www.e-rara.ch

Guilielmi Adriani Enschedé oratio de disciplinarum mathematicarumet physicarum auxiliis publice habita ...

Enschedé, Wilhelm Adrian

[Franeker], 1835

ETH-Bibliothek Zürich

Shelf Mark: Rar 8793

Persistent Link: http://dx.doi.org/10.3931/e-rara-10771

www.e-rara.chDie Plattform e-rara.ch macht die in Schweizer Bibliotheken vorhandenen Drucke online verfügbar. Das Spektrum reicht vonBüchern über Karten bis zu illustrierten Materialien – von den Anfängen des Buchdrucks bis ins 20. Jahrhundert.

e-rara.ch provides online access to rare books available in Swiss libraries. The holdings extend from books and maps toillustrated material – from the beginnings of printing to the 20th century.

e-rara.ch met en ligne des reproductions numériques d’imprimés conservés dans les bibliothèques de Suisse. L’éventail va deslivres aux documents iconographiques en passant par les cartes – des débuts de l’imprimerie jusqu’au 20e siècle.

e-rara.ch mette a disposizione in rete le edizioni antiche conservate nelle biblioteche svizzere. La collezione comprende libri,carte geografiche e materiale illustrato che risalgono agli inizi della tipografia fino ad arrivare al XX secolo.

Nutzungsbedingungen Dieses Digitalisat kann kostenfrei heruntergeladen werden. Die Lizenzierungsart und dieNutzungsbedingungen sind individuell zu jedem Dokument in den Titelinformationen angegeben. Für weitere Informationensiehe auch [Link]

Terms of Use This digital copy can be downloaded free of charge. The type of licensing and the terms of use are indicated inthe title information for each document individually. For further information please refer to the terms of use on [Link]

Conditions d'utilisation Ce document numérique peut être téléchargé gratuitement. Son statut juridique et ses conditionsd'utilisation sont précisés dans sa notice détaillée. Pour de plus amples informations, voir [Link]

Condizioni di utilizzo Questo documento può essere scaricato gratuitamente. Il tipo di licenza e le condizioni di utilizzo sonoindicate nella notizia bibliografica del singolo documento. Per ulteriori informazioni vedi anche [Link]

^UlLIELMI ADRIANI ENSCHEDR

ORATIO

DISCIPLINARUM MATHEMATICARUM ETPHYSICARUM AUXILIIS ,

PUBLICE HABITA

DIE VII OCTOBRIS A. MDCCCXXXV,

QUUM ORDINARIAM DISCIPLINARUM MATHEMATICARUM ETPHYSICARUM PROFESSIONEM IN ATHENAEO

FRANEQUERANO AUSPICARETUR .

't -v f r~- i ■« T V i

.4 i

\ -'.Vi

'tTHENAEI FRANEQUERANI CURATORES , VIRI NOBILISSIMI ,AMPLISSIMI !

Magnifice rectori

pbofessor HONORARIE !

QXlarum vis disciplinarum PROFESSORES CELEBERRIMI >

Baculorum divinorum interpretes plurimum ve¬nerandi !

^ ICUMQUE , SIVE NATALIUM SPLENDORE , SIVE MUNERI¬BUS , SIVE INGENIO , SIVE VIRTUTE , SPECTABILES ES -TIS , VIRI HONORATISSIMI !

ADOLESCENTES PRAESTANTISSIMI , QUI AD INGENII P ° '

CTRINAEQUE LAUDEM CONTENDITIS , OPTIMI COM$ l '

LITONES !

QUOTQUOT DENIQUE AD SOLENNIA HAEC CELEBRA ^

CONPEN ISTIS , AUDITORES HUMANISSIMI !

^^ uisquis olim , almae huic artium doctrinarum que sedi , hoc ipso loco , solen-^iter se devinxerit , nemo profecto tanta , quanta ego , animi perturbationec°mmotus , munus suum auspicatus est . Praeterquam enim quod vehemen¬ter vereor , ne huius loci gravitati , et lectissimae , quam contemplor , audi-t°rum coronae impar sit orationis meae tenuitas , — aliae insuper , de pro¬vincia , quam suscipio , deque me ipso , prorsus me obruunt cogitationes.

Etenim cum semper difficile sit , publici doctoris munere digne fungi ,*liia tandem cura me affici necesse est , cuius aetas a iuventute tam parumat>est , ut metus sit , ne voluntate magis quam viribus fretus , onus mihi§ravius suscepisse videar ? Quod ut hisce diebus perpetuo me agitavit , ita^Utic vehementer premit . Gravissima enim futuri mei muneris officia hacPraesertim hora animo volvo et pondero. At quid plura ? Sublevat me^ ec cogitatio , si flagrans disciplinarum amor difficultates , in his ritec°lendis docendisque positas neque facile tollendas , ipse tamen superabit ,lne°s conatus , qualescumque tandem , non vanos plane fore nec irritos .

inquirens autem , quando ei , qui mathematicas physicasque profitetur dis-ClPlinas , his optime prospicere , et universae hominum societati plurimum

6 GUILIELMI ADRIANI ENSCHEDfi

prodesse liceat , statim equidem perspexi , illi etiam , qui egregiis ornatussit ingenii dotibus praeclaramque adhibeat industriam , variis , extrinsecusallatis , opus esse auxiliis. Quorum tanta est necessitas et efficacia, ut sineiis parum , cum iis vero multum valeant singulorum studia. Multiplicia eaintelligo adiumenta , quibus vel publica instituta , vel civitatis aut priva"torum opes , vel denique inter ipsos doctos consociationes, nostras inpri"mis , maximopere alere et promovere possunt disciplinas. Quibus tam latesparguntur earundem fructus , ut nulla magis salutaris censenda sit socie"tas , quam qua vires suas coniungant , quicumque inter doctos quiden1ingenio et eruditione , in republica vero opibus et auctoritate plurimun1valeant .

Itaque neque a meo , quod capesso , munere , neque ab hac opportunita "te , neque etiam a studiis Vestris , Auditores , quibus nihil quam ntdisciplinis faveatis est antiquius , alieni quidquam mihi acturus essevideor , si dicam : de disciplinarum, mathematicarum et physicarum r/«"xiliis .

Quae breviter adumbraturum , benevole ut me audiatis , etiam atqueetiam Vos rogo.

Ut indoles disciplinarum , quae e ratiocinio duntaxat et contemplatio^6oriuntur , multum differt ab illarum disciplinarum indole , quae observatioP6rerum corporearum superstruuntur , ita magnum quoque est discrimen i11"ter adiumenta , quibus utriusque generis cultoribus opus est ad suas dis CJ"plinas et rite addiscendas, et novis inventis augendas , et in civium usui*1convertendas. Mathesis , quae in abstractis tantum , vel potius factitiis , notJ'onibus versatur , eamque ob causam ad contemplativas referenda est doctrJ"nas , omnia , quibus indiget , in animi facultatibus quaerit . At philosophia Iia'”turalis observatione continetur rerum externarum , quae homini immensun*’quem investiget , campum offerunt. Mathematicus , quam primum , 3U1alii in vero inveniendo praestiterint , didicerit , auxilia extra se positaprogrediatur vix amplius requirit ; ex proprio enim ingenii acumine di*CJplinae suae incrementa ipse capere debet. Physicus plura postulat .

ORATIO . 7

genium, neglectis observatione atque experimentis parum eum iuvat . Siflaturam cognoscere studet , perscrutationi se tradat necesse est ; neque inflbditas rerum creatarum causas umquam penetrabit , nisi perscrutationis il¬lius viae ipsi pateant . Tunc demum , quum , quae natura offert , sensi¬bus eius subiiciuntur obiecta , ad augendam scientiam suam uti iis po -test. Hoc autem est , quod externa adiumenta efficiant.

Quamvis igitur physicis disciplinis ea sunt propria , quae ad sensus per¬bitent , qua ratione disciplinae illae a mathematicis et a variis philosophiaetheoreticae partibus prorsus differunt , — commune tamen cum his habent ,babere saltem merentur , auxiliorum vinculum. Ea intelligo , quae ad infor¬mandum ingenium inserviunt ; quibus , ut disciplinarum studio sese tradant ,Scitantur quam plurimi ; ea denique , quibus studium hocce ita dirigi-tflr , ut tum ipsis doctrinarum cultoribus , tum aliis etiam quam plurimisProsit. '

Ubinam autem efficaciora huiusmodi adiumenta inveniri possint , quam inPrudentibus , publica lege sancitis , civitatis institutis ? Privatus civis , con-sffio vel exemplo , optime quidem de studiis mereri potest ; sed angustisplerumque finibus circumscripti sunt eius labores ; quaequae profert utilia ,Ardius dispergi solent. Publicum autem institutum in innumeros exercetvflfl, et salutarem , qui totam facile pervadit societatem , habet effectum. InAs vero , quae ita in disciplinarum gratiam efficere possunt civitatis modera¬tores , publicam institutionem maximi censeo esse momenti , maximamqueeAis esse vim et efficaciam. Ut omnis doctrina , sibi ipsa relicta , nulloqueAiagistratuum praesidio gaudens , a nullis fere , a paucissimis certe , exco-*Aur , aut languet tandemque evanescit , — ita laete floret , ubi , excitante^ publica , singuli cives , pro sua quisque facultate , a prima inde pueritia ,b°na fruuntur institutione ; ubi , quam ingredi omnes oportet , viam indi-ea flt muniuntque leges. Civitatis autem moderatores , quo maiore in pro¬movendam eruditionem amore incitantur , eo firmiora et solidiora ipsi po-Aflflt fundamenta ; eoque lubentius uberrimum illum , unde in omnes civesCissime manare possit salus , popularis , quae dicitur , institutionis ape-flflit fontem. Felicem sane , quae tales gubernatores nacta sit , re-gionem!

8 GUILIELM1 ADRIANI ENSCHED &

Quae cuin ita sint , Auditores , quid de nostris , de quibus nunc agi¬

mus , disciplinis statuendum ? Quaenam magis se commendant? Quaenam

inter homines , imo in vulgus deduci , cum tota civitate communicari , m

omnium animis esse , adeo merentur ? Quaenam denique hanc duplicem

utilitatem afferunt , ut , dum cuiusvis ingenium acuant , confirment et ad

summas usque contemplationes adducant , cives simul , excitata atque al¬

ta civili industria , reipublicae utilissimos reddant ? Etenim omnes artes

mechanicas , omnem rationem , qua utimur ut naturae dotes* in nostrum

usum convertamus , haec aut peperit , aut emendavit , aut perfecit , aut

perfecturam se pollicetur doctrina . Talis autem si est nostrarum disciph-

narum ratio , nonne ob multiplices atque innumerabiles fere , quas prae¬

stant , utilitates , maxiini reipublicae sunt momenti ? Nonne optandum prae¬

terea , ut civitatis moderatorum tutela , ad sublimiorem non modo earun-

dem partem , novarum rerum inventricem , acriter tendat ; sed initiorum

etiam institutionem curet et quam latissime propaget ?

Nostris enim disciplinis hoc proprium est , ut vel initiorum notitia ma¬

xime prosit . Simplicia illa arithmetices et geometriae elementa accuratissi¬

mas notiones informare , iisque iusta ratiocinia superstruere , optime docent-

Nihil est , quo melius recto rationis usu imbuamur , — nihil , quod simul ad

linguae , praeclarissimi rationis instrumenti , recte adhibendae facultatem

magis nos ducat , quam illa in bene formandis , distinguendis et componen¬

dis notionibus versans exercitatio , quae arithmetices et geometriae studia

est propria . Praeterea , initiis illis simplicissimis , pleraeque artes noH-

nullaeque disciplinae nullo modo possunt carere ; ipsa etiam vitae com¬

munis usui frequentissime adhibentur ; quin cuivis artifici , imo ipsi paula

peritiori operario , normam praebent , qua quam perfectissima reddat su®

opera .Verum non mathematica modo studia , sed ea etiam quae physicis im¬

penduntur disciplinis , si cum populari institutione coniunguntur , uberrimas

dulcissimos que fructus promittunt . Nimirum in homine observandi atque

indagandi ardorem et veri studium excitant ; idque efficiunt , ut de rerum i

quas observat , causis cogitet , utque quale sit pulchrum illud , quod natu¬

ram complectitur vinculum , quinam, quibus singula tam arcte cohaerent , na-

ORATIO . 9

*Us> perspicere conetur . Quam cum instituit inquisitionem , non oculorum1I10 do, Sed mentis etiam acie naturam contemplari discit , et ad sublimemdiversi admirationem rapitur .

^ Inique cum constet , nostras disciplinas , ob hanc suam praestantiam ,uno nomine esse celebrandas , eaedem quin simul sint dignissimae

3 non a paucis , sed a quam plurimis , excolantur , quis dubitet ? Me-• •

0 igitur tale laudare videmur civitatis patrocinium , quo latius propage—tlll“earum notitia , quoque huius beneficiorum particeps vulgus etiam reddatur .

Ne quis tamen ex leviori physicarum disciplinarum tractatione tanta inVl*ae communis artes inque officinas operarias exspectet commoda, quanta e^ hematicorum initiorum institutione in easdem redundare solent. Etenim

summas illas , quas possunt , utilitates praestent , aptis adminiculis su¬bstructae sint necesse est. Institutio autem , vel partis cuiusdam philoso-Wfiae naturalis , non dico levis , quae parum prodest , sed plena , sed fru-^ era , in scholas inferiores descendere nequit ; hanc praesertim ob cau-b 3 ut alias omittam , quia necessaria , quae sane difficile ubique praeberibsent , deessent subsidia j ea intelligo , quorum ope , non ex libris , sed

ipsa natura naturam cognoscere possumus , et sine quibus non msi*bca et imperfecta esset institutio .

In his igitur , quae ad nostras disciplinas addiscendas et divulgandas fa-adminiculis, magnum iam discrimen videmus , mathesin inter , cui , hoc

,be nomine , sufficit fere reipublicae tutela , et physicam , quae et aliis eget ad¬dentis . Illius initia in scholis inferioribus tradi possunt ; et utinam ubique ,

Pnr est , traderentur ! Haec vero alia ratione et alibi ut tractetur postulat .Nihilominus quae artibus impenditur industria , physicorum officinas, eas-

quoquoversus propagatas , necessario requirit . Illa enim e re sua esseehigit , cum duabus praesertim philosophiae naturalis partibus , cum physi-

proprie sic dicta , cumque chemia , ut innumerabilibus earundem benefi-Utatur , arctissimam contrahere necessitudinem. Summi sane prudentia

^ ls picui atque auctoritate pollentes viri , certo sibi persuasum habentes ,ante multa saecula iam compertum erat (*}, matheseos, chemiae phy-

(*) n. J tiAcoNusm Nov. Org. Aphorismo XCI: Optime Aristoteles, Physicam et Mathema-

generare practicam sive mechanicam.2

10 GUILIELMI ADRIANI ENSCHEDI3

sicesque studium , artium yeluti matrem esse et nutricem , hanc suanJ

persuasionem factis etiam comprobarunt , omniumque saluti hac ratione egre"

gie consuluerunt . Hi vero tale consilium non melius sibi assequi posse

videbantur , quam harum disciplinarum institutione , artificum in gratia® >

quam maxime publica reddenda. At eventus , Auditores , haud raro , ®s*

equidem fallor , spem frustratus est $ ibi inprimis , ubi institutio illa , neq ue

cum ipsis academiis, neque cum aliis eiusmodi musarum sedibus erat coniui®®’

Nec mirum 5 cum necessariis iis , quae modo commemoravi, admini®1 3destituta esset.

Illarum autem disciplinarum lucem quaerentibus , nulla nec amplior ^

melior existit via , quam quae muniri potest in academiis. Neque e®111

iis solis , qui in doctrinarum recessus altius penetrare conantur , salub®

rima illa , quibus merito gloriatur nostra aetas , favent instituta ; sed et

iis simul eximie possunt prodesse , qui , quo melius artibus et opificiis ope

ram navent , rerum naturae notitiam sibi comparare student . Nullibi tan®1

quanta in academica institutione et academico apparatu , illis exornandis ii®e

niuntur auxilia. Ad quae quo facilior erit aditus , eo maiores sane artd®S

illis et officinis progressus exspectare licet. Quis autem aditum ad ^claudere vel obstruere auserit ? Carcerne aut castellum an templum eruditi 01"5

erit academia? An abscondenda est pulcherrima doctrina \ an Eleusini®'11'11

mysteriorum instar , ut populum lateat , ab hominum conspectu arceD*

Istiusmodi aliquando fuerunt tempora , et fuerunt magno cum publicae 0 'lutis detrimento ; sed iam praeterlapsa sunt . Virorum nempe , qui pu°

eas res gerunt , prudentia , eorumque , qui de litteris bene meruerunt , co$si14 1

lio , nunc , ubique fere , gravissima imo pleraque impedimenta sublata vide® _

quibus remotis , nihil obstat , quominus omnes , quotquot cupiant , popU

doctrinae participes fiant. Magnopere profecto civium industriae profuef" ^illi , quorum studiis aut mandatis factum est , ut , quarum usus latis®

patet , per omnium civium ordines iam propagari possint disciplinae ; qulP

quae , ne alia proferam , a linguae peregrinae involucris liberatae s

Neque unorum civium , verum harum etiam disciplinarum causam illi haC^tione egerunt . Sic enim non modo auctus est eorum , qui operam iis i®V3

numerus j sed noyi simul ipsis illis aperti sunt scientiae fontes.

ORATIO . 11

Multum nimirum ex vitae civilis artium observationibus proficere possuntPhysici. Etenim non modo ad integrae naturae obiecta attendunt , sed inqui-Unt etiam in eorum mutationes , quas , utrum in ipsa natura , an in la-

horatorio vel suo vel artificis , animadvertant parum refert . Quae doctosArtasse effugerint , experimenta instituentes ope tubi ferrumentarii , autvicanorum conditionem perscrutantes , nonne fieri potest , ut haec artifex111 suis fornacibus quotidie observet ? Nonne hic iisdem utitur naturae vi-tl hus , quarum cognitio disciplinam constituit ?

Itaque , cum artes et disciplinae mutua graviaque sibi invicem praestarepossint officia, quaecumque earum cultores disiungant , utrisque nocent .‘'Tunc demum , (ut cum Verulamio loquar ) , quum liberum est inter eas''Commercium et arcta consociatio, omnia in iis , tamquam in metalli fodina ,"fioyis operibus et ulterioribus progressibus circumstrepere possunt .”

Attamen , cum nostrarum disciplinarum iam permagni intersit , quam plu -'?lrOos sibi conciliare , qui ipsis operam tribuant , easque in suos usus con¬certant , multo magis a peritis et doctis ut excolantur refert . Tales antisti¬tes ut illae requirunt , ita iisdem etiam indiget civitas ; quippe quae in eius-* odi persaepe versatur conditione , in qua vel mathematicorum vel physico-rUm peritorum scientia prae caeteris aliis opem ei ferre possit . Si igiturPcritissimi quique maxime iuvare possunt , iidem publice iuvari maximeferentur . Iis autem summum concedatur patrocinium , quos ipsa incitat disci-Plinarum praestantia ; quibus hic solus est stimulus . Hi enim inprimis disci-Phnarum terminos ulterius proferent , et scientiam suam in communem ci-Vl«ra salutem conferre valebunt . Non omnes quidem talium virorum lucu¬brationes , ut disciplinas alunt , ita confestim reipublicae commodis inser¬ant ; sed numquam tamen non summa in posterum erit earum utilitas .iQt enim exempla nobis probarunt , vel maxime abstractas contemplationess,A>tilissimasque investigationes crebro commodeque ad usum revocatas esse ,£lc tunc optimum praebuisse eventum , ut nulli dubitemus , quin quisque in^ tissimo illo nostrarum disciplinarum campo progressus reipublicae aliquan-

Valde profuturus sit. Hoc profecto quisque persuasum sibi habeat , quo^ gis in veri inquisitionem profecerit , eo magis humanitati prodesse sePosse,

12 GU1LIELMI ADRIANI ENSCHEDE

Summopere ergo laudanda sunt illa instituta , quae huiusmodi yiros fi 11"gunt , eorumque studia alunt et iuvant . Academiarum , ut videtis Auditores >instituta intelligo. Quo non solum confluunt , qui tantam satis habent sibJ

comparare doctrinae copiam , quanta ad artem aliquam rite exercendam re'quiritur ; sed ii praesertim , qui disciplinarum praestantia et pulchritudu ieabrepti , universum singularum ambitum amplecti cupiunt . Quo coi1"gregantur viri docti , a quibus non tantum , ut in docendo vitam consn"mant , verum et ut doctrinam suam excolant , amplificent , novis inventisaugeant , iure suo flagitat patria . Quem summum excolendae disciplin aefinem attingere gestientes praeceptor et discipulus , reipublicae tutela , cu raet favore ita merito fruitur uterque , ut optimam quidem , qua academi cainstitutione recte utatur , sibi stratam viam inveniat bene praeparatus fi1"scipulus j iis vero , quibus ad disciplinam sive docendam, sive exornanda111opus habeat auxiliis , largissime instruatur praeceptor .

Itaque si consideramus , Auditores , quaenam sint subsidia et praesidia , qul"bus , ut disciplinae suae in dies crescentem amplectatur ambitum , instrn"ctos et munitos esse oporteat tam mathematicum quam physicum , fugerenos nequit , publicae institutionis prudentissimam etiam tutelam iis not1sufficere. At quantopere differunt , quae utrique , ut quo tendit assequatu1scopum , necessaria sunt subsidia. Mathematicus vix aliud in gratiam studio"rum suorum requirit , quam expeditum ad scripta aliorum aditum. Quant3vero plura postulat physicus ! Suis ipse oculis contemplari et indaga1,0studet quaecumque in rerum natura , vel in immenso coeli spatio , vel 1,1ipsis terrae visceribus , lateant . Instrumenta flagitat , quae sensuum imbecill1"tati succurrant , quorumque ope rerum proprietates agnoscat earumque m11"tationes determinet . Eius in gratiam variis in locis magnos suggestos *6"perimus thesauros . Quot ei patent musea geologica et mineralogica , bota"nica et zoologica! Quot apparatus physici collectiones. Quot laborator 13,chemica! Quot observatoria astronomica ! Et nihilominus physicorum desi"derio nondum satisfactum esse , neque umquam satisfieri posse , videtur . Se»1"per enim ut thesauri sui compleantur , augeantur , accumulentur exoptant '1quoque plura in natura deteguntur , eo etiam plura concupiscunt. Licet acd"piant , quae terrae viscera , quae silvae mariaque suppeditaverint , —- li°etaccipiant , quae sollerti hominum artificio comparanda fuerint , — nihilomin 115

ORATIO . 13

fudimus eos profitentes , disciplinam suam , ut floreat et augeatur , novas^mper requirere subsidia. Nonne igitur merit.0 culpandi physici ; nonne^uniae , imo insatiabilis aviditatis accusandi?

Ne temere agatis , Auditores , neve iniustum , quaeso , de nostris studiis^ dicium feratis . Probatis sane navem paratam fuisse Columbo, cum novaeArrarum partis inveniendae spem concepisset. Et cur tandem auxilia vestra

negaretis , quibus longe certiori salutarium inventorum spei , proptereac°nfidere licet , quod disciplinam colunt , cui patet totius naturae campus ,nbi quoque gressu nova deteguntur prodigia ? Cur non lubenter opitulareminids, qui } vestrum etiam in gratiam , pretiosissimam sibi comparare studentSc ientiam ? Quodsi summorum emolumentorum participes esse vultis , quae ,

vobis largiantur physici , iure rogatis , —■ si plura in dies ab ipsis postu-Mis beneficia , plura quoque in dies subsidia ipsis suppeditetis necesse est.Architectus num aedificium condere poterit , si necessaria cum materies tumll*strumenta ei non erunt in promtu ? Physicus , quo plura quoquoversusAspersa ei subministrantur , quo melius haec usui adaptantur , eo maiorae°que pulchriora exstruet monumenta ; eo felicius naturae explicabit mira-c*da , legesque interpretabitur , quibus parent quaecumque existunt .

Etiamsi autem in philosophiae naturalis parte tantum versatur physi-cUs} tanta tamen sunt quorum necessario indiget , ut privatos sumtusl°nge plerumque excedant. Felices ergo eos praedicamus , quibus publico^vitatis auxilio haec adminicula sibi parare contingit. Raro enim , quod valde'Memus , doctorum laudabiles hoc nomine conatus , privatorum hominum su-s*entantur divitiis. Fuerunt tamen , quavis aetate , viri opibus potentissimi ,?Ui in promovendis rebus quibusque utilissimis magnam sibi quaesiverint lau-Mn. Reges inprimis cogitate , et quotquot regio more disciplinis faverunt j'{Uormn favori quantum debeamus dici vix potest . Quis neget , principes il -M viros , qui , inde a Tychone Brahe et Replero , ad Herschelios usque

Struvium , peritissimis astronomis locupletissima observatoria largiti sunt ,Mnos omnino esse , quos cunctae gentes grato prosequantur animo ?

Earum tamen iuvant parumque efficiunt optatissima illa subsidia , nisi vi-*ls concedantur , doctrina , ingenii sagacitate et observandi industria excel-eil tibus. Quodsi exemplum quaeritis , ad astronomiam iterum attendite ,

‘fltae inter Arabum , Persarum , imo etiam inter Sinensium principes , plu_

14 GUILIELMI ADRIANI ENSCHEDfi

et

res , eosque adeo insignes et liberales , nacta est patronos , quales vel olu®vel deinde perpauci in Europa sunt reperti . Verum , licet hac in re bar¬bari nobis palmam praeripuerint , parum tamen patrocinium illud ad ip slUSdisciplinae commodum referre noverunt ; et quod attigit fastigium astrorumscientia , non iis , sed nostris debet astronomis , qui rariore quidem se<prudentiore usi sunt fautorum gratia .

Quodsi , quae perpetuam utilitatem afferant , magni momenti conaminainstituta , nisi coniunctis doctorum reipublicaeque moderatorum viribus ,suscipi et constitui posse solere , contendimus , non sane desunt , quib»lSluculenter hoc probetur , praeclara documenta. Oculos tantum vertamuslatum illud triangulorum reticulum , quod maximam Europae partem ali aSque terras complectitur ; cuius ope , ante paucos demum annos , nostrae , quaJl1habitamus , planetae magnitudinem accuratius novimus. Talem originem e*iam habuerunt magnificae Grenovinae et Parisinae publicis sumtibus coUtae speculae ; quibus magis honorifica alibi non facile reperiuntur huma®1tatis monumenta. Nam observatoria exstruxisse non satis habuerunt A®o

Gallique ; sed per ducentos fere annos , omnibus haec ornarunt auxih*s »quae doctrina , arte et divitiis essent comparanda. Ne quaeratis cui boTifi’nautas interrogate quorumvis populorum , qui quam uberrimos fructus haeCtulerint , uno ore testabuntur . Ipse autem dicere haud vereor , ex omnibus>quaecumque in gratiam philosophiae naturalis fiant , quaeque peritis vi fjScommittantur , per omnes reipublicae venas dispergi commoda; quaeque e*communi alicuius populi aerario doctissimis concedantur , lucrum ea pr®6bere , quod erogata duplo superat , et cuius primitiae ab ipso , qui ea exp eit"dit , percipiuntur populo .

Praeterea physicae , ut floreant , disciplinae , observandi auxilia non m°'quam perfectissima , verum etiam quam maxime multiplicia requiri »®*Quae quo plura reperientur , eo maiora erunt incrementa , non solum 2°°logiae , botanices , mineralogiae , ceterarum e rerum terrestrium explorati®11lucem petentium disciplinarum ; hae enim quaecumque variis in orbis terrarum partibus detegenda sunt sibi vindicant. Sed astronomia etiam talitione magis magisque augenda est ; et valde manca esset et imperfecta tad unum solummodo locum fuisset restricta . Multiplici denique dataservandi opportunitate , tunc demum plures eodem simul tempore observat»0

do

ORATIO . 15

«es possunt institui ; quales multis disciplinis prorsus necessariae sunt .Quantula enim , ut exemplum adferam , systematis nostri solaris esset no-htia , nisi mutuae planetarum notae essent distantiae j quas tamen ignora¬vimus, neglectis talibus observationibus. Quidquid de meteorologia nuncc°nstat , hoc plane nos lateret , nisi diversis locis multi , aptis instru¬mentis instructi , eodem tempore attendissent , sive ad rariora , quae animad¬vertebantur meteora , sive ad quotidiana phaenomena : veluti ad atmo-8phaeri motus , ad mutatam eiusdem pressionem , electricitatem et calorem.®ic nostra memoria , auctoribus inprimis Humboldtio et Gaussio , ubique no¬vi generis conduntur observatoria , magnetica intelligo $ in quibus , consti-utis diebus , aut aurora boreali lucente , ubique eodem temporis momen¬

to, mirificas acus magneticae oscillationes metiuntur physici.Haec autem observandi opportunitatum multiplicatio , si a solis physicis ,

«t plerumque fit , parari nequit , creanda est auctoritate atque opibus ci¬vitatum5 quarum omnium ea in causa maxime sperare licet ab illis , quaetransmarinis coloniis gaudent . His enim , ad alendam atque amplificandamPhilosophiam naturalem , navigatione uti licet ; qua quot nova inveniantur at-fjUe investigentur , dici vix possit . In ipsis praeterea coloniis , disciplinarumsedes constituere possunt perpetuas , vagis illis atque incertis sine dubiolonge praeferendas . Fixum enim domicilium ubi habet naturae indagator ,terrae partem , quaeque ibi gignuntur aut occurrunt , longe melius poteritc°gnoscere , quam alius , qui per breve tantum tempus ibi degit. QuaePeregrinatori , diversa loca perlustranti , obvia fiunt , non nisi obiter ple¬rumque observari possunt ; et propterea haud raro minus certa , neque ab°uini parte probata . Utque continuas experimentorum series instituat , autc°mpositis subtilibusque instrumentis utatur , peregrinationis ratio ipsi permit¬tere non solet. Quanta vero sint , quae ex perpetua in eodem loco per¬mansione in naturae scrutatorem redundent commoda, ut appareat , specu-^ s modo cogitemus Paramattae , Bombaiji , Madrassae , Sanctae Helenae ,«has , illam inprimis , quae in promontorio Bonae Spei floret. Quarumtanta est praestantissimarum observationum copia , ut iis longe superentur ,flUaecumque, vel peritissimi quique , in hemisphaerio australi in astris ex¬plorandis profecerint peregrinatores .

Verum maior orbis terrarum pars , eiusmodi fixis observationis sedibus et

16 GUILIELMI ADRIANI ENSCHEDl ^

perpetuis observatoribus instrui nequit . An igitur , humanitatis laude floren¬tes gentes , vastum illum oceanum , totque , ubi firmos nondum radices age¬re potuerunt disciplinae , agrorum sterilium instar , intacta relinquent ?Longe ab iis absit talis negligentia , quam utrum inertiam , an latissimampotius culpam dicam, nescio. Eas incultas in terras mittuntur peregrinato¬res , qui naturae explorent divitias , quarum barbaros latet vel possessio)vel usus j vel pretium . Mobilia parantur observatoria , naves puto , qUJ'bus , ut scientiam sibi comparent auro pretiosiorem , in torridas regi°-nes , aut ad polorum planitiem glacie obductam , vehantur viri docti.

Neque tantum eiusmodi crebro mittantur expeditiones , sed ne minora quidemsimplicioraque doctrinis promovendis negligantur auxilia. Multum iam proficiet)multaeque , in nostra de orbe terrarum deque astrorum phaenomenis scientia )explebuntur lacunae , si nautae , et universe peritissimi quique peregrinatores >publice incitentur , non tantum ut res ante designatas accurate perquirant jquaeque memorabilia deprehendant apte observent , verum etiam ut quae¬cumque insigniora invenerint , exploraverint , aut usu cognoverint publici iit"ris faciant.

Inter disciplinas physicas artesque mechanicas tam arcta intercedit neces¬situdo , ut , quibuscumque hae gavisae sint , vel civitatis tutela , vel vulgi fa"vore , hinc illae quoque fructus perceperint uberrimos . Nisi enim ingeniosorum artificum sagacitate et diligentia , publica auctoritate alta et nutrita )subtiles in physices et astronomiae usum vel compositae vel emendata®fuissent machinae , ab eo , quod nunc attigerunt fastigio , longe adhuc abessefdhae disciplinae. Nonne ita praemiis , ab Anglicae civitatis gubernatoribus pro¬positis , miram illam debemus chronometrorum perfectionem ? Nonne , &eplura commemorem, eorundem patrocinium optimam habuit vim in emefl"dandam telescoporum fabricandorum rationem ?

Indicatis autem , quae nostris disciplinis ut et augeantur et a multis exco¬lantur necessaria sunt , adminiculis , superest ut de iis moneamus , quae do¬ctorum studia levare atque efferre valeant . Quae , licet ab illis , de quib^3diximus , ita differant , quod sine illis quidem nulli , sine his vero non nisi lefl"ti fieri possent progressus , non minus tamen quam illa inter disciplinarumauxilia sunt enumeranda . Haec autem duplicis sunt generis. Aut enim

ORATIO . 17

Psis societate iunctis creantur eruditis , aut ex aliorum , civitatis inprimis ,Moderamine petuntur . Dictu sane difficile esset , ubi sint fines , quibusM promovendas , tam mathematicas physicasque quam ceteras , disciplinasClvitatis circumscribatur vis ; hoc autem verissimum censeo , cum rei-Poblicae fatis arcte cohaerere earundem conditionem et progressus . Quae-cOrnque enim divulgandis propagandisque inventis obstant , et quominus

variis terrarum orbis partibus conveniant et secum agant docti im-Podiunt, ipsis hae omnes perniciocissimae sunt calamitates. Magna est no-s rae ? qua vivimus , aetatis prae praeteritis temporibus , hoc etiam nomine^licitas. Nunc enim in omnibus humanitate excultis regionibus cuivis viaCernitur , qua quaecumque cum aliis communicare velit , ad aliorum no¬tiam facile perducat memoriaeque prodat . Ephemeridae viros longissi¬mo terrarum mariumve intervallo disiunctos , summa cum celeritate mutuaMVenta edocent , quotidieque nova , quae tractentur , argumenta iis submini-str antes , novos labores eliciunt .

Ut incommoda evitarent , quae olim tam ex solitaria philosophorumlVendi ratione , quam e commercii molestia , oriebantur , utque , quae

^ ctam studiorum coniunctionem comitari solent , sibi conciliarent commoda,'Mte duo fere saecula , ( auctore inprimis utroque nostrarum disciplinarum^ formatore ) , societates , ut dicunt , constituere coeperunt viri docti. Quo-

hoc erat consilium , ut , ab omni doctrina umbratili remoti , inventa suamter se communicarent , opiniones suas in medium conferrent , dequejjMnibus, quaecumque in disciplinarum gratiam suscipienda essent et per¬denda , deliberarent . Neque spem eventus fefellit. Saluberrimam enim

et deinceps se praestitit illa consociatio. Ab hoc inde tempore in°ctorum reipublicae conditione magna illa obtinuit rerum conversio ,

'PMm} pOSt eiusmodi impulsionem , brevi et ubicumque sponte sua sequi°P°rtuit .F' • . . . . . .^ Egregium enim illud exemplum multi mox variis in locis sunt imitati.^ multae deinceps exstiterunt doc lorum societates , quae , licet non omnes

0 e*n modo , omnes tamen idem consilium , disciplinarum scilicet cultumperfectionem , fovebant. Harum autem aliae reipublicae fruebantur tu-

a > aliae sibi fere solis erant relictae . Huc congregabantur docti , qui^ Uosophiae naturalis partem quandam una pertractarent . Illic pensum

3

18 GUILIELMI ADRIANI ENSCHEDE

ita dividebant , ut proprias ingenii facultates sive experimentis institu¬

endis , sive theoriis mathematice condendis, quisque adhiberet . Nunc ve¬

ro doctos in innumeras fere divisos videmus societates , quae , haud se¬

cus ac minores eiusdem reipublicae civitates , omnes uno continentur viu-

culo. Quarum , quidquid differant interna ratio et effectus , hoc tameU

•est commune , ut doctrinarum studia incitent , promoveant , propagent

et evulgent , adiumentisque , quae alibi fortasse desiderentur , erudd jSsuccurrant .

Inter utilitates vero , quas tali ratione praestant illae societates , ne hanc

negligamus , quod iis , qui de physicis et mathematicis conscribendi consiha

inierint , eruditis , ut scripta edant , opitulari soleant. Qua opportunitas

si destituti fuissent scriptores , splendida ac magna operum volumina noti

raro fortasse in tenebris latere debuissent. Neque minus ea mecum lauda¬

bitis conamina, quae , indicandis iis , quae latius exponenda sunt , argumentis ?

iisque disciplinae partibus , quae interius sunt explorandae , ad amplificandae1

doctrinam perpetuo faciunt . Nec frustra . Cuius generis maxima ex parS

sunt scripta , quae doctis debemus societatibus. Opusculis enim constat

hac ratione elicitis , nova plerumque proferentibus , quae felicibus nostram #1

disciplinarum progressibus sunt tribuenda .Accedit , Auditores , ( eamque ob causam summopere praedicemus huiusmo^

instituta ) , quod fuerunt etiam societates , quae viros peritissimos ita sibi de"

vinxerint , eosque quibusvis adiumentis tam laute instruxerint , ut unis lus>

iisque eo melius , excolendis disciplinis integram vitam dicarent . Tali coO"

ditione in sola Academia Parisiensi viginti iam diu usi sunt viri docti?

quibus ita in disciplinarum gratiam concessi otii Galliam numquam poei#"

tuit quippe quae propterea etiam inter reliquas Europae gentes mathexna"

ticorum principatum tam diu obtinuit . Qualis sors nisi Londini , in Reg1<J

Instituto , praestantissimis physicis , Davyo et Faradayo , obtigisset , exi#11''

orum horum virorum ingenium , praeclaris illis , quorum beneficia nunc per'

cipimus , inventis , minus fortasse se explicare potuisset .

Ne dubitemus in optatissimis auxiliis et ea numerare , quae , ut int eJf

disciplinarum cultores , de doctrinae quidem laude contendentes , sed un#111

tamen eundemque , in veri indagatione positum , sibi proponentes scopu#1>

concordiae vinculum firmetur , efficiant. Nostis , Auditores , diuturnas istas ?

ORATIO . 19

veliementes, acerbas , de inanibus saepe , antea agitatas lites ; nostis etiam°ptatis progressibus quam noxiae istae saepe fuerint . Tales autem altercationesadeo rariores in dies factae sunt , ut licet eorum , qui disciplinis nostrisshideant , numerus mirifice increverit , tantus tamen inter ipsarum cultores°minari videatur animorum consensus , quantus multum abfuit , ut antea vel

lIl ter pauciores obtineret . Quae quidem felicior nostrae aetatis conditio ut^ petenda videtur ex facillima illa celerrimaque ratione , qua scriptorum°Pe , inventorum suorum certiores se faciant hodierni , — ita alteram tamenfu mime eam omittendam causam liabet : frequentiores scilicet doctorum , phy¬corum inprimis , conventus.

Quemadmodum enim , ut pacem confirment , et communi saluti prospici¬et , nonnumquam convenire solent foederati politici , — ita quoque , eodemAttidem consilio , sed meliori cum fructu , ex remotissimis etiam regionibus ,^ inanitatis veluti legati , quotannis confluunt physici. Congregantur nimirum^t de communibus commodis deliberent ; ut quae cogitent , confabulando^iis expeditius explicent , errores emendent , dissidia facilius componant ; ut ,Se positis praeiudicatis quibuscumque opinionibus , veram cognoscant disciplina-dn conditionem , et simul auctoritate sua , quam coniuncti maximam liabent ,laenam praecipue eae requirant et expetant , pronuncient , utque his riteCisfiat , curent . Paucorum licet annorum experientia iam abunde testatur ,'Piam frugifera ipsis doctis fuerint et quantopere laetos incitaverint progres-Cs haec comitia ; quae , dum eruditorum concordiam nutriunt , nobilissi¬mam simul eorundem aemulationem excitant , utque altiora quisque pe-^ sua sponte invitant .

Quodsi iis , quae disciplinarum studio faveant , excitatum illum honorisdsum annumerem , plus quam par est me dicere non arbitror . Procul a1116 absit opinio , verum doctrinarum antistitem hanc ob causam iis se tra -ere , ut quid habeat quo glorietur ; multo enim praeclarius , multo prae¬

ditius ipsi ob oculos versatur consilium. Hoc tantum contendo , idque ne-1,10 inficias ibit , quo quisque maiore incitetur laudis stimulo , eo etiam inoperandis difficillimis eundem fore alacriorem. Sunt quidem nonnulli , quo-d ardor nullis indigeat incitamentis ; quibus veri amor sufficiens sit sti-

dlus ; quique nullam aliam sibi quaerant mercedem , nisi , quam ex har¬monicis naturae legibus , ex iucunda hominum saluti sese consuluisse con-

20 GUILIELMI ADRIANI ENSCHEDE

scientia , ex divinae sapientiae et perfectae virtutis contemplatione et ad¬miratione , percipiant voluptatem. At ne hos quidem aliorum iudicium nontangere nullo modo potest ; et nemo profecto est , nisi omne humanum ase alienum putet , quin sapientis comprobatio grato quodam sensu eum affi'ciat ; nemo cui perinde sit , utrum ipsius laborem magni faciant , an ue'gligant aequales.

Concedamus igitur , honorem non artes modo , sed disciplinas etiam alere’Quod quare tandem negaremus ? Baconus , eximius ille philosophus , id erniam perspexit , neque diserte declarare dubitavit , honoris praemia inter aU'xilia efficacissima esse referenda , solamque eorum negligentiam efficere ^in disciplinis non iusti obtineant progressus . Nescio , Auditores , an quis n°'bis melius de nostrorum temporum felicitate persuadeat , quam quum pessi"mam istius pristini aevi conditionem delineat , de quo acriter conquestus estBaconus. Hic regis Angliae cancellarius , idemque amicus , ipse etiam phy sJ'cus , ita de suis aequalibus loquitur : »disciplinarum inquit , »augmenta 3wmagnis utique ingeniis proveniunt 5 at pretia et praemia sunt penes vulg uS»aut principes viros , qui (nisi raro admodum) vix mediocriter sunt doctii»quin etiam huiusmodi progressus non solum praemiis et benificentia horiH"unum , verum et ipsa populari laude destituti sunt .” Haec legentes temp0rum mutatione summopere gaudemus. Nunc enim nemo est , qui discipk"narum nostrarum praestantiam in dubium vocare audeat . Quisque , siV6earum sit peritus sive rudis , laudat et magni facit conatus eorum , qui 111eas omni studio incumbunt . Novit enim quantopere et reipublicae et cuiu3"que privati intersit illas florere disciplinas. Et quaenam tandem est re"gio , ubi illi , qui disciplinae suae fines extendat , suus desit vulgi hono31publicaeque tutelae stimulus ?

Sed alio praeterea honoris stimulo nostra aetate impelluntur mathematic 115et physicus . Ut enim , qui praeclare de his disciplinis merebantur , abperitis olim praemia accipere solebant , ita eorundem causa nunc ab ip sjSagitur peritis . Nostra enim aetate , ipsi viri docti iudicia veluti constfi ue'"runt , quibus summum est , non ut alios condemnent , sed ut principuxu jlJnostra republica virorum merita honorificis celebrent documentis, eostfl16omnium maxime elferant . Horum autem iudiciorum institutum mirum Jl1modum cum magis magisque propagata humanitate conspirat , ut , qui e2C

O R A T I O. 21

uniis meritis debeatur , non a posteris demum , seb ab aequalibus iam con¬cedatur honos.

Atque sic quidem , humanissimi Auditores , nisi omnia , pleraque certeNumerasse mihi videor , quae ut physici , ita et mathematici , non quidemsuiguli per se , verum aut coniunctis propriis viribus , aut aliorum adiutiauxiliis, sibi comparare valeant vel cupiant . Vidimus , nisi fallor , iis ,fidae requiruntur , subsidiis , disciplinarum florem et incrementum maximo-Pere augeri ; quin etiam si externo illo carerent auxilio , vel nullos , vel^on nisi lentos earundem posse esse progressus . Atque sic igitur hinc etiamapparet , quantopere , modo omnem intendere ingenii aciem , summam adhi¬bere industriam , suasque cum aliorum viribus facultates coniungere nove-ri ut , ad praeclarissimum illum cuiusvis laboris scopum , generis humani sa¬ltem , quam plurimum possint conferre singuli.

%

Superest ut , quae huius diei solennitas exigit , officiis satisfaciam.

Ad Vos igitur me converto , Amplissimi huius Athenaei Curatores , Vo¬bis faventibus cum mihi parata sit optatissima haec opportunitas , qua to-

me iis possim tradere disciplinis , quas summo cum amore et coluisemper et vero dilexi ; in quibus nec pulchrius quidquam nec antiquius um-^ am habui , quam ut totum animum , omnem curam industriamque meamponerem. Pro egregio hocce , quo me ornavistis , beneficio, gratias , proutSe*itio , verbis quidem agere nequeo , at habebo dum vivam quam ma-^ Qias. Si spem , quam de me iuvene susceperitis , superare non valeam ,e'"lrri saltem non plane irritam reddere , quanta potero animi contentionec°nabor ; quin publice hoc spondere non vereor , ita semper vires me in¬cusurum esse , ut tributo mihi honore non indignus videar. Nec parum

sublevat , muneris gravitate pressum , Vestrae in meas disciplinas bene-

22 GUILIELMI ADRIAN1 ENSCHEDE

volentiae cogitatio. Provincia enim vix , ac ne vix quidem , suscepta , illaru»1quoque Vos , Viri Amplissimi , patronos ac fautores laetus cognovi- QullJiisdem favere Vos perrecturi sitis , nullus equidem dubito. Sic enim , 11011earum tantum , sed , veluti soletis , Athenaei patriaeque causam praeclarecerto agetis.

Omnes autem ut mentis facultates ipse impendam , acriter me excitaideorum , quorum in mathematicis physicisque fama olim inclaruit scliola Fra"nequerana , exempla. Aemulari quidem summos viros , Metios , Fullenios >Brugmansios , Swindenios , aliaque huius doctrinarum sedis antea ornamenta iconceditur paucis $ eorum vero vestigia sedulo sequi , omnes decet.

Hoc gestientem me si quid est quod magnopere iuvare poterit , est pr°"fecto eximiae , quae in Academia Lugduno-Bataya mihi contigit , instituti 0"nis recordatio . Dilectissimorum igitur , summo ”semper honore colendom 111praeceptorum , quibus illic usum me fuisse magnopere laetor , exemplumpraecepta semper ante oculos mihi versentur !

Ita demum celeberrimorum , qui ante me in illustri hoc ipso loco do'cuerunt , virorum fama et exemplo excitatus , et clarissimorum quos ip st’habui praeceptorum memor , sperare possum fore , ut quod nunc auspic°rmunere prout decet fungar ; utque iustum , quod praestantissimus , tam in"genii quam animi dotibus insignis , cuius in locum trepidus succedo , VJlsui apud omnes reliquit desiderium aliquantum leniam.

Vos autem Professores , Viri Clarissimi , ea , qua honoratissimum Erm°"rinsium prosecuti estis amicitia , me quoque non indignum habituros esse >ardenter spero , qua equidem dignum me praestare conabor. Vos omnesjquavis eruditionis laude conspicuos , rogatos esse velim , ut fraterno cui11amore me in collegium Vestrum adsciscatis$ vel potius , ut eadem me pr°'sequi pergatis benevolentia , cuius tam eximia iam mihi contigerunt spe"cimina.

Tuam inprimis , Doctissime Mulder , quocum propter arctissimum studi°"rum nostrorum vinculum , arctissima etiam mihi intercedit necessitudo , rf uam inprimis amicitiam imploro. Te , ut egregiis consiliis mihi adessepraesidio esse pergas , utque in iisdem his studiis , de quibus tantop6re meritus es , dux mihi perpetuo existas et moderator , oro atquesecro.

ORATIO . 23

Vobis denique Ornatissimi Iuyenes , Carissimi Commilitones , persuasum) nihil milii magis cordi curaeque fore , quam ut Vestris commodis

^ serviam . Studiorum Vestrorum non duce , sed adiutore atque amico meitamini j Vestraque , quam magnopere expeto , familiaritate Vobis Vestris -

studiis consulendi opportunitatem augeatis . Vestra enim hic agitur res ,Cu* equidem numquam defuturus , lubenter Vobis omnes meas semper con-Sec rabo vires .

DIXI .

K C

au e d t