ie fiiiif fjefteii, beceii crjtc3 bic Yleiie n o n >2lbeiibitrq b i s Gtrnizbi t rg itmittizt. ?ie nitf .C~ciieii bc$iiqlid~eii Zei le iiiib biec 11?iist[icf1 i t ~ i e h ~ r g c ~ l ~ l i e ~ t ; bot11 iit bie )2st l10~lt( t~~l1ic bea %er= fn f jesa iiiir ilt c i i i~~Liici1 d ~ c \ r n f t e r i ~ t i i d ~ e i i 3iilLeii bcihcbnltcir. T i c ect'iyeii ~ [ a i i t r i t e r i t eiithnIteii ccfmitteciibe 3i t j f ige bc3 C>erniisqebcr$.

7 300. @g. Eitoi., cteb. 1699 Gcf)iaei i i~hcrq, iieit. 1773, ~ e r u o s c a q c i i b e ~ IHcd~tsgelchrtcs, 9 r o i c i i o r t i l ~ ~ i c i z c i r , Jeiin itiib ieit 1742 i i i 9 l lnrbi i rq ; iriaiid)e teiiier nnhIrcichcit 2 h r i f t e i i i i ~ i b iir miebeii, ~ r n i t f f i i r t itiib 9Varbirrq ecidjieneit.

:') 300. 611riftof R o h , qeb. 1732 Illettqeriitqf)aiijctt, qeft. 1808 C5ief;eii, bebei~tei ibcr ~ i e d ) t ~ I c h r e r , ieit 173.9 6rb. %i.of. irr Nieizcii, iindibeiit e s iii 3eiict %rtvntboici i t qemejeii t a a r .

Page 3: Eine Reise durch das Großherzogtum Hessen im Frühling 1760geb.uni-giessen.de/geb/volltexte/2017/13273/pdf/MOHG_16_1908_S1_22.pdf · gcfragt. 29ir Ir~gicrtcn critf Sem Qcil int %iimifcficit

e i i i c !lteiTc bitrrfi bad C~rofiOes,iogtitiii Bcfiert irir 5siihli:iq 1760. ::

D. Gpiijiiab I ) , ciii febr obligcaiitcr '3Iani1, bcr itit3 iii feincrr Gtaith bcglcitcte, a l l i n ~ triir aitd) itocf) feine Sj.rait, bic altc CKciierttliii n. Ecijc~rbt iriih bic Srait ~r i i r 3rcdlicI iiiit ihrcr clfjiif~riqcir (trtigcir Zocfltcr aiitrnfcii, irirb bercir Gohir mir fdjoit iir flttiier a l s qa(lcir qeicfjeii. S o r hcr prcbigt hörtcir mir cinc Eiingcriir bic ?_7affion abjiitgcir. ~ a i r biittc jie ctbcr itiitcr ber 9lleirgc icqr iierfitniit, irnb iogar bag Giirgcn gab ior ttoci) fcineir Sor,iirq. 311 bcr Rirdjc marcir iiictc ,bitfarciioffi(iicrB non hcm ,Qitrpii-ii@eir Sicgiinciit. LIebcr: ijaitpt liegcrr irr @3icbcn bct 3000 fmniitr nnii a1lcrf)airh !Rcgiiiiciitcrii. Ylad) her Stircf)e bc/it(fltcii mir hcn 6crrit ,Qai-i,ilcr irnh Dr. theol. '3)fnfj?), bcr iifioti ein icfjr alfcr '3Icttrir non cinigcir 70 Gaf~rcit iit itiib ciiic fefjr philniopbii4c Vbt)liognoiitic hat. 313 bat iirir fein Yliibcnfcir in5 Gtaninrbiid) fdlriftlicf) airG, allciit cr fd]rieIi nitr bIoij feiircii !ilamen irnb nmcii irocf] ~obnc 't+rillc. anhcifcn eiitrctcriiertc

1rnG ciiie ljnlfic Gtiinbc fchr biiflirl). Soir bn beiiicfjtcii iuir bcit Qcrrii 'profeiior mathemat. %n$nt"), eine11 fe$r gcfd)idtrir itiib ;iit=

gleiri) irn 11ntgang icbr aitgcitc~nrcii 9Xann non ciiiigcn 40 Gnfircii. Er ;,cigte itirg ncrfd~icbene noii i$iir fcIbft ocrfcrtigtc mat[)cmatiit$e ~ititrirnrciitc irnb g(in3 itrtbc{d)rciblidj fleine micuscopia, itntcr aiibcritt ciitd) ba3 Ritfiifdic Ecitarc itjrn.7 '992cid) Tifd) ging icl) ~racl) airf bciit miiIl itirb itn-iging bic GtabI in itctrfcrr Gdlrittcn iir 2 l i t t c i . [8pct~icrgctirg iim bic Edjitreiil. Llnt 3 11Qr fithrexi mir mcg ititb fcirneir abctrbS bci gitter 3cit itadj 23 11 f i 6 (I dj , ri~clclic.; nitr ,iiiici !nlcilcii banon cntfernt ift. %ir trcrfcir bniclbit gleid)fti[[.2 t~ieI Olarrriioii air , ctbcr iiicirrciith fritg , mcr niir mitrcit. 29rr Iriqicrtcii irn 'l?oftfiaits jchr iirittcliiriii~ig. 2 c r Qfcrbc [)alIicr hiittct~

?bii1. fi. ?Ilc;. U. Si1itlitai;, gcb. 1732 ? i rb iv iq~Oi i r~ l , Si ihi t bcs Oiriicrn(io~b1iinrjd1nIl=?e11t11a1tt5 Q n i i s ?Ibolf 13. S v . (4 l7D81, qebiirtc b i s 1565 ber i i~i ir t tei irber~~iict iei~ 9Irtiiec nii, bie nnii 'bcr,jo!l $?arl C$tt!7eii bcii 5rnii;oicii uc-cfniift iuorbci i ivtir.

') C([irift@i 9llattli. Yictff , eiitcc bcr ai~gc)cbcititeii Zlicolotjeii bcs 18. Jnhrh . ititb f r i i c l~ tbnre r Edir i i t i tc l lcr , gcb. 1686 Sti i t tqt i r t , geit. IR. iV*u. I'iGo (~iieizeir, ii~of)iii e r 1736 uni1 Siibiitqrir a i i8 alA Brof . be r 26eoIil(1ic, ('\iciicrnliir~erii~tc~~be~~t iitib Aa i t j l c r bc r IltiiucrfitZt qef .o~~ii i ic i i rnns.

T ??[iibr. 23Sfjirt, qeb. 1720 'i'arirrftnbf, qcft. 1790, Gd)i i icr See Vkilojoobcir TiJolf, ~ t i t c t r b e i t e c bcr Grfiilfi. &ilauf'(opiibic, g a b iir C%ieiieii 1777-1785 b a s Magasin p o u r les i n g e n i e u r s e t l e s ar t i l le i i rs QesniiG.

4, 311 37ntllrrnifieiiid~~1ite11 jd)ciiit iCfrnf ,Oi)iinr id1n1at-f) gcmcicii Air iciir; er iiteiiit hier offei tbnr 9!?iEroifoiie itiib ciit fiiiiicfic5 (foptiiclic5l 6olnrii1111 ~Eoir i ic i i i i l i r ) .

I*

Page 4: Eine Reise durch das Großherzogtum Hessen im Frühling 1760geb.uni-giessen.de/geb/volltexte/2017/13273/pdf/MOHG_16_1908_S1_22.pdf · gcfragt. 29ir Ir~gicrtcn critf Sem Qcil int %iimifcficit

mir gcrir iiocf) mcitcr fabrcir Piiititrit, fic marcir parcit ; aIIcirr ba niir gcbört, e8 fci iriit bicic (cicgciib bcriinr fiir jtscifcrrbc 9tiiitbcr= baiibcii nirfjt iidjcr, hic 92ailjt ,iit pafjicrcir, fo bliclicir mir ba. Gor cB jiititer mitrbc, bcfabcir mir irod) ein mcrrig bic Gtaht iritb faiibcir ciit griif3cB itiibcn~of)iite3 1rlte8 Vif)l~if; basin, foivie irr Oichcn cbcirfcrII8 iritcl] ciiicB hcfiiiblid) nicir. S i e Giiirfcr itnb Gtrcihcn finb iitittclrniii~ig gilt. 'S.icfcit ?[bciib Icgtcir inis irn8 friiij= 3cifig 311 ?Mt, mcil iilir jlcrir ntorgcn friifj «ii8faijrcii iinb gcgctr 9Rittcig iit Srariffitrt fein molItcn.

Tcii 5. ?[priI friih i i i i i fiinf llhr filbrcir inir fcljiiii (1113, hic iriidjftc Gtcrtioir fii8 3 r i C b b c r g mar irirr aiibcrtljcilh 9Rcilcn. 311

bicfcr Gtabt , melefy rcdjt girtcz. ?Iiifcr)cit ba t , itiib hririrtcrr einige ichr brcitc Gtraficrt iriiii, tarn ein ,Qapitiiit irantcnB ($oberb itnb fritg in: 'iltetincir bc% baiiqcrr .Qommanbairtcn bcG GcneraIB (3)lohi&, incr niir iniircir, bocfj obirr itiifcrc Viiifc jcficn 811 mollcit, irnb fat iibrigcnB itiigcinciir nbligcctitt. TJir ficfantcn gleid) Qfcrbc, iiiit meiter 311 fnbrcit. ?Iitf bicjciii VJcg non Y/? !!l?cileir hiclten mir ititr in B i l b c l cin ciii,iigcBnraI jtill, atlmii icf) iiitr ba6 bcfriitbcrs (in= iitcrfcn it~ill , bah rncin iiit8 ftatt bcL; gciricinc~t ZCiafjcrs uon h~i t t bajigcir Gnircrbritrriren 3ir Riitfcrr gab, inclcf)er itiic bcr Qyrinoirtifcfic fcf)nicdt. lliit 1 lIlp Pnineit itiir (TSottlrib qliidlilf) iiaQ g r a n f f i t r t . Beiin Xor rnitrbcii i i~ir micbcritiir i~oi i ciiicm Ofiifiicr itiir hcii !)lnmcir gcfragt. 29ir Ir~gicrtcn critf Sem Qcil int %iimifcficit Raiicr, meldlc8 ein jdjiiite6 S3ciit8 ijt iriib iios bei8 bcftc iZ3irtBhaits gcijaItcit rtiirb, itnb 1no niair ciitd) iit ber Ta t itir~leinciir gitt Kogicrt iritb fetoiert inirb. !I?crdjiitittngi? !lingcir mir ein mcnig in bic Gtabt, um bie %cf~anitaItcn 3it bejcijcit. Zcf) braudjc mobL iricbt 311 iagcir, baf3 bicjc Etctbt fc6r grob itirb fd)ön gebarrt ift.

~o i t i r t ag , 6. ?lpriK , (115 nin crffcn gftertag friiij gingen niir irt bic hicji(lc Ratijaririeitfr~ijc itnb ijiirtcir bajcrbit bcit Qnjtor W - prcbigcir, ivctrfier bei @clcgcnr)cit bc8 ~ o a n g c l i i bie B[irf=

erftcbirng K1)riiti t ~ l i r f t e~ t c irrtb amar, 1) mic ~clbigc aucrft cirtbedt, 2) mer fic ,iircrft hcfirnnt gcinacflt itirb 3) mci5 iie fiir 'PJirhtngcn gcljalit. Pcref) bcr Rird)c befitcijtcn mir ben l)ic[igcri Sarirtftiibtifd)crt (flcficimcir Bcgatioii8rat n. !!llofcrl), cin Giiijit beB bcriiljrntcrr 'Qirhli:

l ) ~ s b c . R. 11. ~ o ~ e c , Bohii i ~ o i i 2. 3. Ilil., ,litsiit, <L:bilojoph itiib

Grhriitftc(Ler, qch. 1723 Gtitttgatt, geit. 1798 2iibinii~Sbiirg, nitcrft iii faiier. lid7eii Ticiiifeii, ipiitec (~ciicii:bariiiftiiStiic[jec 9Rinifter. Eeiii 1759 eri@ieneneS ';Sitdi ,,%er Qcrr iriib Scc Dieiier" flaiibe[t ~ o i i bei1 %iliclitcii ciiieg ~iiciteii iitib ieiiies IDliiiifterS.

Page 5: Eine Reise durch das Großherzogtum Hessen im Frühling 1760geb.uni-giessen.de/geb/volltexte/2017/13273/pdf/MOHG_16_1908_S1_22.pdf · gcfragt. 29ir Ir~gicrtcn critf Sem Qcil int %iimifcficit

Eiite qi'ciie biircf) bae (~5rofiherioclt1iiit Beffeii iiii %siihliiiq 1760. 5

aiitcn i11rb bcr ?littor noir bciii bcfaiintcir jdjöiicn !&ldj ,,Ber .Gcrr itirb 9icircr" betitelt. Ef i r faiibcir an ir)nr einen angenebnicn gc: lcbrtcir 9llanir, bcc cinc grofie pr1ritijcfic Rciiirtrii~ non arlcii bcittfd~cn .!Gofen bat irnb in beiien Umnang inalt itngemciir nie1 1eijrrcirf)ec; %ergniigeii iinbet. Er mnr gc:tcir iing iiirgernein biiflicfi iinb crbot iid) gleidj, iritS in ncrfif~ichcncn .Giiirfcrir Gntr6c :,it ncrfdjciffcir, nx%-ijcS iuir init uicIciir %clirf airirafjincn itnb iiit4 aller Crteir ha= bci fe$r mobl bcfanbcit. @cgcn halb 12 U1)r bcglcitctc cc itng in baS 2ijilrn itnb Xagisfd~c P«laiS, anino jc$t bcr YJlarfdjaII itnb Firc be Broglicl) Ingirrt, a ls iue1djcm id) non nreiircm Bnter cineit 'Ilbrefjbricf 311 iiberrcirfjcit Ijatte. D i r gingen ~itfainnteir in bc3 9 i t c ~ ?lntidjambrc, allnlo mir idlon eine qrofjc YJlcnge Dffi3icrg nerfanrnrclt fniiiicn. bcrr n. YJlofcr fagte j i t ciircm noir heil ?lbjit: tnrrtcn, bafi itf~ gcrn molltc pr6feirtiert fein; bcrfclrie ging aiid, ijincin, iircIbctc midj an itiih fagtc mir i~icbcr, hcr YJlarfdjcill fci jci~t irocf) offitpicrt, er miirbe nbcr halb $erait~fornmeir, iiiib ba inolle er midj i$m fc111it norftclrcti. Zer 9 i t c Pam aitdj balb 311m gorfdjcin, er ijaite cinen Lilaiten SitQro8 itnb einc rote citlaiicne YDcftc, bcibeS mit brciteir go1beiieir %reffeit aitf cillcn 9liibteir fdjlciirgeirmeiie TicfeRt, itnb flciiic Gticfcln (in. IlcbrigcnG ift eG ein @err Don einigcir 30 snijrcn, fleiir uoit Gtatttr itnh non fefjr nicl gerftanb, f o ibni aus bei1 '2litgen berair%\icijt. Er itellte Pd) nor ba3 Rainin, uirb rcbcte iiiit einigen fciiier Gicncräfe irnb anhcrctt Dffiaict.5, iuclQe alle irr ijalben YJlonbcn iirn ifjn ijeritniftanbeit. 811s inir prnfenticrt marcir itnb icl) igm bcit Brief iiberrcid~t ijattc, lag Cr bcirielbcn foglcidj bitrdj itrtb batmidj aitf biejcn 'llbcirb ditnr Eifen, beB mitIag8 fpcift er niemals iiffcntlidj, fonbcrrr blojj en famille. '2111ein abenbg ift alle Zage grobe Xafcl 'bci ibni. flegeii 1 U!jr gingen mir mieber nadj .$aitS, afjen bafeTbft in CVc~cIlfdjaft uiclcr fraii~öfifcljer QffiaierF;, a ls tucld)e aitnr %eil einc gaiia an: geneijn~e, airfgemedte Ronnerfatiori formierten.

!Ra4 Zijdj fitijrcn mir in einer Tllictgfutfd)~ nebft bciir Gcrrn D. mofer 411 bem nanhgraf non 8otijenbitrg2), als meI4eir mit.

') Y3ictor Sraitqoig 9 u c be >Srog[ie, ?]lari6a[[ ooit ~ra i i fce id) , neu. 1718, geit. 1804 9liiitfter ; jcit 1737 init her f r a l t ~ ~ f i i f i e i t ?Lrritee in Feitticlilaiib, i i a d ~ bcr S d ~ l a d ~ t von %crqen iit bei1 9ieichgfiirfteiiftad erhobelt.

Roitftaittiit, ?a1tbgsaf ~ 0 1 1 Qeffell - ptotheitbitrq, ?1Ii~iileigititg ber Staffeler ginie, geb. 1716, geft. 1778, acr~iiii[l(t iitit 9l)!latia E v a Gnfie V. Gtarbe~nberg , vesiaitivetcit Siirftiii 811 %affait=6iegeit; Bater bca 1732 i n j'yraiiffitrt geboceiieii i r a i i ~ i i i i i ~ e i t (i)eiterat$ Ef~nrleG Ooiiftaiitiii V . Befieii=8.

Page 6: Eine Reise durch das Großherzogtum Hessen im Frühling 1760geb.uni-giessen.de/geb/volltexte/2017/13273/pdf/MOHG_16_1908_S1_22.pdf · gcfragt. 29ir Ir~gicrtcn critf Sem Qcil int %iimifcficit

iiicf~t j i t t iai t3 fairbcit itiib bciicii Oiciiiabliii jcbt iit bcit %hxi)crt firnt. %oit bei fubrcir mir ji1 bcr Siirjtiir .\I,citricttc ?Iiircilic non ?Inbcift:3cii~tir, ivclcfic fit$ gleicfifallr. hier nrtfljiilt, aber fciiten grrif;cn C ~ ~ f f t a e i t fiifjrtl). Gcl6igc ircignr itng nicf)t a n ; mir fiifircii halicr ciir incitig itrn bic Gtab t beruiit ititb bcmitirb~rtctr ciiii!~c fdjiinc ? I i t c t . ?I15 inir itiit 5 lIbr niicbcrfaincii, mar cs jirft acit , bcin $cr,jog nriir ~ c i t i i i t g c n ~ aairfaitinartcn, bci bcm alle Goitnrcig %iicijrnittagc grobe Boitr ift. m i r trafcit uitcf~ ii)irfLid) eine fcfjr j(tblrcicf]c Slijciiilil6c hafclbft (111. Eiit altcr ,Qanlilier 9Xr. S e Y3roiiiarb, her hafclbit bie 5tclIc cineg 9Xctricfinllg ncrtrift, priijcir= tiertc nticf) bcin .\:lcraog, bcr iitid) iciiicr not$ jitiigcit OSciitabliir norrtciltc. 3 c r gaitjc .C,of ging n o 6 frijmarj iiicgcir bcs fcligcir Cniibgrnfcii nriit SPaifcI':). E r ift ciii icht: artcr S5crr. bcr iirbcs bci iciirciit ?[ltcr iriidl $cnrli@ n111fil ift. Gcgcit srcinbc pflegt er iiirrhcrlid) fchr iibligeant ~ i t fcin, itiib rnit mir fpradj cr gaii,jc YQciIcir iriigciiiciit giriibig; bn ct: a n n o 1706 aitf fciricn 9?cifcn clicit bicrc Xoitr gentadlt, fo gab cr iitir bcBljalb ciiiiqc Sicgciit. E r tcit nitcl) bcr jcnaijdjcir ?I£abcmic Brii~iil~itirng, aI5 miinuti cr ciit bortigcr 'vcttrnit, Qrotcft~ir itnb 9Eittritor nrit i f t , itiih itI5 mcIei)c id) O{clcgciif)cit itafjin, bci jcizigcir firicgG~citcn a l3 i~or,jiig!icf) jii IoKicit. '33 jiirb ~iitd) iirocfi einige flciirc $rittgcrr itiib $riirjcf= finircn ba, bic gIcit$fall% ctir bcr Coiir tirit crfttjiciicir, bic bcibcii Biifhaincit iiitb g ra i t 11. 8 i t t t lc t itiib ~r i i i t lc i i r 11. - - . IIiiter bcrr t~icfcir, fo icf) baiclbft ctirtritf, mctr itirtcr crirbcrii aitcfi cittc ticrn~itiiictc Ojriifin U. mittgcnftcin, gcblireiic iic ~ i r r i i r ~ brciiibt, cirtc mriiiiit n. %3cirtcn~lcbcir, ciitc ctrtiile, bclcbtc ititb itngcrnciit flitgc Brait ntit ifjrciit O3cinaf)l , (113 mcl@er ba= fiqcr bulliiiibifdjcr Oicjatibtcr ") ift , ttiib ctnbcrc Tctiitcit

iirchr. 23% S llhr niirh bafclbft gcfpicIt, iiirb al3haitit gctlt

') Vciiricttc ?Liiictiic, zocfi tcr bc8 ,,nfteii Tciiniic~:", lebte ititueciiiii[i[t iii $rniifiiirt .

9 ?1Iiitoii 11lric0, Ocr3og ooit Gnd~ic i t=~e i1 i i i t (1e i i , gcll. 1647, geit. 1763 ... G~ciiitt ' i tst. (-C h ~ t t c 1706 ,2tcilicii bereif t , Iicirntete 1711 iit Bollnt ib bie Soclltcc bc.3 $nitytiiiairiid Criiins, iiacfi hexe11 %ob cc <illciiiiger !Reqeiit miirbe ; lebte t c c i fost;gcielittii ~ni i i i l ie i r$taif t .3 iiieiit iii ~ c c t i i f f i i r t , f)eirntcte 1730 (r()nr l~>tte ?lilicilie, ? j r i i ~ ~ e i i i i t uni1 Qcffc i r=~hi l iq1~15tL)cfI .

") Sniibgcnf Bilhcl i i i VIII. 11011 $jefjcii=S3niiel i imr 31. aciiritnc 1560 geitosbcir.

') R. c r b r . (i\rnf F3nctt!itBLebeii, bol l i i i ibi idy?~ 6~~i tcsn l l e i i t i in i i t , E o h i i h-3 %shr. 9. EIII. 11. m., ber iiii ipniiiicficii Erhiolqcfriecl eiii 1)cifiiclicW ?llegi= i i t ~ i i t fniiiiirniibiere.

Page 7: Eine Reise durch das Großherzogtum Hessen im Frühling 1760geb.uni-giessen.de/geb/volltexte/2017/13273/pdf/MOHG_16_1908_S1_22.pdf · gcfragt. 29ir Ir~gicrtcn critf Sem Qcil int %iimifcficit

al le5 aitGcitritnber. F c i i ?aribgritf i 1 ~ i i 3o t f )cnb i t rg iiiib bcii Tllar: i(i)aIl bc Brogr ic iiebit i b r habe baiclhit airdfi gcicijcit. ?ci\tercr priifcnticrtc niicf) hcr Sjcr , ;~~g i i~ i i i !l~?eiiiiiigeit i e lb j t ; c5 i i t ciiic irod) i i ingc S r a i i , bie ciiid) ol)irc ~ci) t i r i i r fc redjt fcijiiii ait5jcf)cii iniirbe; jic giiig galt6 iiiiipcl gcf lc ibct , i i i inr l i6 r o t fcibcn iirit iilcihcir 1 5 p i t j c i ~ bcjeijt, i rnb liifit fid) nitcf) iriif>t Madame la Duchesse, foirbcrii bIok Me la Marechalle tititIicrcit.

O5egcir ijctlb 9 l l b r bc!jit6 id) m i 4 iirciiicr ;Siinitirti»n qciiiiih di t bcm T i t c be MrogLic, bnjcrbit id) fdloii eiiiiqc (l\cjc[ljifjaft nor: failb. E r fclbft nbcr Pniir cr i t grgcir 9 l Ib r bnair iiirb ieiirc OSc: tilabliii crft firr,i i ~ r i r l ~ c r ircbit bc9 F l i c he BroqI ic S(iji i l t i tcr, hic Me la Comtesse de la Jfette, iiiib iflrciii !ll~ctiiii ; fic iit ,iiiiar iiidjt [~iifjidl, c8 iit iibcr jiiriit ciilc iii bcr R~i i in r r j a t io i r icbr i i i i ~ c i i c ~ i i i c l l ~ ~ b [ic~clitc ;\.riiii. ??e~cf) 0 {Ihr giirqcii iilir j i l r S n f c l . T c r 2 1 t c fetn obcrrnir ;iinifif)cii hcr (~ir i i i i i i .fioi)iii, bic tirit ibrciir (9ciiiiibI a n % Ecid)i~11 hicrijcr gciliicf)tct i f t iiiib her (Rriijiii ~$artciiz.lchcii , jic -.- fjiiigcgeii bic Titcflejic inft i~ir tc i i ciiir L I \ ~ ) iiirh bcittc hcir P r i n c e Camille 311r !ltcciitcii i rnb bei1 ?niibgrcif i ~ o n 9 t~ i t f~e i rb i i rg hitr Qiiifcrt. ;\d) je1i; licini Prince Can~ille irith bcni Comte d'Autijeanl), 91cifcrr

A bcS 3 i i c bc Brogl ic . S i c ~ [ t f c l inrir noii eiitigcii 30 O ~ i i t i ~ c r t g , nirb i n bcr 91i t te i ta i ib ciii rCciicrt, ctirf heijcit iicibcit 5ci tc i r d i i z

[ a i i~ i~re i r 34 PIciric G(f))iiiicln ctrrnitcricrt tiictrcn, mc[cf)c ,;n~riiircrf irr: vicrt , iiiib uiriicr bcricir irctif) ciiiigc Boiifcctiircii ctiifgctrttgcii iiliirbcn. T c r Tllctrid)uII legte fclbit a o r , bei S i f d j illiirbc bciir, bcr c5 forbcrtc, ~ ra i i , i inc i i r iitrb mciiicr irirb 6crirciQ gcgcii b a 9 G n b c 'Hoitrgoqirc, 6t)ctiirpngiic irirb ?ifiir herirniqegcticri. Ilni ( ~ a l b 11 jtanboii inir ttiif, itirb i i a@ Ziilf) iilnrbe crit gefpielt , a l s Zri jcpt , 2 ' l~liinOrc, '$iqirct iiiib noii) niibcrc ~11cbr; f~lLcf)e~ f ~ L l hiB iiiii 1 l l b r i n her !llacbt iiiiibrcir, ii~clcf)cG icf) ctbcr iiidjt cibiiicirtctc, ~ D I I ~ C S I ~ glcid) iracf) 11 llfjr i i i i d ~ ncrjcf~liif). Sliiift [y.tbc id) bei iiod) fciiiicrr Icritcii l e marquis de Segui*'), citr ctrtigcr i inh ncritiiiibi!~cr Sicitmlicr, bcr

bicfeni S r i c g brii Iiiifcir Slrnr ncr lor , iitit bciii rotfltcii ctbcr itnt b c f t ~ tiicijr ?Ibrciic bcn~cift .

'i Jcaii Gr. 26. Soitir; bc 8eniciiinilt ?Jayqiiii b'?li~ticIiciiiiil~~ !lc[~. 17313, qeit. 1831, tiinchte nIr; ?[bil[tntlt Y I L . O ~ [ ~ ~ ~ ; cillclt bcp fichriijiihrigcii Rrie5lS iiiit, iniirbc bni i i i icniiniiriichte (%eiteca[ ililb trat l i80 i i i riiiriichc 2ietrite.

') Phi(i~1-i~ fieiiri Tc 6egitcr ?J[acirf,n([, gch. 1724, yeit. 1801 Vnris, Satct. bc.; (9richichticlircii~erz,. 4 c i i ?[SIII hatte cc icf)oi: 1747 i t t i 6iterscicfiiid)eii Erbfolgct'sicg bci Caffcib i~es[otcii, iia[iiit baiiii aiii iicDeii~ii~~ciqeii Rrieq teil iii ib iiiiirbc 1760 QjciicralLciitiiniit.

Page 8: Eine Reise durch das Großherzogtum Hessen im Frühling 1760geb.uni-giessen.de/geb/volltexte/2017/13273/pdf/MOHG_16_1908_S1_22.pdf · gcfragt. 29ir Ir~gicrtcn critf Sem Qcil int %iimifcficit

8 Criiic 3Icric biisch baa ß)roi;her;oqtitiii Befieii iiii zriihliiig 1760.

2 c i i 7. Ylpril, a m nmcitcn Cftcrtctg friiij, ginqeit mir inicber in bie .(-iirdlc irnb itcirf] bcrfclbigeit alt bent biciigcn brriif$nttcn Dr. med. 9Xiillcr, ein miirbigcr Brubcr bc5 jdPgcit Dr. itrtb !profciior theol. in $cna, inciric5 efjcmaligeit giitigcn Gerrit hjair<mirt5'). TOir fcinbcit air benifelficn einen fcfjr brtincir ribli!leantcir 'YRanit; er jeigtc ititg nerfcijicbcric fcf)iiiic ISSciitiilbc, bantit rr feine Gtitbcn aitggc,iiert. 9212ittaqg f+?cificn mir inicbcr 3it .C,ait5 uitb g[cid) nadl 2ifrI) gingen mir di t cincm moh1bnbcrrbcit Dr. med. ~breiircidj, bcr eine groi3c Gaiirmlitng non fojtbarcn O)cntiilbcn, allcrfpirb raren Eraeit, petrefactis itiib cin groilc5 9Zitid)eIPabittctt hcfitjt, nls morin man nidjt aIleiit bic in bcnt Bircf) Histoire naturelle de la Lithologie e t Conchyliologie c~itgcfii$rtcii rctrcir 9XitfdjcIn gröfjtentciI5, joitbern ctird) iiocl) aitbcrc rarc !NZitfd)cln fiitbct. 'XZir mirrbcn bie5nictI nidjt fcrtig, ctlfe5 311 bcfebcir, baljcr ucrfpcrrtcit mir ba5 iibrigc bis airf eiiic bcqirciitcrc Bcit iritb gingen 4it bcnr @crrir n. ?2oier, her f n giitig fein itnb 11115 iit bic r'nirtigc ~~nittag5-9lifcinbI6c iittrobit~icren nlolltc. Gclbigc ii~irb 11~111 bcrt i?oriichiitjtcii Slbcligen her Gtabt itntcrbaltcn, hadtt i ic ciiicn gciitciitfd~nftIid~cit grokcn Gaal gemietet Iictbcii. 9 i c Bcinirtititg iairb mecf)fclGrtlcifc aerridjtet; ijcitfc mcir es ein Mr. de Neuville, bicjigcr !)?articitIicr, bic Zrcnibcn iiitb jrci. (nlan Porirntt trrn 5 1ll)r aitfantincit, ipiclt nlenn ntair tilill itnb geht itin S l l l~ r ir~icbcr ai15einanber.

G3 ift hier iiod) cine ctiiberc möffieirtIid)e flcfclljdjaft auf eben bic 91rt, mclcfie jic airiii llntcrfcf)irb, iaeil fic (1115 lairtcr hiirgcrlicfien ~crforiet t Iicitcbt, .(i'ninpanic nciineit. F3ir fcinbcn iiririgen5 eine grohc aaIjlrci@c %erfu?itinIirng, ber hlr. de Neuville präfeitfierte uns ciir bic norite~)iitftcit Cnitmcit, aIG ciirer ncrmitmcten Srciit n. Orofd)lad) iiiib i1)rcr To$jtcr, g rau Nrnjiit 111th Eomtcfje flerBiorf, Srctit n. Trott, eiitc jcbr fcfjöne Bainc air3 GQlcficn gcbiirtig, be3 tricrifd)cir Ge= fe~nbteit Srctit, iinb anberc mcijr. 9lacf~ biefciit mitrbe i 4 ,iitiir GpicI gciiötigt, iiibcnt iibcr 1 %?u?jeiib Gpieltiicijcn nerfcf)icbc~ic Gpicle gc= fpirlt ii~ttrbeii.

C I 8. 1 hjciit friif~ iit in bcr fjiciigcn Lirt1)crifeijen Rirrfje fciitc prcbigt, ha1)cr IiIichcn mir hen floriitittag ju @aii5 ititb madjtcir crft nad) (Vijefj einige Z?cfiicl)c ciir bic Oiriijiit 'XZei!jcnfteiir, Bctrtert5: leben, .C,crrn Dlicrpoftiiiciftcr n. Bcrbericr), bcr ein rcdjt fcijr artiger (nlnitir irnb bcg .6errn 9tcici)Bhofrctt 11. \13rint5 iir 23reittcn 93crmanbtcr

' ) %er Jeiines 8ritber ii)nr Srbr. X~eob. ?!liillcs, qeh. 1716 ,?liiiciraii, geft. 1766 Jci in , ii>o er icit 1739 014 ' So~e i i t iuirfte.

Page 9: Eine Reise durch das Großherzogtum Hessen im Frühling 1760geb.uni-giessen.de/geb/volltexte/2017/13273/pdf/MOHG_16_1908_S1_22.pdf · gcfragt. 29ir Ir~gicrtcn critf Sem Qcil int %iimifcficit

@iirc Y?t.iie biird) baG (firoii~)cr~oqtiriit .b~iicii iiii ;i-riihliiiq 1760. c)

ift, itiib hcnr bafigeii rÜntijt4 fnifcrlidjcn O)cfairbtcn (Hraf n. Qcrgcit I),

bcii inir aber iiicfit ~ i t 4ai1.2 antrafcir. (Scgcir G ll[)r mar ii-r bcnr ,,Riiitig 1)~nt Fitgtaiib" cin iiftcritiid)c3 Concert spirituel, atlmo bic BIirfcritc$trrtg 6$rift i Don jmci jitirgcn 68irgcrin1tcit a b c ~ c f i r i ~ ~ e n mirrbc. BIiit ticrgaitgeitcn Gonnnbcnb fall hie Qaffioir a~tfgcfiibrt irnh bic (3Jrctnir'fdje ,Qontpo[itioit ?) iiiit nie1 3cifall bcmitiibcrt tuurbcn jein. Tic.2nral mitrbc cbeiiba5fclbe ,jctblrci@c Blttbitoriirrn fcf)r bctrogen in hcr Frmnrtitng, iithctir hic (3Srcritpcn5'fcfie ,Qniiipoiitioit jebr i@iedjt rncrr. rlicfeit ?lbenb naIlm bcr Gcrr D. ?Roicr iitit itn- aitf cin Brtttcrbrot noriieb, er girtg niin1fiQ ntir irrig iind) Galt-;, itnr auf bcit 3 i i r f t tion 5EIatberf") 31t "(lrten, irirb lief3 irit5 hirr[ij fcinc ,Cion: ~ e r i t ~ t i o i t eine11 fror ttngcite$nleit ltiib lef)rreidjcit Blbenb ~itbriirgeit.

Beil 0. Slpril tiorinittagg Iicfitd~tcir ivir ciitigc 9Ralcr.2 a l s I) ,(,,crrn $ijciii.2, cincrt 2iiiiei1, ineidjer iit ~a i r i i$c i i r t etabliert, ie$t aber ber SicIigioii megcit in icirtein %aterlanb gcrir uittcrPontrncit müd)te; cr ift bcfoithcrG im '$ortriitmci*n fcllr itncf, rrtitbeii3fdjcni @out; 3) @errit GcIjÜQ, eilt 2nribfdjnft5mctlcr; 3) Ajerrir $itndcr, bcr fo i rbcr l i~ in ELeiitcn itieherliinbijcijcrr itnb $ritdjtitiicFcn eg,icllicrct; reine Xocijtcr non 20 $abreit trafen mir aucfi jisft bcim 9IlaIen crn; 4) Sjcrrn Zraittinann 9, me1cIjcr iit ~citcrGbrünfteit bcriibint if t itnh ein @.titffurtcr !Rciiibrarrbt heificit fünnte. !Ra4 Zifrij beftrt3tcn mir ba5 Rabiitctt bcg Xjerrir Cclogcl, f)icjigeit '$ctrtifitlicr.2, itnh fnnberr foitbcrlidj barin einige idjiirtc Gtiicfe non 9?irbcng, jn~ci non 'Bortuerman uirb ciiic Pcripcftitie noir Vcef.2. %on ba moltteit mir alt$ bic gefamme1tert @cntälbe hc-; biefigcn ,Qaitfntartn.2 Cciüring betradjtcit, fie mtrren aber Ieibei- jirft ciitge+icicft 9af)cr 3cigtc cr ii11.2 ititr cine grohc menge .(i?irpfer[tidjc unb ,~nnb~eidjniti tgen, barunter itfj aitd) bie von ~ e i ~ c ~ i i betuitnbcrte, ctis mctdjc cinigc in bie 3itnbe iit eincrn 8 u g geftocIjeir finb. 3 o n ha gingen mir aisin

I) 3 0 b . Ballt. ?Litt. (Wsnf V . pergeii, geh. 1725, geit. 1814 'Bieii, ver: iiiii[llt mit ber Sreiin '$hiIiiipiiie U. Rro:d~laq, faiicrl. C6ejnitbtes iit Waiiin iinb goiitiiiiffar fiir Sie %crmaltitii!~ ber esobesteir prciiF;ijcf~cii proviii~eii.

2 - 1 0s Dratoriiiiit „Ber Lob Qrift i" von s{. .<,iir. (\)raitti, ncb. 1701 Y3abrenbriicf, geft. 1769, Giiiiqes iirib ociter %er(iiipr poer iiiiter 3siebrid) 11.

') R. ?ri~q. zsbr., geft: 1763, iiiterreicf)ijc(~er (i%cnesnt in? öiterrcid~iidieii @rhiol!~efriefl.

'1 Cf1~. %. Gdjiit~, gpb. 1718 z(ijr%[)eiin, geit. 1791 ~i'ciiifiittt: ,. ZitftitG ~i i i tder , qeb. 1703 (331aiii&, geft. 1767 sraiifiitrt; 3oh. @n. asaiitiiiaiiii, geb. 1713 ~rileibriicfeii, geit. 1769 zraiiffiirt, 3ie aircfi voii (cirictf)e eriöfit)iitcii RiiiiftIec feiiier Tlaterftabt.

Page 10: Eine Reise durch das Großherzogtum Hessen im Frühling 1760geb.uni-giessen.de/geb/volltexte/2017/13273/pdf/MOHG_16_1908_S1_22.pdf · gcfragt. 29ir Ir~gicrtcn critf Sem Qcil int %iimifcficit

10 Fii ic Siciic bitrcfi bei5 nisoi;f]cr~o;gtitiii .C?ciieii i i i i Grii[j(iiig 1760.

tiiciigcir 'Puitnr 5c i i io r ~ r c j c i r i i r < '1 itiib lcriitcit a i i it)iit ciitctr rcly iviirbiqcir, rccf)tfcf)cifcircii irirb Licbrcicl)cir ~ c i t i i r fciincir. 1Iin C, l l b r giirgcir itiir i n bic frctiraiiirjdy 5i'~irniihic itiib fnficir L'Orphelin de la Chine itiib Les Prkcieuses Ridicules v~irf tc t Ic i i ; iir crftcrer q i e c c nlnr n i t r ciiic c i i t ~ i g c YIctricc irirb i n bcr jmcitcir e in icljr gitter ?Ictcitr, I~c ihc i n bcir 9?~iItcit bcr gn i tp tpcr ioncn , bttG ite~d): folgcnbc 23ctllctt ljiitgcgcit n m r ga113 nrtig. CCtcgcii 9 1X)r iuurcir jic ~ i t E n b c , i rnb m i r h iiiigcfiif)r uicriital bic 233~1tf)c gcryiclt. %TI

b a bcgnbcii inir irit3 f~iglcief) iiacf) 611113.

3 c i t 10. ?lyr i l u~irrni t tagG hcfnrlrcn itlir ciriigc Ocgcriviiitcir i tnb gcgcir \Vlittng Iicficir itiir itirg hcnt irr itiifcrcrn Birtgfjciit9 ciir:

gcfonirtic~rcir ~ i i r i t c r i urin miiliicd priiicriticrcii, inclcf]cr ciir ichr giiii: bigcr itiib bfiflicfjcr .ficrr ift. S?ud~riiittctgB (icfir($tcir inir bCir 6 c r r r t B ~ f r c t t n. Ol)lcr~fc~Letgcr, bcr itrig ?Ibrciie nttcf) Z t ~ i r c n ~ iiritgau, ulo i t ~ o cr irirf iciiicii Sc i fc i i V3cfiririrtfdytft gcinari)t, irirb bctt tQcrrii 11. l l ifci~bttdj, bcr i n i t fciiicin fcligctr 23riibcr bic nicIcir bcfaitirtcir 9lciicii ~ c t n r r , hniloit bic 23cfifjrcihiiit!lcii qcbri idt iiirh. S r ~ c i q t c irr15 ciitc qrlihc 5uniiiiIitrrg 11~711 (i;cnlii[bcit, .(iit+ifcrfticf)ci~, rirutf~c= iit«ti~if)cir ,?iifti i t i i~ciitcii itiib bnj i t qcIjiiri!~cir foitb«rcir <fiii@erii.

5 L cit 11. ?Ipri[ ini t t ( tg3 f$ici[tcn m i r [lcitit X~crrii ti. Tll~iicr, bcr

iiitg nitc[) fciiic ,cTrciit yrtifcnticrtc, bic er u[- 2Rtiticc gclicirntct. 5 i c Iicit bt13 llngliiif , bcth iic feit 12 ~ c t Q r c i r g a r rricf)tS iircf)r hext, itirtcr: i)iilt ctbcr bciiiiocf) ciiic ~ ' loi i i icrfnf ion, itibciir f ic airf bic 8cirieqiiirg bcr Fippcit ct@tgibt itiiii bnruitG bcrt 5!3crftciitb her \Borte fd)Iiciit, bic ctlIcriirciftc 3 c i t t r i f f t itirh bnruirf nir tn~i i r tc t .

91atf) Z i i 4 bcfitd)tcir ni i r bcir .ficrrir n . !?[bIcr~ilt)d]t2), bce iiire ciitcii .finitfcii fd)rnchifdjcr 9lliin,jcir itirh Sl~cbui t lc i i jcigtc itirb !lingcir ~ i ~ i i r b a glcicfj ~ i t r z i i r f t i l r n ~ 1 1 ?1nfj(tLt=Tciiuit, einer fcbr f [ i t g ~ t i iiiib !liiiihi!~cit Tiniitc uoit ctinn 10 $iif)rcn, crIliuo ( l c i t t ~ (Loitrtag iit ; ici) [ich mid) iIjr prti~ciiticrcir. 3rf~ j a l ~ bafctbf t iiirdj

bcii Vriitdcii iioii Sfcir[litrg, ciiicii o;iriihcr b c ~ rcgicrciibcrr Ajcrrit. 3 t 5 ?Ibcirb^: iiiit H 116s i f t Sie (fLiitr jir S i ibc , itiib iilir giitgcir noir ii« fiiglcicl) irctcf) .clJ,uirS.

I ) 3oU. V.:LiiI. Grcieiiiii3, qcb. 1705 ?licbcriiiicicii, geit. 1761 ~rniiffiist , ii,ohiii CS 174:3 1)tiit O5ieNcii niia 'l;rebigec nir bcs qetcrFfict$e gcfoiiiiiieii iiins; Geiiior ben liitbcsiicOcii '?liiiiiftcriiiiitj. moctbc bat i[)iii iir Ticht i t i i !~ iliib ?~3ci[)chcit, i~ i i i i i e i i i bei1 2J'iefciiiitiiiiicii eiiicr jili6iicii Eeele ciii Cleiifiiin(

Page 11: Eine Reise durch das Großherzogtum Hessen im Frühling 1760geb.uni-giessen.de/geb/volltexte/2017/13273/pdf/MOHG_16_1908_S1_22.pdf · gcfragt. 29ir Ir~gicrtcn critf Sem Qcil int %iimifcficit

Fi:ie (h'cijc h i i r d ~ b n i (Hioi;hcs;oqriiiii aci ic i t iiii 5riif)Iiirq 1760, 11

Il'lncijiiiittciqg fahcit inir irird) ciiic grt1f;c Vtittic iioll Eiiirit1id)cr \TCnd)ahilbcr iii Vcbciiogriii;c i tnh ciiigcflcihct, iilclci)~ ,~icinticfj i ictiir[idj nir%fnbcir, nIo bcit Riiiiig 11~111 $rcitijc~t, hic T r i t i ~ c f i ?lina[ic, ciir ~ j i i f a r , citi Siiiib, cinc g r a i t , bitt licit, iritb bcrgl. iircf)r, bic Eriidjtc itiib (SScriitc iiiib ciitcij jcbr gitt irad)qcnrad)t.

~ c i r 12. Ylpril iircid~tc hctn F l i c bc 8 r o g f i c niciiic Coirr, i ~ i i t

bci ibnr ?Lbfdjicb j i t ircfjiiicir, nllcirr ciiicr fciircr Ylbjittantcii mac[]tc bc5l)alb CT-iitid~itlbigitiipii, iitbcnt cr chcn iinbc!lriii jei, i r a i l~ Bcrgcir jit flibrcir, itin jciiicr ~~ici i inhl i i r itriii bcnr a i i r i t noir 29nlbcA bcit Cbninpo bc Btrtciilfc jit ~ c i g c i r ; cr Iirb inicf) bafjcr e ~ i t f i)cirtc ?fbcnb JIIIII E ~ ~ l t ~ i c r ciii. Y?ct(f)i1iittflg5 f ~ c ~ t t ~ ~ c ~ ~ m i r ficiiit ,5crr11 D r . CQrcii: rciif) ciiiigc !Hci~tbraiiiitfd]c cincirf)iiiibigc 3cid)iiitiigcii itiib fici heilt .ficrrn D r . 9Xiiller ciiri!lc nrf-iqc ci l t röinifd~c l)I?iiii~cir. Cf? idj i t i t i i

g [c i4 hilli:~ biittc fn[lcir hcr ~ i t n i t c i t i i ~ i l gciniif; $1 bein i)JZnrfti)cilI gc[)ii, jti \ ~ l a i t 6 t c icij biid] ciiiiqcti hcr gair(icir !?12iirIcrj$cir g a i n i l i c flaliciibcii !8crhiiiblid)f'citcir mcgcir gc3iciiicirhcr 311 jciii, hicicir '!l(iciih iir iciiicr (~kfcllidjtift (iit;,itbriiigcir ; cr bcfd)crtftc iiricfj aircij iirit cirrcrn flciiren 2 ~ i i d j ~ d j c i i noir pate v u l n e r a i r e , f o bic rönrifdjc iiiib ritiiricfic ficiifcriit bci jicfi trngcii itirb fcbr p r o b a t fciir ioll.

Soi intcig bcit 13. ?IpriI. Jjciit r r i i l ~ ijiiitcir iüir bcii ~ ~ n i r t i r g rc fcn i i tg iibcr bcii ~ i r ~ a i r b ciiic% maijrcri Cljrijfeii i in Stclirb hcr \Bicbcrgcbitrt u n b hc% mafjrcir @ l [ t i t h c ~ t ~ j c l ~ r [djöit prcbigcn; bic S?ircijc inctr itirgciiiciii 11oll. 3111 .\jcrriitggc[)cit Icrntc irf) ciricn gc= iriijjcii Wcrrn D. P c r ~ i i c r ~ C ~ I I I C T I , me11f)cr eilt Ci ifci i j t n011 bei1 Iicibcir coenij@eir ?llahciitiitcir 3ir G ~ i r ö I ) gtcid)eir flnincn3. Er jagte xnir, bcif~ bcr 3i i i igi tc Rapi t i in ittrtcr bcit g r c i i i ~ o j c n ici i inh jcbt bicr icfjr h n n f Liige; bnljcr bcf i td~ tc icij i b n frifort n a d j bcr ,Qircfjc iiirb fnirb iijii ,iir Vctt, i7f1cr biiif) nitftcr c'icfafjr. E r incir i o ljiitig itirh mriTLtc iitir hic iiiir v o n bcr 91111c Crcnrcit nritgegchciicn ~ tbrc i jb r ic fc n a d j PciriF, bcftcIIeir, al.5 ii~clct)c irij i h m d l c iihcrlicji.

?laifjitiittagg fiticb .i$ 411 h i i t o itiih fd)ricb b i5 i tni G ihr, h a eo d c i t mitrbc, 3itiii Ba[ [ (iii gcfjit, fo 03reif 11. v c r g c n , i i t i i r

jiilirigcii ?Ii-ibciifcii bcr Gcfiladjt i1oii %crgpii ciiigcftcILt ittrh baair cr irticfl a u d j iiriliticrcit [aficrr. 3cf~ fj~iltc 311 bcnr Gtibc hcit ~fit'rrn 11. ?Ilofcr iii her ,Qittjdjc a b itiib f i l [ ~ r iirit i(1iit lind) bcnt @aVblif ,,,g811ig Doll E n g l a n b " , a l lmo bic nail,jc \!(ffcmbl6c birtgcl~ctcn ltlrtr. Gc. ift bafclbrt eilt griiilcr ii$ijiicr a t i t i [ , ltiib mir faiibcn al t@ cinc

-

I ) ;{ii Gor6 ai i f b c t 3 i i i c i SeeIni ib bciiiibct iicf) ctiic aftbcciihiitte Et- ~ r c h i i i t ~ j ~ a i r i t n l t , bic ( h t f Ciiiinr bciiidif hnttc.

Page 12: Eine Reise durch das Großherzogtum Hessen im Frühling 1760geb.uni-giessen.de/geb/volltexte/2017/13273/pdf/MOHG_16_1908_S1_22.pdf · gcfragt. 29ir Ir~gicrtcn critf Sem Qcil int %iimifcficit

12 Eiiic 32tiie bitrcb b n s (~3soi;Lics~ot~tiiiit \:lciieit iiii ;Trii6liiii1 1760.

CltcicUid)aft non nrcfjr 01.3 100 ~crfoi tc i i . 91Ilc3 iua8 noritcfint iii $rctnlfitrt mar, foniite iiiaii baiclbft ctiitrcffcii, itiib bic frcti13öfijcficii Qffifiicr.3 faincir itirgcbetcn Ijaitfciimeifc. Zer Gcrr n. (mofcr priijcn: tiertc inicl) ciiiigcir, bic id) iioci) rticT)t fctniitc, bic rrrciftcit faf;en fdloit iiiib fpieltcit. 11111 9 llbr fc!$cn mir itrrs crftlid] an bic Bnlgciitafcl iioii nrcfir a l s 60 ~crforicii , bic ba ii la francaise nrit flciircii Gdjiiiiclrr fcrnicrt 1110s. 9 i e iireiiteit 1)(tttcn '$1a!l. 9Rir mitrbc bcr !!31ctlj ~ii~ifcficir bcr s ra i t noir Xrott itirb bcr jiiirgften ~riiirIciii 11. Baitcr itrigcmicfcn. Urir 11 Ufjr ftitirb ninir ctirf. 2 c r Bctll mitrbc nrit bciii Olrafcn 11. pcrgeii itnb bcr Mme la Marechalle crllttiict. Rad) ciiri!lcir ';lllciiitctts folgtcn Iaittcr O;oiitrcbaiticG fiit:

glcid) a1Icmal brci 'Qaarc, feirrc cinfiigc Slriglaifc. 9 c r 9;iTariQalt fant ipiitcr, tai-ratc iiicfit, ging balb mcg itnb retirierte fidl.

? [ h r c i f c no i r ' $ r a i i f f i t c r i iadj IDt«ii13. Beii 14. Slpril friif) itnt 1pIb 3 Uijr fcfilid) id) riiid] ciircfi incg,

ititb itin 8 Uijr fitljreit inir niit Citrapoft non zrarrffitrt micbcr ab itiib fuitrcii, irad)bciii mir iti bcr 1tiid)ftcir Gtation bie Pfcrbe ncrmect)fcIt, 'bci TcIjr gittcnt YJ3cttcr ~ t t ib urit Y 1Ilir fiicrIjer iiitcij 9 J a i n 3 , allmo inir nor her Gtabt ciiic GdjiffbriicFc iiIjcr beir 9iOcin pafiicrteii ititb fcbeit forirttcit, iuic bcr YRaiti irr bcn %fjciti fiilli. %Bis logierten g1cid) Ilicim S o r in bcr .\:,nijcitbitrg, mcl@eG '2BirtGl)aitG eben itid)t ha.3 ciitf~Ijitlid)ftc, n!lcr mcgeir feiner guten 9iitf;jidjt ttiih biI1igcn '$rcifcG IicfonbcrG nrirfiiiglid] gitt ift. fia&j= bcnt inir ciit mcitig gcfpciit, girigcir ruir iit bcr Gtaht ljcritrn, a l s mclcfic iii bcr OIriifjc ittrb 9lnjafjl bcr fdjöncir Biiufer unb '!@aIail; rnit graiiffitrt iini bie YJ3cttc ftrcitct; nitr Fo noffrcicij ift iie nicfit a c e m i r licilcii itit.3 bitrdj (7ofjitlaEci in bic Zorn:, $Qctcr%= ittrb 3~fititcitfird)c fiir)rcit itrib bcfar)cn fclbigc iirmcitbig ein incnig ; mir faitbcn, bar3 iil[eg jiciir1idj priifitig ici.

S e n 15. ?[pril friil) hcfitdjtcn mir bcrr Jjicfigcir frititfiöfifdjcir G~cfctirbtcn 9Tr. S c Qacnrpfer aitG Gtraf3bitrg gebiiriig, ber of)n: eradjtct fcirref; bcittfcficir 91711intci-r~ iriigcmcirt gut frciii3iiiifcfi fpridjt itnb ba.3 Seiitjci)e jcf)r gcbtod)eii rchet. %er .Qcrr n. 9lloicr bat bic Giitigfcit gcfjabt, itnG birrd) einen 8ricf aii i1)n 311 abrefjicren, baher er bann rtiii befto mefjr jidl (1öftiif1 gegcir itns eracigtc. Er ofcricrtc ~11s gleid) fjeittc (mittag feincii Xifcij urrb p a r , mic er iich «iti?briidtc, 2 la for tune du pot. YOir moIltcn Ijicrairf bei1 Ajcrrir Dberfiinrincrer Grctf (c-lfi ititb bcii Qcrrir Dbcrritarfcfiall Glraf n. 2iigoI3beint bciitdjcit ititb iiirG bei ifjiteir attdbittcn, itnG bci Qof

Page 13: Eine Reise durch das Großherzogtum Hessen im Frühling 1760geb.uni-giessen.de/geb/volltexte/2017/13273/pdf/MOHG_16_1908_S1_22.pdf · gcfragt. 29ir Ir~gicrtcn critf Sem Qcil int %iimifcficit

i i t priijcnticrcir. 'XC\ir faiibcn cibcr crrtcrcn irid)t rcd)t mofjl ni13 Ie~tercit id)~iit aitf bcm Gd~lob, (113 i~nijiir inir i1ii3 riittf) iorllcicf) bcgabcir itiib nii3 bafclbft bciit 9liermctrid)(rll iiii Pitrfiirft1id)crr SrirgcirrcicO icitift iiorftcIltcit, bcr nitG felir 1)öjlicf) cnrpjiiig. Wir trcrfcn bn irocij eiiri!]c iiicnigc Dfji3ic1-G, O.ciii~iiiici irrrb bcii Gof= iirnrfcfjaIL n. 'l3ettcirb~irf nir. @in gcniiiicr DberPainnrcrijerr P. Rütfj U. rn(infcfjcih nrclbctc itir.? beim .~itrfiirftcit ') an, itnh nad) ciiicr flciiieir Bc i lc iiiiirben ivir in bcficir ;3imiitcr gcritfcn. G i ift cirt flciircr ciitcr @crr ii~iir 72 $aijrclt, 1r~)cI) ~icii11iCi) iii~tittcr. E r flotte cincit fcf~i i~ar~iai~i tc i t , qcbliiiirtcir incltlid~cit Rod an, einc rttiibc Fcriide ilitb ein i ~ o n Otritb cittctillicrtc~Rrcit:, aii ciirciir rotcit ?%trlb i ~ i r hcilr s5al.3 iinrit an ber "iritft fjiiitqcn, niic andj cin fjcl1bIaitcG 8sifd)cir nor. E r cirtpfin!l itil5 ftcbciib ititb fprcrd) oud) ciitc qai-rdc ~icrtc[it i t l tbc fcbr g~iiibig init irn3 tritf hcittjdj. YQir bciislnitbtcii itilg baIb iiliebcr, ititb cbc mir itns ito@ gand cntpfofjlcn, c i t t jd~i t l~ bigtc crft bcr \3berinarf@a!I, hab hcr .QitrfiirFt bcutc fciiic iifcirtIitf)c ~ ( t f c l f)icit, mclcijcs iritr aac Gnitiitag gcidjcijcir foll, itiib cr itirg haller iricfjt hsrgit iirt?iticrcit fiirritc. Tnnacij bcfit~$tc~i 11iir nod) bcn (SSrnfcir ii. Ctabion"), FJ'rciiiicrrniilij'tcr be3 Rltrfiirftcn, al.? nicfd)cr bei ifliii fcflr D ~ C I $iiIt. @G iit ciit ciItcr 71 jiibrigcr S:lcrr ooit i»nIjrcii 2~erbienftcn itnb g r ~ i f w t Ginfid)tcn, bcr ~irglcicij fo lcittfclig ift, ha f~ cr iitit alIcn ~ r e i i i b e n iicfi urrgcrnciii ijcrobliiijt itiih 1cf)r trcitber~iq iiiib gniihig iritterrc~ct. (3s ift ioitbcriid) ciit grobcr Qatruit bcr Y3iiieiifdj~tftcir itiib Riiititc , cr ijat bcit bcriiljilitcit Cr.iZa[er ZiftijbcinJ) ~ i t Rcrfici citiigc 3aijrc iiacf) 3tnlicit itnb ~ r a i r P = rcid) rcifcn laijen, bloij ii~cii cr (in ibtn ficiitcrft, h a t Cr cin @ciric 311r ?nalcrci gcbabf, itirb mn3 irocfj mc$r ift, iljn trad)ijer !]an:, frei geijcir lieb, oijnc iijn bc8ijalb $11 itötigcn, in feiiicn 9icitjten 3u bieibcn. 3cb t f ~ i l l micbcr jernairh aitf bcG Cs)rafcii R~iitcit j i i cbcit hicfcm Qmcd aiif %cifcn fciir. 9cf1 !Ictnjjcs QaitS ift mit bcit präCr)= tigfteii O5ciitiilbeit bcfjiiitgt, 3ii'iicm bat er aitdj eiiic f[ciitc aiic.gcfitd)fe 23ibliotbel uoir bei1 fif)öncn 'XC\iifenfdjaftcn, cr t a t an@ ciirigc itcitc 'Xiüdjcr, alGba 3cigtc er itn5 einc rare itiib fdjüne Gbition ~ o i r hcrn Tcirerhanf non1 3afjre 1517, bafcIbft bic .oolafdjnittc itrrb bie 23itrIjfttrbcii gcrnn bcfonbcr8 fctirbcr nirGgebritdt iiirb.

') Sr$. 65ottl. aar l SOL). zrbr, 0. Eitcill, 1743-1763 fiitrfiirft tloii ~ 0 i i i 3 .

') ?Iiit. Biir. srbr. EtfiSioii. ~nrtbatiicii, qeb. 1691, ~ c f t . 1768, iiiar i i i i i l i~~ iii ftirinaiiijiicheii Cnietiftcii, filifet3t t i f I GtnntB- itiib @oiiitiiiijter.

7 )06. $3iir. 'XiiQbciir geh. 1722, geft. 1789, ftttbiertc voti 1743-1751 iiii ?IitsIaiib, mitrbe Saiiii Bnfiirn[er t i i tb 1776 ?rfabeiiiiebireftor iri itaffcl; ?e$rcr iiiib Bfjeiiit bee Ooetlle~Ziicfihciiic;.

Page 14: Eine Reise durch das Großherzogtum Hessen im Frühling 1760geb.uni-giessen.de/geb/volltexte/2017/13273/pdf/MOHG_16_1908_S1_22.pdf · gcfragt. 29ir Ir~gicrtcn critf Sem Qcil int %iimifcficit

14 Fiirt !Nciic biisrb b n s (\~i.okbrr;oqtiirit beiieii i i l i ~siiOLiiic~ l i f i i ) .

%rur h a giitgcrr inir glcicf) ~ittcij bcni .Gcrrit n. S?iiinpjcr, bcr iti16 fciitc Ccicinn't]liir priijcirticrtc, ciiic biirgcrlicije !Qcrfriii u i t ~ 6tra1;: b i r rg ; CG i f t ciirc i~irgcnteiit ctrtiqe i tnh bc1cUtc srci i t , illre Sloiiucr: fcitinn i f t cbciifo angcircliirr nl5 itiil;Iid]; irc ipricfjt bog 5rai t j i i i i id)c nt i t itirgciriciri nicI CCcLifntcffc itirh nirtinortcl Iii.3,n1cilcii per masime, b a jic ittit ir1ciiiq oS<~irtcir ilicl jagt. Gic iit [dp i i 18 3 a f ) r c iwr: f~c i ra tc t irirh iicl)t (titG mic ciirc 'pcrjoii niiir 20, bn iic bod) ii~ciiigftcir.; ciirige 30 fcirr niirf;. !137it itii9 jpciitc it~'clj bcr C b r i f t bc Si 'od~ior itiiii ciirigc airbcrc frctitj i i irfd)~ D f l i z i c r ~ iic0it bciit Gcfrctiir bcc. Qcrr i i t~icfciirbtcit. 6 3 iilitrbc aIIc9 jicinlitf) rcid)lid) irirb ,;mar 5 la francaise iirit flciitcii Scbiiffcln jcrriicrt. %adj ?ijcf) njcireir itiijcr fraii;iiiiief?cr '!TCIirt itiib giitig itirb iritrobitsicrtcii itiis iir ciirc, iir bcr Z t n h t bic '933~1d)c nicrilrnl ~itjainitrc~iPoininci~hc ?tiiciitbl6c her f)icjigcit ')?LI= blcfic, mcl@c (3icjellfcl)aft Zlicboittc gciraiiirt iilirh. 91lait fc~iiriitt itiii 5 111)~ jitfaiitittcii, f ~ l i c l t iiitb f41rid)t ~ i ~ j a i t i m c i i iiith geht i tm X 1Ibr rnicbcr ait5ciiraiibcr. Scf) mitrbc bafclbft priifcirticrt a n bic CS~liirtciic n . Dfjiiftciir, Gd)mcftcr bcg .(iitrfiiritcit, nrr hic Zra i i n. iriic0cI 11. .(tct$cir= tIIcirbogen tiebft ibrcii ilicr i~irncrficircitctcir Tiid)tcrit, air bic CHriifiii n. !l+affcirficirit, Gjriifiit 11. G d ) i i i i h ~ r i i i tnh ihre ZLILIJ~CS, 01- ~r)cLcfji)~r 'qorfriit iir 'IC\ilf]cIiiiBtal itirtcr bcir fdliiitcir CHcficfitcrii dir fiiihcit ijt. ?lhcnbg mctreir m i r jir Sjeiiifc.

9 c i t lG.?1~1riL f(tljcii m i r itirG ein meiiiig iit bciit f)icfigci~ Vit[f]: labeit itin. !Vlittng-; ctfieii mi r itittcir iiit Z\Ccirt-;fictitt"l iriib lerntcii bci Tifd) %Ir. hc "orrag, lieutenant franqais, fcnircii, nielct)cr hiircf) iciiic cirtigc Sioiit~crjcttioir hic gnnsc Zi-iFd)gciclljif)aft itirtcrfjiclt. %ad] Xiidj I1cfctf)clii inir bic Rarthni t jc , ciirc OalOc ?~icrtclftiiirbc rxir bcr S t a b t , cirr fif]öttcG iuob[gcbiiiitcG ,Rloftcr, bciicii i?rcir3gGirgc ioirbcr: l i 4 f c f ~ r prsid)tig iii ib. E.3 jiiib bariit i tnfi ben '35 %itcf)i,itiiOcii bcG ?IIqbcibctG cbcitfotliclc 3cllcir iiiib nllc 11cfct;t. ;<iiiijd)cit jebcr dclfc iit rloir ctiificit ciirc f~ibIi[d]c a i f t o r i c gcirtalt. %ir licf;cir itii \ : xiiint V a t e r 'liicciri~i fcitic cigcnc jcigcii. Scti; fic iiicifj gcfleibct !~cbcir, m i r b bcttairiit fc i i t ; iic I~nlicir eiir: rcci)t gittc Eiirricf)tiiitg, ciit jebcr l)at jinci .(i'aittntcrir, cin V3or;iirrntcr i inb battcbcir ciiic fk i i i c Qitit: mcrfjtcttt, irad)bciit c.3, fcirr .C,ctiibincrf iracf,) BcIicbcn crfrirbcrt; babci airct) ciiren @nrtcir, inc1ficir iic fcrUft bearbcitcir. ?Iirl;er bcircir Oiiirteir i f t nod) cin nIlgctircii~cr g r~ l i j e r Oiartcit, iii nlcld~cnt jic mi idp t t l id i ~i11ciiitci1 G ~ ~ r c i f ] ~ t i r i t b c t)aL1cir, bciin foiift i f t ifjncii ciitijcr bcm iicift: l icf~en @riifj Memento inori ctllc9 %eben itiitcrfrtgt. 3 i c Rircfjc ijt a i i@ fchr friitT~etr, cin jeher h a t jciircn n i i ~ c n ~ i c f c n c i i gtat i , in bafj bie ciiie .C,iilfte her aiihcrcir gcgciiiibcr i iht ~ h c r flcbt. %ir n1obiiten

Page 15: Eine Reise durch das Großherzogtum Hessen im Frühling 1760geb.uni-giessen.de/geb/volltexte/2017/13273/pdf/MOHG_16_1908_S1_22.pdf · gcfragt. 29ir Ir~gicrtcn critf Sem Qcil int %iimifcficit

jitjt ciiicr Siircf)eiivcsfanimrir~ig bci, b a fic voii 5 l1f)r b i s Yi,C> iri ciricm incg lcrtciiiifQ fitngcir, bartincf) f»llci-r iic efici-r. m i r martctcil c 3 aber iri(f)t (16, fnribcrii licilcn itnG irr eiirci-ir bciiad)licirtcir ((irift: airnincr hafigcii mein gcbcn irirh bcgafictr itirl: noir b a itr bic qlcidj betirc6cii getcgcirc @ti~oritct, m c 1 d ) c ~ eiii fisrfiirftli($cl: Pitftjdjtofj ift, babci ciii gciirn nr t igcr (Oartcir aiigcfira@t i f t ; hic Qiiiiicr irtmeirbig betbcir m i r iiidlt hc[cijcir, bcr Oi i r tnc r m a r jitft izidlt ba , itirh inir iaolltcir itnz. bcghnlli iiiefjt (iiiff)alteii. m i r qiri!gcii a l j o cllcicf) irctcl) .G(tir3 ittrh Icgtcii 11115 ~ c i t i q Jltr 9?itI)c tiicbcr.

T c n 17. I l p r i t jriilj itrir 7 l l h r fitbrcir m i r iirit ~ i t $ r n - i a i i i r s = pferbcir, o$irc iiiitcrmcg5 i t n 3 lalinc niif,iitbriltcn, iir cii-icrn ~ i r t t c r nad) f ) a r i i r f t a b t , nllivo nlir gLci@ isnt 12 Ufjr bc3 rni t tagc; aii: fnmcrr. YUir fticgcir h(tfclbit iiir 2QirtGfiaiil: (76, ineIcfjc3 ditglcidj (11s; mir t5f ia i tG bic IrniiEic ') geilcitiirt mirb. Tman i f t h a rcdjt gi t t Ioqicrct itiib b a t ciirc fdliiiic frcic BIit5fid)t a i t f ciircii grnficii v l n l j . 9Qir licf;cir 11115 qlcicf) n a d j Zifdj , ircirljbcnt itlir bcint fl5cT)cirnrat n . !Ricbcfcl gcii7cicir, hcii nlir iir g r a i i f f i r r t fciiiicir tcrrrtcn, Iicim fjicji!lcn SbcriiiarirljcrII 11. 5TClallbroirii iiicIbcir, itin itizB ii~icf) hciriclbeir ?LDciib Iici .Cmf vriiiciiticrcn 3it laiicir. P n er nbcr f d p n bei .Gof nlnr , f o Licbcii mi r irii3 glcirl]fnTl$ bnf~i i r t rngcn [iii Ziiiiftcii, itlic iic i n bcr !It~ifofojcit f i i r hcii 5t i tbtncrfc$r bicntciil itiib crfirSrcii, hnf; jirit Sioiincrf ribcii fci. B r Ghcrf@cirf n. .@ci~bcriberg, ?3rithcr bcr 1)cfiifd)ci-r RnpitiiiiG i n .QaiicI, prä/ciit icrtc izricl] tri1 hie uer= mitmcte !J3riir~cR 'Imnr,.cii'), f172itftcr hcr '$riti;cfi CUjartrittc iir S?(riicl, bciii g r i i i n fl5crirg '1 icinc Ojcmciblin i t n b bcrn d i t ?3cfitd) Sa fcicnbcn ')3rinn R a r 1 gricbricf) n . 6 o l f t c i n 4) , aIB ~ilcIc$er iir frari,iiiiif&cir ftricg3hiciijtcn alc; Cfir i j t ciiga!giert itiib i n i i t t c r 1 i d r r i t cin irntiir: lidjcr Gohir bcc; v~ir igcir i?iiirigG n o n %i?lcir i i t , hcnr cr nirljt nltciir f cbr iifJ111idj iicijt, fniibcrii niid) fciiic Gti i r fe gccrIit I p t ; T)icriiiid)ft aiid) ciii hic G ~ l i ~ i t c i i c n . CF~1ftcil1, incld)c I)crita@ !ehr fcf~iiii ciirigc it(iliciriicf)c Ylricir fctirg iiirh ba j i t bcn ~ t i i g c l fpicltc, ciiic i int i i r l id~c -P--

' ) „ F i e ~ r n i t h e / ' , ieit 1G80 CI)nfthnitW, nii8 beiii chciiinIigeii, nii bcr ? m b = ffcnile ncienciioi, Ec0ciieri)o~ bet»orgcqniicleii.

Yl'i113 9XnyiliiiIinll, )Prltbrr h c ~ «tiiibgrnfpii F.tiIhcliit VIII. 11. fiefftit= RnfjeI, i i t ?iiifiiigcii 1730-1753, ueclitnhlt iiqit ciiicr ~cf ) iue f t r r be< ?aiihqcnfeir 2ttbiüig VIII. uoii . ~ > ~ f f e i i = ~ n c i i 1 f t ~ b t .

3, 2lsiiin (ijcorcl YGi([)efin aoir f ieff~i~=Snri i t f tnht , qeft. 1782, niaeitec Bofltt uoii 2niibqrtti 6riift O~biuig, 1,cctiinhlt iiiit ciiicc 6ii.iifiit 2ciiiiiiqeii.

*) 2lril1~ S?. 8rbl.. nnii @o(fteiii=%ecF, geit. 1772.

Page 16: Eine Reise durch das Großherzogtum Hessen im Frühling 1760geb.uni-giessen.de/geb/volltexte/2017/13273/pdf/MOHG_16_1908_S1_22.pdf · gcfragt. 29ir Ir~gicrtcn critf Sem Qcil int %iimifcficit

lC, Giiie Ilitijc bitscfi bn3 @ s o i ; ~ i c s ~ o ~ r i t i ~ i .<wffcii iiii FriifiLiiiq 1760.

~ ~ i d j t c r bc5 vorigcir Cnirbqrnfcii I), iibriqciig eiitc !Qcrioti nilir 30Jnl i rci t iriih tti i~~ciirciii nicI g e r j t a i i b iiirb '23crbicirftcii, iic irt Z n n t c her Gjriifiii 11. Gci)bultSborf iir Raijcl. 2 i e ~ r i i r ~ c f ~ Yllngcir noii S7ttifcr i f t ciirc Ediincftcr bcc. Iiicjigcii rcgicreiibeir ?aiibgrtifcn i tnb fjiilt iidl jclit hier ~ i t %cfird) a i t f ; Fc ift f i i r 62 ,?t~hrc irod) fcbr ~ n i t n t c r irrrb iiiobl. %er t ~ l t c 7Ojiil)riqc o a n b g r n f ') i f t bcftiiiibig ctitf ieiiicirr Vitft: ititb 3tt!gbfd)[ofi SIrnitidjftciii, itrib Piirirint hci iijnr Peiir ~ r c n i b c r iioi.ll l i i r f )ci i i i i fc~~cr uor , mciiii cr C?: iiid)t c ~ $ ~ r c i z »crlitirgt. -, .L (i er ein grober ?ictihnhcr noii bcr , l a g 3 ift , f o i i t btiG bcirn fein

ciir?i!lcr 8lit.3gaiig. ~11hc i ic i i geht fciiic T n f e l iri T n r m j t n b t bcftiinbig for t . 3 c r Er I ip r in j s ) i i t i111 ttliiifiiirl)cit, iiiib bcr j i~?ci tc (Prii13 (clc~irg, ciii icl)iiiicr itiib !gitiihigcr S e r r nliir hciirtibc 10 ,?nt)rcrr irrit jciitcs 6jenrrtt)liir ipciicir ttn hcr~clbeir tiigliti). 1172ittngt: iiith 20 iriib 4Kliciibk 12 bit: 14 bcliPtitc O3cri1$tc itiib aiifjcrbciii nod) iminer ritt jd)iiitc5 nbnicd)fclrtbco Sc i ic r t . 9 i c ?I i i f innrt~t i ig bcftcijt a l t5 ~ i c r p n g c i t ittrb bci5 Llcbrigc jiiib Pinrccbcbieiitc blait itiih r o t n t i t iilbcr. (~lcmciiiig[iQ [iijcii r i l c i i i ~ f t c i i ~ 12 '@crf~~ircir bnrcin. Gcfterit cibcr i f t iic a l s a n bcs rcgicrcirbcir F«irbgrcifcit CclcbitrtStag (balici gr~if ;c Oinln gcmcfcii, fiiriit iniiort jc$t iiudj hic Rrtficlftf)~ h r n i t c r fo r t , bnlicr m i r aitifj crid)iciicit) i ~ i e l ftiirfcr i inb iiiit ciitcr foiift iiirijt !~cii~iiIiiiiid)eii %lctrfcl)n~ltnfcl Iicglcitct gciiicfcir.

t C i t i n i i e r r i n L . %iil)reiib bcs Roit,lcrt?: mitrbc n i i r ciir Etitfil niigcmicfcii. l Int 7 l l b r m n r Sn9 S2~iir;crt ,iit (r-irbc, itirh icfj giitg iic1iit bcr <@crrfifpft i n bic fiirft: Litf]ctr ~ i r i i i t r c r , a l lmn y i fanrmci t gcipielt niitrbc. Ocgcii 9 111)s giitg iiinii nir bcri 2 i f @ , iiiib id) l~ t t t t c bic Oiicibc, bei bcc z i i r f t i i i n o n Cntirniftnbt, bcS \priii,;cii Oicorg OScintiijtiir 311 jiljcn, mcli$c crft 30 3cibre ctlt i f t , itoFf) f e t ) ~ gilt aitgiic[)t ititb ciiic ttngcntcin giiiibi!~c, foiincrjrtblc, tlelcfcirc i tnb ar t ige a c i m e i i t ; jic fpridlt jcbr gilt ftclli=

;,ii[iirij. ?Ibcirb?: iindj 10 llijr mrir ttlIc?l 311 Eirbc. Fe11 18. ?[priI friil) itiir 10 UQr macijteit m i r bcii 3mei iilteftcn

I ) beG !!niib~~rcif~ii Eriift f?iibtiiig, LFrbaiicr3 beS itii»olleiibet gehliebciteit Edl[offei? 311 ';'ariiiftnbt, !jeft. 1739.

?) ?IS)cr blttcf) \eiiie ~ngbleibcii icf)a~t befniiiite Siibtuig VIII., geh. 5. (16.) ?(pril 1691, regicste uoii 1739 bis 1768.

T )er ipiitere Caiibqrnf Oitbiuiq IX., gch. 1719, regierte jeit 1740 bie hciiifli~=liditcrib~~~~ii~~e~t 2niibe iriib scjibierte Snlier teile 811 8itdl81ueiler itii Elinb, teils iii YirinnieiiG, veriiiiif$t iiiit Deitriette Rnsoliiie noii Vfnij=,311iei= bciicfeii, her ,,gsoHeit Qniibgriifiii", itiib folgte jeiiieiii %ter 1768 biG 1790.

Page 17: Eine Reise durch das Großherzogtum Hessen im Frühling 1760geb.uni-giessen.de/geb/volltexte/2017/13273/pdf/MOHG_16_1908_S1_22.pdf · gcfragt. 29ir Ir~gicrtcn critf Sem Qcil int %iimifcficit

jitirgcir vriir;icir bc5 '$!riii~cir O)corql) i n ibrcr Gtirhc bic G~7itr; cg jinh Ci11 pctar artige itnb ir~oljlc~jogcnc jitiigc S$crrcri. Tcr jiingfte 'Irrin3 @corg ift 9 3abrc cr[t, crftcrer bctt ciirc jcbr jdjmcrc niib i r i i ~

nerftiinbticl]c Gprctcf)~. Tcr iiltcfte oliui5 iit 1 1 3af]rc nlt niih cnipfiiiq ititg nrit jcbr nicI 6iifIid)feit itirb ?Iiiftairb. Jljr .(>iifiiiciftcr fjcifjt Vilbcrrab ititb bat bcit hitcl al5 .Gofrnt; ci? ift ciir fcfjr gc: fdjiftcr g]anii, bcr bahci iiicl 2~crit(tirh itiib (Ucbeii5nrt Iiciiijt. CVcgcn 1 Llgr qingcit inir hiirairf i;it hcr Triiri;ch 9Jla;cir, i r i i r ihr in if)rcin ,3iiirntcr bic Eoitr RII iircidjcn; i i c crftrnbigtc iia) cincn X~ciitfcir irctd~ g(tficl. ",:an i[lr giirgeii inir micbcr I)iitirntcr, i t i i i hcm ~rii i ; icir (cicorq itiih fciircr Cr3ciircibLin altfJ~rmcirtcit, itirh ii~itriicn norr bcibcn icflr gn(ihig crnpfaiigcii; jic rcbcir bcibc febr nie[ irnii gitt fr(tir;;iiiiicfi. mpn1-r fid) bbic $rciiibcit ciiiiircil I1ci .Gof priiicriticct f)ctbcir, i~ i ivcrbcn iic riicifcr nidjt orbcitttirfl 3iiin Eiicii gcbcten, foirhcrii jic hcibcir babirrcf) ciiiiirctl fiir itIlcnra[ bao 9icd~t, 1111tictg5 ititb cilicirbr: ?irr fiirft= lifieil Xafct ,711 fornnicir. 2 c r Qriir:, S2nrl srichrid) ~ o i r .\:,olitciir~ pccf 117cir i @ ~ i n micbcr f~irtgcrciit, halicr ja$ i d ~ bci .Gof fciiic rrnbcrc 8rciiihc11 aIG bcn ntir in Srciilffirrt bcfaiiitt gcinorbetrcit .Gcrrir C'ZLct: iiagrciii, hcr cigciitlid) (115 Dbrift in riiinif$ faifcrlicfjcii Sicnjtcit ftcbt itiih iihrigcir8 cin d t c r i~cr~tiinbigcr irnb fonnerfnbIcr Cffijicr ift, uiib 9llr. bc (U'Enfnirt, hcr in bcnr Yicginicnt Kontnrijiairc M6ir6ral (11% !JXajor iii bcr Irlad~barfQcift i m Qircirticr ite1)t. E r ift bci .Gof fcbr bclicfit, ljiilt iidj a i r ~ i ~ hic mcijte ;;cit in CCictriiiftcibt airf iiiih ift iilirigcii."3 ciir fchr (iftiiiiablcr !Dlnirir, niit bciir iidj fchr gilt itiii:

gcf~cir liiiit. .@icrniid]ft incir ciirdl ciir uon bcnr E r b p r i n ~ 311 bciit (53chiirt%tag bc3 (Uaiibgrafcii gratirIicrcnhcr ahgcfaithter Cfii3icr ba, inc1d)cr jidj Sjcrr n. Gccbadj ircirnt. B ~ i n @offaonlicrS incir ntidj

Sbcrjt n. CZidjftcbt D. Wohcd itnb D. .QclIcr, Ic$tcrcr iit Iici i i icinc~ cnfc15 bcS XI. S3crrir Batcr Vagc gcivejeir itirb in .Ciöitri$ fci)r befflnnt. .5crr D. Brcitcitbadj, ciii .ficrr n. 9Ticbcfcl Sffii;icr, hier= ltkfjft aitd) ciir .5crr u.,Qcitf1eit, bcr init iirir in 3ciict ftiibicrt, hcjicit 'Iriihcr q f l ~ c l 1 nnijicr iinb, i ~ n b her glcidjfall?. bei S3nf joiift cm$ilos qtCrt Jit mcrbcii llofft, itnb iroc$ aiibcrc mellr. Bei Zifd) hatte icT) mirher (~~ll(thc, bei her Wiirftin non 2armi tab t 311 filicn, bcrcn gniibigcr Vofifnblc i ~ n b nnqcirc$mc ,Q~jinprjation idj iiia)t ~ C i I l r R

ficmllnhcrn lrnb b c j ~ $ r c i f ~ c ~ fann. Ti/[$ ficfnbcir mir h«5 ?Ir$irl, m c 1 6 ~ 5 !ehr !Irofj irnb itirqcinpin orhentricfj cingcrid)tct ift, iiiglcidlcn

') 5 i e Vriiiaeii 2 ~ b r i l i q ($4. ,R., qc6. 1719, qeit. 1823, iiitb ficoccl IP., qeb. 1731, qcft. 1830.

Wittti1ii:iqen bei: Cherhriirifieit cHe i6 i~ t~ue i e i l , 3 . SVI. 2

Page 18: Eine Reise durch das Großherzogtum Hessen im Frühling 1760geb.uni-giessen.de/geb/volltexte/2017/13273/pdf/MOHG_16_1908_S1_22.pdf · gcfragt. 29ir Ir~gicrtcn critf Sem Qcil int %iimifcficit

18 @iitc> 9iciic bitrcIi bn? (5{ro~heraoqtri!it s3cficit i i i r Zriifi(iitg 1760.

bic <HiliIiotT)cf, incldjc itt brci i~iittcliniif;ig groficir 3iiiriiicrit ncr= - n ~ c t b r t iit. l lnr 5 LIijr qitrqcii niir ,iiirn ~ c c iir bic ?[iitidjctiiibrc, 111th irad) 6 1ll)r iriitrbcn bic Gpicltiicf~c hcreirigcbrcti'fit. Te.? ?Ibenb< aj;eir niir iiiicbcr bci Gof .

P c i i 19. ?lpril bc8 9.llorgcn~% fabcir iilir hciin hicfigcii a l t en s>~ifnictIcr s i c h l c r ') cinc !lait,i a r t ige ~ a i i t i i r [ i t i i g iioii '$ortriith, tcilS niiriicbiircr fiirjtlidjcr barnrjtiibtifdjer (vcrfoiicir, bnriiiitcr fonberlicf) hcr (Pr i i i ,~ (iicorg iirit [ciirer @cnrablin fcfv siif)iirli(i) gctroffcn mnrcii, tcil.3 «itrl) bcriil]tntcr ?)lctkr. 0-3 iilareii aiid) niclc 'Gtiicfc i ~ o i t iljrir fcIb[t bar i tntcr , ba cr cigcntric$ tritr ciit ~ o r t r i i t m a l c r i i t ; hicr i inb bei feiirbcii iilir b o d ~ ctitcf) aitbcrc flciiic Sctfllcaii!. n o n fciircr BIrhcit. E r h a t iii-li jclurt airiij ciirigciiin[ itrrb ionhcrlicf) ciiinrctl iirit bcr %riflc aitf hcr Olajc itngcrncin (ibiilidj gcnialt . G c i n B i l b aitf bicie 1ci;tcrc 'Ist g a b er itrr- ;~i t i i r ?liihciifcn m i t fdjmctrjcr Rreibc ge: ,jcid]irct i n tncirtc niigcfairgcnc Gamrrilitirg. O?ad)bciii m i r itnt: bci i b i n ciir p a a r Gtirnbctt gciiitgictnr itiirgcfcijcii batfeit, f o hciiici,tcit itlir bcir .Slcrrii ScqicritiigGrat OI;llnIliiigcr, bcr tn i t bciir e r b p r i i i ~ irirh 'priiij O c o r q airf 9i'ciicir gcmcfcir itirb ciit ficidjidtcr ar t iger aitfgclcqtcr ?.llaiiii, babci ctitcl] ciit groficr 9llitiifito iit . I r 3cigtc i t i t - ; c i r ~ 'Qiirtriit en p a s t e l n o n ber Sonitcifc Epftciii , mclci)ct: irrtc~c: iiiciii tiljiiliri] gcinctlt, banoii ct6cr bic $itrlicir g a i q ncrbIid)cii tiiarcir. 0-r g ing iirit itir3 i i~ci tcr jit bciir !Illaicr 5 c c f a k ? ) . %ci hcr (({C- - Icgciii)cit bcfitiit iifj bic ,-tabt 3it ichut , bic cbcir irirl)t g a r grofj ititb nrittclniiii;ig gcliairt i i t ; hctG $$h1ftbciit8, a l 3 ino ivir liigicrtcir, i i t glcicii hciiir ~ctrctbcpIct?j ctiit T o r rtnb bah 5d) lo i ; iritr ciir pactr - Edl r i t t c buitiiir, bahcr nlarcrt ivir bigfjcr bic c t c t b t iiod) rridjt hi t rq: pciiiicrt. Gccfati iiinbiit iiir (\.offe-.C,ait3; nlir jitd)tcit i h n ( t l i ~ ha= fcliiit nitf inih fniihcir abcr iritr mcirig Gdjilbcrcicn itirb cin pctctr c ~ a i t b ~ c i J ) ~ ~ i ~ i ~ ~ ~ c ~ r Oci il]lir fertig. Es cy~cl l i c r t ioithcrlici) i n flcincit f)iftorifci)t\n Gtiidcir i tnb [oll h ic~i ihcirpht) i inqt i~11i i ic i r bcioiibcr8 g n t 3it trciicit niiiicii. 2:i>ir ba hcqabcir niir itii3 naii] .i)~ofc, i tni bcir ~ i r l c i jiiii!~cir ' ~ r i i i ~ c i i i i n r c ~ t [Tiici)tcrir hcG ~ r i i t ; c i i 6iciir{]l ( ~ ~ t f , i i t m a r t r n . T i c iiltcjtc Sbarlotf-C if t iicbcii J a b r c eilt ni ib cittrcfcitiertc itiiS fcl)r n r t ig iii bciir ;]iiiinrcr; [ic niict: itrr.? hic q n r t r i i t - iit hcr Gtitfic, niitijtc, iticir jcbc3 i l~~r f tc f f ic , Iiicrniidjft ibrcii Scf)saiif m i t Gpiclfctcf~cir itiib crfiiirtc allcl: (titf fraii,iiijifdj. !Ilctdj ciiicr Plciiicir 23cilc fctrit a l t 0 hic 9!lire ?!lattc, iflrc ( ~ ~ n i r i ~ c r i i a i t t c , ,iiinr ":iirfdjciit, iic i f t aitS

'I) Jnli. CSOr. ;Yicbler, ~osts6t innlcr , qeb. 1697 !@iriin, qeit. 1765 Tnriitftnbt. ' i ,70h. Roiir. Gcefalz, Wb. l71<1 (\)riiirftnbt i. b.qin16, qcfi. 1768 Tnsiii-

ftabt, icit 17X Qoiinalcs bttielbit.

Page 19: Eine Reise durch das Großherzogtum Hessen im Frühling 1760geb.uni-giessen.de/geb/volltexte/2017/13273/pdf/MOHG_16_1908_S1_22.pdf · gcfragt. 29ir Ir~gicrtcn critf Sem Qcil int %iimifcficit

!QciidjatcI gcuiirtig, c s i j t ciiic i i o 4 jiriiqc ~ c r i ~ i i r , ipricflt jcbr gilt jrait~öiifcfj , bcit jct)r tiicl a r t ige 2cbcirZart, iiiib eB icf)ciizt, bic fiirit: l id~cir R i n h c r jiiib fici il)r fctlr mobl arii!lcboficn. 5 i c fira[f)tc bcir brittcii '$riii, itir bcr Ajaiih, mcld)cr crit brci ,?nhrc aIf ift , cii~T;cr i l~i i r i i t iroif) Ci11 iiicrtcr ba, bcr nod) i n bcr 'TC\ic!jc liegt, itiib bcii r i t C . 3 o i r bcir '$siii:,c~iiiiiicn gittgcir iiiir :,ur (ioiiitciic n. l l i i t c i i r itiib in i t iljr 1)iiritntcr y t r Ouitr. !llniij Ziiii) hcicif~cri m i r ha$ q t r i t ~ c Z r l ~ L ~ i h , n ~ o r ~ i i i o n b c r l i d ~ I I L ~ I I ciniqcn 3 t i 1 [ i ~ n ciirc jcl)r jcfliiirc YLit~~iicl)t ijt. Tai icbcir i i t ciir flciner (9clrtcir itiib air Dciiijcllicir ein QititfjaitS, b a r i n hic ~5cr r jd j [ i f t hcG Z ~ i i ~ i i t c r ~ ~ . fpciit irirh iir bcjicir 9 l i t t c , I I )L~ b i r 2 a f c l fjin3iijtcbcii fniirmt, cirr flciircg riiiibct: ?i14 ift, mc[d)cG i n ciii 5oitterrciii i f i ior t , baral t$ hip tJllliif ichr id~iiiir fliiigcir j ~ i l l ; ;;it bcm l i r b c i i t ciiid) i n a l len nicy ciiic ~ f t i r i t i r g , hcirait5 iicr Edlci[L her«it8f»iiinicii faiiii. g[icit n11f bciir 2irr t i i ift ciir fd)iincA O[odcnjpicl , iiic1d)cs ctHc ~ ic r tc [ i t i r i ibc i r ctitial", ipiclt , crbcr alfc iiolIc S t i tn i i cn qaii:,c Z t i i d c fpicl:. S c r , f o CL? jit bcrrirgcn fjcit, Lieb CS i n iiiciiicr Cllcgcirnwrt ipiclcii ; e- iit febr icfjn?cr, a u f hic Claves hil br i idcn, nnd)hcin bic ciilocf'cit groi; jinb, c5 inisb nitcfi mic bci ciitcr OrgcI iiiit bcir P" d).it1lcir - birigicrt . YLiri~cn f~cr i t tn i i t ciii YLltiiri, tioir meld)cm niat i

ciirr fcTjr itwitc Vlit~~iidjt hiiit. 311 bcin Gii]icfcr iiiitij ciir jcbcr iciircir Y?ciiircri ciirichrcihcn. $~ir i b a j~fjc11 m i r bic ???obcflt'cintnicr, iir 1zirl:f)cr bcr qrofjc V l a i i i i i flciii jcor fiiiritli~f) airGgcarbcitct irt, i i~ ic bn5 Sicjigc S@loi ; I)at iücrbcir irilIcn. (3% f ~ i l l t c niiiir!ifi t ~ i ~ r i n c ~ ! f o griii;;, (115 cB jcijr iit, iciii, it iri , Der Z i t r i n iviire iil~:.baiiir i r r bic !']litte gcfoiirrirci~ nni, ijiittc i r i i i iicl) 1)crittir iiicr Ecfjliii;!iiife gcfic;l1t.

priicf)tig c5 inr m o b c l l ciiiGiicl~t, in fcfir i j t jcbcririunit fror), hnfi i r i d ~ t ,itjtctirhc gcfoiirnreir, i tnb ciii '$ncir 9l?iIlioircir c r ipa r t , bci l i r i o iiiclc []iittcii iuciric,liteiiS Aitr ?I i~ofi ior i i i ig Siirciirf qerz7ciibt n'crbcil iiiiiiicir I). ?Ibciibc; riinr ciir !~civiijcr (tlraf C,icrBtorf niiz. f-

Gcialil'it b n ; er i i t jcf)oir ciii 2iii if , i igcr iiiib l)ctt Grait itiib ?ochtcr ~ r ~ t l 1 f ~ ~ l ~ t , a [ ~ i ~ i i i f ~ i i r cr 311 rcijcii qcbai$tc.

20. ?[$iril G ~ i i t i ~ t a ~ g friil) gilrgeit i i ~ i r i n bic Zei)Lilbfiuf~c~ "" f i . c [ f jc[lr ffciijig b ~ j i l ~ $ t , iriib Ijiirtcil baiclbit - ' l 5 I ~ o i i l ijlltcll ,[,irfell hie v r c b i g t b f i s i l l ~ c r i l i ~ t c l l i , t ' t t c I c l 1 bcr gijttlimctl ~ i i l r1 l i f l c r~ i i l f c i t ~1~ir i tc l fc i lb .

iliic Cr !in) oig „,tcr hjirtr ii(irr iri l ir G ~ C I ~ C bi\iiJeiic 111th -- -

Page 20: Eine Reise durch das Großherzogtum Hessen im Frühling 1760geb.uni-giessen.de/geb/volltexte/2017/13273/pdf/MOHG_16_1908_S1_22.pdf · gcfragt. 29ir Ir~gicrtcn critf Sem Qcil int %iimifcficit

-0 (Fiiie Ytcije b i t~c l j baB Olrni :hcr~nqt i t i i t .C?eijeii iiii ;\-riibfiiiil 1760.

2), riiic i i~ir itn3 e.3 foI1cn ;it 9itlic tnad~cn. ?Iitd~ cinc ntittclrniif~igc Rircfjcnmufif, babci bann bcnt C0ebitrtc.tag bc.3 9aiibgrafett ein Rnrinen non ~ m c i ~ ra i t cn~ i inmcrn irnh jnici ~ la i rn~lc i r tc i i ribgc: fitngcit mttrhc. %adi bcr .Ci'ir@c fatj ici, bic fcfiiiitc 'l:arabc ctitf:

3icijcir, mcrdjc mirflic$ ciitcir fcf~iiircrt CFffcft inndjt. %cidj Tiftij rnar bcr p r i i r ~ CSSe~irg fo griiibig 11nb iicf3 itn3 iirit jeiiter Riit[d)e itnb yfcrbcii itndj 93iffiitgcn [Yciiitngcirl fiihrcir , eine Ekinc ijalbc Stitnhc i>nn hn. Yll.3 inir ait.3ftic!]cit, Ecjaf)ctr niir fnqlcicfi bic Erctngcrip, mct~flc cinigc 60 fttirtc Criiitgcnbiiirmc iiirtcrhiiIt, iitbc.3 iiirh irc al[e tiicfjt friilicl gr~if? it i tb fciiiiit mir hic iit .fitijiel. (F-5 fiitb n ~ t d ~ irt hcirr Trcibtictit.3 cinigc '$flairnreiibCLiimc i t i ih bcrgIeid~rii Briirl,te, bic maii tior bcr 3cit habcit Paitii. Der 6pctrgcl ift aittij ha Go~~tnicr itirb PZintcr 311 balicti, itnh Fonbcrlid) foIi her itatiirlid~c non itngcinciircr Gröf;c ititb Gjiitc fciit. 'Ilort ha fithrcn mir mcitcr iir bcrr Iicrladjbartcrt 'i%ctlb, her b~trd) ncrftfjichcne aitGgcf)aitcnc Grfjncifictt ~ihcr ?ItIccii a porte de vue fcfir aitgcncOm itnb jitr ~arriorcejagb jct)r Iicqirciit gcinadjt iit. S i c griifitc ?lflec fiifjrt gcrabc aitf bn.3 GdlK~if3 dir, mclir,cs en perspectioe ciiicir f c t~r fdjöiicri '$rofpcFt foriiticrt. ?[IG niir micbcr hci .'Gof 3itriicf tiictrcn, giitgcn mir iir hic ,(i'~iitbitorci, allmo 3cr 9cfif)idtc Jjoff~~iiiiitor ZSitrdjolb, bcr in 9re.3hcit $11 ber iioc[j (iri~laittcir dcit fciitc Scfirjabrc gcbabt, ittic: ein .'Gairfcit itrtiqcr Scficrtciitfiiitjc [~cigtc], babci mir tjniiptfiiif)Iicli bic fiiitftliif~ tigitricr= tctr Beitrcitititgcit mit ciilcrlci IIar gcinaditcm bttntfarbigcnr $itdcr bcitiiinhcrteii; cr formicrt aitf bicfc ?Irt rierinittcK.3 cinc.3 ~itiirtnincit: gcbogciicn .(YartcnblnttW iridjt aIicin ncrfctjicbcitc Bliriircir ait.3 freicr .\:,aitb, joitbcrir iitad)t alt$ iradj cincr Plcineti ~cid)ititng OlciiQtcr, «aitb~4aftcir i t . hrgI., mcKdjc5 fcijr artig nirgfieht. Ylon ha qiirgcit i17ir miciicr in bic ?Kittidjcrmbrc, cillmo mir bic iitngctr 2:rinjciicn cintrnfcit, n?cld~c mit if~rcr O5oit~crnantc bcftiiiibig in ihrem 3imnier f c i c t . Vc1;tcrc Ellfle ZJXntt6 mitljtc cinigc Pleinc !JiiitjcI, baniiii idj ciit paar «itf bctt Raitb gefctjt tjctbe. 53~1.3 erfte fotl Ijcifym : chaque 1 & son tour, itnb b a ~ 8tt)eitc ift n ~ i r nodi itirbedji~ricrt !ybiiebctr: Quelle mme le chat aime-t-il mieux 3 voir. Reponse: le Souris. Sabci fiiIKt niir cirt, bar3 bie 8iirftin noir 9arirtftabt ilciilid) ciitG yropiinicrte, iiibeiii Fie ~tn.3 ein Ilciirc.3 Gtiid Papier iit bic .Gnnb gab, ine1rije.S in bcr 'mittc cbeitfo att5gcf~nitteir mar, mie ntair tjier airf bctn %ititb bie Sigiircir crblidt, itnb rtr1.3 rnteit Iiefz, ma~2) hag ri~iriteilen iollc; c3 mitrhc nodj habci gejagt, hab ntaii c3 hitrQ'5 2id)t anfchcn i~iiijfe. !.2icIc rictcn auf fi3eficijtcr, ?)litntcn, ~qra i i i iben - -, mir niitrbcir a[[c icbr aitgencfjnt [irr=

Page 21: Eine Reise durch das Großherzogtum Hessen im Frühling 1760geb.uni-giessen.de/geb/volltexte/2017/13273/pdf/MOHG_16_1908_S1_22.pdf · gcfragt. 29ir Ir~gicrtcn critf Sem Qcil int %iimifcficit

prciiicrt, a l s mir crfithrcii, bat3 cg ba3 %X!ort fi-dez-lit-ch6. 36) flabc c8 mit 5leif3 111 gefd)rielicn, bainir inan jctic.3 befcr crF1ärcn Panii. G3 mitrbcn glcidj ciirc 'D?eirgc ni~cijgcaljntt, cigcin biec; blieb bas artigftc itntcr atlcn.

2:on ijcirtc mitta!~ fjalie ncrgciieir 311 fagcit, bat; a ls idj anf %erlangcri bcr ziirftiir 11011 Tarmftabt ihr ljeittc bei %iicf) (Gonntag abcnb ift intifjrcirb be3 Oifeii5 aIldeit ~ufcIrirufif), aIl? icii ncbcn i$r faf3, einigt tjciietr=faijclfd~c :miin3cn ilori;eigte, iic jo gntibig mar irnb ntir aitf bic clrai;iöfc[tc (1X'\ciie einen iicitgcfd]lagcnc1i3ciri~iftiibtijd)cn baIbrn 2oigbor ririt bei1 a@t 'Bappenidlilbcrir in nrcinc Gammliing fdjciifte.

a c n 21. Btpril itm 11 U1)r zioririittag~ Ijörteir mir aiif bcin Gmloij bic Gointcf; Epitciii in i1)rein dinrnrer aitf bcin Stiigel fpiclcil ui-rh ciirigc itciliciiifcf)~ ?Iricii bad11 filigcn, inclcfie.3 ciirc tmr= frefj[ific .$ariitonic ncrurfaci)tc. D i r lcrntcii baicIbft ciircri gemifjen Gofrat ,oiiberlcin aitl? ?.l?anrifpim fcirncri, niit benr 11113 bie 6oiirteifc bcfarriif inadjtc, baiiiit mir bocfj juiit tlorau5 bnfclbft ciirigc Bc= 'faniitffiaft Iliittcn. (5% ift cin rc@t obtigcflnter g~fälliger !JRann, ilon bcm mir ititi? nicI Bütigfcit ncriprad]cn. '37a4 Zijd) mciqtc hic 5iiritii-r zintt Pctrniit~ibt bent ,Qerrn !l?cit cin priiicnt üoii ciiicr golbcitcn 9RcbaiIlc mit bcm 23ruftbiIb bc3 jctiigcri 2airhgrcifeir. Ter TBcrt iit itnqcfiiljr riicr Qoigbor. Oin alter 9?cnibranbtfcficr Ropf in FaftcU, bcit bcr Jjcrr Pa r1 ) biet. gcntait itiib hcr Eüriti1t iii iljr Yjilbcr'fabiiictt offcricrt, modjtc ciriigen 9InIaij ba,ilt gcgcbcn babeir. Gie ijat in ibrcrn Qabiiictt t~erfcijiebciic Ecijilhcrcieit ltlib aud) cin paar CsScnrnIbc, \o bic !lRcirfgrafin non 9urInd) cigcns biitibig gcmaIt, llntcr ciiibcrcn flat fic aitd) ciirc Qompoiition non Steig, niekf)eS wie ?.l?arnior aitgiicbt irnb moraitf glcicijfar[5 ctmal: genialt ift, ititb fjicriiiicf)ft nod) ciiic espece de rnosaique Ooil '@(I=

prlll ' lr~ilü!J~~n 3ii~ciirirncngcfe~t, mcl@cl? gan3 artig flu3iiCht llnb idimcr i l i erraten ift. B i r ialjei-r bicfcit Wacijniittag bei? %rill3cn mcorg a(!lt 'Jleitpfcrb~~ cinc g a n p Ratiimcr Don prii<litigem (Kcfdlirr i'l'b iihcr ein %?iitjcitb febr foftbore ~ d ~ a f ~ r a & i i , mic eilic /fiiiiic üerRoIb~t~ otflatgfutific nlit rotem Eamt oli~g~idilagcn, i(l1b

giibrnlcrft r n e l f i ~ fit hii &onlmcrf@littclt nennin, 1ncIfic3 eili orbclltlid)er Gfilittcii ollf nier nicbrigcti Sliibctri ift llttb beionbcr';

Page 22: Eine Reise durch das Großherzogtum Hessen im Frühling 1760geb.uni-giessen.de/geb/volltexte/2017/13273/pdf/MOHG_16_1908_S1_22.pdf · gcfragt. 29ir Ir~gicrtcn critf Sem Qcil int %iimifcficit

iri bcr ('tficirc ciir fcbr bcqiicinc$ ~cif j r , jc i ig iTt. %C Qit t fd~pjcrhc marcir jd)oir en relais «itf I I I O S ~ ~ C I ~ nnraitr;j~cfef)idt, iiibc111 her '$riit~ (cicorg itiih iciirc Cslciiict~liir itiorgcir n a d j .C>cibe5f)cirn seifeit ~ t ~ n l l c i r , 111n hafctbit iijrcir i icucn E d j i r ~ a g c r , hcir 6rfipriit3en nnit IIjingcit I) $1 bciird)cii, bcr crft fiirjliif) einc 5d)mcf tc r non bcr ;j;iirftiir n n n S a r i i i f t a b t , ciitc Comtciic ~ c i i i i i r ~ ~ c i i , gcbcisatet. Y?(iif) -. - ~ r l c f ) aOciib5 iin1)iiicir mir bei ,Gof ?Ibfd)ich - - [itiih ciitlicfj] iti1.r. bic Bcr r f@nf irocf) icbr gniibig, Iiihcir itit% ein, ha lb micbcr biird)jiifniiiiiicir, itiih bcr \I:riir;l f i e ~ i r g ijattc iioef) bic O)itabc, mia) 811 c i ~ r ~ ~ r a f ~ i c r c i i .

Ch'ci jc iictd) ,212airi1bci111. T c n 22. '(pril jrii') iriit S 1IC)r fi11)ren m i r iiiit L 'gtra~loi t iioit

Tcir i i i f taht iiicg, faiircir gcgcii 9!?irtng i n Sie iriififtc 5 t a t i o i r , ni;cn baiclbit $1 Sj C p p c i r fjci iir, tt[Im» m i r riiig bciir gcn j tc r ciircii fcljiiiieit ~ r t i f p c f t iioit ciircriz friiif))tbiircit Qcrg hat ten, a u f bciicii Gpitje iutr ciirigc Qiiitfcr crbIicFtcit?.) IlntcrmcqS f~a t tc t t m i r irfpir airf bcr Iiitfcit 5 r i t c bic c i ~ i ~ ~ i r c I ) i i i c iiirb iiicltbcrii1)tirtc Vcrgitrnijc, n?clcf]c hariii f~citcbt, bai; iirttii iritiitcr triciit iirit 2ficrrr bcpflaiidtc 23crge nnr iicf) iicbt. 911it ha m«nbtcii mi r itir% a h iInir bcrfclOcri i t n b fitQrcit rccfitcr .$?itirb itiib Lairqtcir bci qiitciii 29cg ititb mctter nort b a iir brei Gtitirhcir bicr i n bcr f ~ t r p f i i l ~ i f d l c i i , ea i ip t= ititb ?ltcirbcii,j: i t ab t !?l\(ciiiitbcim, nllmo itlir gc!]cir 5 l l b r aitfamcrr itirb i n bctit Ciiaftfpf ,,!)3riir~ z r icbr id ) n o n $iucibrücfcn" af~trcttcii , a l lmo m n n rcdlt gilt logicrt i j t .

' i Rar( *!i'r(beliii, 6oQi1 bes .C,er;rrqS i ~ o i i Itniiciit=ltitiiqci~. qcb. 1718, 0er;oq 1775-1807.

?) ?ie Stnrfcirbiirq, bte 3ntlinIB iincI, e i ~ i c 24ciaQitir~i bntie iiiib 1765 qrid~[crft 1~11rhe .