Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als...

107
1 Inhaltsverzeichnis Handschriftenbeschreibungen: A 86: Thomas Ebendorfer, Sermones de tempore de evangeliis, pars aestivalis S. 6 D 681 und D 682: Biblia sacra S. 7 D 683: Thomas Ebendorfer (et alii?), Sermones de sanctis de evangeliis et in die dedicationis ecclesiae S. 10 D 684: Konrad von megenberg, Buch der Natur S. 16 D 685: Humbertus de Romanis • De erroribus haereticorum • Johannes de Frankfordia • Johannes Hildesheimensis Nicolaus Magni de Iawor • Hieronymus S. 17 D 686: Hieronymus S. 20 D 687: Legendae, vitae et passiones sanctorum magna ex parte ex Jacobi de Voragnine Legenda aurea sumptae S. 22 D 688: Virgilius Wallendorfer de Salzburg • Mattheus de Cracovia • Johannes Geuß • De arbore consanguinitatis S. 37 D 688A: Antonius de Butrio • Nicolaus de Tudeschis S. 41 D 690: Cicero (dt.) • Jacobus de Cessolis (dt.) • Visiones Georgii (dt.) • Albertanus von Brescia (dt.) • (Bernd Weitemeier) S. 42 D 691: Udalricus de Campo Liliorum • Sermones • Isidorus Kiovensis • Varia theologica S. 43 D 692: De paenitentia - De coena et passione domini • De confessione (lat. u. dt.) • Disticha Catonis (lat. u. dt.) • reimen sanitatis (lat. u. dt.) • In Iohannis de Sacrobosco Algorismum commenta • Kaufmännisches Rechnen (dt.) • Computus Nurembergensis S. 48 D 693: Sermones et varia a Nicolao Matz collecta S. 52 Register Initienregister S. 64 Personen - Orte - Sachen S. 85 Sonderregister Textrepertorien S. 99 Wasserzeichen S. 102 Abkürzungen Verzeichnis der abgekürzt zitierten Literatur S. 103

Transcript of Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als...

Page 1: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

1

Inhaltsverzeichnis

Handschriftenbeschreibungen:A 86: Thomas Ebendorfer, Sermones de tempore de evangeliis, pars aestivalis S. 6

D 681 und D 682: Biblia sacra S. 7

D 683: Thomas Ebendorfer (et alii?), Sermones de sanctis de evangeliis et in die dedicationis ecclesiae S. 10

D 684: Konrad von megenberg, Buch der Natur S. 16

D 685: Humbertus de Romanis • De erroribus haereticorum • Johannes de Frankfordia • Johannes Hildesheimensis Nicolaus Magni de Iawor • Hieronymus S. 17

D 686: Hieronymus S. 20

D 687: Legendae, vitae et passiones sanctorum magna ex parte ex Jacobi de Voragnine Legenda aurea sumptae S. 22

D 688: Virgilius Wallendorfer de Salzburg • Mattheus de Cracovia • Johannes Geuß • De arbore consanguinitatis S. 37

D 688A: Antonius de Butrio • Nicolaus de Tudeschis S. 41

D 690: Cicero (dt.) • Jacobus de Cessolis (dt.) • Visiones Georgii (dt.) • Albertanus von Brescia (dt.) • (Bernd Weitemeier) S. 42

D 691: Udalricus de Campo Liliorum • Sermones • Isidorus Kiovensis • Varia theologica S. 43

D 692: De paenitentia - De coena et passione domini • De confessione (lat. u. dt.) • Disticha Catonis (lat. u. dt.) • reimen sanitatis (lat. u. dt.) • In Iohannis de Sacrobosco Algorismum commenta • Kaufmännisches Rechnen (dt.) • Computus Nurembergensis S. 48

D 693: Sermones et varia a Nicolao Matz collecta S. 52

RegisterInitienregister S. 64Personen - Orte - Sachen S. 85Sonderregister Textrepertorien S. 99 Wasserzeichen S. 102

AbkürzungenVerzeichnis der abgekürzt zitierten Literatur S. 103

Page 2: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

2

Die mittelalterlichen Handschriftender Nicolaus-Matz-Bibliothek

(Kirchenbibliothek)in Michelstadt

Ein Katalogvon Johannes Staubund Kurt Hans Staub

mit einem Beitrag vonBernd Weitemeier

Michelstadt 1999

InhaltVorwort

Der dritte Band der Rathaus-und Museumsreihe erschien 1984 und war den Inkunabeln derNicolaus-Matz-Bibliotheken (Kirchenbibliothek) zu Michelstadt gewidmet. Dieses Buch gingim wahrsten Sinne des Wortes um die Welt; es findet sich in vielen wissenschaftlichenBibliotheken wieder. Auf dem Buchmarkt ist es längst vergriffen.

Heute erscheint ein zweites Werk über die Bestände aus unserer Michelstädter Bibliothek:DIe Handschriften. Bis zur Herausgabe dieses Buches galt es einen langen Wegzurückzulegen. Wir bedanken uns bei Johannes Staub und Kurt-Hans Staub für denvorzüglich bearbeiteten Katalog; sie wurden unterstützt von Christa Staub.

Dank gilt auch dem Beirat der Nicolaus-Matz-Bibliothek (Kirchenbibliothek) unter demVorsitz von Pfarrer i.R. Claus-Eckart Fricke für die uns gewährte Möglichkeit derBearbeitung der Handschriftenbestände; ein Dankeschön geht an die evangelischeStadtkirchengemeinde von Michelstadt für die gewährte finanzielle Unterstützung diesesProjektes. Erwin Müller hat das ganze mit hohem Engagement begleitet.

Am 8. Dezember 1499 stiftete Nicolaus Matz die Bibliothek seiner Heimatstadt. Seinegroßzügige Gabe fiel in eine Zeitwende. Auch wir leben in einer Epoche fundamentalerUmbrüche. Wir blicken nach vorn und suchen Orientierungspunkte. Zu einer an der Zukunftangelehnten Standortbestimmung gehört jedoch auch der Blick zurück. Gerade diePublikationen des Erfolgsmodells Rathaus- und Museumsreihe geben uns hierbei - bezogenauf unsere örtlichen Verhältnisse - eine beispielhafte Hilfe.

Page 3: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

3

Möge sich mit diesem Werk die Zahl der Benutzer und Freunde der Nicolaus-Matz-Bibliothek (Kirchenbibliothek) vermehren und möge ein weiterer wissenschaftlicherAustausch über Inhalte der Michelstädter Bibliothek gefördert werden.

Michelstadt, im Januar 1999

Reinhold Ruhr, BürgermeisterEinleitung

Der hier vorgelegte Katalog der mittelalterlichen Handschriften der Nicolaus-Matz-Bibliothek(Kirchenbibliothek) in Michelstadt kann unmittelbar an den 1984 erschienenen Katalog derdortigen Inkunabeln anschließen.1 Wurden dort 159 Wiegendrucke in 101 Bändenerschlossen, handelt es sich hier um eine intensive Beschreibung der insgesamt vierzehnmittelalterlichen Handschriften dieser Bibliothek. Alle gehören dem fünfzehnten Jahrhundertan. Elf von ihnen sind in lateinischer Sprache abgefaßt, zwei in deutscher Sprache und einesowohl auf lateinisch als auch auf deutsch. Die überwiegende Mehrzahl dieser Handschriftenstammt aus dem Besitz von Nicolaus Matz, der sie mehrheitlich in seinen Wiener Jahrenerworben hat. Beispielhaft enthalten diese Handschriften die theologischen Texte, von denenMatz geprägt wurde und an deren theologischen Aussagen er sein Leben lang festhielt. Diebeiden deutschsprachigen und vermutlich auch eine lateinische juristische Handschrift kamenwohl erst in späteren Jahren aus dem Besitz der Grafen von Erbach in die MichelstädterBibliothek.Schon seit dem vorigen Jahrhundert sind diese Michelstädter Handschriften bekannt; siehaben in der Folge für einzelne Forschungsvorhaben Material geliefert. Die Auswertunggeschah aber immer nur punktuell. Deshalb ist es an der Zeit, durch diesen Katalog einmal dieGesamtheit der Michelstädter mittelalterlichen Handschriften mit ihren Inhalten im einzelnenfür die Forschung darzustellen.Die intensive codikolgische Untersuchung und die detaillierte Erfassung des Inhalts derHandschriften hat dazu geführt, daß über die Person des Nicolaus Matz nun viel mehr bekanntist als je zuvor. Vor allem ist jetzt die Zeit vom November 1478, als Matz seine Stellung inFreiburg aufgab, bis hin zu seinem Tode in Speyer (vor dem 23. November 1513) keine terraincognita mehr. Diese Aufschlüsse bietet vor allem die Handschrift D 693, die von Matzpersönlich angelegt wurde und die seine Tätigkeit in Speyer spiegelt. Auch über seine WienerZeit ist dank der hier erstmals genutzten Veröffentlichung der Akten der TheologischenFakultät der Universität Wien verläßlich mehr bekannt.2Nicolaus Matz, der 1499 diese Bibliothek als Vermächtnis seiner HeimatgemeindeMichelstadt stiftete, wurde um 1443 geboren. Entgegen der bisherigen Annahme bezog ernicht erst 1457, sondern schon 1455 die Universität Wien.3 Als baccalaureus artium ist er dort1457 bezeugt, als magister artium in den Jahren von 1459 bis 1464 und von 1466 bis 1468.Die Akten der Fakultät vermitteln darüber hinaus noch einige interessante Einzelheiten überseine Tätigkeit in Wien. So wurde er beauftragt, Vorlesungen über einzelne Bücher der Bibelzu halten: 1466 über die Apokalypse des Johannes oder 1467 über das Buch Josua. 1468 las erüber die Sentenzen des Petrus Lombardus. Außerdem hielt er 1465 am Festtag von MariäGeburt, also am 8. September, die Predigt und 1467 die Pfingstpredigt. Am 14. April 1469wurde Matz gestattet, seine Vorlesung zu straffen und vorzeitig zu beenden, um einem Rufan die Universität Freiburg zu folgen.4In der Freiburger Matrikel ist Matz dann unter dem Datum des 29. Juli 1469 eingeschrieben.Er bekleidete in der Folge mancherlei Ämter, scheint aber in gewisser Weise Schwierigkeitenim Umgang mit Menschen gehabt zu haben. Auch wurden ihm Unregelmäßigkeiten bei den

Page 4: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

4

Abrechnungen über die Bücherkäufe vorgeworfen. Am 9. November 1478 gab Matz seineÄmter an der Freiburger Universität auf und wandte sich nach Speyer.Konnte man früher vermuten, daß persönliche Fehler und Unzulänglichkeiten Matz zurResignation in Freiburg veranlaßt hätten, so erscheint der Wechsel von Freiburg nach Speyerheute in einem anderen Licht. Eine genaue Analyse der Handschrift D 693, die, wie gesagt,von Matz selbst angelegt wurde und die über seine Speyerer Zeit Zeugnis ablegt, ergibt, daßeine Reihe von Texten, vor allem mancherlei Gutachten für den Bischof von Speyer, eben indessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matzeinem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt, folgte.5 In diesemZusammenhang sind noch folgende Daten von Interesse: Ludwig war am 5. August 1478 zumBischof von Speyer gewählt worden. Schon zwei Monate später verließ Matz die UniversitätFreiburg. Bischof Ludwig starb am 24. August 1504. Matz hat in seiner Handschrift immerwieder einzelne Einträge datiert. Die beiden letzten Datierungen stammen vom 29. Februarund vom 24. März 1504, datieren also nur wenige Monate vor Ludwigs Tod.Mit dem Ableben von Bischof Ludwig scheint Matz aus der bischöflichen Verwaltung inSpeyer ausgeschieden zu sein. Gänzlich untätig war er aber wohl auch in der Folge offenbarnicht. Erst kürzlich wurden in der Michelstädter Bibliothek einige Drucke aus der Zeit um1506 mit Annotationen von der Hand von Matz gefunden.Matz fühlte sich wohl sein Leben lang seiner Heimatstadt verbunden. Die verhältnismäßiggeringe Distanz zwischen Speyer und Michelstadt wird Besuche begünstigt haben. Daswenigstens könnte man meinen, wenn man feststellt, daß in eben der Handschrift D 693 einePredigt von Matz überliefert ist, die er selbst 1496 in Michelstadt gehalten hat, und zwar überdie Frage, ob derjenige sündige, der an Feiertagen am Marktgeschehen teilnimmt.Die Lebensauffassung von Matz, die sich schon beim Betrachten seiner gedruckten Bücher inUmrissen abzeichnet, wird durch eine Analyse seiner Handschriften bestätigt. Was Matzgeprägt hat und was er für wichtig hielt, zeigt sich gerade auch in den Handschriften, die er inWien erworben hat. Nicolaus Matz erweist sich ganz als ein Mann der praktischen Theologie.Seelsorge und Katechese lagen ihm am Herzen, und zwar in der althergebrachten Traditionder katholischen Lehre. An oberster Stelle steht für ihn die Predigt. Das bezeugen diePredigtsammlungen, die er erwarb, vor allem die Predigten von Thomas Ebendorfer deHaselbach (gestorben am 12. Juni 1464). Man kann mit Gewißheit davon ausgehen, daßEbendorfer einer, vielleicht der wichtigste Wiener Lehrer von Matz gewesen ist.Manches deutet auch darauf hin, daß die Verehrung der Gottesmutter und dieLeidensgeschichte Christi von zentraler Bedeutung für das Frömmigkeitsgefühl von Matzwaren.Von ganz praktischer Bedeutung für den Alltag des Geistlichen waren Traktate über Reue undBeichte oder über den Verwandtschaftsbaum, welcher die möglichen ehelichen Verbindungenzwischen Verwandten unterschiedlicher Grade regelte, ferner über das verderblicheWürfelspiel und die verwerfliche Unsitte von Tanzbelustigungen.Dem Unterricht in den Artes zuzuordnen sind Schriften wie die Disticha Catonis, das wohlbekannteste Lehrbuch für den Anfangsunterricht in Latein, das zugleich Lebensregeln undSpruchweisheiten vermittelte, oder Traktate über die Rechenkunst, über den Jahresablauf oderein Gesundheitsregiment. Matz hat in diesen Fächern auch selbst unterrichtet. So enthielt eineseiner Handschriften (D 692) auf einem losen Blatt, das aber seit einigen Jahrzehnten nichtmehr auffinbar ist, eine entsprechende Vorlesungsankündigung von ihm.Im Hinblick auf die Person von Matz sollten auch die kurzen, in deutscher Spracheabgefaßten Überlegungen zur Todesstrafe nicht unerwähnt bleiben. Matz geht dabei von derFrage aus, ob man Diebe hängen soll. Offenbar war Matz – und hier mutet er ganz modern an!– nicht recht von der Abschreckung und von der Wirksamkeit dieser Strafe überzeugt. Dennseine Überlegungen enden mit der Folgerung: [...] dan wie hert man dye dieb helt, nach fintman alweg dieb.Zweifelsohne ist es auch bemerkenswert, daß in den handgeschriebenen Büchern aus demBesitz von Matz ein großes, aktuelles Zeitereignis dokumentiert wird: die Eroberung

Page 5: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

5

Konstantinopels 1453 durch die Türken. Dieses Ereignis hinterließ bei den damaligenMenschen einen nachhaltigen Eindruck, wohl nicht zuletzt wegen der Grausamkeit desGeschehens. Matz besaß in einer Abschrift, die nicht von seiner Hand stammt, den wohlberühmtesten Bericht über die Geschehnisse in Konstantinopel. Dieser Bericht ist von Isidor,dem Metropoliten von Kiew, verfaßt. Isidor hatte zu den Verteidigern der Stadt gehört; ergeriet in Gefangenschaft, konnte dann aber fliehen.Einige seltene oder ungewöhnliche Texte werden durch die Michelstädter Handschriftenüberliefert. So findet sich in der Handschrift D 685 der Traktat des Johannes von Frankfurtüber die Femegerichtsbarkeit. Dieser Traktat ist sonst nur aus einem Druck des 16.Jahrhunderts bekannt. Der Michelstädter Text ist also der erste -– und bislang einzige –handschriftliche Nachweis. Dieselbe Handschrift enthält auch den fünften Teil von Deeruditione praedicatorum des Humbertus de Romanis. Es ist ein Text, der nur sehr seltenüberliefert ist. Schließlich ließ sich in der Handschrift aus der Speyerer Zeit von Matz nochein Wiegendruck nachweisen, eine Pestmesse. Dieser Druck war bisher nur in einemfragmentarischen Exemplar der Universitätsbibliothek Tübingen bekannt. Das MichelstädterExemplar erlaubt also erstmals Aufschluß über den vollständigen Druck dieser Inkunabel.

* * *Richtschnur für die Beschreibungen dieser Handschriften waren die Regeln der DeutschenForschungsgemeinschaft. Allerdings wurden diese Regeln nicht sklavisch befolgt; eigeneVorstellungen der Bearbeiter über die wünschenswerte Form vonHandschriftenerschließungen sind in den Katalog eingeflossen.* * *

Bei Abschluß dieses Handschriftenkatalogs danken wir gern all denjenigen, die uns mit Ratund Tat zur Seite gestanden haben. Daß dieser Katalog überhaupt erscheinen kann, ist vorallem dem Einsatz des Bürgermeisters der Stadt Michelstadt, Reinhold Ruhr, zu verdanken.Er weiß nicht nur um das kulturelle Erbe seiner Stadt, sondern setzt sich tatkräftig dafür ein,daß solche Quellen und Dokumente erfaßt, erschlossen und der Forschung wie jedemInteressierten verfügbar gemacht werden. Die für die Bibliothek verantwortlichen Mitarbeiter,der 1996 verstorbene Wilhelm Hartmann und Erwin Müller, haben uns die Arbeit wesentlicherleichtert. Irmgard Bröning von der Hessischen Landes- und Hochschulbibliothek Darmstadtunterstützte uns bei der Erfassung der Einbände und Wasserzeichen. Anneliese Schmitt vonder Deutschen Staatsbibliothek zu Berlin (Gesamtkatalog der Wiegendrucke) und GerdBrinkhus von der Universitätsbibliothek Tübingen gaben uns bereitwillig Auskünfte bei derIdentifizierung des Inkunabeleinblattdrucks. Zahlreiche Hinweise und vielfältigeUnterstützung erhielten wir ferner von Gerold Hayer, Christian von Heusinger, Ludwig Hödl,Sigrid Krämer, Otto Mazal, Alessandra Sorbello Staub und Paul Uiblein. Ihnen allen und auchden hier Ungenannten gilt unser herzlicher Dank.

München und Darmstadt, im Oktober 1998

Johannes Staub Kurt Hans Staub

Page 6: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

6

A86 (angebunden an Inkunabel)Thomas Ebendorfer, Sermones de tempore de evangeliis, pars aestivalisPapier, 252 Bl., 28,5 x 21,5 cm, Wien (?), 15. Jh. (3. Viertel)

Die Handschrift (fol. 47-298) ist angebunden an die Inkunabel: Honorius Augustodunensis,De praedestinatione... [Straßburg: C.W., um 1471] 2°, s. Kurt Hans Staub/Christa Staub,Inkunabeln, S. 52, Nr 77.Wasserzeichen: fol. 47-298: ähnl. Briquet Nr 2450, 2454; ähnl. Piccard, WZ Waage VI/426,429, 447 (Österreich ca 1465-75); 1-6 u. 299-304 (Vor- u. Nachsatz): ähnl. Briquet Nr 11086(1454-85).Senionen.Schriftraum: 19-20,5 x 14 cm. Zwei Spalten. 38 bis 40 Zeilen. Bastarda, Handwechsel 275rb?Einband: Leder über Holz mit Streicheisenlinien und Stempelprägung. Zwei Schließen. Jefünf Buckel vorn und hinten fehlen. Einband des Freiburger „Meisters mit der Hausmarke“, s.Vera Sack, Die Inkunabeln der Universitätsbibliothek Freiburg..., Bd 3 (Register), S. 1664.Die Entstehung des Einbandes in Freiburg wird insofern geradezu unabweisbar, als er alsMakulatur ein Urkundenfragment (dt.) mit einem Notariatssignet und der Unterschrift desFreiburger Notars Leonhardus Tierli enthält, s. Peter-Johannes Schüler, SüdwestdeutscheNotariatszeichen, Sigmaringen 1976, S. 79 (1453 Dez. 3) u. Tafel 116, Nr 679. In dieserFreiburger Werkstatt wurden insgesamt 8 Inkunabelbände mit 21 Titeln aus dem Besitzvon Matz gebunden (A 21, A 31, A 33, A 53, A 74, A 77 u. E 1124).Auf dem Vorderdeckel eingebrannte Signatur: 16. Ebd. Reste eines Papiertitelschildchens.Hs. Inhaltsverzeichnis im Vorderspiegel. Liber olimcatenatus.Geschichte: Aufgrund der Einbandmerkmale ist die Herkunft von Nicolaus Matz gesichert.Vermutlich ist die Handschrift in Wien entstanden, denn sie enthält Texte jenes WienerLehrers Ebendorfer, für den sich Matz während seiner Wiener Studienzeit (1457-69) offenbarbesonders interessierte. Während seiner Freiburger Zeit (1469-78) ließ er die Handschrift undeine Inkunabel zusammenbinden.

47ra-297ra: Thomas Ebendorfer, Sermones de tempore de evangeliis, pars aestivalis. Homoquidam erat dives... (Lc 16,19). Plures sunt cause, quare quilibet christianus de preciosisvestibus... 52rb: Homo quidam erat dives... (Lc 16,19). Fides christiana docet nos non solumfugere peccata sed eciam occasiones peccatorum... 60vb: Homo quidam erat dives... (Lc16,19). In quo paupere tria considerantur scilicet gravis infirmitas et ulceribus plenus... - ...281ra: Loquente Iesu ad turbas... (Mt 9,18). Commune est inter homines, quod parentesdeplangunt multum neces filiorum... 284vb: Loquente Iesu ad turbas... (Mt 9,18). Ad nostraminstructionem, ne honoribus mundi extollemur in superbiam... 289rb: Loquente Iesu adturbas... (Mt 9,18). Licet naturale sit, quod parentes diligant filios suos et filias... Lit.: LhotskyS. 35, Nr 38 II; Haidinger/Lackner, Sermones de tempore de evangeliis, pars aestivalis;Schneyer, Repertorium... 1350-1500, Thomas Ebendorfer de Haselbach Nr 186-238 (zuEbendorfer allgemein, siehe zu D 683). Bestand im Einzelnen: Haidinger/Lackner Nr 10-19,21, 20, 22-29, 31-34, 36-39, 41-43, 47-57 bzw. Schneyer Nr 190-209, 211-14,216-19, 221-23, 227-38. Es folgt 294ra: Cum sublevasset ergo...(Io 6,5). Si totam seriem ewangelii consideremus, videmus maximam iudeorumingratitudinem... Haidinger/Lackner Nr 58. Bei Madre S. 305, Nr 6 ist die Predigt unter denunechten Werken des Nicolaus de Dinkelspuhel aufgeführt (nicht bei Schneyer).297rb-304vb: leer.

Page 7: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

7

D681/682Biblia sacraBand 1 (D 681), Band 2 (D 682)Papier, Band 1 433 Bl., Band 2 398 Bl., 29 x 22 cm, Wien, 1463

Wasserzeichen: Bd 1: Briquet Nr 14842, ähnl. 2449, 14759, 14766; ähnl. Piccard,Ochsenkopf-WZ XII/359, 615, WZ Waage V/271, 300, 311, 312, 314. (Zeitraum: ca 1440-66). - Bd 2: Briquet Nr 14842, ähnl. 2403, 2449, 14759, 14766; ähnl. Piccard, Ochsenkopf-WZ XII/359, 615, WZ Waage I/253, 254, 256, V/271, 300, 311, 312, 314 (Zeitraum: ca 1440-66).Lagenformel Bd 1: IV8 + 6 VI80 + 181 + 14 VI249 + (VI+1 [256a])261 + 5 VI321 + (VI+1[330a])333 + 3 VI369 + (VI+1)382 + (VI+2 [394a])395 + 2 VI419 + (VI+2)433 - Bd 2: III6 +(V+1)17 + 4 VI65 + (VI+1 [78])77 + 3 VI114 + 1115 + 4 VI163 + (VI+1 [166])176 + 16VI368 + (VI+1 [380])381 + VI392 + IV400Mehrere Schaltblätter unterschiedlichen Formates, in Band 1 mit a-Nummern versehen, inBand 2 normal durchgezählt. Lagensignaturen. Reklamanten. Bd 2 die Blattzahl 391 zweimal.Verbundene Blätter in Bd 2: fol. 78 vor 77, fol. 184 nach 181 (nach der Foliierung) und 394-99 (vor der Foliierung). Schriftraum: 21,5 x 15 cm. Zwei Spalten. 37 Zeilen. Bastarda.Rubriziert. Band 1, 327r am Unterrand eine Federzeichnung von ungeübter Hand: Dererhängte Haman.Einband: Leder über Holz mit Streicheisenlinien und Stempelprägung. Je zwei Schließen, nureine in Bd 1 vollständig im Original erhalten. Je 5 Buckel vorn und hinten, bei beiden Bändenerhalten. Eckbeschläge. Einband des Wiener Buchbinders Mathias (Kyriss, Werkstatt Nr 51,ca 1467-75, Stempel 1-9), vgl. Corinna A. Keil/Kurt Hans Staub, Eine zweibändige Bibel mitEinbänden des Wiener Buchbinders Mathias in der Kirchenbibliothek Michelstadt, in:Gutenberg-Jahrbuch 1984, S. 328-31. Weitere Literatur s. beim Einband von D 691. Auf denVorderdeckeln eingebrannte Signaturen, Bd 2: 8 - Bd 1: 9. Libri olim catenati.Rückenaufschrift auf Band 2 (Tinte auf Papier): Biblia sacra. Manuscriptum.Geschichte: Nicolaus Matz war an der Fertigstellung der Handschrift selbst beteiligt, vgl. denEintrag Bd 2, 4r von seiner Hand aus dem Jahre 1463, also in seiner Wiener Studienzeit.

Band 1:

Vorsatzblätter Ir-IIr: Anleitungen zum Verständnis der Bibel von späterer Hand (17. Jh.?).>Autoritas sacrae scripturae<. Tanta debet esse autoritas verbi dei seu scripturae sacrae...Commendatur autem scriptura sacra sufficientia, veritate, utilitate... Sacra scriptura est divinadoctrina, verum dei verbum... Ad sacram scripturam recte intelligendam requiruntur quatuor.Lectio... Meditatio... Ante omnia, quando locum scripturae recte intelligere volumus... Vgl.9v.1r-4r: Alexander de Villa Dei, Summarium biblicum. >Genesis<. Sex - opera dierum -prohibent - fructum ligni - peccant - Adam et Eva - Abel - occiditur - Enoch... -...>Ecclesiasticus< ...Symeon - Urie filius sacerdotis - quasi precox - uva florebit sapiencie.Lit.: Stegmüller Nr 1178. Vgl. Bd 2, 2r.4r: Register.5ra-37rb: Gn (Stegmüller Nr 1) mit Prol. Stegmüller Nr 284, 285. An den Rändern von 9v-12rvon derselben Hand wie Ir-IIr die ersten sieben Distichen einer abecedarischenInhaltsübersicht (A-G) zu Gn: Arte diem caelumque deus terramque creavit, Plantas, sidus,aves, quadrupedes, hominem... - ...Grex hominum, pecudum, volucrum subintrat in archam,Per fluctus animans omne superstes obit.37va-61rb: Ex (2).61rb-78rb: Lv (3).78va-103rb: Nm (4).

Page 8: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

8

103rb-124vb: Dt (5).125ra-139vb: Ios (6) mit Prol. Stegmüller Nr 311.139vb-155rb: Idc (7).155va-157va: Rt (8).157vb-181ra: I Sm (9) >I Regum< mit Prol. Stegmüller Nr 323.181ra-198va: II Sm (10) >II Regum<.198va-218rb: III Rg (11).218rb-237va: IV Rg (12).237vb-256va: I Par (13) mit Prol. Stegmüller Nr 328.256ara-279rb: II Par (14) mit Prol. Stegmüller Nr 327 (nachträglich auf dem Schaltblatt256ara-va).279va-286vb: I Esr (15) mit Prol. Stegmüller Nr 330.286vb-295vb: II Esr (16) >Neemias<.296ra-303vb: III Esr (94,1) >II Esdre<.304ra-305va: IV Esr 1-2 (96) >III Esdre<.305va-307rb: IV Esr 3-4,17 (95) und II Esr 13 >IIII Esdre I bis III<.307v: leer.308ra-314rb: Tb (17) mit Prol. Stegmüller Nr 332.314rb-322rb: Idt (18) mit Prol. Stegmüller Nr 335.322rb-329vb: Est (19) mit Prol. Stegmüller Nr 341, 343.330ra-345ra: Iob (20) mit Prol. Stegmüller Nr 344, 349, 357 (nachträglich auf dem Schaltblatt330ar), 350 (344vb am Ende des Buches Iob ohne Absatz angefügt).345ra-382ra: PsG (21).382ra-382rb: Cantica Veteris Testamenti. Lit.: Stegmüller Nr 21g6,1-5,7. >Ymnus angelorumet laus<. Te deum laudamus, te dominum confitemur... Lit.: Chevalier Nr 20086. CanticaNovi Testamenti. Lit.: Stegmüller Nr 21h. >Canticum angelorum<. Gloria in excelsis deo...Lit.: Chevalier Nr 7280. >Fides Athanasii<. Quicumque vult salvus esse... Druck: Migne PLBd 88, Sp. 585f. Lit.: Dekkers Nr 167. Pater noster qui es in celis... (Mt 6,9 u. Lc 11,2). Avegracia plena, dominus tecum (Lc 1,28). Jeweils nur die Initien.382v: leer.383ra-395ra: Prv (22) mit Prol. Stegmüller Nr 457.395rb-399va: Ecl (23) mit Prol. Stegmüller Nr 455, 462, 456 (alle nachträglich auf demSchaltblatt 394ara-vb).399va-401vb: Ct (24).401vb-410va: Sap (25) mit Prol. Stegmüller Nr 468.410vb-433vb: Sir (26) mit Sir 52 >Ecclesiasticus<.

Band 2:

1r-v: leer.2r-4r: Alexander de Villa Dei, Summarium biblicum. >Ysaias<. Bos -cognovit possessoremsuum - mons - preparatus diebus (?) domini - stat - ad iudicium dominus - septem - mulieresvirum unum... - ...>Apocalipsis sequitur< ...surgunt - mortui - sponsa - iamque ornata viro suo- venio iam - dicit sponsus. Et completa est tabula ista anno domini 1463 a Nicolao Matz deMichelstadt m[agistro] 7 a[rcium] l[iberalium]. Lit.: Stegmüller Nr 1178. Vgl. Bd 1, 1r.4v: leer.5r-31va: Is (27) mit Prol. Stegmüller Nr 5198 (nachträglich auf dem Schaltblatt 5r. 5v leer.),482, 480.31va-69rb: Ier (28) mit Prol. Stegmüller Nr 487, 486, 5200 (der Schluß erweitert mit 488),538.69rb-72vb: Lam (29) >Treni<.72vb-77vb: Bar (30) mit Prol. Stegmüller Nr 491.77vb-113vb: Ez (31) mit Prol. Stegmüller Nr 492. 5202 (nachträglich auf dem Schaltblatt 78r.78v leer).

Page 9: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

9

114ra-130va: Dn (32) mit Prol. Stegmüller Nr 494, 5204 (nachgetragen), 11126 (nachträglichauf dem Schaltblatt 115r. 115v leer), De obsidione Ierusalem et asportacione vasorum templiubi introducuntur pueri ad regem... -...et tulit ei prandium Abachuch propheta.130va-136rb: Os (33) mit Prol. Stegmüller Nr 500, 504 (getilgt), 507, 506, 501.136vb-138va: Ioel (34) mit Prol. Stegmüller Nr 511, 510, 5208 (in der Fassung Préfaces..., S.144; der Schluß erweitert um 509).138vb-142va: Am (35) mit Prol. Stegmüller Nr 515, 512.142va-143va: Abd (36) mit Prol. Stegmüller Nr 519 verbunden mit 517, 516.143va-145rb: Ion (37) mit Prol. Stegmüller Nr 524, 522.145rb-148rb: Mi (38) mit Prol. Stegmüller Nr 526, 525.148rb-150ra: Na (39) mit Prol. Stegmüller Nr 528 (in zwei Prologe unterteilt), 527.150ra-152va: Hab (40) mit Prol. Stegmüller Nr 529, 531.152va-154va: So (41) mit Prol. Stegmüller Nr 534, 532.154va-157ra: Agg (42) mit Prol. Stegmüller Nr 539 (!), 535, 538.157ra-163ra: Za (43) mit Prol. Stegmüller Nr 540, 539.163rb-165rb: Mal (44) mit Prol. Stegmüller Nr 545, 544, 543.165rb-188vb: Mcc I (45) mit Prol. Stegmüller Nr 551, kurzer historischer Text: SecundumEusebium: Ab urbe Romana condita usque ad remissionem captivitatis Israel... Darius autemfuit XIIIIus rex Persarum, 552, 7058 (nachträglich, teilweise auf dem Schaltblatt 166r. Endet:...ad eternam beatitudinem pervenire concedat. 166v leer).189ra-204ra: Mcc II (46).204ra-209vb: Mcc IV (102,1) >Passio 7tem fratrum Machabeorum<. Lit.: BHL Nr 5111.

210ra-235va: Mt (47) mit Prol. Stegmüller Nr 595, 596, 591, 601.235va-249rb: Mc (48) mit Prol. Stegmüller Nr 607.249va-274ra: Lc (49) mit Prol. Stegmüller Nr 620.274rb-293va: Io (50) mit Prol. Stegmüller Nr 624.293va-302va: Rm (52) mit Prol. Stegmüller Nr 670, 674, 651 (endet: ...ab omni vite pravitaterevocare.), 677, 678.302va-313ra: I Cor (53) mit Prol. Stegmüller Nr 685.313ra-319ra: II Cor (54) mit Prol. Stegmüller Nr 699.319ra-322ra: Gal (55) mit Prol. Stegmüller Nr 707.322ra-325ra: Eph (56) mit Prol. Stegmüller Nr 715.325ra-327rb: Phil (57) mit Prol. Stegmüller Nr 728.327rb-329rb: Col (58) mit Prol. Stegmüller Nr 736.329va-331rb: I Th (59) mit Prol. Stegmüller Nr 748 verbunden mit 746.331rb-332va: II Th (60) mit Prol. Stegmüller Nr 753 (endet: ...ut perseverent.).332va-334vb: I Tim (61) mit Prol. Stegmüller Nr 765 verbunden mit 760.335ra-336va: II Tim (62) mit Prol. Stegmüller Nr 772 verbunden mit 770.336vb-337va: Tit (63) mit Prol. Stegmüller Nr 780.337vb-338ra: Phlm (64) mit Prol. Stegmüller Nr 783.338ra-345ra: Hbr (65) mit Prol. Stegmüller Nr 793.345ra-347vb: Iac (66) mit Prol. Stegmüller Nr 809, 806 (am unteren Rand nachgetragen).347vb-350ra: I Pt (67) mit Prol. Stegmüller Nr 816.350ra-351vb: II Pt (68) mit Prol. Stegmüller Nr 818.351vb-354rb: I Io (69) mit Prol. Stegmüller Nr 822.354rb-354va: II Io (70) mit Prol. Stegmüller Nr 823.354va-355ra: III Io (71) mit Prol. Stegmüller Nr 824.355ra-355vb: Iud (72) mit Prol. Stegmüller Nr 825.355vb-378vb: Act (51) mit Prol. Stegmüller Nr 640, 631.378vb-391ra: Apc (73) mit Prol. Stegmüller Nr 834, 831 (endet: ...novi testamenti perfectaplenitudo est.), 839, 829 (nachträglich, teilweise auf dem Schaltblatt 380r), 118531-5(nachträglich auf 380r-v).

Page 10: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

10

391rb-393rb: Remigius Altissiodorensis (?), Interpretationes nominum Hebraicorum. Aazt inHebreo Latine apprehendens vel apprehensio. Aad testimonium vel testificans... - bricht ab:...Ahmiadad frater sponte vel frater spontaneus. Druck: vgl. die Übersicht vor GW 4198, Nr IIa) 3 u. 4; unter den Werken Bedas: Beda Venerabilis, Opera, Bd 3, Basel 1561, S. 498-647(u.ö.). Lit.: Stegmüller Nr 7708/7709, 7192,1 u. 1688,1; Lambert Nr 402; Dekkers Nr 1384;Palémon Glorieux, Répertoire des maitres en théologie de Paris au XIIIe siècle, Paris 1933,Bd 1, Nr 104as; Machielsen, Bd 2, Nr 2062/2063 (Ps.-Beda) u. 2405 (Ps.-Hieronymus). ZurVerfasserschaft s. Gustav Meyer/Max Burckhardt, Kat. 1, S. 567f. zu Basel, UB B VI 1,337ra; Regina Hausmann, Kat. 1, S. 120, zu Fulda, LB Aa 52, 408ra (Stephan Langton?) u.zuletzt Machielsen, Bd 2, Nr 2061 u. 2062.393v: leer.394r-399v : Capitulare lectionum (verbunden, richtige Reihenfolge der Bll. 396-399, 395,394).400r-v: leer.

Verteilt auf beide Bände am Fuß der Seiten zu den einzelnen Bibeltexten mit roter Tinte:Alexander de Villa Dei, Summarium biblicum. Sex opera dierum, creacio celi et terre... -...venio iam et merces magna mea cum redidero unicuique secundum opera sua. Lit.:Stegmüller Nr 1182,2 (nicht die gleiche Textfassung wie Bd 1, 1r-4r u. Bd 2, 2r-4r).

D683Thomas Ebendorfer (et alii?), Sermones de sanctis de evangeliis et in die dedicationis ecclesiaePapier, 295 Bl., 29 x 22 cm, Wien (?), 15. Jh. (3. Viertel)

Wasserzeichen: ähnl. Piccard, WZ Waage V/342, VI/377, 461, 386, 466, 468, 512, 513(Österreich ca 1470-80).Lagenformel: (VI-6)6 + 12 VI150 + VII164 + 10 VI284 + (VI-1 [Ebl. 285])295Gleichzeitige alte Foliierung, römisch, auf Oberrand Mitte. Es gilt die moderneBleistiftfoliierung. Schriftraum: ca 21 x ca 15 cm. Zwei Spalten. Etwa 40 Zeilen. Bastarda.Rubriziert. Zahlreiche mehrere Zeilen hohe farbige Initialen mit Rankenwerk auf denRändern.Einband: Leder über Holz mit Streicheisenlinien und Stempelprägung. Zwei Schließen,teilweise erneuert. Ursprünglich Eckbeschläge (?). Wiener Einband aus dem Umfeld derWerkstatt des Buchbinders mit dem Namen Mathias (Kyriss, Werkstatt Nr 51). Auf demVorderdeckel eingebrannte Signatur: 20. Liber olim catenatus. Rücken im 19. Jahrhunderterneuert, bei der Restaurierung 1996 entfernt.Bei der Restaurierung wurden die Spiegel abgelöst, jetzt freistehend:Fragmente einer liturgischen Handschrift des 12. Jhs. Neumiert. Ferner kleinere Fragmente(15. Jh.), die separat mit der Handschrift aufbewahrt werden.Geschichte: Nicolaus Matz. Die Handschrift ist aller Wahrscheinlichkeit nach im Umkreis derWiener Universität entstanden (dafür sprechen sowohl der Inhalt als auch der Einband) undvon Matz während seines Wiener Aufenthaltes zwischen 1457 und 1468 oder bald danacherworben worden. Bemerkenswert die Formulierung zu Beginn der Predigt zum Fest desheiligen Severin, die ihn - durch rote Unterstreichung hervorgehoben - als abbas nosterprimus bezeichnet; ebenso im Inhaltsverzeichnis 4vb in Rot.

1ra-5rb: Register.5v - 6v: leer.

Page 11: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

11

7ra-268ra: Thomas Ebendorfer (et alii?), Sermones de sanctis de evangeliis:1) 7ra-12ra: De sancta Agnete. Simile est regnum celorum decem virginibus...(Mt 25,1). Quia hoc genus hominum, quod virgines dicitur, merito celebre et honore dignumsit... 7va: In presenti parabula inducit salvator pernicionem... Weiterer Textzeuge (mitZuschreibung an Thomas Ebendorfer): Fiecht, Stiftsbibliothek 203, 1r, s. Peter Jeffery/DonaldYates, Kat. 2, S. 288.2) 12ra-15va: >De conversione sancti Pauli<. Homo quidam erat dives... (Lc16,19). Multi in hac misera mortalium vita sic delectantur in ea et delicys huius mundi... 12va:Et si cunctos homines natura genuerit equales...3) 15va-17ra: >In festo purificacionis Marie<. Postquam impleti sunt diespurgacionis... (Lc 2,22). Ambrosius in sermone sancte Agnetis dicit... 15vb: Scilicetvigintitres Marie vel domini, scilicet vigintitres post circumcisionem...4) 17ra-22ra: >De purificacione Marie< (>Sermo secundus<). Postquam impletisunt dies purgacionis... (Lc 2,22). Humilitas non sit utilis multum quam grata deo ethominibus... 17rb: Satis miranda res videtur, quanta de tanta humilitate virginis... Lit.:Lhotsky S. 79, Nr 60; Schneyer, Repertorium... 1350-1500, Thomas Ebendorfer de HaselbachNr 337.5) 22ra-27rb: De purificatione Marie (>Tercius sermo<). Postquam impleti suntdies purgacionis... (Lc 2,22). Beneficia domini quomodo sint meditanda, docet nos beatusBernardus... 22va: Levitico 12 describitur lex purgacionis mulierum, ubi habetur, quodmulier... Lit.: Haidinger/Lackner, Sermones de sanctis de evangeliis Nr 5; Schneyer,Repertorium... 1350-1500, Thomas Ebendorfer de Haselbach Nr 338.6) 27rb-29rb: >De sancto Blasio<. Si quis vult venire post me... (Mt 16,24 u. Mc8,34). Licet omnium sanctorum martyrum passiones in diversis locis... 27va: Salvatorpostquam Marci 7o predixerit discipulis, quod oporteat eos pati...7) 29va-34rb: >De sancto Mathia<. Misit Iesus duodecim discipulos suos... (Mt10,5). Augustinus 18 de civitate dei assignans causam, quare Christus non elegit doctos etpotentes et divites discipulos... 29vb: Ex quo omnis manifestacio spiritus datur ad utilitatem,ut dicit apostolus... Lit.: Haidinger/Lackner, Sermones de sanctis de evangeliis Nr 6;Schneyer, Repertorium... 1350-1500, Thomas Ebendorfer de Haselbach Nr 340.8) 34va-36va: >De anunciacione beate Marie virginis<. Missus est angelusGabriel... (Lc 1,26). Sicut deus ineffabili sua eterna et abyssali sapiencia in omnibus suisoperibus attingit a fine usque ad finem... 35ra: In principio huius ewangely tanguntur quatuorrite concurrencia...9) 36va-40va: >De sancto Marco<. Ego sum vitis vera... (Io 15,1). BeatusGregorius 16 moralium tractans illud Iob 24: Vineam eius... 37rb: Per vitem in scriptura sacraplura vicia significantur...10) 40va-45ra: >De sanctis Philippo et Iacobo<. [Non turbetur cor vestrum nequeformidet... (Io 14,27)]. In scripturis sanctis inter cetera, que preparant hominem... 41ra: Istaverba dixit dominus in cena, in istis tria tanguntur... Lit.: Lhotsky S. 80, Nr 83;Haidinger/Lackner, Sermones de sanctis de evangeliis Nr 10; Schneyer, Repertorium... 1350-1500, Thomas Ebendorfer de Haselbach Nr 343.11) 45rb-48vb: >De sancto Floriano<. Ego sum vitis vera... (Io 15,1). Multis possitinduci scrupulus, quomodo salvator in hoc evangelio... 45va: Bene ex supradictis se comparatChristus viti...12) 48vb-52va: >De sancto Vito<. Attendite a fermento... (Lc 12,1). TesteAugustino III (?) de vera innocencia, sicut ad omne opus bonum ducit amor dei... 49rb:Quatuor sicut sunt, que firmant homines in fide, scilicet expectacio futuri...13) 52va-58va: >De sancto Iohanne baptista<. Elisabeth impletum est tempuspariendi... (Lc 1,57). Constat, dilectissimi, quod post Christum et eius sacratissimamgenitricem nullius hominis celebramus nativitatem... 53rb: Status istius mulieris cum Zachariaviro in omni virtute...

Page 12: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

12

14) 58va-66ra: >De sanctis Petro et Paulo<. Venit Iesus in partes Ce-sareePhilippi... (Mt 16,13). Quamvis deus in omnibus sanctis sit admirabilis, ut in psalmo 67dicitur, mirabilior tamen videtur... 59ra: Secundum Crisostomum ista Cesarea est alia ab illaCesarea...15) 66rb-73ra: >De sanctis Petro et Paulo< (>Secundus sermo<). Ecce nosreliquimus omnia... (Mt 19,27). Sicut deus creavit hominem rectum et innocentem et omniasubiecit sue potestati... 67ra: Secundum Originem audiverat Petrus Christum dicentemadolescenti...16) 73ra-78ra: >De visitacione beate Marie<. Exurgens Maria abyt in montana...(Lc 1,39). Post tot festa virginis gloriose, que per anni circulum festivat ecclesia, quasi noncontenta... 73vb: Non decuit tantum miraculum novum, quod dominus fecit super terram...Lit.: Haidinger/Lackner, Sermones de sanctis de evangeliis Nr 16; Schneyer, Repertorium...1350-1500, Thomas Ebendorfer de Haselbach Nr 349.17) 78ra-84vb: >De sancto Udalrico<. Sint lumbi vestri precincti... (Lc 12,35).Quia homines plurimum proni sunt ad voluptatem corporis... 78va: In sermone de sancto Vitodictum est: Quatuor sunt, que firmant et stabiliunt...18) 84vb-90vb: >De sancta Margaretha<. Simile est regnum celorum decemvirginibus... (Mt 25,1). Multi carnales et lubrici attenta sua incontinencia false suspicantur...85va: Ex quo tam contemplativi quam prelati quam eciam vitam activam...19) 90vb-95vb: >De divisione apostolorum<. Euntes in mundum universum... (Mc16,15). Licet sancti apostoli pre ceteris sanctis propter multa sint a nobis multum honorandi...91rb: Beatus Ambrosius 5to in Lucam capitulo 7mo ostendere volens quales Christus... (vgl.unten 251rb).20) 95vb-102va: >De sancta Maria Magdalena<. Rogabat Iesum quidamphariseus... (Lc 7,36). Multi sunt sic dispositi ad interpretandum omnia et indifferencia (?) etbona ad malum et ad peyus... 96ra: Christus dominus voluit nobis in hys ostendere...21) 102va-109ra: >De sancto Iacobo<. Accessit ad Iesum mater filiorum... (Mt20,20). Duo sunt, que multos faciunt cadere in gravia peccata... 103ra: Dominus dixeratMatthei 18mo: Vos, qui secuti estis... Lit.: Haidinger/Lackner, Sermones de sanctis deevangeliis Nr 19; Schneyer, Repertorium... 1350-1500, Thomas Ebendorfer de Haselbach Nr352.22) 109ra-114ra: >De translacione sancti Steffani<. Dixit Iesus turbis iudeorum etprincipibus sacerdotum: Ecce ego mitto ad vos... (Mt 23,34). Multi sunt homines in mundo,qui postquam paciuntur parvas adversitates... 109va: Postquam salvator Matthei 23o multa vepredixit... Lit.: Haidinger/Lackner, Sermones de sanctis de evangeliis Nr 20; Schneyer,Repertorium... 1350-1500, Thomas Ebendorfer de Haselbach Nr 353.23) 114rb-119ra: >De sancto Laurencio<. Amen dico vobis, nisi granum frumenti...(Io 12,24). Si clarius respicimus homines in mundo conversantes... 114ra: Iohannis 12habetur, quod modicum ante Christi passionem gentiles Galilei... Lit.: Haidinger/Lackner,Sermones de sanctis de evangeliis Nr 23; Schneyer, Repertorium... 1350-1500, ThomasEbendorfer de Haselbach Nr 356.24) 119ra-126ra: >De sancto Laurencio< (>Secundus sermo<). Nisi granumfrumenti... (Io 12,24). Quam dulce sit mentibus devotorum crebro audire victorias sanctorummartyrum... 119va: Christus dominus sciens homines multos sibi adherere...25) 126ra-132ra: >De assumpcione sancte Marie<. Maria optimam partem elegit...(Lc 10,42). Constat ex Gregory cantu sanctam virginem omni laude dignissimam ut deigenitricem... 126vb: Albertus Magnus super Lucam inquit, quod habet ultimum verbum...26) 132ra-139ra: De assumptione sanctae Mariae (Secundus sermo). Intravit Iesusin quoddam castellum... (Lc 10,38). Hodie enim in solemnitate maxima mee patrone, virginis,celorum regine... 132vb: Ad litteram: Dum Iesus ascendisset a Nazareth in Iudeam, intravit...Lit.: Lhotsky S. 79, Nr 65; Haidinger/Lackner, Sermones de sanctis de evangeliis Nr 25;Schneyer, Repertorium... 1350-1500, Thomas Ebendorfer de Haselbach Nr 358.

Page 13: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

13

27) 139ra-145ra: >De assumpcione virginis< (>Tercius sermo<). Maria optimampartem elegit... (Lc 10,42). Sicut sancta mater ecclesia in exultacione et gaudio... 139vb: Licetpresens ewangelium in nullo pertinet ad virgam benedictam... Lit.: Lhotsky S. 79, Nr 66;Haidinger/Lackner, Sermones de sanctis de evangeliis Nr 26; Schneyer, Repertorium... 1350-1500, Thomas Ebendorfer de Haselbach Nr 359.28) 145ra-150vb: >De sancto Bartholomeo apostolo<. Facta est contencio interdiscipulos... (Lc 22,24). Valde congrue et racionabiliter sancte matris ecclesie fily insanctorum obitu letantur... 145va: Hystoria presentis ewangely facta legitur in ultima cenadomini... Lit.: Haidinger/Lackner, Sermones de sanctis de evangeliis Nr 28; Schneyer,Repertorium... 1350-1500, Thomas Ebendorfer de Haselbach Nr 361.29) 150vb-155vb: >De sancto Augustino<. Sint lumbi vestri precincti... (Lc 12,35).Quante beatus Augustinus sit honorandus quantumque deo teneatur reddere graciarumactiones... 151va: Secundum glosam dominus Luce 12 precedenter invitavit discipulos... Lit.:Haidinger/Lackner, Sermones de sanctis de evangeliis Nr 29; Schneyer, Repertorium... 1350-1500, Thomas Ebendorfer de Haselbach Nr 362.30) 155vb-159rb: >De sancto Egidio<. Vigilate quia nescitis qua hora... (Mt24,42). Quis est inter terrenos dominos, qui habet castrum sibi delictum... 156rb: Dominus inpresenti ewangelio similiter et Luce 12mo et in alys locis...31) 159rb-168ra: >De nativitate Marie<. Iacob autem genuit Ioseph virum Marie...(Mt 1,16). Sacra scriptura testatur et fides confitetur catholica primum nostrum parentem...159vb: Apostolus 1a ad Tymotheum 1o docet, quod non est intendendum fabulis... Lit.:Lhotsky S. 80, Nr 75; Haidinger/Lackner, Sermones de sanctis de evangeliis Nr 33; Schneyer,Repertorium... 1350-1500, Thomas Ebendorfer de Haselbach Nr 366.32) 168ra-173vb: >De nativitate Marie< (>Sermo secundus<). Liber generacionisIesu Christi filii David... (Mt 1,1). Hodie nobis illuxit, dilectissimi, iocunda festivitas... 168vb:Hoc ewangelium licet principaliter ostendat Christi temporalem generacionem... Lit.: LhotskyS. 80, Nr 74; Haidinger/Lackner, Sermones de sanctis de evangeliis Nr 32; Schneyer,Repertorium... 1350-1500, Thomas Ebendorfer de Haselbach Nr 365.33) 173vb-180va: >De sancto Matheo<. Vidit Iesus hominem sedentem... (Mt 9,9).Hodie, quia beati Mathei apostoli et ewangeliste sollemitatem agimus, forte, quare ipsedicatur ewangelista, quis possit dubitare... 174rb: Matthei 9 habetur, quod Iesus paralitico sibiad curandum adducto... Lit.: Haidinger/Lackner, Sermones de sanctis de evangeliis Nr 36;Schneyer, Repertorium... 1350-1500, Thomas Ebendorfer de Haselbach Nr 369.34) 180va-185rb: >De sancto Michaele archangelo<. Accesserunt discipuli adIesum... (Mt 18,1). Merito hodie memoriam agimus sanctorum angelorum precipue tamenbeati Michaelis, qui specialis custos ecclesie... 181ra: Matthei 17 habetur, quod dominus Iesussolverit tributum... Lit.: Haidinger/Lackner, Sermones de sanctis de evangeliis Nr 38;Schneyer, Repertorium... 1350-1500, Thomas Ebendorfer de Haselbach Nr 372.35) 185rb-188rb: >De sancto Maximiliano<. Homo quidam pergere proficiscens...(Mt 25,14). Misericors deus, qui usque modo operatur, ut habetur Iohannes quinto, et non vulthomines esse ociosos in hac vita... 185vb: Secundum Gregorium omelia nona super ewangeliaiste homo est Christus...36) 188rb-193rb: >De sancto Colomanno<. Si quis vult post me venire... (Mt16,24). Congruum est, dilectissimi, in hodierna festivitate beati Colomanni... 188va: Matthei16 dicitur, quod Iesus incepit ostendere discipulis... Lit.: Haidinger/Lackner, Sermones desanctis de evangeliis Nr 40; Schneyer, Repertorium... 1350-1500, Thomas Ebendorfer deHaselbach Nr 373.37) 193rb-196vb: >De sancto Luca ewangelista<. Designavit dominus et alios...(Lc 10,1). Postquam dei veri cognicio et lumen a principio infusum hominibus... 193vb:Sapiens architecto (?) ordinat suos famulos non solum...

Page 14: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

14

38) 196vb-198rb: >De undecim milibus virginum<. Tunc surrexerunt omnesvirgines... (Mt 25,7). Beatus Ieronymus primo contra Iovinianum postquam ostenditdignitatem virginum erga viduas... 197ra: Secundum Augustinum in omelia presentisewangely in breviario suo salvator...39) 198rb-203vb: De sanctis Simone et Iuda. Hoc est preceptum meum... (Io15,12). Multa sunt dei precepta tam in veteri quam in novo testamento explicata... 198vb:Beatus Gregorius querit, ex quo omnia precepta in sacra scriptura...40) 203vb-206rb: De sanctis Simone et Iuda (>Secundus sermo<). Hec mandovobis ut diligatis invicem... (Io 15,17). Sicut eodem modo diligitur deus et proximus, ita nonvere diligi deus potest sine proximo nec proximus sine deo... 204ra: Secundum quod dicitAugustinus super Iohannem, primus dixerat dominus...41) 206rb-211rb: >De omnibus sanctis.< Videns Iesus turbas ascendit in montem...(Mt 5,1). In psalmo 125 dicitur, quia seminatis in lacrimis... 206va: Secundum Crisostomumsalvator more periti artificis facit sicut carpentarius...42) 211rb-217rb: >De omnibus sanctis< (>Secundus sermo<). Beati pauperesspiritu... (Mt 5,3). Beda dicit, quod sanctorum festa antiqui patres in veneracione sub misteriocelebrare senserunt... 211vb: Inter gentiles philosophos olim fuit multa contencio...43) 217rb-222ra: >In die animarum.< Amen, amen dico vobis, quia venit hora... (Io5,25). Ex multis causis hodie sancta mater ecclesia agit commemoracionem animarum, primavidelicet, ut novissima nostra recordaremur... 218ra: Notandum, quod triplex fit et triplicessunt mortui in scripturis...44) 222ra-225va: >De sancto Martino.< Sint lumbi vestri precincti... (Lc 12,35).Hystoriam priorum sanctorum deus ad edificacionem nostram voluit pervenire, non utlaudibus mortalium... 222rb: Si verba salvatoris Luce 12 inspiciuntur, per ea ostenduntur...(Incipit I nach der Passio Chrysanthi et Dariae, BHL Nr 1787).45) 225va-229va: >De sancta Elizabeth.< Sedens Iesus contra gasophilacium...(Mc 12,41). Multa sunt, que sanctam decent viduitatem, inter que hoc unum est, ut non sintociose... 226ra: In presenti ewangelio principaliter docemur, quomodo deus...46) 229va-234ra: >De sancta Cecilia.< Simile est regnum celorum thezauro... (Mt13,44). Quantum ista temporalia mentes mortalium alliciant ad se amandum... 230ra: Salvatorprecedenter ponit tres parabolas Matthei 12...47) 234ra-238ra: >De sancta Katherina.< Simile est regnum celorum homininegaciatori... (Mt 13,45). Salvator Luce 11 dicit discipulis tria: Petite et dabitur vobis... 234va:Ambrosius 5 exameron capitulo 19 dicit, quod deus...48) 238ra-242ra: >De sancta Barbara.< [Simile est regnum celorum sagenae missaein mare... (Mt 13,47)]. Salvator tres parabolas de continentibus proposuit, que in festisvirginum et viduarum leguntur... 238va: Secundum Nicolaum de Lira salvator in toto capituloper sex parabolas describit...49) 242ra-245vb: >De decollacione sancti Iohannis.< Audivit Herodes tetrarchafamam Iesu... (Mt 14,1, Mc 6,14 u. Lc 9,7). Quanta mala faciat femineus furor libidine ardens,patet in domina Ioseph... 242rb: Chrisostomus: Herodes hoc dixit yronice vel quia sinecausa...50) 245vb-251rb: >Sermo de sancto Severino quondam Raphenacensiarchiepiscopo post monacho abbate nostro primo et prophecie dono preclare dotato inprofesto Epiphanie Gelazy pape temporibus et Zenonis imperatoris.< Defuncto Herodeangelus domini aparuit Ioseph... (Mt 2,19). Constat teste scriptura multas sanctis fierirevelaciones a deo... 246rb: De morte Herodis scribit Ewsebius in ecclesiastica historia...51) 251rb-254rb: >De sancto Andrea apostolo.< Ambulans Iesus iuxta mare... (Mt4,18). Ambrosius 5to libro super Lucam capitulo 7mo volens ostendere... 251va: Hic possitquis querere, quare Christus vocavit apostolos... Lit.: Lhotsky S. 76, Nr 40; Schneyer,Wegweiser, S. 18 u. 19; Haidinger/Lackner, Sermones de sanctis de evangeliis Nr 1;Schneyer, Repertorium... 1350-1500, Thomas Ebendorfer de Haselbach Nr 333.

Page 15: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

15

52) 254rb-258va: >De sancto Nicolao.< Sint lumbi vestri precincti... (Lc 12,35).Secundum Crisostomum super Mattheum lucerna est mens humana, per quam anima videtdeum... 254vb: In verbis propositis plura sunt per ordinem consideranda... Vgl. Zwettl,Zisterzienserstift 173, 11ra, s. Charlotte Ziegler/Joachim Rössl, Kat. 2, S. 211 (JohannesMilíˇc de Kremesier [?]).53) 258va-263vb: >De sancto Thoma apostolo.< Quia vidisti me, Thoma,credidisti... (Io 20,29). Quamvis omnium sanctorum preciosa sit mors in conspectu domini...258vb: Secundum hystoriam in die pasche Thoma absente intravit Iesus... Lit.:Haidinger/Lackner, Sermones de sanctis de evangeliis Nr 2; Schneyer, Repertorium... 1350-1500, Thomas Ebendorfer de Haselbach Nr 334.54) 263vb-268ra: >De sancto Thoma< (>Secundus sermo<). Ego elegi vos et posuivos... (Io 15,16). Beatus Gregorius in omelia 17a super ewangelia ostendens, quod sanctorumvitam... 264rb: Beatus Ambrosius in tractatu super psalmo 43 dicit: Missi sunt... Lit.: LhotskyS. 86, Nr 138, Anm. 1 F; Haidinger/Lackner, Sermones de sanctis de evangeliis Nr 3;Schneyer, Repertorium... 1350-1500, Thomas Ebendorfer de Haselbach Nr 335.Von den 54 Predigten gehören 20 (4, 5, 7, 10, 16, 21-23, 26-29, 31-34, 36, 51,53 u. 54) den Sermones de sanctis de evangeliis ThomasEbendorfers an (Lhotsky S. 76, Nr 40; Schneyer, Wegweiser,S. 18 u. 19; Haidinger/Lackner, Sermones de sanctis de evangeliisNr 1-44; Schneyer, Repertorium... 1350-1500, Thomas Ebendorfer de Haselbach Nr 333-76). Eine weitere (1) ist durch Parallelüberlieferung Thomas Ebendorfer zugewiesen. Alleübrigen Sermones bleiben anonym, zeigen aber den charakteristischen zweiteiligenAufbau von Ebendorfer-Predigten (vgl. Paul Uiblein, in: Verf. Lex., 2. Aufl., Bd 2,Sp. 253-56) und dürften ihm ebenfalls angehören. Zur Textfolge vgl. Brünn, Státní VˇedeckáKnihovna Mn 17, 34r, s. Vladislav Dokoupil, Kat. 3, S. 42f., Fiecht, Stiftsbibliothek 203, 1r,s. Peter Jeffery/Donald Yates, Kat. 2, S. 288 u. Kremsmünster, Stiftsbibliothek 210, 1r, s.Beda Lehner/Hugo Schmid, Kat. 1.268ra-292rb: Thomas Ebendorfer (et alii?), Sermones de dedicationeecclesiae:1) 268ra-274va: >In die dedicacionis ecclesie.< Ingressus Iesus perambulabatIericho... (Lc 19,1). Quantum gaudium quantaque solemnitas fuerit populo Iudaico... 268va:Hoc evangelium in nostra dyocesi Patavensi legitur in festo dedicacionis ecclesie... Lit.:Lhotsky S. 78, Nr 56.2) 274va-278rb: In die dedicacionis ecclesie (Secundus sermo). Ingressus Iesusperambulabat Iericho... (Lc 19,1). Christus dominus post eterno consilio (!) venit in mundumfactus homo... 274vb: In scripturis dicitur Christum intrasse mundum...3) 278rb-282va: In die dedicacionis ecclesie (Tercius sermo). Ingressus Iesusperambulabat Iericho... (Lc 19,1). Quantus honor quantaque reverencia sit ecclesyschristianorum exhibendus, docemur exemplo paganorum... 278vb: Secundum sensumlitteralem per hoc ewangelium invitantur divites... Weitere Textzeugen (mit Zuschreibung anThomas Ebendorfer): Berlin, SB - Preußischer Kulturbesitz theol. lat. 4° 271, 314r, s. GerardAchten, Kat. 1,2, S. 36; Wien, Österreichische NB Ser. n. 3894, 292ra, s. Otto Mazal/FranzUnterkircher, Kat. 3, S. 364 u. Zwettl, Zisterzienserstift 107, 326ra, s. CharlotteZiegler/Joachim Rössl, Kat. 2, S. 16 u. 356.4) 282va-286rb: In die dedicacionis ecclesie (Quartus sermo). Cumque evigilassetIacob... (Gn 28,16). Et hodie tantam (!) in introitu officy sancta mater ecclesia cupiens suocreatori a eius filys iugiter laudes et graciarum actiones exhiberi... 283ra: Ad litteram: Hecsunt facta dum Iacob ex mandato parentum...

Page 16: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

16

5) 286rb-292ra: In die dedicacionis ecclesie (Quintus sermo). Hodie salus huicdomui facta est... (Lc 19,9) Multi putant salvas esse domus suas, prosapias quoque etsuccessiones... 286va: Hec pars ultima cum residuis partibus ewangely legitur indedicacionibus... Weiterer Textzeuge: Klosterneuburg, Stiftsbibliothek 830, 277r, s. HermannPfeiffer/Berthold ˇCerník, Kat. 4, S. 343.Von den fünf Kirchweihpredigten gehören 2 Thomas Ebendorfer an(1 u. 3), eine weitere (5) bleibt trotz Parallelüberlieferung anonym. Alle zeigen den fürThomas Ebendorfer charakteristischen zweitei-ligen Aufbau (s.o.) und dürften ihmzuzuschreiben sein. Zur Textfolge vgl. Brünn, Státní Vˇedecká Knihovna Mn 17, 1r, s.VladislavDokoupil, Kat. 3, S. 43 u. Kremsmünster, Stiftsbibliothek 210, 188r, s. Beda Lehner/HugoSchmid, Kat. 1.292rb-295vb: leer.

D684Konrad von Megenberg, Buch der NaturPapier, 361 Bl., 28,5 x 20,5 cm, 28,5 x 21, 15. Jh. (Mitte bis 2. Hälfte)

Sprache: Westschwäbisch.Wasserzeichen: Briquet Nr 13041, ähnl. 15089; Piccard, WZ Frucht I/111, 112, ähnl.Ochsenkopf-WZ VII/282, 285 (Zeitraum: ca 1455-80;vgl. D 687!).Lagenformel: VII14 + 2 VI38 + 27 V308 + VI320 + 4 V360 + 1361Reklamanten. Schriftraum: 20 x 13,5 cm. 29 Zeilen. Bastarda. Rubriziert. Ausgesparter Raumfür Initialen und Illustrationen.Einband: Leder über Holz mit Streicheisenlinien und sparsamer Stempelprägung(Einzelstempel nicht mehr identifizierbar). Je 5 Buckel vorn und hinten. Zwei Schließen,abgerissen. Eckbeschläge. Rücken erneuert.Geschichte: Aus dem Besitz der Grafen von Erbach?Lit.: Borchling.

Spiegel vorn: Geistliches Mühlenlied. Eine muel ich bauwen wil, ach got wust ich wo mide...- ...und alle in daz paradys. etc. Anno domini melessimo (!) cccc XL. Druck: UlrichSteinmann, Das mnd. Mühlenlied, in: Niederdeutsches Jahrbuch 56/57 (1930/31), S. 60-110.Lit.: Eva Kiepe-Wilms, in: Verf. Lex., 2. Aufl., Bd 2, Sp. 1169-72; dies., Zum geistlichenMühlenlied, in: Zeitschrift für Deutsches Altertum und Deutsche Literatur 105 (1976), S. 204-9.1r-v: leer.2r-361v: Konrad von Megenberg, Buch der Natur (Redaktion A, mit Prolog). 2r-6r: Register.6v-7v: leer. 8r: >Hie hebet sich an ein buoch heisset liber de proprietatibus rerum. Daz ist alsovil also von allen dingen ein eigenschafft. Also hernach geschrieben stat<. Ein erwurrdigekrone in wellichem kleyde man sie sicht, so sint ire tugentliche wercke... 8v: >Des ersten vonder geschöpffte der menschen<. Gott geschüff den menschen an dem sechsten tage nochandern creaturen... Bricht ab durch Blattverlust (1 Blatt): ...fleisch und gar gut honig. Es sintettliche lute. Druck: Konrad von Megenberg, Buch der Natur, hg. v. Franz Pfeiffer, Stuttgart1861 (Neudr. Hildesheim 1962). Lit.: Gerold Hayer, Die Überlieferung von Konrads vonMegenberg „Buch der Natur“, in: Deutsche Handschriften 1100-1400, Oxforder Kolloquium1985, hg. v. Volker Honemann u. Nigel F. Palmer, Tübingen 1988, S. 408-23 (mit Nennungdieser Handschrift); Walter Buckl, Megenberg aus zweiter Hand, Hildesheim 1993 (mitNennung dieser Handschrift). Anm.: 301r, Zeile 1 „Hartlieb“ statt „Megenberger“, s. PfeifferS. 413, Zeile 8 u. Hayer, S. 418f.

Page 17: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

17

Spiegel hinten: Lied auf die heilige Barbara. Ich weiß ein blumelein, das ist fin... - ...von densunden frey mit der engel speisse amen. Druck einer kürzeren Version: Philipp Wackernagel,Das deutsche Kirchenlied, Bd 2, Leipzig 1867, Nr 1232. Schluß eines anderen Liedes: Demwil sie geben freuden vil nach mancher engel wonne... - ... und hilf uns zu dem hemelrich nusprechet amen alle. Eintragung über Abgaben (?): Primo Swop VIII. Item Stelcz XI. ItemHenner XXI. Idem IIII. Item Lurcz (?) VI. Idem IX. Item Gyseler XIII. Item Fulle (?) XI.Item Steinheim IIII. Item Steynhem XVI. Item Henner VII.

D685Humbertus de Romanis • De erroribus haereticorum • Johannes de Frankfordia • Johannes Hildesheimensis • Nicolaus Magni de Iawor • HieronymusPapier, 366 Bl., 29 x 21 cm, Speyer, 1461

Wasserzeichen: ähnl. Piccard, Ochsenkopf-WZ VII/313, 386, 423, 457 (Zeitraum: ca 1452-63). Der Spiegel hinten ist mit dem gleichen Papier beklebt, das im Block benutzt ist (fol. 1).Lagenformel: (VI-1 [Ebl. 11])11 + 16 VI203 + (VI-5 [Ebll. 204 bis 208])210 + 12 VI354 +(VII-2 [Ebll. 355 u. 356])366Reklamanten. Alte durchgehende, aber fehlerhafte Foliierung. Es gilt die neueBleistiftfoliierung. Innerhalb der alten Foliierung von 168-210 eine weitere alte Foliierung: 1-[43]. Sie ist bemerkenswert, weil sie genau das ansonsten selten überlieferte 5. Buch vonHumbertus de Romanis, De eruditione praedicatorum umfaßt, allerdings kein Handwechsel.Schriftraum: 19-20 x 13-14 cm. Zwei Spalten. Bis fol. 210 etwa 50 Zeilen, dann etwa 35Zeilen. Kursive, Handwechsel fol. 211r. Rubriziert.Einband: Leder über Holz mit Streicheisenlinien und Stempelprägung (Blüte im Kreis). Je 5Buckel vorn und hinten. Zwei Langriemenschließen, abgerissen, doch sind die Dorne auf demVorderdeckel, in die sie eingehängt waren, noch erhalten. Fälze teilweise mitPergamentstreifen verstärkt, z. T. einseitig beschriftet. Werkstatt unbekannt. Aufgrund dergleichen Wasserzeichen in Buchblock und Spiegel läßt sich annehmen, daß die Handschriftgleich nach der Entstehung in Speyer ihren Einband erhalten hat (s. Geschichte).Rückenaufschrift (Tinte): Opus Umberti. Waldensium et Lothardorum errores. Manuscriptum.Geschichte: Nach der Schlußschrift des ersten Textes (210rb) wurde die Handschrift 1461 inSpeyer geschrieben, weitere Datumsangabe 1r, linke obere Ecke, vom Schreiber des Textes:19 februarii [14]61. Der Schreiber, Johannes Merstetter, nennt sich in der Schlußschriftnamentlich. Er ist auch Schreiber der Handschriften Stuttgart, Württembergische LB HB X 18aus dem Jahre 1455, s. Maria Sophia Buhl, Kat. 2,4,1, S. 79 (mit Lit.) u. Die DatiertenHandschriften der Württembergischen Landesbibliothek Stuttgart, Teil 1, bearb. v. HerradSpilling/Wolfgang Irtenkauf, Stuttgart 1991, S. 58-59 u. Abb. 66, u. Straßburg, Bibliothèquenationale et universitaire 2361 (all. 386) aus dem Jahre 1437 „pro tunc in studioHaydelbergensi morans“, s. Ernest Weickersheimer, Catalogue général, Bd 47, S. 494 u.Catalogue des manuscrits en écriture latine portant des indications de date, de lieu ou decopiste, Bd 5, bearb. v. Monique Garand u.a., Paris 1965, S. 433 u. Abb. XCV (vgl.Colophons... Nr 10501). In der Michelstädter Inkunabel A 49, ein Augsburger Druck um1477, hat sich ein Vorbesitzer „Merstetter“ eingetragen, s. Kurt Hans Staub/Christa Staub,InkunabelnS. 52, Nr 79. Ob es sich bei dem Besitzer um unseren Schreiber handelt oder um JacobusMerstetter ist nicht zu klären. Jakobus Merstetter ist genannt (Kaufeintrag, Mainz [14]96) ineiner Freiburger Inkunabel (UB Ink., Q 2074) u. Handschrift (UB Hs. 680), s. Vera Sack, DieInkunabeln der Universitätsbibliothek Freiburg..., Bd 1, S. 270f. u. Bd 3 (Register), S. 1610unter Merstetter (mit Lit.) u. Winfried Hagenmaier, Kat. 1,3, S. 169, ferner(Schenkungsvermerk an Philipp Flersheim, Bischof von Speyer) Paris, Bibliothèque MazarineRés 11208 2e, s. Catalogue régionaux des incunables des bibliothèques publiques de France,Bd 6: Bibliotèque Mazarine, bearb. v. Denise Hillard, S. 271, Nr 1050.

Page 18: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

18

Aufgrund des Entstehungsortes Speyer ist sehr wahrscheinlich, daß Matz unsere Handschriftbesessen hat, jedoch ist sie kein Kettenband und hat keine eingebrannte Signatur auf demVorderdeckel, beides charakteristische Merkmale für Bücher aus der Stiftung von Matz. DieRückenbeschriftung im oberen Feld (auffällige Textura) verbindet die Handschrift mit zweiweiteren Codices in Michelstadt (D 692 u. D 693). Eine von ihnen stammt - obwohl ebenfallsohne die beiden Kennzeichen - mit Sicherheit von Matz (s. D 693, Geschichte).Lit.: Klassert, 1902, S. 8; Kristeller, S. 611.

Spiegel vorn: Inhaltsverzeichnisse des 15. Jhs. und auf eingeklebtem Zettel vonOberbibliothekar Dr. H. Haupt, Gießen, November 1889.1ra-210rb: Humbertus de Romanis, De eruditione praedicatorum. >Incipit notabile opusUmberti de Romanis magistri ordinis predicatorum de erudicione predicancium seucollaciones ad clerum faciencium (?)<. Circa materias sermonum seu collacionumnotandum... >Generales materie sermonum seu collacionum...< 1vb: >Primo ad omnemhominem<. Omnis homo est exhortandus... - ...Explicit liber primus. 53rb: >Liber secundus<.>Incipiunt tituli libri secundi de materiis generalibus secundum varietatem festorum...< >Dequolibet festo<. Quidam sunt, qui in sanctorum festis vacant ludis... - ...Explicit libersecundus. 73vb: >Sequitur de materiis generalibus secundum varietatem temporum...< 74ra:>Liber tercius<. >In omni die<. Notandum, quod quelibet dies vite presentis... - ...Explicitliber tercius. 106va: >Liber quartus sive quartus tractatus huius libri tractans de variisnegociis<. >Capitula seu tituli eiusdem...< 107rb: >De conciliis vide bonam materiam<.Notandum est, quod in ecclesia dei fiunt quedam concilia... - ...Finis libri quarti, sed in aliisexemplaribus est finis secundi, ita quod illa quarta in eisdem est pars 2a. 168ra: >Incipit hicpars quinta, que est in speciali de sanctis...< Notandum, quod sicut in officio ecclesiastico estuna pars... 168va: >De sancto Andrea apostolo<. Circa laudes beati Andree notandum, quod...- ...Finitus est presens libellus anno domini 1461 Spire per me Iohannem Merstetter deEhingen plebanum sancte crucis, altaris ecclesie Spirensis. Es folgt Schreibervers: Ut gauderesolet fessus... Lit.: Kaeppeli Nr 2013 (Initien); Simon Tugwell, Humbert of Romans’sMaterial for Preachers, in: De ore domini, hg. v. Thomas L. Amos u.a., Kalamazoo 1989, S.105-17 (mit Nennung dieser Handschrift). Die Überlieferung des 5. Teiles ist sehr selten;weiterer Textzeuge Nürnberg, Germanisches Nationalmuseum Hs. 27985, s. Hardo Hilg, Kat.2,2, S. 43f. Zu Merstetter s.o. Zu den Versen s. Wilhelm Wattenbach, Das Schriftwesen imMittelalter, Leipzig 1896 (Neudr. Graz 1958), S. 281; Walther, Carmina Nr 19805; Walther,Proverbia Nr 32412; Dieter Schaller/Ewald Könsgen, Initia carminum Latinorum saeculoundecimo antiquiorum, Göttingen 1977, Nr 16856; Colophons... Nr 23716 (WalafridusStrabo. Druck: Poetae Latini aevi Carolini, Bd 2, hg. v. Ernst Dümmler, Berlin 1884, S. 402).210v: leer.211ra-214vb: (olim 220-223) >De erroribus Waldensium<. Nota, quomodo ordinanturheresiarche secte Waldensium. Primo promittunt certa vota, primum veram obedienciam inomnibus factis... - ...quidam eorum putant, quod si (!) ordinentur in sacerdotes, alii verodubitant. 211rb: Rectores vero secte hereticorum Waldensium nominantur inter eos apostoli,magistri et fratres et habent talem vitam... - ...vera et unica fides katholice, extra quam nulluspotest salvari. 213va: Ulterius notandum, quod producitur aliquis suspectus de herese (!).Queratur primo: Scis, quare es captivatus?... - ...facies hoc iuramentum et vobis penitenciamperagere (!) graciosam et iurabis ex te ipso ut supra. Druck: 1. Teil (unter Heranziehung dieserHandschrift): Herman Haupt, Waldensia, in: Zeitschrift für Kirchengeschischte 10 (1889), S.311-29, bes. 328f. 2. Teil: Godfrid Edmund Fries, Patarener, Begharden und Waldenser inÖsterreich während des Mittelalters, in: Österreichische Vierteljahrsschrift für katholischeTheologie 11 (1872), S. 257-61. 3. Teil: Maxima bibliotheca veterum patrum et antiquorumscriptorum ecclesiasticorum, Leiden 1677, Bd 25, 308f.

Page 19: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

19

214vb-215vb: (olim 223-224) De erroribus Beghardorum et Begutarum. Consequenter notaerrores Beghardorum et Begutarum de voluntaria paupertate. Primo credunt se habereperfectiorem statum omnium religiosorum et mendicancium excellenciorem... - ...MarthaBethel, Martha Schu, Martha Keler, Martha Ether, Martha Tuchen, Martha etc.215vb-216rb: (olim 224-225) De erroribus Fraticellorum. Primo dicunt, quod papa non possitcassare et annichilare ordines virorum religiosorum... - ...quod omnes, qui in paradyso hacvita mortui sunt et adhuc morientur, sunt in paradyso martyres gloriosi.216rb-228vb: (olim 225-237) De erroribus Waldensium. Erroribus hereticorum Waldensiumest istis et aliis scripturis obviandum. Primo dicunt heresiarchas, quos apud se fratresnominant et confessione dominos appellant, esse veros discipulorum successores... - ...ubicessat penitencia ibidem cessabit eciam venia. Et sic est finis de ista meteria. Druck: Maximabibliotheca..., a.a.O., S. 302-7. Weiterer Textzeuge: Würzburg, UB M.ch.f.186, 223r, s. HansThurn, Kat. 2,2, S. 45.229ra-233vb: (olim 238-242) >Tractatus contra Lolhardos<. Quoniam, ut ait Boecius,beatitudinem diverso tramite mortales conantur adipisci...Cum igitur multi sunt a viarectitudinis aberrantes seque errare nescientes... - ...ad laborem et statim intravit navimpiscando. Ex quo concluditur, ut tactum est.233vb-236rb: (olim 242-245) Johannes de Frankfordia, Contra Feymeros. >Tractatus contraFfeymeros<. Prima proposicio: Lex domini a dextra mortalibus data sive communicata adrecte vivendum rectissima et equissima, secundum quam quis vivens et in nullo ab eadeclinans in nullo peccat... - ...dicentes: Recede a nobis scienciam viarum tuarum nolumus.Druck: Marquard Freher, De secretis iudicum, Regensburg 1762, S. 115-21. Lit.: Marie-LuiseBulst-Thiele: Johannes von Frankfurt (=1440), in: Semper apertus 1 (1985), S. 136-61, hier145f.236v: (olim 245) leer.237ra-280va: (olim 246-289) Johannes Hildesheimensis, Historia trium regum. Cumvenerandissimorum trium magorum ymmo verius trium regum... 280rb: Verse. Ab Helenacrux inventa... Coloni Colonie. Epilog I: Tandem felix Colonia, que ex speciali graciaprovidencia divina... - ...in reddenda racione. Den Kapiteln gehen jeweils kurzeInhaltsangaben voraus (Circa primum capitulum narratur, quod sicut oriens illuxerat...). Lit.:BHL Nr 5137 u. Suppl. Nr 5137a (die Verse auch Walther, Carmina Nr 115 u. Chevalier Nr22299); Sylvia C. Harris, in: Verf. Lex., 2. Aufl., Bd 4, Sp. 642f.280vb-308ra: (olim 289-317) Nicolaus Magni de Iawor, Tractatus de superstitionibus, Pars 2.>Questio valde diffusa de supersticionibus<. Questio est hic, utrum quis licite possit utiministerio demonum utpote ad prenunciandum futura... - ...et presumpcione divine voluntatis.Amen. Et sic est finis. Druck (auszugsweise): Joseph Hansen, Quellen und Untersuchungenzur Geschichte des Hexenwahns und der Hexenverfolgung im Mittelalter, Bonn 1901, S. 67-71. Lit.: Jaroslav Kadlec, in: Verf. Lex., 2. Aufl., Bd 6, Sp. 1078-81.308ra-366ra: (olim 317-365) Hieronymus, Adversus Iovinianum. Druck: Migne PL Bd 23,Sp. 221-352. Lit.: Lambert Nr 252; Dekkers Nr 610.366ra-366vb: (olim 365) Hieronymus, ep. 48 (49) (Ad Pammachium). Druck: CSEL Bd 54, S.347-50. Lit.: Lambert Nr 49 (Dekkers Nr 620).

Page 20: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

20

D686HieronymusPapier (Pergament: Bl. 12), 336 Bl., 21 x 14 cm, Köln oder Niederrhein (?), 15. Jh. (3. Viertel)

Wasserzeichen: ähnl. Briquet Nr 8543, 8591, 12997; ähnl. Piccard, WZ P III/812, 814, 815,IX/1373, 1376 (Zeitraum: 1448-67).Lagenformel II + (VI-1 [fol. 1])12, 5 VI72 + V82 + 9 VI190 + VII204 + VI323 + V333Die ersten 4 Blätter ungezählt. Bl. 1 fehlt. Die Blattzahl 245 zweimal. Lagensignaturen.Reklamanten. Schriftraum: 15 x 10 cm. 27 u. 31 Zeilen. Bastarda, zwei verschiedene Hände,Hand I Bl. 2r-61r, 204v-284v, 326r-332r mit etwa 31 Zeilen, das Übrige Hand II mit etwa 27Zeilen. Alles rubriziert. Im Bereich der zweiten Hand zahlreiche bis zu zehn Zeilen hohefarbige Initialen (blau, grün, gelb, zinnoberrot) mit Fleuronnée und Rankenwerk. 62r: ImBinnengrund einer A-Initiale Hieronymusdarstellung (s. Abb.).Einband: Leder über Holz mit Streicheisenlinien und Stempelprägung. Zwei Schließen,abgerissen. Schnittbeschriftung oben quer: Epistole Iheronimi. Einzelstempel: gekröntes g (=Einbandwerkstatt der Kölner Fraterherren) u. Agnus dei im Kreis. Das gekrönte g auch aufden Einbänden der Handschriften Darmstadt, Hessische Landes- und Hochschulbibliothek Hs327 u. Hs 984; Agnus dei ebd. Hs 274, Hs 372 u. Hs 989. Lit.: Hermann Knaus, Die KölnerFraterherren. Handschriften und Einbände aus ihrer Werkstatt, in: Gutenberg-Jahrbuch 1958,S. 335-52 u. ders., Die Arenbergbibel, Lochner und die Windesheimer, in: Festschrift fürClaus Nissen, Wiesbaden 1973, S. 423-50 (Wiederabdr. in: ders., Studien zurHandschriftenkunde. Ausgewählte Aufsätze, hg. v. Gerard Achten, Thomas Knaus u. KurtHans Staub, München u.a. 1992, S. 195-212). Im vorderen Spiegel eingeklebt Holzschnitt:Hieronymus, nach rechts, sich steinigend [um 1510]. Dürer-Schule, Kulmbach nahestehend, s.Joseph Meder, Dürer-Katalog, Wien 1932 (Neudr. New York 1971), S. 192; Abbildung beiWilli Kurth, Albrecht Dürers sämtliche Holzschnitte, München 1927, S. 168.Geschichte: Von den Kölner Fraterherren zwar gebunden, aber kaum im dortigen Scriptoriumgeschrieben und ausgemalt. Die Handschrift war möglicherweise ursprünglich für einNonnenkloster bestimmt, denn im Text der Regula monachorum heißt es immer abbatissastatt abbas. Vorbesitzereintrag auf dem ersten ungezählten Blatt: Sum I[ohannis] Gaziipresbyteri. Dieser Gazius oder Gassius nennt sich auch als Vorbesitzer in vier MichelstädterInkunabeln, s. Kurt Hans Staub/Christa Staub, Inkunabeln, S. 105 (Register). Ebenso findetsich sein Name in Drucken der Bibliothek aus dem frühen 16. Jahrhundert (bis 1543). ZuGassius siehe Alexander Röder, Zur frühen Reformationsgeschichte der Grafschaft Erbach,in: Jahrbuch der hessischen kirchengeschichtlichen Vereinigung 2 (1951),S. 97-115, hier 105-9. Lit.: Kristeller, S. 611.

2r-32r: Ps.-Hieronymus, Regula monachorum. Druck: Migne PL Bd 30, Sp. 391-426. Lit.:Lambert Nr 560; Machielsen, Bd 2, Nr 3663. Zu Beginn fehlt Blatt 1 (beginnt: ...hominum,non in cognicione misteriorum dei...).32r-61r: Pelagius, Epistula ad Demetriadem (Ps.-Hieronymus, ep. 1). Druck: Migne PL Bd30, Sp. 15-45 u. Bd 33, Sp. 1099-1120. Lit.: Lambert Nr 301; Dekkers Nr 737 (Nr 633);Machielsen, Bd 2, Nr 145 (17), 205, 850, 1126 u. 1391.61v: leer.62r-85v: Hieronymus, ep. 22 (Ad Eustochium). Druck: CSEL Bd 54, S. 143-211. Lit.:Lambert Nr 22 (Dekkers Nr 620).85v-100v: Hieronymus, ep. 130 (Ad Demetriadem). Druck: CSEL Bd 56, S. 175-201. Lit.:Lambert Nr 130 (Dekkers Nr 620).100v-117v: Hieronymus, Adversus Heluidium de Mariae virgintate perpetua. Druck: MignePL Bd 23, Sp. 183-206. Lit.: Lambert Nr 251; Dekkers Nr 609.

Page 21: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

21

117v-119r: Hieronymus, ep. 24 (Ad Marcellam de vita Asellae). Druck: CSEL Bd 54, S. 214-17. Lit.: Lambert Nr 24 (Dekkers Nr 620).119r-127r: Hieronymus, ep. 79 (Ad Salvinam). Druck: CSEL Bd 55, S. 87-101. Lit.: LambertNr 79 (Dekkers Nr 620).127r-138v: Hieronymus, ep. 123 (Ad Geruchiam [Hs.: Ageruchiam] de monogamia). Druck:CSEL Bd 56, S. 72-95. Lit.: Lambert Nr 123 (Dekkers Nr 620).138v-139v: Hieronymus, ep. 23 (Ad Marcellam de exitu Leae). Druck: CSEL Bd 54, S. 211-14. Lit.: Lambert Nr 23 (Dekkers Nr 620).140r-154v: Pelagius (?), Epistula ad Celantiam ([Ps.-]Hieronymus, ep. 148). Druck: CSEL Bd56, S. 329-56. Lit.: Lambert Nr 148; Dekkers Nr 745 (Nr 620); Machielsen, Bd 2, Nr 825,1124, 1380, 1405 u. 1593.154v-163r: Hieronymus, ep. 107 (Ad Laetam [Hs.: Aletham] de institutione Paulae filiae).Druck: CSEL Bd 55, S. 290-305. Lit.: Lambert Nr 107 (Dekkers Nr 620).163r-176r: Pelagius, Epistula ad filiam Mauritii. Laus virginitatis (Ps.-Hieronymus, ep. 13).Druck: CSEL Bd 1, S. 224-50. Lit.: Lambert Nr 313; Dekkers Nr 741 (Nr 633); Machielsen,Bd 2, Nr 862, 1400, 1587 u. 3660.176v-185r: Hieronymus, ep. 54 (Ad Furiam de viduitate servanda). Druck: CSEL Bd 54, S.466. Lit.: Lambert Nr 54 (Dekkers Nr 620).185r-187r: Hieronymus, ep. 38 (Ad Marcellam). Druck: CSEL Bd 54, S. 289-93. Lit.:Lambert Nr 38 (Dekkers Nr 620).187r-194r: Hieronymus, ep. 39 (Ad Paulam de morte Blesillae). Druck: CSEL Bd 54, S. 293-308. Lit.: Lambert Nr 39 (Dekkers Nr 620).194r-197r: Caelestius (?), Epistula ad Turasium super morte filiae suae consolatoria (Ps.-Hieronymus, ep. 40). Druck: CSEL Bd 33, S. 274-82. Lit.: Lambert Nr 340; Dekkers Nr 64 u.769 (Nr 633); Machielsen, Bd 2, Nr 146 (1), 389b, 480, 553d u. 889.197v-200r: Hieronymus, ep. 75 (Ad Theodoram Spanam de morte Lucini). Druck: CSEL Bd55, S. 29-36. Lit.: Lambert Nr 75 (mit Subscriptio) (Dekkers Nr 620).200r-201r: Hieronymus, ep. 43 (Ad Marcellam). Druck: CSEL Bd 54, S. 318-21. Lit.:Lambert Nr 43 (Dekkers Nr 620). Es folgt 201r, Zeile 10-201v ohne Absatz oder sonstigeKennzeichnung an den vorhergehenden Text anschließend: Hieronymus, ep. 46 (Paulae etEustochiae ad Marcellam), 11,1-12,3. Verum ut ad villam Marie et diversorium veniamus... -... ut vulgo dicitur, amatorie canciones. Vale karissima. Druck: CSEL Bd 54, S. 322. Lit.:Lambert Nr 46 (Dekkers Nr 620).201v-203v: Hieronymus, ep. 30 (Ad Paulam [Hs.: Marcellam]). Druck: CSEL Bd 54, S. 243-49. Lit.: Lambert Nr 30 (Dekkers Nr 620).203v-204v: Hieronymus, ep. 27 (Ad Marcellam). Druck: CSEL Bd 54, S. 223-26. Lit.:Lambert Nr 27 (Dekkers Nr 620).204v-214r: Hieronymus, ep. 125 (Ad Rusticum monachum). Druck: CSEL Bd 56, S. 118-42.Lit.: Lambert Nr 125 (Dekkers Nr 620).214r-220r: Hieronymus, ep. 14 (Ad Heliodorum monachum). Druck: CSEL Bd 54, S. 44-62.Lit.: Lambert Nr 14 (Dekkers Nr 620).220r-229v: Hieronymus, ep. 52 (Ad Nepotianum presbyterum). Druck: CSEL Bd 54, S. 413-41. Lit.: Lambert Nr 52 (Dekkers Nr 620).229v-236v: Hieronymus, ep. 66 (Ad Pammachium de dormitione Paulinae). Druck: CSEL Bd54, S. 647-65. Lit.: Lambert Nr 66 (Dekkers Nr 620).236v-243r: Hieronymus, ep. 77 (Ad Oceanum de morte Fabiolae). Druck: CSEL Bd 55, S. 37-49. Lit.: Lambert Nr 77 (Dekkers Nr 620).243v-252v: Hieronymus, ep. 60 (Ad Heliodorum epitaphium Nepotiani). Druck: CSEL Bd54, S. 548-75. Lit.: Lambert Nr 60 (Dekkers Nr 620).252v-253v: Hieronymus, ep. 76 (Ad Abigaum Spanum). Druck: CSEL Bd 55, S. 34-36. Lit.:Lambert Nr 76 (Dekkers Nr 620).253v-254r: Hieronymus, ep. 44 (Ad Marcellam). Druck: CSEL Bd 54, S. 322f. Lit.: LambertNr 44 (Dekkers Nr 620).

Page 22: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

22

254r-260r: Hieronymus, ep. 127 (Ad Principam virginem de vita sanctae Marcellae). Druck:CSEL Bd 56, S. 145-56. Lit.: Lambert Nr 127 (Dekkers Nr 620).260r-265v: Hieronymus, ep. 117 (Ad matrem et filiam in Gallia commorantes). Druck: CSELBd 55, S. 422-34. Lit.: Lambert Nr 117 (Dekkers Nr 620).265v-267v: Ps.-Hieronymus, ep. 11 (De honorandis parentibus). Druck: Migne PL Bd 30, Sp.145-47. Lit.: Lambert Nr 311; Dekkers Nr 765 (Nr 633); Machielsen, Bd 2, Nr 860, 1399a u.3520.268r-277r: Hieronymus, ep. 69 (Ad Oceanum). Druck: CSEL Bd 54, S. 678-700. Lit.:Lambert Nr 69 (Dekkers Nr 620).277r-284v: Hieronymus, ep. 51 (Ad Iohannem episcopum epistula Epiphanii Cyprii missa, asancto Hieronymo translata). Druck: CSEL Bd 54, S. 395-412. Lit.: Lambert Nr 51 (DekkersNr 620).285r-287v: leer.288r-324v: Ps.-Eusebius, Epistula de morte Hieronymi. Druck: Migne PL Bd 22, Sp. 239-82.Lit.: BHL Nr 3866; Lambert Nr 903.324v-325v: Johannes Andreae, Hieronymianus, 3. Buch (Ende). Beginnt: Augeat benignecreator deus in nobis erudicionem... - ...et latebris liberatos tue lucis facias esse consortes perChristum dominum. Druck: GW 1727 (Bl. 32 aa). Lit.: BHL Nr 3876; Lambert Nr 907.326r-332r: Hieronymus, Vita sancti Pauli. Druck: Migne PL Bd 23, Sp.17-28. Lit.: BHL Nr 6596; Lambert Nr 261; Dekkers Nr 617.332v-333v: leer.

D687Legendae, vitae et passiones sanctorum magna ex parte ex Jacobi de Voragine Legenda aurea sumptaePapier, 359 Bl., 29 x 21 cm, Südwestdeutschland (?), um 1448

Wasserzeichen: Briquet Nr 12995, 13041, ähnl. 14791, 15068; Piccard, WZ Frucht I/111,112, ähnl. Ochsenkopf-WZ VII/310, XIII/172, 173 (Zeitraum: 1438-73; vgl. D 684!).Lagenformel: I[II] + 22 VI263 + (VI-1 [Ebl. 265])274 + 2 VI298 + (VI-1 [Ebl. 303])309 + 4VI357Reklamanten. Lagenzählung in unterschiedlicher Weise: teils unten Mitte, teils unten rechts,teils in römischen, teils in arabischen Zahlen, teils in Worten, teils in roter, teils in schwarzerTinte. Alte Foliierung, römisch, rot, auf Oberrand Mitte, endet fol. 264, eine zweite Foliierungoben rechts und römisch ist durchlaufend. Es gilt die letztere bzw. ab fol. 210 die moderneBleistiftfoliierung. Schriftraum: 21 x 14 cm. Zwei Spalten. 43 bis 47 Zeilen. Bastarda,mehrere Hände, ferner mindestens eine Korrekturhand. Rubriziert. Rubrikatorenanweisungen.Verzierte Initialen von ungeübter Hand.Einband: Rot gefärbtes Leder mit Streicheisenlinien. Zwei Schließen, abgerissen. 5 Buckelvorn und hinten. Eckbeschläge. Auf dem Vorderdeckel Reste einesPergamenttitelschildchens.Geschichte: Ein Schreiber nennt sich 94v: Albertus de Rotenfeils. 334r zu Beginn einer Lageam Unterrand, wohl von der Hand eines Korrektors: 1448 4 post cantate.Lit.: Barbara Fleith, Studien zur Überlieferungsgeschichte der lateinischen Legenda aurea,Brüssel 1991, S. 164f.

Ir - Iv: Florilegien.IIr -IIIr: Alphabetisches Register nach Heiligen.IIIv: leer.

Page 23: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

23

1ra-1rb: Prologus. Druck: Graesse S. 1. Zu Beginnn Schreibervers: Ne scribam vanum, ducvirgo Maria manum. Vgl. Colophons... Nr 22603.1rb-4ra: De adventu domini. Druck: Graesse Nr 1. Der Anfang „Adventus domini - lectorattendat“ ist erweitert nach Bartholomaeus Tridentinus, Liber epilogorum in gesta sanctorum(s. Kaeppeli Nr 471): Adventus domini celebratur per quattuor dominicas, quia quattuor suntadventus domini: in carne, in mente, in morte, in maiestate... - 1vb: ...erit dominus omnia inomnibus, id est consumacio omnium. Vgl. Graz, UB 928, 1r, s. Anton Kern, Kat. 2, S. 132 u.977, 7r, ebd., S. 170.4ra-4rb: De sancto Saturnino et sociis. Druck: Graesse Nr 173, nur der Abschnitt „Saturninusab apostulorum“ - „ab equuleo docolari praecepit“. Vgl. 105va-105vb u. 309ra-309rb.4rb-6rb: De sancto Andrea apostolo. Druck: Graesse Nr 2, ohne c. 2-6. Vgl. 104vb-105va.6rb-7va: De sanctis Crisanto et Daria. Polemius illustrissimus Alexandrie orbis (!) honoratuset primus... - ...omnes pariter martirium et gloriam et ad coronam martirii pervenerunt etc.Lit.: vgl. BHL Nr 1787/1788 u. BHL Suppl. Nr 1787a.7vb-9rb: De sancta Barbara. Temporibus Maximiani imperatoris erat quidam satrapas nomineDyostorus dives valde sed paganus... - ...Valentinus vero quidam venerabilis vir peciit corporasancta scilicet Barbare et Iuliane et posuit in loco ob gloriam dei patris... 8vb: Legitur, quodchristiani quidam propugnatores fidei... - ...flentes ergo christiani pre gaudio cum reverenciacorpus ipsius Romam duxerunt. 9ra: Fuit quidam frater in Frisia abas, qui se audivisse pariteret vidisse... -...corpus eius cum reverencia sepelierunt benedicentes deo, qui tum cuncta providencia suaordinaverat et disposuit, cui est honor... Lit.:1. Teil: BHL Nr 913. 2. Teil: BHL Nr 929. 3. Teil: BHL Inédits, S. 170. Vgl. Basel, UB B IX19, 7ra, s. Gustav Meyer/Max Burckhardt, Kat. 2, S. 302. Vgl. 105vb-106vb.9va-11va: De sancto Nicolao. Graesse Nr 3.11va-12va: Ps.-Anselmus Cantuariensis, Epistula de conceptione beatae Mariae virginis.Anshelmus Canturiensis episcopus ... Concepcio venerande dei genitricis et perpetue virginisMarie... - ...Pulchre enim et digne super ceteros sanctos decet celebrari (?), per quam omnessancti sanctificantur et beatificantur. Druck: Graesse Add. Nr 189, ohne die Abschnitte „atipse eremiticam vitam - non inmerito sancta erit“ u. „Dicitur enim Christus - seculaseculorum. Amen“. Vgl. Basel, UB B IX 19, 10vb, s. Gustav Meyer/Max Burckhardt, Kat. 2,S. 302.12va-14va: De sancto Euchario et sociis. Postquam beatissimus Petrus appostolusAnthiocenam ecclesiam... - ...non longe a corporibus sanctorum Eucharii et Valeriihonorabiliter posuerunt. Lit.: BHL Nr 2655, ohne Prolog u. Epilog.14va-15rb: De sancta Lucia. Druck: Graesse Nr 4.15rb: De sancto Valeriano episcopo. Valerianus Affricane civitatis episcopus cum esset plusquam octuaginta annorum... - ...beate vite complevit etc. Druck: Le Martyrologe d’Usuard.Texte et commentaire, hg. v.Jacque Dubois, Bruxelles 1965, S. 359f. (15. Dez).15rb-17ra: De sancto Thoma apostolo. Druck: Graesse Nr 5. Vgl. 185rb-186rb.17ra-17rb: De sancto Gregorio presbytero et martyre Spoleti. Gregorius episcopus Spoletanusiussu Dyocleciani et Maximiani nodosis fustibus... - ...Tunc quedam matrona, cum corpushabere non posset, dedit vigintiquinque aureos et sanctum episcopum devote sepelivit.17va- 19vb: De nativitate domini. Druck: Graesse Nr 6.19vb-20vb: De sancta Anastasia. Druck: Graesse Nr 7, der Schluß „Tunc Anastasia diro -CCLXXXVII“ ist (20rb, Zeile 27) erweitert mit BHL Nr 401 (Passio, Pars IV): Tunc Luciusprefectus iussit eam in carceris yma recludi et acerbissimis tormentis fatigari... - ...suasepelivit et ibi basilicam fabricavit. Passa est autem sancta Anastasia... in predicta Basilicaseptimo ydus septembris.20vb-22va: De sancto Stephano protomartyre. Druck: Graesse Nr 8.22va-23ra: De sancto Remigio. Druck: Graesse Nr 16.23rb: De sancto Basilio. Druck: Graesse Nr 26, nur c. 3-4. Vgl. 44rb-45vb.

Page 24: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

24

23va: Ergänzende Bemerkung. Alia causa, quare Romani imperatores Christum et apostolospersequebantur, legitur in quadam cronica: Ex eo, quod Christus Romanis prius nonapparuerat... - ...quosdam exilio dampnavit.23va-24rb: De sancto Iohanne apostolo et evangelista. Druck: Graesse Nr 9, ohne c. 13.24rb-26va: De innocentibus. Druck: Graesse Nr 10.26va-27va: De sancto Thoma Cantuariensi. Druck: Graesse Nr 11.27va-30va: De sancto Silvestro. Druck: Graesse Nr 12.30va-32va: De circumcisione domini. Druck: Graesse Nr 13.32va-34va: De epiphania domini. Druck: Graesse Nr 14.34va-35vb: De sancto Erhardo. Erhardus de nobili Scotorum genere aduc puerulus, cumprimos virtutum flores emitteret, studii radices in petra fixit spirituali... - ...affirmant sepe eumvidisse ad altare, quod ipsius sepulchro contiguum est, et stantem et episcopali cantantemapparatu. Lit.: BHL Inédits, S. 184. Weiterer Textzeuge: Basel, UB B IX 19, 33rb, s. GustavMeyer/Max Burckhardt, Kat. 2, S. 303.35vb- 36vb: De sancto Paulo eremita. Druck: Graesse Nr 15, ausführlichere Fassung.36vb- 37ra: De octava epiphaniae. In octavo (!) epiphanie fit officium de baptismo Christi etcantantur antifone... - ...eadem die cantare constituit. Sed Innocencius tercius, ut dictum est,stacionem mutavit.37ra-37va: De sancto Hilario. Druck: Graesse Nr 17.37va-38rb: De sancto Macario. Druck: Graesse Nr 18.38rb-38va: De sancto Felice presbytero Romano. Druck: Graesse Nr 19.38va: De sancto Marcello. Druck: Graesse Nr 20.38vb-39vb: De sancto Antonio. Druck: Graesse Nr 21.40ra-40rb: De sancta Prisca. Beata Prisca civis Romana clarissimis parentibus exorta... -...post multum temporis spacium fabricata est ecclesia etc. BHL Inédits, S. 370. WeitererTextzeuge: Basel, UB B IX 19, 38vb, s. Gustav Meyer/Max Burckhardt, Kat. 2, S. 303 (u.a.).40rb: De sancto Fabiano. Druck: Graesse Nr 22.40rb- 41vb: De sancto Sebastiano. Druck: Graesse Nr 23.41vb- 43ra: De sancta Agnete. Druck: Graesse Nr 24.43ra-44ra: De sancto Vincentio. Druck: Graesse Nr 25.44rb-45vb: De sancto Basilio. Druck: Graesse Nr 26, ohne c. 3-4.Vgl. 23rb.45vb-47va: De sancto Iohanne eleemosynario. Druck: Graesse Nr 27, ohne c. 6-9 u. 11. Vgl.94va-95ra.47va-48rb: De conversione sancti Pauli. Druck: Graesse Nr 28.48rb-50ra: De sancta Paula. Druck: Graesse Nr 29.50ra-52ra: De sancto Iuliano. Druck: Graesse Nr 30.52ra: Distinctio temporis. Druck: Graesse S. 145f.52ra-52va: De septuagesima. Druck: Graesse Nr 31.52vb-53ra: De sexagesima. Druck: Graesse Nr 32.53ra-53va: De quinquagesima. Druck: Graesse Nr 33.53va-54ra: De quadragesima. Druck: Graesse Nr 34.54ra-54vb: De ieiunio quattuor temporum. Druck: Graesse Nr 35.54vb-55rb: Zu den Vorzügen einzelner Tage der Fastenzeit. Prima quarta feria inquadragesima quattuor privilegiis insignitur... - ...Et eadem privilegia eciam concernuntquintam feriam scilicet cenam domini.Weitgehend Exzerpte aus Johannes Beleth, Summa de ecclesiasticis officiis c. 89-96. Druck:CCM Bd 41A, S. 159-74 (folgt ohne Absatz auf den vorherigen Text).55rb-57ra: De sancto Mauro discipulo sancti Benedicti. Beatus ergo Maurus clarissimussenatorum genere ortus duodennis sanctissimo Benedicto deo sub regulari nutriendusinstitucione... - ...Post quos et beatus Maurus in brevi feliciter migravit ad dominum [am Randergänzt:] completis annis 72 et diebus 14. Lit.: BHL Inédits, S. 363. Weiterer TextzeugeBasel, UB B IX 19, 36va, s. Gustav Meyer/Max Burckhardt, Kat. 2, S. 303.

Page 25: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

25

57ra-58ra: De sancto Pontiano martyre Spoleti. Poncianus tempore Anthony imperatorisdyaboli invidia... - ...et sepelierunt illud non longe a muro Spoletane civitatis quindecimocalendas februarii. Lit.: vgl. BHL Nr 6891.58ra-58rb: De sancto Timotheo discipulo sancti Pauli. Thymoteus a Maloide patre gentile,matre vero Hebrea natus sanctitate et moribus... - ...caudis equorum alligatus tractus est, ita ingraciarum actione martir spritum redidit etc.58rb-58vb: De sancto Polycarpo episcopo. Policarpus non solum ab appostolis eruditus estneque solum conversatus est cum his... - ...popolus autem miraculi stupore discessit attentuserga electos dei tam insigni eius favore prospecto. Lit.: BHL Nr 6874. Weiterer Textzeuge:Basel, UB B IX 19, 458ra, s. Gustav Meyer/Max Burckhardt, Kat. 2, S. 304.58vb-61va: De sancto Iohanne Chrysostomo. Druck: Graesse Nr 138.61vb-62vb: De sancto Ignatio. Druck: Graesse Nr 36.62vb-63va: De sancta Brigida. Fuit vir quidam nobilis Languinensis genere nomineDuptachus, qui emit ancillam... - ...in Iherusalem celestem et ad regnum sine fine, que (?)prestantur eterna etc. Lit.: BHL Inédits,S. 173 (vgl. BHL Nr 1455). Weiterer Textzeuge: Basel, UB B IX 19, 48rb, s. GustavMeyer/Max Burckhardt, Kat. 2, S. 304. Vgl. 349rb-350vb.63va-66rb: De purificatione Mariae. Druck: Graesse Nr 37, ohne c. 1 „Quare autem dominus -ut sepius insipiratur“ u. „Proprietas vero columbae - pullos bene nutrit“ u. 3. Vgl. 95ra-95rb.66rb-67rb: De sancto Blasio. Druck: Graesse Nr 38.67rb-68vb: De sancta Agatha. Druck: Graesse Nr 39.68vb-71rb: De sancta Dorothea et Theophilo. Cum persecucio Romanorum deseviret inchristianos, Theoderus civis Romanus cum Theodora uxore sua relictis castris etpossessionibus... - ...cum illis equam porcionem accipere, qui a prima hora usque adundecimam operati sunt per graciam eius, qui glorificat sanctos in secula... Lit.: Explicit wieBHL Nr 2323.71rb-71vb: De sancto Amando. Druck: Graesse Nr 41.71vb-72ra: De sancta Apollonia. Druck: Graesse Nr 66. Ende abweichend.72ra-72va: De sancta Scholastica. Scolastica, sorror beati Benedicti, omnipotenti domino abipso tempore infancie sue dicata ad eum semel in anno... - ...in domino fuerat, eorum quoquecorpora sepultura separat. Druck: Graesse Add. Nr 196, ohne den Schluß „Eodem vero anno,quo de hac vita beatus Benedictus erat exiturus - ipse constituit“. Weiterer Textzeuge: Basel,UB B IX 19, 57vb, s. Gustav Meyer/Max Burckhardt, Kat. 2, S. 305.72va-72vb: De sancto Valentino presbytero et martyre Romae. Druck:Graesse Nr 42.72vb-73vb: De sancto Valentino episcopo Interamnensi. Cum Adtenienses nobiles natuProclus, Ephibus et Appollonius scolastice (!) viri... - ...a sancto Habundio non longe acorpore sancti Valentini sunt sepulti. Lit.: BHL Suppl. Nr 8460b.73vb-74rb: De sancta Iuliana. Druck: Graesse Nr 43.74rb-75vb: De cathedra sancti Petri. Druck: Graesse Nr 44, ohne den Abschnitt „Secundacausa institutionis - honorabiliter eum recepit“. Vgl. 95va-95vb.75vb-77rb: De sancto Mathia apostolo. Druck: Graesse Nr 45, ohne den Schluß „In quadamvero legenda - ad dominum sunt conversi“. Vgl. 95vb-96ra.77rb-77va: De sancto Petro martyre Nicomediae. Petrus apud Nichomedyam martiriocoronatus est, hic cum esset cubicularius impyssimi Dyocleciani principis... - ...miles autemChristi fidem numquam abnegavit tradiditque spiritum in manus sanctorum angelorum. Et hocin die Gregorii sancti pape etc.77va-81va: De sancto Gregorio papa. Graesse Nr 46, ohne c. 4 „In prologo quoque - visolittore suspiro“, 5 „Sed quaeso vir sancte - alios nominari instituit“, 8 „sic ait in epistola -ecclesiam dei persequeretur“,14 u.17. Vgl. 96ra-97ra.81va-81vb: De sancto Longino. Druck: Graesse Nr 47.81vb-82vb: De sancto Patricio. Druck: Graesse Nr 50.

Page 26: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

26

82vb-83va: De sancta Gertrude abbatissa. Gertrudis virgo venerabilis nobilibus ac religiosisorta parentibus patre Pipino et matre Ythaberga nomine vigens in puellaribus annis iusticia,zelo... - ...solutis vinculis fugiens in monasterium vincula secum portavit. BHL Inédits, S.189. Weiterer Textzeuge: Basel, UB B IX 19, 72rb, s. Gustav Meyer/Max Burckhardt, Kat. 2,S. 306. Vgl. 107va-107vb.83va-85vb: De sancto Benedicto abbate Cassinensi. Druck: Graesse Nr 49, ohne c. 3„Placidus puer - eius obedientiae deputavit“, 4, 5, 7 „Quadam vice dum vir - et quietumsedere“, 8, 11 u. 13. Vgl. 97ra-97va u. 345va-345vb.85vb-88ra: De annuntiatione domini. Druck: Graesse Nr 51.88ra-89rb: De sancta Maria Aegyptiaca. Druck: Graesse Nr 56.89rb-93va: De passione domini. Druck: Graesse Nr 53.93va-94va: De sabatho sancto. Sabatum istud anthonomasyece (!) sabathum sabathorumdicitur. Sabathum enim requies interpretatur, quoniam in tempore creacionis mundi... -...quoniam baptismi sacramentum in Christi passione totum completur etc. Et (?) est finis,laudetur deus in secula seculorum. Amen. [rot:] Et sic est finis huius partis hyemalis per meAlbertum de Rotenfeils. Deo gracias. Weitgehend Exzerpte aus Johannes Beleth, Summa deecclesiasticis officiis c. 105-111. Druck: CCM Bd 41A, S. 196-209.94va-95ra: De sancto Iohanne eleemosynario. Druck: Graesse Nr 27, nur c. 6-9 u. 11. Vgl.45vb-47va.95ra-95rb: De purificatione Mariae. Druck: Graesse Nr 37, nur c. 1 „Quare autem dominus -ut saepius inspiratur“, 3 u. 1 „Proprietas vero columbae - pullos bene nutrit“. Vgl. 63va-66rb.95va: De sancto Vedasto. Druck: Graesse Nr 40.95va-95vb: De cathedra sancti Petri. Druck: Graesse Nr 44, nur der Abschnitt „Secunda causainstitutionis - honorabiliter eum recepit“. Vgl. 74rb-75vb.95vb-96ra: De sancto Mathia apostolo. Druck: Graesse Nr 45, nur der Schluß „In quadamvero legenda - ad dominum sunt conversi“. Vgl. 75vb-77rb.96ra-97ra: De sancto Gregorio papa. Druck: Graesse Nr 46, nur c. 4 „In prologo quoque - visolittore suspiro“, 5 „Sed quaeso vir sancte - alios nominari instituit“, 8 „sic ait in epistola -ecclesiam dei persequeretur“, 14 u. 17. Vgl. 77va-81va.97ra-97va: De sancto Benedicto abbate Cassinensi. Druck: Graesse Nr 49, nur c. 3 „Placiduspuer - eius obedientiae deputavit“, 4, 5, 7 „Quadam vice dum vir - et quietum sedere“, 11 u.13. Vgl. 83va-85vb u. 345va-345vb.97va-100rb: De sancto Iacobo minore apostolo. Druck: Graesse Nr 67,ohne den Prolog „Jacobus supplantator - caesus per martirium“. Vgl. 115rb-116ra.100rb-102rb: De inventione sanctae crucis. Druck: Graesse Nr 68, ohne den Abschnitt „scioenim quia vult - defunctus ad vitam“. Vgl. 116ra-118va.102rb-102vb: De sanctis Nereo et Achilleo. Druck: Graesse Nr 75.102vb-104ra: De sancto Barnaba apostolo. Druck: Graesse Nr 81.104ra-104rb: De sanctis Gervasio et Prothasio. Druck: Graesse Nr 85, nur der Abschnitt „Inhorum sollemnitate - plene sanatus est“. Vgl. 150va-151rb.104rb-104vb: De sancto Petro apostolo. Druck: Graesse Nr 89, nur c. 3, „Refert Gregorius indyalogo - e carne soluta est“. Vgl. 158vb-163ra.104vb-105va: De sancto Andrea apostolo. Druck: Graesse Nr 2, nur c. 2-6. Vgl. 4rb-6rb.105va-105vb: De sancto Saturnino et sociis. Druck: Graesse Nr 173, nur der Abschnitt „Fuitet alius Saturninus - gladio capite truncatur“. Vgl. 4ra-4rb u. 309ra-309rb.105vb-106vb: De sancta Barbara. Postea plurima miracula ibidem fiebant, que tamen nonbeate Barbare sed ydolis ascribebantur. Contigit enim imperatorem sibi principibusassumptis... - ...petita maternaliter consequuntur per ipsum, qui vivit... Vgl. 7vb-9rb.107ra-107va: De sanctis Vitali et Felicula. Tempore Dyocleciani imperatoris, cum decius (!)nonus annus ageretur imperii eiusdem, mense marcio die sollempni pasche imminente edictaprincipis per omnem terram proponebantur, ut... - ...de Egypti partibus venerant, mirificacertamina desudarunt.

Page 27: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

27

107va-107vb: De sancta Gertrude abbatissa. Anno decimo post mortem beate Gertrudis, cumNivellense monasterium tam vehementer accenderetur, ut sanctimoniales fugerent extramuros, visa est ipsa... - ...in cespite graminea, que servatur, ostenditur fidelibus universis.Vgl. 82vb-83va.107vb: De sancto Rufo martyre Capuae. Rufus patricie dignitatis existens et dux Ravenne,dum filiam infirmam haberet et ad eam sanandam beatum Appollinarem vocasset... - ...apudCapuam coronam martirii accepit. Lit.: BHL Inédits, S. 371. Weiterer Textzeuge: Basel, UBB IX 19, 185vb, s. Gustav Meyer/Max Burckhardt, Kat. 2, S. 311.107vb: Distinctio temporis. Druck: Graesse S. 235.107vb-111rb: De resurrectione domini. Druck: Graesse Nr 54. Vgl. 338vb.111rb-112ra: Über das Osterfest. De huius temporis officiis tractantes primo de ipso nominevideamus... - ...osculum pacis in signum dilectionis et caritatis. Weitgehend Exzerpte ausJohannes Beleth, Summa de ecclesiasticis officiis c. 113-116. Druck: CCM Bd 41A, S. 210-19. (folgt ohne Absatz auf den vorherigen Text).112ra-113va: De sancto Georgio. Druck: Graesse Nr 58.113va-114rb: De sancto Marco evangelista. Druck: Graesse Nr 59, nur c. 1 „Marcusinterpretatur sublimis - primus verbum Dei praedicavit“, „Tantae autem humilitatis dicitur -continens gratia Dei plenus“ u. 2 „Anno ab incarnatione domini - mira pulchritudine fabricataest“. Vgl. 274ra-274va.114rb-114va: De sancto Vitali. Druck: Graesse Nr 61.114va-115rb: De sancto Philippo apostolo. Philippus appostolus domini nostri Iesu Christipost ascensionem domini per annos viginti... - ...filii eius dextera levaque sepulte, ubiprestantur beneficia dei orante apostolo omnibus, qui credunt regnum patris et filii... Lit.:BHL Nr 6814. 114va auf dem Unterrand nachträglich Graesse Nr 65, Prolog „Philippusdicitur os - coelestem contemplationem“. Vgl. 274va.115rb-116ra: De sancto Iacobo minore apostolo. Tempore illo suscepit ecclesiamIerosolimorum frater domini Iacobus... - ...cum omni diligencia et honore sepelierunt eum ibiiuxta templum credentes Christumesse filium dei vivi. In quo loco tollitur ex eo eius passio usque in hodier-num diem. Lit.:BHL Nr 4094. 115rb auf dem Unterrand nachträglich Graesse Nr 67, Prolog „Jacobussupplantator - caesus per martirium“. Vgl. 97va-100rb.116ra-118va: De inventione sanctae crucis. Anno ducentesimo tricesimo tercio postascensionem domini regnante venerabili dei cultore magno viro Constantino... - ...Quicumquevero memoriam faciunt sancte crucis, accipiunt partem cum dei genitrice Maria... Lit.: BHLNr 4169. Vgl. 100rb-102rb.118va-119va: De litania. Druck: Graesse Nr 70.119va-122va: De sancto Ambrosio. Druck: Graesse Nr 57.122va-123ra: De sanctis Tiburtio et Valeriano. Tyburcius et Valerianus sponsus beate Ceciliead predicacionem eiusdem virginis... - ...qui exemplo fenicis se inventurum resurrectionemcredidit. Lit.: BHLSuppl. Nr 8483b. Weiterer Textzeuge: Basel, UB B IX 19, 91ra, s. Gustav Meyer/MaxBurckhardt, Kat. 2, S. 306.123ra-123va: De sanctis Adalario et Eobano. Gregorius papa secundus ex decreto spiritussancti misit... - ...ne peccatorum labes nos absumat ibi, ne inferni horror (?) invadat. Lit.: BHLSuppl. Nr 27b.123va-127va: De sancto Petro martyre. Druck: Graesse Nr 63.127vb-130rb: De sancta Walburga. Postquam deo cara Angulorum nacio per memorandum... -...omnimodis divine facillimum esse credatur me-iestati. Lit.: BHL Nr 8766.130va: De sancto Floriano. Florianus princeps officii milicie fuit Diocleciana rabie seviente...- ...predicti milites in carcere quieverunt. Ähnlich Graesse Add. Nr 198. Vgl. auch Wien,Österreichische NB Ser. n. 3621, 34r-v, s. Otto Mazal/Franz Unterkircher, Kat. 3, S. 210 u.Historiae plurimorum sanctorum..., CCLXXVIIa-b.

Page 28: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

28

130va-131vb: De sancto Godehardo. Gothardus in Altensi monasterio literis imbutus est. Indea christiano... - ...et pro beati viri meritis incolimis permansit. Weitere Textzeugen: Basel, UBB IX 19, 104va, s. Gustav Meyer/Max Burckhardt, Kat. 2, S. 307; Nürnberg, SB Cent.III,69,127rb, s. Karin Schneider, Kat. 2,1, S. 219 u. Wien, ÖsterreichischeNB Ser. n. 3621, 34v-35r, s. Otto Mazal/Franz Unterkircher, Kat. 3,S. 210 (u.a.). Vgl. auch Historiae plurimorum sanctorum..., CCLXXIXa-c.131vb-132ra: De sancto Iohanne ante portam Latinam. Graesse Nr 69.132ra-134ra: De sancto Servatio. Servacius domini salvatoris secundum carnem cognatusnatus est in Armenia de patre nomine... - ...per beatum Agricolum eiusdem civitatisepiscopum reparata est, quia sibi soli hoc a deo est concessum. Vgl. 339ra-339rb.134ra-134vb: De sancto Gangolfo. Gangolfus alto sanguine ortus in Burgundia a parentibus...- ...tot ab illa parte corporis prodierunt sonitus probra. Vgl. Basel, UB B IX 19, 108vb, s.Gustav Meyer/Max Burckhardt, Kat. 2, S. 307f.134vb-137rb: De ascensione domini. Druck: Graesse Nr 72, ohne den Abschnitt „Quod verosuper omnes coelos - etiam supereminentem caritatem Christi“. Vgl. 338vb-339ra.137rb-140vb: De sancto spiritu. Druck: Graesse Nr 73.140vb-141ra: De sancto Gordiano. Druck: Graesse Nr 74.141ra-141vb: De sancta trinitate. Festum trinitatis diversimode celebratur. Nec hoc agitur sinedivina dispensacione. Quidam enim numquam celebrant innuentes, quod festum trinitatiscontinuum est. Quidam dominica ante adventum innuentes... - ...Est preterea multiplex trinitasin creaturis, que est vestigium beatissimi et increate trinitatis, de qua tactum est supra...141vb-143vb: De sacramento altaris. De sacramento altaris tria necessaria dicere propono.Primum est, cur deus instituit, quod [corpus] suum sumere debemus... - ...qui autem siccomedit penam eternam non sustinebit, sed vitam eternam possidebit, quod dat nobisdominus... Vgl. Berlin, SB - Preußischer Kulturbesitz theol. lat. 4° 165, 242r, s. GerardAchten, Kat. 1,1, S. 84; Würzburg, UB M.ch.o.25, 184v, s. Hans Thurn, Kat. 2,1, S. 185 u.Mainz, StB Hs I 148, 120v, s. Gerhard List/Gerhardt Powitz, Kat. 1, S. 272.143vb-144rb: De sancto Pancratio. Druck: Graesse Nr 76.144rb: Distinctio temporis. Druck: Graesse Nr 341.144rb-144vb: De sancto Urbano. Druck: Graesse Nr 77.144vb-145ra: De sancta Petronella. Druck: Graesse Nr 78.145ra-145va: De sancto Petro exorcista. Druck: Graesse Nr 79.145va-145vb: De sancto Erasmo. Erasmus episcopus seviciam Dyocleciani declinans septemannis in heremo latuit, ubi ei corvus cibum deferebat... - ...martirio suo consumpto in pacequievit.145vb-148vb: De sancto Bonifacio. Bonifacius in transmarina Saxonia, sicut ipse testatur, dechristianis parentibus natus et magna diligencia nutritus cepit... - ...itaque gaudio productus estad monasterium Foldense et ibi sepultus. Lit.: BHL Inédits, S. 173. Weiterer Textzeuge:Basel, UB B IX 19, 119va, s. Gustav Meyer/Max Burckhardt, Kat. 2, S. 308. Vgl. 340vb.148vb-149ra: De sanctis Primo et Feliciano. Druck: Graesse Nr 80.149ra-149vb: De sanctis Vito et Modesto. Druck: Graesse Nr 82.149vb-150ra: De sanctis Quiricio et Iulita. Druck: Graesse Nr 83.150ra-150va: De sancta Marina. Druck: Graesse Nr 84.150va-151rb: De sanctis Gervasio et Prothasio. Druck: Graesse Nr 85, ohne den Abschnitt „Inhorum sollemnitate - uterus maternus effudit“. Vgl. 104ra-104rb.151rb-154va: De nativitate sancti Iohannis baptistae. Druck: Graesse Nr 86.154va-155rb: De sanctis Iohanne et Paulo. Druck: Graesse Nr 87.155va-155vb: De sancto Leone papa. Druck: Graesse Nr 88.155vb-156ra: De sancta Symphorosa. Simphorosa uxor Getulii septem filios habuit. Ipse verosanctus Getulius comprehensus... - ...in altam foveam iubentur proici, et illum locum temporispontifices ad Ambyoclya (?) natorum vocari iusserant.156ra-156rb: De sancto Prospero. Prosper ex Hyspanie et Equitanie (!) partibus ex parentibusnobilioribus ortus miles fuit... - ...Sepultus est honorifice et crebris miraculis coruscat.

Page 29: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

29

156rb-156va: De sancta Luceia et sociis. Lucia virgo civis Orbetaria ab Aceya regibarbarorum, qui contra Romanos venerat, captiva ducebatur... - ...Tunc et ipse iubeturdecollari et vigintiduo alii. Ähnlich BHL Nr 4980.156va-158vb: De septem dormientibus. In diebus illis, cum regnaret Decius imperator,descendit in civitatem... - ...Theodosius imperator glorificabat deum in miraculo, quod viderat.Lit.: BHL Suppl. Nr 2318. Weiterer Textzeuge: Basel, UB B IX 19, 131vb, s. GustavMeyer/Max Burckhardt, Kat. 2, S. 309.158vb-163ra: De sancto Petro apostolo. Druck: Graesse Nr 89, ohne c. 3, „Refert Gregorius indyalogo - e carne soluta est“. Vgl. 104rb-104vb.163ra-165ra: De sancto Paulo apostolo. Druck: Graesse Nr 90, nur die Abschnitte „Paulusapostolus post sui - et multa alia miracula fecit“ u. „Quadam vero die dum Paulus -paradigmatum et eloquiorum ipsorum“. Vgl. 275ra-277rb u. 330va.165ra-165rb: De sanctis Processo et Martiniano. Processus et Martinianus baptizati sunt abeato Petro appostolo, cum tentus esset cum beato Paulo... - ...Sed sancta Lucia cumdevocione eos sepelivit. Weiterer Textzeuge: Basel, UB B IX 19, 140ra, s. GustavMeyer/Max Burckhardt, Kat. 2, S. 309f.165rb-166ra: De sancto Udalrico. Udalricus ex nobili Alemanorum prosapya oriundus licet aparentibus... - ...ad tumbam, sana remeavit ad propria. BHL Suppl. Nr 8366f. WeiterererTextzeuge: Basel, UB B IX 19, 140rb, s. Gustav Meyer/Max Burckhardt, Kat. 2, S. 310.166ra-167ra: De sancto Kiliano. Sanctus Kylianus Scotus nobilis monasterium, ubi prelatus etpresbiter extitit... - ...in honore eorum fabricata honorifice sepelivit. Weitere Textzeugen:Basel, UB B IX 19, 140vb, s. Gustav Meyer/Max Burckhardt, Kat. 2, S. 310 u. B VII 11,145rb, s. dies., Kat. 1, S. 709 (u.a.).167ra-167rb: De septem fratribus. Druck: Graesse Nr 91, die zweite Hälfte verkürzt.167rb-168rb: De sancto Henrico. Beato Heinrico duci Bavarorum, antequam imperatoriamdignitatem conscenderet, visum est Ratispone... - ...a furiali morbo absolutus est anno dominimo nonagesimo nono.168rb-169vb: De sancta Margareta. Druck: Graesse Nr 93.170ra-170va: De divisione apostolorum. De festo divisionis apostolorum autentici virividentur dissentire. Quidam enim dicunt hoc festum esse de divisione ossium sanctorumapostolorum... - ...170rb: Post ascensionem ergo domini tredecimo anno, ut ex supradictisaccipi potest, appostoli per mundum divisi sunt... Marcus in Alexandria, dum traheretur,spiritum emisit. Barnabas crematur. Weitgehend Exzerpte aus Johannes Beleth, Summa deecclesiasticis officiis c. 139. Druck: CCM Bd 41A, S. 273. Vgl. Basel, UB B IX 19, 142rb, s.Gustav Meyer/Max Burckhardt, Kat. 2, S. 310.170va-171ra: De sancto Arnulfo. Arnolfus de nobili prosapia Francorum ex inclitis atqueopulentissimis in secularibus (korr.) natus... - ...ipsum sic de absolucione peccatorumsecuravit. Vgl. Historiae plurimorum sanctorum..., CCCXVb-CCCXVIb.171ra-171rb: De sancta Praxede. Druck: Graesse Nr 95.171rb-175rb: De sancta Maria Magdalena. Druck: Graesse Nr 96, ohne c. 10.175rb-176ra: De sancto Apollinari. Druck: Graesse Nr 97, ohne den Schluß „sub Vespasiano -mundi praedicat redemptorem“.176ra-177ra: De sancta Christina. Druck: Graesse Nr 98.177ra-179va: De sancto Iacobo maiore apostolo. Druck: Graesse Nr 99, ohne c. 6, 8, 9, 12 u.13. Vgl. 277rb-277vb.179va-181rb: De sancto Christophoro. Druck: Graesse Nr 100, ohne den Schluß „Ambrosiusautem - suppliciter obtinuit“..181rb-181va: De sancto Felice papa. Druck: Graesse Nr 103.181va: De sanctis Simplicio et Faustino. Druck: Graesse Nr 104.181va-181vb: De sanctis Abdon et Sennen. Druck: Graesse Nr 106.181vb-183va: De sancto Petro ad vincula. Druck: Graesse Nr 110, ohne den Abschnitt „Hacergo illis sociata - Haec in hystoria tripartita“. Vgl. 331ra-331rb.183va-183vb: De sancto Stephano papa. Druck: Graesse Nr 111.

Page 30: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

30

183vb-185rb: De inventione sancti Stephani protomartyris. Druck: Graesse Nr 112, ohne denAbschnitt „Item quandam sanctimonialem - est protinus restitutus“. Vgl. 331rb.185rb-186rb: De sancto Thoma apostolo. Patriarcha Indorum oracionis gracia in spacio uniusanni Romam remis et velo... - ...aquis statim repletur et ad pristinum statum recurrit celerrime.Lit.: BHL Nr 8146. Vgl. 15rb-17ra.186rb-187vb: De sancto Dominico. Druck: Graesse Nr 113, nur die Abschnitte „Dominicusordinis praedicatorum - messis domini praesentavit“, „Hospitatus in partibus Tolosae -mandaverunt perpetuo observari“, „Existente beato Dominico Bononiae - exire compulsusest“, „Sacerdos quidam videns - quia ego misi illos“, „In eadem ecclesia (apud Romam) dumfratres circiter - fratres mei comedite“, „Existente eo Bononiae - de foris benignitateprodebat“. Vgl. 280rb-285va.188ra-188rb: De sancto Sixto. Druck: Graesse Nr 114.188rb-188vb: De sancto Donato. Druck: Graesse Nr 115, ohne c. 4 u. 7. Vgl. 331rb-331va.188vb-189rb: De sancto Cyriaco. Druck: Graesse Nr 116.189rb-190va: De sancta Afra. Apud Recie Swevie provinciam in civitate Augustasuperveniens Narcissus episcopus tempore Dyocleciani nescius, ubi introiret... - ...et siccisspinis et supposito igne abierunt. Itaque eodem die, quo sepulta est Afra... testantes patrem etfilium... Passi sunt eciam eodem die in urbe Romana viginti quinque alii scilicet Quiriacus,Largius, Crescencius cum ceteris sociis suis pro Christi nomine. Lit.: BHL Nr 109 (vgl. auchBHL Inédits, S. 165 nach Basel, UB B VII 11, 225va, s. Gustav Meyer/Max Burckhardt, Kat.1, S. 712).190va-193rb: De sancto Laurentio martyre. Druck: Graesse Nr 117, ohne c. 3-5 u. 7. Vgl.285va-285vb.193rb-194rb: De sancto Hyppolito. Druck: Graesse Nr 118.194rb-197rb: De assumptione Mariae. Druck: Graesse Nr 119, ohne c. 1 „In revelationibussanctae Elizabeth - nec devotis et fidelibus abscondenda“, 4, 7 u. 8. Vgl. 285vb-286vb.197rb-197va: De sancto Timotheo martyre. Druck: Graesse Nr 121.197va-199rb: De sancto Bartholomeo. Druck: Graesse Nr 123.199rb-202vb: De sancto Augustino. Druck: Graesse Nr 124, ohne c. 1 „In eodem quoque libro- quia homo peccator sum“, „In libro XXII. de civ. Dei - et sacerdos esset et templum“, „Idemmiraculum die sequenti“ - 10 u. 12-13. Vgl. 288va-290ra u. 331va.202vb-204va: De decollatione sancti Iohannis baptistae. Druck: Graesse Nr 125, ohne c. 1„Quidam autem cum non crederent - devoravit eos de terra“ u. 2. Vgl. 290ra-290rb u. 331va-331vb.204va: De sanctis Felice et Adaucto. Druck: Graesse Nr 126.204vb-205rb: De sancto Aegidio. Druck: Graesse Nr 130.205rb-209ra: De nativitate Mariae. Druck: Graesse Nr 131 (Reihenfolge der Kapitel: 1, 2, 4,6, 7, 10, 3, 5, 8, 9).209ra: De sanctis Gorgonio et Dorotheo. Druck: Graesse Nr 135.209ra-210rb: De sanctis Protho et Iacincto. Druck: Graesse Nr 136.210rb-211vb: De exaltatione sanctae crucis. Druck: Graesse Nr 137, ohne c. 1 „In chronicisautem“ - 2 u. 7; c. 6 212v auf dem unteren Rand nachgetragen.212ra-212va: De sancta Eufemia. Druck: Graesse Nr 139, ohne den Abschnitt „Passa estautem - illibata tibi praestet“.212va-212vb: De sancto Lamberto. Druck: Graesse Nr 133.212vb-214rb: De sancto Matthaeo apostolo. Druck: Graesse Nr 140.214rb-215ra: De sancto Mauritio et sociis. Druck: Graesse Nr 141, endet c. 1 „fierichristianum postulavit“. Vgl. 294rb-294va.215ra-217vb: De sancto Michaele. Druck: Graesse Nr 145.217vb-219ra: De sancto Hieronymo. Druck: Graesse Nr 146, nur der Abschnitt „HieronymusEusebii viri - mensibus sepultus fuit“. Vgl. 298ra-298va.219ra-219va: De sancto Remigio. Druck: Graesse Nr 147.

Page 31: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

31

219va-220rb: De sancto Francisco. Druck: Graesse Nr 149, nur die Abschnitte „Franciscusservus et amicus - castella fervore mirabili circuire“, „Fatigatus in itinere - et veniampostulavit“, „Paupertatem in se et aliis - ultra visae non fuerunt“, „(Praedictus autemSilvester) cum adhuc - Deum glorificans in cellam rediit“. Vgl. 298va-299ra.220rb-221va: De sancto Dionysio et sociis. Druck: Graesse Nr 153, ohne den Prolog„Dionysius interpretatur vehementer - Hincmarus Remorum episcopus“. Vgl. 303va-303vb.221va-222ra: De sancto Calixto. Druck: Graesse Nr 154.222ra-225rb: De sancto Gallo. Gallus cum beato Columbano abate causa peregrinandiIberniam egrediens... - ...agnoscens boves non suscepit, sed abire eum cum suis permisit. Lit.:BHL Inédits, S. 188. Weiterer Textzeug: Basel, UB B IX 19, 216va, s. Gustav Meyer/MaxBurckhardt, Kat. 2, S. 312.225rb-225vb: De sancto Ludovico. Sanctus Ludewicus patre suo christianissimo regeFrancorum defuncto puer... - ...in Gallias relatum apud sanctum Dionisium ductum estchoruscans miraculis gloriosis. Druck: Die Elsässische „Legenda aurea“, hg. v. KonradKunze, Bd 2, Tübingen 1983, S. 223f. Lit.: BHL Inédits, S. 357. Weiterer Textzeuge: Basel,UB B IX 19, 185ra, s. Gustav Meyer/Max Burckhardt, Kat. 2, S. 311.226ra-227vb: De sancto Luca evangelista. Druck: Graesse Nr 156, endet c. 1 „suorum Lucaeevangelium adducebat“. Vgl. 327ra-328va.227vb-229ra: De undecim milibus virginum. Druck: Graesse Nr 158, ohne c. 2 u. 3. Vgl.304rb-304vb.229rb-230ra: De sancto Severo episcopo. Severus episcopus longo tempore in habitu laycaliconstitutus vitam pauperem in urbe... - ...in supradictis celebratur kalendis. Lit.: BHL Inédits,S. 373 (Vgl. BHL Suppl. Nr 7681c). Weitere Textzeugen: Basel, UB B IX 19, 221vb, s.GustavMeyer/Max Burckhardt, Kat. 2, S. 312 u. Nürnberg, SB Cent.III,69, 95ra, s. Karin Schneider,Kat. 2,1, S. 218.230ra-231ra: De translatione sancti Severi episcopi. Fuit quidam clericus de Gallie partibusnomine Felix... - ...Post ccco fere annos ab exercitu regis Heinrici quarti cum sollicitudinepopuli multitudine, qui ibidem confugit, incensum atque funditus est subversus (!). WeitererTextzeuge: Augsburg, SuStB 2° Cod 78, 178r, s. Herrad Spilling, Kat. 2, S. 124.231ra-233ra: De sancto Severino episcopo. Severinus ex alto parentum germine ortus temporeArriani lorica fidei indutus... - ... uno per singulas ebdomadas die ad sancti Severini ecclesiamveniant, ut per totam ebdomadam eius patrimonio wlciantur (!).233ra-234vb: De sanctis Symone et Iuda apostolis. Druck: Graesse Nr 159, ohne den Prolog„Symon interpretatur - in latium“. Vgl. 304vb-305ra.234vb-238ra: De omnibus sanctis. Druck: Graesse Nr 162.238ra-242ra: De commemoratione animarum. Druck: Graesse Nr 163, ohne die Abschnitte„Petrus quoque Cluniacensis ait - inimicos territos fugaverunt“, „Alter vero Stephanus nomine- vitiis perfecte non restiterat“, „Illud ut testatur Petrus Cluniacensis - et de sua liberationegratias ei egit“. Vgl. 331vb.242ra: De quattuor coronatis. Druck: Graesse Nr 164.242ra-242rb: De sancto Theodoro. Druck: Graesse Nr 165.242rb-245va: De sancto Martino episcopo. Druck: Graesse Nr 166, ohne den Prolog„Martinus quasi Martem - connumerat scripsit“ u. die Abschnitte „Verum cum plebs Turonica- Martinus altare destrui praecepit“, „Sed cum haeresis Ariana - virtute orationis fugavit“,„Nam cum in quodam fano - Similiter vegetabilia“, „Serpens etiam quidam - linguam habuitabscisam“, „Legitur enim in praedicto dyalogo - (saepe) videri perhibuit“. Vgl. 305va-306rbu. 332ra.245va-246ra: De sancto Briccio. Druck: Graesse Nr 167.246ra-246va: De sancta Elisabeth. Elizabet illustris regis Ungarie filia in puellaribus annisLudwico lantgravio coniugio desponsatur. Iam tunc sortita... - ...quo egri peruncti sanitatemreceperunt per Christum... Weiterer Textzeuge: Halle, UuLB Qu. Cod. 215, 180r, s. JuttaFliege, Kat., S. 318. Vgl. 333ra-338va u. 338va-338vb.

Page 32: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

32

246va-249ra: De sancta Caecilia. Druck: Graesse Nr 169.249ra-253ra: De sancto Clemente. Druck: Graesse Nr 170, ohne den Schluß „Refert LeoOstiensis episcopus - Romam translatus est“.253ra-255rb: De sancta Catherina. Druck: Graesse Nr 172, ohne den Schluß „Dicitur quodquidam monachus Rothomagensis - pro Maximino Maxentius poneretur“. Vgl. 308rb-309ra.255rb-258ra: De sancto Bernardo. Druck: Graesse Nr 120, ohne den Prolog „Bernardusdicitur - Bonae Vallis scripsit“ u. die Abschnitte „Quodam tempore sicut ipse in canticis -quidquid injuriae inferretur“, „Quodam tempore cum fratres Cartusienses - simul utrumqueperdam“, „Frater Robertus ejus monachus - virtus expulit caritatis“, „Apud Aquitaniamquaedam mulier - praecipiebat protinus adimplevit“, „Cum quendam militem valde nobilem -tempus vitae suae Deo dederunt“. Vgl. 286vb-288rb.258ra-258rb: De sancto Marcellino papa. Druck: Graesse Nr 60.258va-262vb: De dedicatione ecclesiae. Druck: Graesse Nr 182.263ra-264va: De sancto Alexio. Druck: Graesse Nr 94, ohne den Prolog „Alexius dicitur - Deirobustus“.264va-265va: De decem milibus martyrum. Adrianus et Anthonius Romanorum imperatoresaudito, quod Gadareni et Eufratenses ipsis rebellare cepissent, irati contra hostes magnumcollegerunt exercitum habue-runtque in exercitu suo... - ...passus est cum eis et sanctusHermolaus archiepiscopus, qui eosdem sanctos martires baptizaverat. Lit.: BHL Suppl. Nr22b u. BHL Inédits, S. 164. Weiterer Textzeuge: Basel, UB B IX 19, 127ra, s. GustavMeyer/Max Burckhardt, Kat. 2, S. 309 (u.a.).265va-266va: De sancto Leonardo. Druck: Graesse Nr 155, ohne c. 1 „Leonardus odor populi- sibi oblatos contemsit“ u. „At illi cum populo“ - 2 u. 6; c. 5 265vb nachgetragen. Vgl.303vb-304rb.266va-269ra: De sancto Eustachio. Druck: Graesse Nr 161.269ra-270va: De sancta Martha. Druck: Graesse Nr 105.270va-271va: De sancto Germano episcopo. Druck: Graesse Nr 107, ohne den Abschnitt „Eotempore beatus Lupus - putarent cunctique diffuge-runt“. Vgl. 330vb-331ra.271va-273vb: De Sebastenis martyribus (Martyrtes 40). In temporibus Licini regis eratpersecucio magna christianorum... - ...Compleverunt autem martirium ii ydus marcii regnantedomino Iesu Christo... Nomina quadraginta matyrum: Candidus, Domicianus,... Et sic estfinis. Deo gracias. Amen. Lit.: BHL Nr 7539.274ra-274va: De sancto Marco evangelista. Druck: Graesse Nr 59, nur c. 1 „In primo autemintroitu suo Alexandriam - hujus thesauro dives effecta“, 2 „Quidam namque mercatoresVeneti - Marcum in devotione magna deinceps habuit“ u. 9. Vgl. 113va-114rb.274va : De sancto Philippo apostolo. Druck: Graesse Nr 65, nur der Schluß „De isto Philipposic dicit - Hieronymo est credendum“. Vgl. 114va-115rb.274va-274vb: De sancto Mennas martyre in Phrygia. Mennas sub duce Agirico miliciamagens Dyocleciano... - ...Passus est autem in Sichia metropoli Frigie. Lit.: BHL Nr 5923 u.Inédits, S. 364. Weitere Textzeugen: Basel, UB B IX 19, 238ra, s. Gustav Meyer/MaxBurckhardt, Kat. 2, S. 313 u. Nürnberg, SB Cent.III,69, 96ra, s. Karin Schneider, Kat. 2,1, S.218 (u.a.).275ra-277rb: De sancto Paulo apostolo. Druck: Graesse Nr 90, nur Prolog „Paulusinterpretatur os - Linus papa conscripsit“ u. der Abschnitt „David propheta plangebat - herbajam putefacta contemni“. Vgl. 163ra-165ra u. 330va.277rb-277vb: De sancto Iacobo maiore apostolo. Druck: Graesse Nr 99, nur c. 6, 8, 9 u. 12.Vgl. 177ra-179va.277vb-278vb: De sanctis Nazario et Celso. Druck: Graesse Nr 102, ohne den Schluß „Passisunt autem sub Nerone - Haec Ambrosius“.278vb-279ra: De sancto Nazario (Hs.: >De sancto Felice<). Sanctus Nazarius nobilis Romeortus iussu Neronis... - ...interemptis virtutes, quas fecerant.

Page 33: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

33

279ra: De sancto Pantaleone. Temporibus Maximiani Pantaleon filius senatoris pagani mentechristianus iuvenis pulcherrimus... - ...et arbor illa repleta est fructu. Weiterer Textzeuge:Basel, UB B IX 19, 155rb, s. Gustav Meyer/Max Burckhardt, Kat. 2, S. 310.279ra-279vb: De sancto Eusebio. Druck: Graesse Nr 108.279vb-280ra: De sanctis Machabeis. Druck: Graesse Nr 109.280rb-285va: De sancto Dominico. Druck: Graesse Nr 113, nur die Abschnitte „Dominicusdicitur quasi - pluries vendere voluit“, „Legitur in gestis - praeviderat non permisit“, „Cumquendam Novitium - ad claustrum reductus“, „Cum in partibus Tolosanis - sordes mentispurgabat“, „Cum apud Tolosam in theologia - de ordine recesserunt“, „Tempore diurno cumfratribus - habitum ordinis... accepit“. Vgl. 186rb-187vb.285va-285vb: De sancto Laurentio martyre. Druck: Graesse Nr 117, nur c. 3, 4 u. 7 „Legiturin vita - aurem calicis fractam fuisse“. Vgl. 190va-193rb.285vb-286vb: De assumptione Mariae. Druck: Graesse Nr 119, nur c. 1 „In revelationibussanctae Elizabeth - nec devotis et fidelibus abscondenda“, 7 u. 4. Vgl. 194rb-197rb.286vb-288rb: De sancto Bernardo. Druck: Graesse Nr 120, nur Prolog „Bernardus dicitur -Bonae Vallis scripsit“ (am unterern Rand nachgetragen), u. die Abschnitte „Quodam temporesicut ipse in canticis - quidquid injuriae inferretur“, „Quodam tempore cum fratresCartusienses - simul utrumque perdam“, „Frater Robertus ejus monachus - virtus expulitcaritatis“, „Apud Aquitaniam quaedam mulier - praecipiebat protinus adimplevit“, „Cumquendam militem valde nobilem - tempus vitae (suae Deo) dederunt“. Vgl. 255rb-258ra.288rb-288va: De sancto Simphoriano. Druck: Graesse Nr 122, ohne den Schluß „RefertGregorius Turonensis - annos domini CCLXX“.288va-290ra: De sancto Augustino. Druck: Graesse Nr 124, nur c. 1, „In libro XXII. de civ.Dei - et sacerdos esset et templum“, „(Idem miraculum die sequenti) in quadam villaepiscopatus Terdonensis“ - 3, 10 u. 12-13. Vgl. 199rb-202vb u. 331va.290ra-290rb: De decollatione sancti Iohannis baptistae. Druck: Graesse Nr 125, nur c. 1„Quidam autem cum non crederet - terra ipsam viam de-glutivit“. Vgl. 202vb-204va u. 331va-331vb.290rb-291rb: De sanctis Saviniano et Savina. Druck: Graesse Nr 127.291rb-291vb: De sancto Lupo. Druck: Graesse Nr 128.291vb-292rb: De sancto Mamertino. Druck: Graesse Nr 129.292va-294ra: De sancto Adriano et sociis. Druck: Graesse Nr 134.294ra-294rb: De sanctis Cornelio et Cypriano. Druck: Graesse Nr 132.294rb-294va: De sancto Mauritio et sociis. Druck: Graesse Nr 141, nur c. 2-4. Vgl. 214rb-215ra.294va-296ra: De sancta Iustina. Graesse Nr 142.296ra-297ra: De sanctis Cosma et Damiano. Druck: Graesse Nr 143.297ra-298ra: De sancto Forseo. Druck: Graesse Nr 144.298ra-298va: De sancto Hieronymo. Druck: Graesse Nr 146, ohne den Abschnitt„Hieronymus Eusebii viri - mensibus sepultus fuit“. Vgl. 217vb-219ra.298va-299ra: De sancto Leodegario. Druck: Graesse Nr 148.299ra-302ra: De sancto Francisco. Druck: Graesse Nr 149, ohne die Abschnitte „Franciscusservus et amicus - castella fervore mirabili circuire“, „Dum quidam pauper coram eo - ultravisae non fuerunt“, „Existente viro dei - in cellam rediit“, „Vir quidam amodo saecularis -continuo oboedientes protinus conticuerunt“, „Cum in castro Pomereto - proximavit adtunicam“. Vgl. 219va-220rb.302ra-302vb: De sancta Pelagia. Druck: Graesse Nr 150.302vb-303va: De sancta Thaisi. Druck: Graesse Nr 152.303va-303vb: De sancto Dionysio et sociis. Druck: Graesse Nr 153, nur Prolog „Dyonisiusinterpretatur vehementer - Anastasius apostolicae sedis bibliothecarius“. Vgl. 220rb-221va.303vb-304rb: De sancto Leonardo. Druck: Graesse Nr 155, nur c. 1 „Leonardus odor populi -sibi oblatos contemsit“, 6 u. 1 „(At illi) cum populo“ - 2. Vgl. 265va-266va.

Page 34: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

34

304rb-304vb: De undecim milibus virginum. Druck: Graesse Nr 158, nur c. 2 u. 3. Vgl.227vb-229ra.304vb-305ra: De sanctis Symone et Iuda apostolis. Druck: Graesse Nr 159, nur Prolog„Symon interpretatur - in latium“. Vgl. 233ra-234vb.305ra-305rb: De sancto Quintino. Druck: Graesse Nr 160.305va-306rb: De sancto Martino episcopo. Druck: Graesse Nr 166, nur Prolog „Martinusquasi Martem - connumerat scripsit“ u. der Abschnitt „Verum cum plebs Turonica - Martinusaltare destrui praecepit“. Vgl. 242rb-245va u. 332ra.306rb-306va: De sancto Chrisogono. Druck: Graesse Nr 171.306va-308rb: Sermo de sancta Catherina. Que parate erant intraverunt... (Mt 25,10). Hocverbum potest predicari ad laudem beate Katherine, que se diligenter preparavit sponso suoCristo, et tanguntur hic duo in hoc verbo. Primum puritas consciencie... Lit.: Schneyer,Repertorium... 1150-1350, Bd 7, S. 300, Nr 142.308rb-309ra: De sancta Catherina. Druck: Graesse Nr 172, nur der Abschnitt „Notandumquod beata Catharina mirabilis - Catherina sicut patet in legenda“. Vgl. 253ra-255rb.309ra-309rb: De sancto Saturnino et sociis. Druck: Graesse Nr 173, nur der Abschnitt „Fuit etalius Saturninus - gladio capite truncatur“. Vgl. 4ra-4rb u. 105va-105vb.309va-310va: De sancto Iacobo interciso. Druck: Graesse Nr 174.310vb-311va: De sancto Pastore. Druck: Graesse Nr 175.311va-311vb: De sancto Iohanne abbate. Druck: Graesse Nr 176.311vb-312ra: De sancto Moyse abbate. Druck: Graesse Nr 177.312ra-313ra: De sancto Arsenio abbate. Druck: Graesse Nr 178.313ra-313rb: De sancto Agathon abbate. Druck: Graesse Nr 179.313va-318va: De sanctis Barlaam et Iosaphat. Druck: Graesse Nr 180.318va-325ra: De sancto Pelagio papa. Druck: Graesse Nr 181, ohne die Abschnitte„Magumethus tamen dixit - secunda vice verberibus plectitur“, „Hunc pseudoprophetamSaraceni - veneno sibi dato interiit“, „Per idem tempus dum Theodericus - sicut ait Gregoriusin dyalogo“, „Hujus Caroli tempore - sancti spiritus (assit nobis gratia) etc.“, „De quo intercetera legitur - sancti Nicolai amodo decantante“. Vgl. 332ra-333ra.325ra-327ra: De sancta Anna (Hs.: >Iacobus apostolus<). In historiis duodecim tribuumlegitur, ut Iacobus apostolus Ierosolomitanus asserit, beatam et gloriosam Annam ex preclarastirpe Aaron ortam et ex genere David, genus autem eius ex Bethleem civitate Iuda fuisse.Quod igitur credimus... - ...Post hec beata Anna longevam in sancta conversacione agensvitam in mandatis domini iugiter perseverans (!). Lit.: BHL Nr 485. Weiterer Textzeuge:Basel, UB B VII 11, 156ra, s. GustavMeyer/Max Burckhardt, Kat. 1, S. 709.327ra-328va: De sancto Luca evangelista. Druck: Graesse Nr 156, nur c. 1 „(Quarto et ultimo)fuit optime ordinatus - per omnes ecclesias“. Vgl. 226ra-227vb.328va-329ra: De sancta Margarita. Druck: Graesse Nr 151.329ra-330va: De sancto Lullo (Hs.: >Thaisis meretrix<). Lullus apud Anglisaxones de generenobili editus cum septimum etatis annum attigisset, in monasterium [se] contulit... - ...et aliisinnumeris miraculis sanctum Lullum suum decoravit et gloriam suam hominibus manifestavit.Ähnl. BHL Nr 5065 (Lambertus Hersfeldensis).330va: De sancto Paulo apostolo. Druck: Graesse Nr 90, nur der Abschnitt „apud Mitileneminsulam - non mediocriter sentiebat“. Vgl. 163ra-165ra u. 275ra-277rb.330vb-331ra: De sancto Germano episcopo. Druck: Graesse Nr 107, nur der Abschnitt „Eotempore beatus Lupus - dominantur genti Britonum“. Vgl. 270va-271va.331ra-331rb: De sancto Petro ad vincula. Druck: Graesse Nr 110, nur der Abschnitt „Hac ergoillis sociata - de his se taliter vindicavit“. Vgl. 181vb-183va.331rb: De inventione sancti Stephani protomartyris. Druck: Graesse Nr 112, nur der Abschnitt„Item quandam sanctimonialem - est protinus restitutus“. Vgl. 183vb-185rb.331rb-331va: De sancto Donato. Druck: Graesse Nr 115, nur c. 4 u. 7. Vgl. 188rb-188vb.

Page 35: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

35

331va: De sancto Augustino. Druck: Graesse Nr 124, nur c. 1 „In eodem quoque libro - quiahomo peccator sum“. Vgl. 199rb-202vb u. 288va-290ra.331va-331vb: De decollatione sancti Iohannis baptistae. Druck: Graesse Nr 125, nur c. 2. Vgl.202vb-204va u. 290ra-290rb.331vb-332ra: De commemoratione animarum. Druck: Graesse Nr 163, nur die Abschnitte„Quam gratae etiam sint defunctis - inimicos territos fugaverunt“, „Alter vero Stephanusnomine - vitiis perfecte non restiterat“, „Gregorius etiam refert - sacerdos hostiamimmolavit“. Vgl. 238ra-242ra.332ra: De sancto Martino episcopo. Druck: Graesse Nr 166, nur die Abschnitte „Sed cumhaeresis Ariana - virtute orationis fugavit“, „Nam cum in quodam fano - se elementorumvideretur“, „Legitur enim inpraedicto dyalogo - (saepe) videri perhibuit“. Vgl. 242rb-245va u. 305va-306rb.332ra-333ra: De sancto Pelagio papa. Druck: Graesse Nr 181, nur die Abschnitte„Magumethus tamen dixit - secunda vice verberibus plectitur“, „Hunc pseudoprophetamSaraceni - veneno sibi dato interiit“, „Per idem tempus dum Theodericus - sicut ait Gregoriusin dyalogo“, „Hujus Caroli tempore - sancti spiritus (assit nobis gratia) etc.“, „De quo intercetera legitur - sancti Nicolai amodo decantante“. Vgl. 318va-325ra.333ra-338va: De sancta Elisabeth. Druck: Graesse Nr 168, nur c. 1, 3, 8 „Quaedam etiampuella - est vitae restituta“, 13, 14, 15, 17, 18, 12, 8 „Puer quidam quattuor annorum - vitaepristinae restauratur“, 6, 9 u. 10. Vgl. 246ra-246va u. 338va-338vb.338va-338vb: >Conclusio vite beate Elizabeth<. Florem mundus protulit, cuius cordecontulit... ut cum illa ad tranquilla perducamus gaudia. Druck: Clemens Blume, AnalectaHymnica, Leipzig 1922, Bd 55, S. 142, Nr 121. Lit.: Chevalier Nr 6385. Vgl. 246ra-246va u.333ra-338va.338vb: Exzerpt aus den Vitas patrum (Exemplum zur Resurrectio): Legitur in vitas patrum,quod quidam monachus probate et perfecte vite existens, cum inimico suggerente infornicacionem lapsus fuisset... - ...lucerne oleum superfudit. Et dum ille moritur ipsa eciamlucerna extingwitur. Vgl. 107vb-111rb.338vb-339ra: De ascensione domini. Druck: Graesse Nr 72, nur der Abschnitt „Quod verosuper omnes coelos - scientiae plenitudinem. De quarto patet“. Vgl. 134vb-137rb.339ra-339rb: De sancto Servatio. Huius corpus postea a Willigisio Moguntino et HugbertoTraiectensi episcopo cum predicta argentea clave... - ...impetrata Servacii beati indulgenciaresoluti Traiectum tendunt deo gracias relaturi. Vgl. 132ra-134ra.339rb-340rb: De sancto Adalberto episcopo. Adalbertus alto sanguine patre Bohemo, matreSclava natus est. Cuius mater plena elemosinis et operibus bonis... - ...Socii vero eiusreservantur vivi ad vendendum postmodum omnesque exponendi.340rb-340va: De sancto Alexandro et sociis. Alexander nacione Romanus sedit annis octo,mensibus quinque et diebus duobus. Hic constituit aquam aspersionis cum sale... - ...posteacommanducans propriam eius ligwam (!) exspiravit. Lit.: BHL Inédits, S. 167. WeitererTextzeuge: Basel, UB B IX 19, 104ra, s. Gustav Meyer/Max Burckhardt, Kat. 2, S. 306f.340vb: De sancto Bonifatio. Unde eciam in quibusdam locis ubi cum sancto corporepernoctabant vel meridiabant... - ...mensibus VI diebus VI. Passus est vero cum sociis suisnonas iunii anno scilicet peregrinacionis sue quadragesimo sed incarnacionis quinto regnanteeo, cuius omnia sunt regna... Druck: Migne PL Bd 89, Sp. 664. Lit.: BHL Nr 1403 (Ende;Otloh de Sancto Emmeramo). Vgl. 145vb-148vb.341ra: De sancto Nicomede. Nicomedis presbiter a beato Petro apostolo ordinatus, eo quodPetronillam... - ...iuxta murum civitatis in orto Viavim (!) Numentana honorifice sepelitur.341ra-341rb: De sancto Basilide et sociis. Diocleciano deseviente in populum christianum perYliricum et Maximinianum... - ...sunt sepulta tercio miliario ab urbe in loco, qui ab omnibusdicitur cathacumbas. Lit.: BHL Inédits, s. 170. Weitere Textzeugen: Basel, UB B IX 19,123vb, s. Gustav Meyer/Max Burckhardt, Kat. 2, S. 308f. u. Frankfurt, StuUB Ms. Barth. 3,88va, s. Gerhardt Powitz/Herbert Buck, Kat, 3,2, S. 10.

Page 36: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

36

341va-342ra: De sancto Iodoco. Iudocus filius Nichodemi (!) regis Britonum habens fratremnatu maiorem... - ...omni sabbato prescidebantur. De miraculis autem a domino per beatumIudocum ostensis non est, qui possit finem facere vel ea saltem in summa vel numero perfectecolligere. Lit.: BHL Inédits, S. 195 (vgl. Graesse Add. Nr 184). Weitere Textzeugen: Basel,UB B IX 19, 13ra, s. Gustav Meyer/Max Burckhardt, Kat. 2, S. 303 u. Karlsruhe, BadischeLB St. Peter perg. 38, 231v, s. Felix Heinzer/Gerhard Stamm, Kat. 10,2, S. 96 u. 263. Vgl.auch Historiae plurimorum sanctorum..., CCXXXc-CCXXXIc.342ra-344va: De sancta Theodosia. Theodosia virgo pulcherrima et deo devota unica filiaprincipis... - ...penitenciam agere et convertimini ad deum. Ego enim oravi pro salute vestra addominum... Lit.: BHL Inédits, S. 375. Weiterer Textzeuge: Basel, UB B IX 19, 85rb, s.Gustav Meyer/Max Burckhardt, Kat. 2, S. 306.344va-344vb: De sancto Antonio de Padua. Beatus Anthonius nacione Hyspanus factus fraterminor tanti fuit fervoris in fide... - ...accepta perversitate contraxit et in publicum, quodacciderat, confiteri gloriam deo dantes induxit. Lit.: BHL Inédits, S. 168. Weitere Textzeugen:Basel, UB B IX 19, 124vb, s. Gustav Meyer/Max Burckhardt, Kat. 2, S. 309 u. Hamburg,SuUB theol. 1124, 87v, s. Peter Jörg Becker, Kat. 2,1, S. 92 u. 190.344vb-345va: De sancto Albano martyre. Albanus, sicut tradunt hystorie, Moguntineconfinibus martirium passus est. Temporibus enim Honorifici impiisimi regis Persarum... -...civitate Altino (!) supra pontem marmoreum cum sociis suis martirio coronatus est. Lit.:BHL Inédits, S. 165f. Weiterer Textzeuge: Basel, UB B IX 19, 126vb, s. GustavMeyer/Max Burckhardt, Kat. 2, S. 309. Vgl. auch Historiae plurimorum sanctorum...,CCXCVIa-c.345va: De sancto Aureo et sociis. Ea persecucione per Attilam Hunorum regem celesti iudiciochristianis illata... - ...et sororis sue Iustine martiris manifestata gloria. Lit.: BHL Inédits, S.169. Weitere Textzeugen: Basel, UB B VII 11, 201vb, s. Gustav Meyer/Max Burckhardt, Kat.1, S. 710; Frankfurt, StuUB Ms. Praed. 43, 91rb, s. Gerhardt Powitz, Kat. 2,1, S. 100 u. Ms.Barth. 3, 96vb, s. Gerhardt Powitz/Herbert Buck, Kat. 3,2, S. 10.345va-345vb: De translatione sancti Benedicti abbatis Cassinensis. Cum sanctus Benedictusabbas sepultus in oratorio beati Iohannis baptiste apud castrum videlicet Cassinum... - ...itacecitate percussi sunt, quod ipsum corpus abinde deferre non potuerunt. Vgl. 83va-85vb u.97ra-97va.345vb-346ra: De sancto Oswaldo. Oswaldus rex Anglorum, filius Athe, sorroris Amundiregis, Ostride regine Meritorum (!), vir fuit magnarumelemosinarum. In die autem pasche... - ...vitam obtinuit et salutem sempiternam. Druck:Graesse Add. Nr 207. Lit.: BHL Inédits, S. 366. Weiterer Textzeuge: Basel, UB B IX 19,166vb, s. Gustav Meyer/Max Burckhardt, Kat. 2, S. 310 (u.a.).346ra-346va: De sancto Ianuario. Erat sanctissimus Ianuarius Beneventane ecclesie episcopuscorpore et mente pulcherrimus. Thimoteus preses videns in civitate Nola... - ...dignam beatiIanuarii martiris basilicam condiderunt.346va-346vb: De sanctis Crispino et Crispiniano. Seviente persecucione christianorum subDyocleciano et Maximiano simul regnantibus Crispinus et Crispinianus claris natalibus orti...- ...Corpora vero eorum a carnificibus bestiis et avibus exposita intacta permanserunt. Lit.:BHL Suppl. Nr 1992. Weiterer Textzeuge: Basel, UB B VIII 16, 148rb, s. Gustav Meyer/MaxBurckhardt, Kat. 2, S. 13. Vgl. auch Historiae plurimorum sanctorum..., CCCLVIIc-CCCLVIIIa.346vb-347rb: De sancto Wenceslao. Wenczeslaus de provincia Bohemie ex genere principumortus... - ...multa miracula ad ipsius laudem et gloriam operatur. Lit.: BHL Inédits, S. 379.Weitere Textzeugen: Basel, UB B IX 19, 204ra, s. Gustav Meyer/Max Burckhardt, Kat. 2, S.311 u. Nürnberg, SB Cent.III,69, 101vb, s. Karin Schneider, Kat. 2,1, S. 218.

Page 37: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

37

347rb-349rb: De sancta Clara. Alexander IV. papa, Bulla „Clara claris“ (sanctificatio Clarae).Alexander episcopus servus servorum dei... Clara claris preclara miraculis... - ...DatumAnganie XIII kalendas novembris pontificatus nostri anno primo. Druck: Acta Sanctorum,Aug. II, Sp. 749. Lit.: August Potthast, Regesta pontificum Romanorum, Bd 2, Berlin 1875,Nr 16069.349rb-350vb: De sancta Brigida. Perrexit igitur beata Brigida ad episcopum sanctumMachillum, qui pallium album et vestem candidam super caput eius imposuit... - ...subditusfactus est ei. Hec sancta virgo obiit in Scocia anno domini ccviii anno primo levioris (!). Lit.:BHL Inédits, S. 173. Weiterer Textzeuge: Basel, UB B IX 19, 48rb, s. GustavMeyer/Max Burckhardt, Kat. 2, S. 304. Vgl. 62vb-63va.350vb-351ra: De sancto Tiburtio et sociis. Tyburcius Cromacii prefecti filius. Qui Cromaciuslaborabat gravissima infirmitate. Cui dixerunt beatus Sebastianus et Policarpus presbiter: Situa ydola confringes... - ...uno ictu gladii est percussus et in eodem loco a quodam christianoest sepultus. Lit.: vgl. BHL Suppl. Nr 8285d u. 8285f.351ra-354ra: Ps.-Anselmus Cantuariensis, Dialogus beatae Mariae et sancti Anselmi depassione domini. Beatus Anselmus cum lacrimis et oracionibus et ieiuniis rogabat beatamvirginem Mariam, ut ei revelaret, qualiter eius filius passus fuit. Tandem apparuit ei... - ...ettriginta iudeos pro uno denaro dederunt in ulcionem Iesu Christi filii dei vivi, qui estbenedictus in secula seculorum. Amen. Explicit. Druck: Migne PL Bd 159, Sp. 271-88. Lit.:Georg Steer, in: Verf. Lex., 2. Aufl., Bd 1, Sp. 378f.354rb-357ra: leer.357rb-357vb u. hinterer Spiegel: Florilegien.

D688Virgilius Wallendorfer de Salzburg • Matthaeusde Cracovia • Johannes Geuß • De arbore consanguinitatisPapier, 326 Bl., 29 x 21,5 cm, Wien (?), 15. Jh. (2. Viertel)

Wasserzeichen: Briquet Nr 2401, 11882, ähnl. 2449, 14546, 14547, 14748, 14754; Piccard,WZ Waage V/300, Dreiberg IV/1183, 1297, ähnl. Ochsenkopf-WZ XI/368, 369, XII/455,456, WZ Waage I/61, 63 (Österreich-Bayern ca 1430-60).Lagenformel: VII14 + 8 VIII142 + (VIII-5 [Ebll. 143 bis 147])153 + 5 VIII238 + (IV+1)247+ IV255 + 2 VIII287 + 3 VI323 + IV331Reklamanten. Gleichzeitige alte Foliierung, römisch, auf Oberrand Mitte bis 173 mit Lückefür die vier fehlenden Blätter 154-58. Ab 174 sporadische Foliierung mit schwarzer Tinte, biszum Schluß ersetzt durch moderne Bleistiftfoliierung. Schriftraum: ca 20 x ca 15 cm.Zweispaltig bis Bl. 271. Ca 31 bis 38 Zeilen. Bastarda und Kursive. Rubriziert. 1ra siebenZeilen hohe rote A-Initiale mit Maiglöckchenfüllung und Rankenwerk auf dem Längsrand,das auf den Ober- und Unterrand ausläuft, in der Folge ähnliche Initialen, sämtlich vonflüchtiger Hand.Einband: grün gefärbtes Leder über Holz mit Streicheisenlinien. Je fünf Buckel vorn undhinten. Zwei Schließen, erneuert. Auf dem Vorderdeckel oben Abdruck zweierTitelschildchen, ebd. eingebrannte Signatur: 40. Liber olim catenatus.Geschichte: 1r: Liber domini Iohannis Oppenweyler de Haylprunna. Von anderer Hand(Matz?): Item emptus est ab eo quare non plus suus und Spiegel hinten: ...nem Oppenweilerde Haylprunn... 1440 (?, zweifelhaft ist die letzte Ziffer, jedenfalls zwischen 1440 u. 1449).Von der Hand Oppenweilers ist auch das Inhaltsverzeichnis auf dem Spiegel (jetzt Vorsatz)vorn (durchgestrichen) und die Wiederholung im Spiegel (jetzt Nachsatz) hinten. JohannesOppenweyler de Hylprunna ist auch Vorbesitzer von Wien, Schottenkloster 42, s. AlbertusHübl, Kat., S. 42, 125, s. ebd. S. 131-33, 300, s. ebd. S. 326 u. 343, s. ebd. S. 381f. (vgl.Stegmüller Nr 11714).

Page 38: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

38

Unsere Handschrift ist aller Wahrscheinlichkeit nach im Umkreis der Wiener Universität entstanden und von Matz während seines Wiener Aufenthaltes zwischen 1457 und 1468 erworben worden.

Spiegel vorn: Inhaltsverzeichnis (durchgestrichen). Vgl. Spiegel hinten.1ra-150va: Virgilius Wallendorfer de Salzburg, Sermones de sanctis super evangelia. >Incipitpostilla aurea super ewangelia et epistolas de sanctis per circulum anni<. >De sancto Andreaewangelista<. Ambulans Iesus iuxta mare... (Mt 4,18). Humanus defectus hominum est, quipoena est peccati a primis parentibus comissi... 3rb: >De sancto Steffano<. Dicebat Iesusturbis iudeorum et principibus sacerdotum... (Mt 23,1). Videmus, quod medicus, qui homineminfirmum sibi commissum curare intendit... 5vb: >De sancto Iohanne ewangelista<. Dixitdominus Petro: Sequere me... (Io 21,19). Solent enim homines filios, quos tenerrime diligunt,ab omni molestia, quantum valent, reservare... 76ra: >Incipit commune. Et primo deapostolis<. Ecce ego mitto vos sicut oves... (Mt 10,16). Inter omnia, que predicatori suntnecessaria... 79ra: >De apostolis 2um<. Cum autem persequentur vos... (Mt 10,23). Etsequitur textus inmediate expositus. Salvator noster, pueri dilectissimi, sicut quandoque monetdiscipulos ad cautelam contra cautelam... 80ra: >De apostolis 3um<. Hoc est preceptummeum... (Io 15,12). Nullum enim bonum hominis prodest ei ad salutem... - ... 141ra:>Ewangelium de virginibus<. Simile est regnum celorum decem virginibus... (Mt 25,1). Utenim videmus, quantum in presenti tempore mali cum bonis sint permixti vel, ut mali bonissint in exercicium... 144va: >Ewangelium de virginibus et viduis<. Simile est regnum celorumthesauro... (Mt 13,44). Astucia hominum est, quasi ubi possunt, libenter parvum pro multo,parvum pro magno et vile dant pro precioso... 148rb: >De viduis vel de sancta Eli-zabeth<.Respiciens autem Iesus vidit eos... (Lc 21,1). Karissimi, omnes videmus et sepius experimur,quod quando videt se pro laboribus suis homo aut pro aliis iustis operibus mercedem possereportare... Lit: Schneyer, Repertorium... 1350-1500, Virgilius Wallendorfer de Salzburg Nr1-44; Schneyer, Wegweiser, S. 20, 171, 288 etc.; Johann B. Schneyer, Beobachtungen zulateinischen Sermoneshandschriften der Staatsbibliothek München, München 1958, S. 141f.(zu München, Bayerische SB clm 26881 mit Angabe weiterer Handschriften). ders.,Geschichte der katholischen Predigt, Freiburg i. Br. 1969, S. 225 (mit Angabe zusätzlicherHandschriften).150va-151vb: Pelbartus Ladislai de Temesvar, Sermo. >De apostolis 9um<. Posui vos uteatis... (Io 15,16). Dominus tamquam ortulanus volens plantare ortum sponse... Lit.: Schneyer,Repertorium... 1350-1500, Pelbartus Ladislai de Temesvar Nr 632.151vb-152va: >De confessoribus 7us sermo<. Vigilate, quia nescitis, qua hora... (Mt 24,42).In hoc ewangelio dominus duo facit. Primo hortatur nos ad vigilandum. 2o ponit causam,quare vigilare debemus... Incipit ähnelt Schneyer, Repertorium... 1150-1350, Bd 5, S. 339, Nr74 (Robertus de Wimi).152vb-153vb: leer. (Fol. 154-158 fehlen.)159ra-247rb: Matthaeus de Cracovia, Sermones de proprio et communi sanctorum. >Incipitpostilla epistolarum de sanctis et primo de sancto Andrea<. Corde creditur ad iusticiam... (Rm10,10). Magister sentenciarum in 3o libro, distinctione 23, capitulo sexto dicit super illoverbo: Unus dominus, una fides... 160vb: >De sancto Nicolao vel de confessoribus<. Eccesacerdos magnus, qui in diebus suis... (Sir 50,1). Ambrosius in sua pastorali dicit: Honor etsublimitas episcupalis (!) nullis potest comparacionibus adequari... 163ra: >De sanctoSteffano<. Ste-phanus autem plenus gracia et fortitudine... (Act 6,8). In 2o SentenciarumDiscipulis capitulo 7o quaeritur, quid sit meritum hominis ante graciam... - ... 239va: Nolo vosfratres ignorare de dormientibus... (I Th 4,12). Hic revocat appostolus imperfectos ad fidem etprimo de futura resurrectione... 241rb: Vir fortissimus Iudas collacione facta... (II Mcc 12,42).Secundum beatum Gregorium anime fidelium defunctorum quatuor modis solvuntur,oblacione sacerdotum aut precibus...

Page 39: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

39

245ra: Ecce misterium vobis dico... (I Cor 15,51). In hoc capitulo ostendit apostolus Christi resur-rectionem iam factam et probavit per oraciones fidei et exemplo primo... Lit: Schneyer, Reper-torium... 1350-1500, Matthias Hildebrandi de Liegnitz de Krakau Nr 1-41 (Nr 8, 173vb, mit dem Zusatz: Notandum, quare celebratur festum conversionis sancti Pauli... vas electionis est mihi, vgl. München, Bayerische SB clm28640, 16r, s. Ingeborg Neske, Kat. 4,10, S. 51); Schneyer, Wegweiser, S. 90; Mateusze zKrakowa, Opuscula Theologica, hg. v. Wladyslaw Se´nko/Adam Ludwik Szafra´nski,Warschau 1974, S. 109-23 (mit Druck von Nr 1; der Text unserer Handschrift entspricht imwesentlichen dem dort verzeichneten Textbestand des Codex P).247va-247vb: leer.248ra-250va: Johannes Geuß, Sermo. >Sermo in dominica septuagesime magistri IohannisGewss, de nupcys, de ludo tesserum, de corea<. Hodie sancta mater ecclesia incipit magnumtempus, quo commemorat casum prothoplasti, ob cuius causam et casum... - ...de hiis, quiproch dolor circa faschangun fiant etc. Amen. Lit.: vgl. Franz Josef Worstbrock, in: Verf.Lex., 2. Aufl., Bd 3, Sp. 37-41.250vb-252ra: De ludo tesserum. Notandum, quod in ludo tesserum septem committunturpeccata mortalia, primum cupiditas... - ...et homicidio commmisso in ludo... Lit.:Bloomfield/Guyot Nr 3416; Weitere Textzeugen: Graz, UB 941, 188v, s. Anton Kern, Kat. 2,S. 142; Klosterneuburg, Stiftsbibliothek 405, 344r, Hermann Pfeiffer/Berthold ˇCerník, Kat.2, S. 405 u. Wien, Österreichische NB 4419, s. Michael Denis, Kat. 1,3, S. 2586 u. Tabulae...,Bd 3, S. 263.252ra-255rb: Johannes Geuß, De chorea. Corea est circulus, cuius centrum est dyabolus. Adterrorem enim et pudorem... - ...Ex istis bene patet, qualiter corea est reprehensibilis etfugienda etc. Lit.: Schneyer, Repertorium... 1350-1500, Johannes Geuß de Teining Nr 37;Madre S. 296, Nr 4.255va-255vb: leer.256ra-271ra: >Incipit sermo de arbore consanguinitatis<. In nomine domini nostri Iesu Christiamen. Reverendi domini, in nomine domini reve-rendi patres et domini. Sacratissima iuriscanonici sapiencia, que corde presago animeque (!) prophetico regina vocari dignata est... -...Hanc igitur suam pacem nobis contendat, qui sine fine vivit... Hec cum graciarum actione deipsis arboribus unde (?) vestris dominacionibus breviter recitata sufficiant.271rb-271vb: leer.272r-291r: Franciscus de Zabarellis (?), Commentum super arborem con-sanguinitatis velaffinitatis (in starker, teils wörtlicher Anlehnung an Johannes Andreae, Summa de sponsalibuset matrimonio). >Incipit lectura de consanguinitate et affinitate magistrorum Iacobi deWuldersdorff, Georgy de Walsee (!)<. In exposicione arboris consangwinitatis et affinitatisplurimi laboraverunt, inter quos, et si non sit multa diversitas... 279r leer. 279v-281r Schemataverschiedener Verwandtschaftsbäume: Arbor consanguinitatis (dt.), DieVerwandtschaftsgrade (dt.), Arbor consanguinitatis (lat.). 281r: Circa materiam arborisconsanguinitatis... 284r: Schema. Arbor affinitatis. 284v: Iuxta affinitatis arborem prescriptamest primo videndum, quid sit affinitas... - 286r: ...in qua universi fideles et precipue studentescontinue perseverent per graciam eius, qui est benedictus in secula seculorum. Amen. Explicittractatus super arborem consanguinitatis et affiitatis etc. 286v-287v leer. 288r: Explicemusnunc arborem affinitatis et hoc per octo questiones, quarum prima: Quero quid sit affinitas... -...in hac temporali vita, ut suo tempore celestem assequi mereamur. Amen. WeitereTextzeugen: Cordoba, Archivio Catedralicio y Biblioteca del Cabildo 35, 78va-84va, s.Bernardo Alonso Rodriguez, Juan Alfonso de Benavente Canonista Salamantino del Siglo, in:Madrid1964, S. 56-57 u. Antonio Garcia y Garcia u.a., Kat., S. 39; Madrid, BibliotecaNacional 2207, 97ra-83vb (mit Zuschreibung an Nicolaus de Tudeschis), s. Inventariogeneral..., Bd 6, S. 106 u. Klosterneuburg, Stiftsbibliothek 115 (um 1422), 114rb-121rb (mitZuschreibung an Franciscus de Zabarellis), s. Alois Haidinger, Kat. 2, S. 19. Zu Jacobus deWuldersdorff (=1466) s. P. Uiblein, Die Akten..., Bd 2, S. 652, zu Georgius Mulner de Walse(=1442), ebd.,

Page 40: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

40

S. 643.278r-v: Zusätze auf freigebliebenem Raum. 3 dt.-lat. Verwandtschaftsrätsel. 1. Notaenigma curiale (?), quod non procedit ex arbore nostra. Sit quidam nobilis nomine B. habensmatrem, sorrorem et filiam. Et sit rusticus suus... 2. Nota due mulieres, sicut dicuntalloquendo filios: Dy kindt sindt unser kindt... 3. (verso) Nota metrum: Nate, nepos, frater,dixitfilio suo mater... Lösung. Horum metrorum post practicando figuram suprascriptam... Lit.:Roderich Stintzing, Geschichte der populären Literatur des römisch-kanonischen Rechts inDeutschland, Leipzig1867, S. 167; Heiko Eis, Zur Rezeption der kanonischen VerwandtschaftsbäumeJohannes Andreae’s, Diss. Heidelberg 1965, S. 51-61. Regel (recto). Si vishabere tercium genus, adde personam per carnis copulam 2o generi. Verbi gracia... Lat.-dt.Wörterbuch von insgesamt 48 Verwandtschaftsbezeichnungen (verso). Avus En, AviaEndel... - ...Commater Gevattrin. Lit.: R. Stintzing, a.a.O., S. 162-65.291r: Notizen zu verschiedenen kirchenrechtlichen Bestimmungen über die Eheschließung.291v-296v: De publica honestate, de cognatione spirituali, de cognatione legali. Quero quidest publica honestas. Dic, quod est impedimentum, quod nec ex consanguinitate nec exaffinitate procedit... 292r: De sponsalibus puris et certis etc. si consanguinitatis, affinitatis,frigiditatis, religionis... 293r: Schema zur publica honestas mit Erklärung und Beispielen.Nota ad intelligendam istam figuram, que vocatur... 293v: Quero, quid est cognaciospiritualis. Dic premittendo, quod duplex est. Quedamimpedit et dirimit matrimonium... 295v: Notizen. 296r: Quero, quid cognacio legalis.Dicit Hostiensis, quod est civilis propinquitas, per quam quis reputatur filius vel nepos... -...videtur equior opinio prima, que non dissolvatur etc. Laus deo patri et filio et spititui sancto.296v: Notizen.297r-299v: leer.300r-327v: Quaestiones zu Petrus Lombardus, Liber quartus sententiarum das Eherechtbetreffend. >Circa distinctionem 34 4ti<. Queritur, utrum frigiditas impediat matrimonium...301v: Queritur, utrum maleficium impediat matrimonium... 303v: >Circa 34 distinctionem4ti<. Queritur, utrum adulterium cum aliqua moriente viro impediat matrimonium cumeadem... 305r: >Circa dicta de matrimonio<. Queritur, utrum matrimonio convenienterassignentur aliqua impedimenta... 307r: >Circa distinctionem 40mam (?) 4ti<. Queritur, quid(?) arbor consanguinitatis. Nunc iuxta prius promissa arbor consanguinitatis et tandemaffinitatis posicio restat declaranda... 322r: >De affinitate, de qua (?) circa 41 distinc-tionem4ti<. Nunc de affinitate videre restat, que eciam impedit matrimonium usque ad 4tumgradum... Weiterer Textzeuge zum ersten Incipit: Graz, Minoritenkonvent cod. s. n., 218r.327v-328v: Vocabula consanguinitatis, affinitatis et cognationis spiritualis. >Vocabulaarborum<. Notanda eciam sunt vocabula ambarum arborum. >De consanguinitate<. Paterrespectu filii vel filie pater est. Filius vel filia respectu patris... 328r: >Vocabula<. Notandaeciam sunt vocaubla circa materiam de affinitate. Uxor fratris mei mihi affinis est in primogenere et in primo gradu affinitatis et dicitur respectu mei fratrissa... 328v: Nunc videnda suntvocabula de cognacione spirituali. Patrinus vi (?) dicitur ille, qui levat aliquem de sacrofonte...329r-330v: De cognatione legali et spirituali. Nunc videndum est de cognacione. Et primolegali. Ubi sciendum, quia cognacio legalis est proximitas ex adopcione proveniens... 329v:Nunc de cognacione spirituali est videndum. Pro quo primo est sciendum, quia cognaciospiritualis provenit ex hoc, quia aliquis sacramentum baptismi seu confirmacionis velsuscipit... 330r: Zusatz (?). Notandum eciam, quod Ernestus Archiepiscopus Pragensis instatutis provincialibus sic disponat de cognacione spirituali... Zu den Texten vgl. Fritzlar,Dombibliothek Ms. 57, 73vb, s. Gerhard List, Kat., S. 98 u. München, Bayerische SB clm14104, 307ra u. 308ra, s. Elisabeth Wunderle, Kat. 4, ser. n. 2,1, S. 253.Spiegel hinten: Inhaltsverzeichnis. Vgl. Spiegel vorn.

Page 41: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

41

D688AAntonius de Butrio • Nicolaus de TudeschisPapier, 309 Bl., 29,5 x 21,5 cm, Leipzig, 15. Jh. (Mitte bis 2. Hälfte)

Wasserzeichen: ähnl. Briquet Nr 14778, 14792; Piccard, Ochsenkopf-WZ XII/857-60, ähnl.Ochsenkopf-WZ XIII/63, 240 (Zeitraum: 1445-70).Lagenformel: 25 VI300 + (VI-4 [Ebl. 301, 302, 304, 305])309. Die erste und letzte Lage sindlose.Reklamanten. Alte Foliierung, 303 übersprungen, nach fol. 309 Blattverlust. Schriftraum:21,5 x 13 cm. Etwa 45 Zeilen. Kursive. Eine Hand. Rubriziert.Einband: Leder über Holz mit Streicheisenlinien und Stempelprägung. Zwei Schließen,abgerissen. Rückenaufschrift, Tinte auf Papier: Decretalium in quartum librum.Manuscriptum. Auf dem Deckel vorne Spuren einer Signatur und einer Titelbeschriftung. ImDeckel Besitzvermerk? In den Fälzen Reste einer Pergamenturkunde.Geschichte: Nach der Schlußschrift am Ende des ersten Textes (173v) wurde die Handschriftin Leipzig geschrieben. Unmittelbarer Vorbesitzer könnte das Erbacher Grafenhaus gewesensein.

1r-173v: Antonius de Butrio, Lectura super IV. Decretalium. De sponsalibus et matrimoniis.De Francia quidam nobilem. Postquam de rebus spectantibus ad clericos actum est, nuncagamus de spectantibus ad laicos... - ...In hiis omnibus leges recipiunt correctiones percanones. Et sic est finis lecture super quarto decretalium domini Anthonii de Butrio utriusqueiuris doctoris Bononiensis. Scripta Lipczk. Anno domini. Amen. [rot:] Ihesu Maria. Registerder Tituli auf dem Vorsatzblatt (verso). Rubrice quarti libri decretalium in lectura dominiAntony de Butrio utriusque iuris [doctoris] interpretati... 160v leer. Druck: GW 5824; weitereAusgaben u. Lit. s. Knut Wolfgang Nörr, Die kanonistische Literatur, in: Handbuch derQuellen und Literatur der neueren europäischen Privatrechtsgeschichte, hg. v. Helmut Coing,Bd 1, München 1973, S. 381.174r-180v: leer.181r-304v: Nicolaus de Tudeschis: Lectura super IV. Decretalium. De sponsalibus etmatrimoniis. De Francia. Supra visum est de gestis et actibus spectantibus ad clericos, despectantibus ad laycos modo videndum est... - ...iudicando tamen vel consulendo grave esset acommuni opinione recedi. Et hec sufficiant, laudetur ista trinitas et gloriose Marie virginitasin secula seculorum. Amen. Explicit lectura domini Nycolai de Silicia (!) abbatis superquartum librum decretalium etc. Es folgt 304v Register der Tituli. Rubrice prefati libriregistrati secundum folia... Drucke u. Lit. s. K. W. Nörr, a.a.O., S. 381.305r -309v: Registrum super praecedentem lecturam. Abbas potest perpetuare monachum inprioratu... Bricht ab durch Blattverlust: ...Statuta laicorum circa matrimonia (?) quando tenentet quando non. Weiterer Textzeuge: Kassel, LB u. Murhardsche Bibliothek der Stadt 2°Ms.iurid. 52 II, 316r, s. Marita Kremer, Kat. 2, S. 72.

Page 42: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

42

D690Cicero (dt.) • Jacobus de Cessolis (dt.) • Visiones Georgii (dt.) • Albertanus von Brescia (dt.)Papier, 178 Bl., ca 30,5 x 21 cm, Landshut (?), 15. Jh. (2. Hälfte oder 3. Viertel?)

(Beschreibung von Bernd Weitemeier)Sprache: Bairisch (nördl.).Wasserzeichen: ähnl. Briquet Nr 2406, 14795, 14854, 14857, 14882; Piccard, Ochsenkopf-WZ XIII/59, 241, 587, ähnl. Ochsenkopf-WZ XIII/517, WZ Waage I/226, 231, 246(Zeitraum: 1465-74).Lagenformel: (VII-6)7 + V17 + VI29 + 2 V49 + 2 VI73 + (V-5)78 + (VI-1)89 + 3 VI125 +V135 + 2 VI159 + V169 + (VI-4)177. Das leere erste ([0]) und das letzte Blatt (177) alsfliegendes Vorsatz-, bzw. Nachsatzblatt an den Einbanddeckel geklebt.Alte Foliierung des 1.-3. Stückes, römisch, rot, auf Oberrand Mitte. Es gilt die durchlaufendemoderne Bleistiftfoliierung. Nach der alten Foliierung und den Registerangaben wurden das2. und 3. Stück vertauscht. Schrift-raum: 21,5 x 14,5 cm. 31 bis 35 Zeilen. Kursive, zweiHände: 1r-159v und 160r-175r. Rubriziert. Wenig schmuckvolle, zwei- bis vierzeiligeInitialen. Im Schachzabelbuch Raum für 13 nicht ausgeführte Miniaturen (jeweils 1/4 bis 1/3der Seite).Einband: Braun gefärbtes Kalbsleder über Holz mit Streicheisenlinien und Stempelprägung(Kyriss, Werkstatt Nr 165, ca 1472-96, u.a. Stempel 1, 2, 4, 5, 9). Die Werkstatt wird inLandshut angesiedelt, s. Die Schwenke Sammlung..., Bd 2, S. 143-45 (Konrad von Rabenau)mit dem Hinweis auf die Produktion deutschsprachiger Handschriften in Landshut im 15.Jahrhundert; vgl. auch Sigrid Krämer, Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Bd 2,München 1989, S. 474. Vom Kopfkapital ausgehender Faden als Lesezeichen (jetzt lose imBand liegend). Zwei Messing-schließen mit Lederband; auf den Metallstücken jeweils diewillkürlich abgeschnittene Prägung mar[ia] (vgl. dazu Karl Jäckel, Alte Techniken desBuchbinderhandwerks in der modernen Schriftgutrestaurierung, in: Bibliotheksforum Bayern13 [1985], S. 274). Zehn spätgotische Messingbeschläge an den Ecken und in der Mitte mitBuckeln und Buchstaben, die mehrerenorts Verwendung fanden, vgl. EuropäischeEinbandkunst aus sechs Jahrhunderten (Ausstellung vom 11. Oktober 1992 bis 28. März1993, Bibliothek Otto Schäfer), bearb. v. Manfred von Arnim, Schweinfurt 1992, Nr 3, mitAbb.; s.a. Ferdinand Geldner, Bucheinbände aus elf Jahrhunderten, München 1958, S. 24 u.Abb. 31; Umschrift auf dem Mittelbeschlag UPUSU - USPI - US (oder NPNSN - NSPI - NS?), auf den Eckbeschlägen MS - P - S - PU. Der Sinn bleibt verschlüsselt, vgl. v. Arnim;Kyriss vermutet hinter diesen Buchstaben lediglich Zierstücke, die in das Ornament eingefügtwurden, vgl. ders., Der verzierte europäische Einband vor der Renaissance, Stuttgart 1957, S.13.Geschichte: Aus dem Besitz der Grafen von Erbach?Lit.: Klassert, 1902, S. 8; Borchling; Kristeller, S. 611.

1r -7v: Register zu den Stücken 1, 3 u. 2 (in dieser Reihenfolge) mit alter Folioangabe jeweilszu den einzelnen Kapiteln.8r-78r: Cicero, De officiis, dt. >Ciceronis des puchs Zesagen<. Marce sun mein wiewol duyetzo das Jar die kunstlichen weishait Cratippi lernend gehort hast Als dann Zu Athenisgesatzt vnd gepotten ist die philozophey / Durch das hochste vnd loblichs der doctor vnd derstat zu lernen... - ...So ist kain weg Das mann sy mug geleichen Zu der erberkait Wan wo wirgeben dem gelust volgung Da ist an Zweyfel weder erberkait noch kain gewin. Lit.: PeterKesting, in: Verf. Lex., 2. Aufl., Bd 1, Sp. 1279f. zu den deutschen De officiisÜbersetzungen.78v: leer..

Page 43: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

43

79r -113r: Jacobus de Cessolis, Schachzabelbuch, dt. Prosaübersetzung (2. Textfassung, vgl.dazu G. F. Schmidt, S. 10). >Die vorrede des Schachzabl<. Ich Bruder Jacob vonn Caszalisprediger ordens vnd bin vberwunden von der bruder gebet Studenttn vnd ander Edlerlewt / diemich habent horen bredigen / das spil das da haisset Schachzabel / das ich dauon gemacht hab/ dicz buch... - ...Das ist bezaichen an einem maister Der hies Virgilius vnd was geporn vonainem swachen geslacht / Vnd doch wann er weyshait het do was er genant Jn aller welt.Druck: Das Schachzabelbuch des Jacobus de Cessolis, O.P. in mittelhochdeutscher ProsaÜberset-zung,hg. v. Gerard F. Schmidt, Berlin 1961 (Edition der 1. Textfassung) u. Jacobusde Cessolis Schachzabel (Augsburg: Johann Schönsperger 1483). Mit einem Nachwort vonAnneliese Schmitt hg. v. der Deutschen Staatsbibliothek zu Berlin in Zusammenarbeit mitdem Zentralantiquariat der DDR Leipzig, Leipzig 1981. (Der Frühdruck gehört wie derMichelstädter Textzeuge der 2. Textfassung an.) Lit.: Anton Schwob, in: Verf. Lex., 2. Aufl.,Bd 8, Sp. 589-92.113v-114v: leer.115r-159v: Visiones Georgii, dt. (Übersetzung B; der auf 115v beginnenden sogenanntenHistoria Georgii fehlt eine Passage vom Umfang ca eines Blattes). >Von sand Georio [korr.aus -us] dem walenden biliggraum der durchfur die weytzen dauon hernach geschriben ist indem Epistl Sancti Pauli<. Djtz spricht Sand pauls in der heyligen Epistl Zu der Judischaitmanigualtigkleich vnd monigerlay hat vnns herr gerett durch der heiligen weissagen mundvnd in Zu letz mit seinem sonn denn er hat ausgesanntt Zu ainem Eriben... - ...vnd ist auchgewislich bewartt Das es sich in rechter warhaitt alles vergangen hat dem parmhertzigen gotZu lob vnd Ze ern vnd allem himelischen her Ze frewden der gemainschafft der heyligenCristenhait Zu einer merumb als hails an sel an leib amen etc [darunter:] Sannd patricj vndGeori bit fur vnns Sunder. Lit.: Nigel F. Palmer, Visio Tnugdali. The German and DutchTranslations and their Circulation in the Later Middle Ages, München 1982, S. 419f. (mitNennung dieser Handschrift u. weiteren Literaturangaben). In Vorbereitung: BerndWeitemeier, Visiones Georgii. Die deutschen Handschriften der Übersetzung C: Edition undKommentar, Diss. Göttingen.160r-175r: Albertanus von Brescia (Brixiensis), Melibeus und Prudentia (= Liberconsolationis et consilii, dt.). >Das puch Melibeus<. All menschen sind die In widerwertigkaitvnd in trwbsal als ser gekestigt vnd In Irem gemuet bekuemert Das sy vor betruebnuess Irsgemuets kainen rat noch trost nicht gehaben muegen... Es was ain Iunger man genantMelibeus der was maechtig vnd reich vnd gieng spaziren... - ...Do sprach prudencia denwidertail Zw melibeo vnd das diemuetigclichen gnad begerten vnd gelobten vntertaenigZesein mit leib vnd gut vnd ewigclichen Zeleben In allem seinem willen [darunter:] Amen.Lit.: Hans-Joachim Koppitz, in: Verf. Lex., 2. Aufl., Bd 1, Sp. 151-54, bes. 152f. Teilabdruckbei Ferdinand Vetter, Lehrhafte Literatur des 14. und 15. Jahrhunderts. 1. Teil: Weltliches,Berlin/Stuttgart 1889, S. 456-65.175v-177v: leer.

D691Udalricus de Campo Liliorum • Sermones • IsidorusKiovensis • Varia theologicaPapier, 331 Bl., 20,5 x 14,5 cm, Wien (?), 15. Jh. (3. Viertel)

Wasserzeichen: Briquet Nr 2449, ähnl. 2447, 11757, 11759; Piccard, WZ Waage V/277, ähnl.WZ Waage V/271, 282, 302, WZ Dreiberg III/1062, 1063, 1145 (Österreich? ca 1450-80).Lagenformel: (VI-4 [Ebl. 1-4])VIII + 20 VI239 + (VIII-1 [Ebl. 245])254 + 3 VI290 + (VI-1[Ebl. 291])301 + (V-1 [Ebl. 306])310 + VI322Die Handschrift besteht in ihrem Kern aus den Lagen 2-21 (fol. IX - 239). Die erste Lage unddie auf Bl. 239 folgenden Lagen sind vor der Bindung hinzugekommen. Reklamanten im

Page 44: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

44

Hauptteil (bis fol. 239). Moderne römische Bleistiftfoliierung (I-IX) für die erste Lage unddas erste (leere) Blatt der zweiten Lage, es folgt fehlerhafte alte arabische Foliierung,beginnend mit 1, bis zum Schluß ersetzt durch moderne Bleistiftfoliierung. Schriftraum: ca16-17 x ca 10,5 cm. 37 bis 38 Zeilen. (Die Angaben gelten für den Handschriftenkern.)Bastarda und Kursive. Rubrizierung im Bereich des Handschriftenkerns.Einband: Leder über Holz mit Streicheisenlinien und Stempelprägung. Zwei Schließen,teilweise erneuert. Von den ehemals je 5 Buckeln vorn und hinten fehlen vorn zwei. Einbanddes Wiener Buchbinders Mathias (Kyriss, Werkstatt Nr 51, ca 1467-75, Stempel 1-5, 7, 8, u.10; s. Otto Mazal, Einbandkunde, Wiesbaden 1997, S. 128). Vgl. auch Kurt Holter, VerzierteWiener Bucheinbände der Spätgotik und Frührenaissance, in: Codices manuscripti 1977,Sonderheft, S. 7f. Aus derselben Werkstatt sind auch die Einbände von D 681 u. 682 (mitweiterer Literatur). Auf dem Vorderdeckel eingebrannte Signatur: 54 (?). Liber olimcatenatus. Vor- und Nachsatz (bei der Restaurierung des Einbandes 1996 herausgelöst u.zusammen mit anderem Material separat zur Hs. gestellt): Urkunde, Wien, 15. 1. (am Fritagvor sannd Anthonien tag) 1423: Niclas der Frülinger verzichtet im Namen von sich, seinenBrüdern Philipp und Hanns und seiner Schwester Kathrein, der Gemahlin Götfridts vonTrübenhofen, gegenüber seinem Schwager Hanns dem Pretmeister und dessen Erben auf denErbteil, der ihnen nach dem Tod ihrer Schwester Elspeth, der Gemahlin des Pretmeisters,zusteht.Geschichte: Nicolaus Matz. Die Handschrift ist aller Wahrscheinlichkeit nach im Umkreis derWiener Universität entstanden (dafür sprechen ein Großteil der darin überlieferten Texte, derEinband u. die Makulatur) und von Matz während seines Wiener Aufenthaltes zwischen 1457u. 1468 erworben worden. Vgl. auch die Datumsangabe fol. 225v (Kern): [14]54 und dieEroberung Konstantinopels 1553 als terminus post quem fol. 308r (Zusätze). Die Teileaußerhalb des Handschriftenkerns (s.o.) sind vermutlich von Matz selbst angelegt bzw.zusammengestellt worden und wohl auch teilweise von ihm geschrieben.

Ir-v: leer.IIr-IIIv: Register.IVr-VIIIv: Sermo de nativitate Mariae. In nomine sancte et invidue trinitatis patris scilicetgenerantis et filii geniti et spiritus sancti eternaliter ab utroque procedentis. Amen. Factussermonem de nativitate intemerate et gloriose semper virginis Marie occurrit mihi verbumEcclesiastici 24o capitulo originaliter scriptum et transsumptive in hodierne festivitatisepistulario hoc scilicet: Ego sapiencia ex ore altissimi prodivi (Sir 24,5). Reverendi patres,eximii domini doctores, magistri venerabiles ceterique sacrosancte fidei digni professores.Quamquam verba loco thematis assumpta ad litteram intelligantur de sapiencia increata, queest filius dei sive verbum patris...IXr-v: leer.1r-215v: Udalricus de Campo Liliorum, Concordantia caritatis. Iohannes Apocalipsis 4. viditsedem positam in celo... Sedes in celo posita est Christus... 1v: De tempore. >Dominica primain adventu<. Legitur Matthei XXIo, quod Iesus misit duos discipulos, ut solverent asinam...Christus verus homo et deus misit et in sue gracie adventu cottidie... 131v: De sanctis. >Desancto Andrea<. Sanctus Andreas in cruce suspenditur et ibi biduo vivens et orans moritur...In den Text eingestreut metrische Bildunterschriften (?), jedoch ohne freigelassenen Raum fürIllustrationen: 1v: Versus. Hec sunt prudentes ad sponsam sic properantes... Adducuntur equicunctis annis Salomoni... 131v: In cruce suspensus Andreas stat, cui sensus In Christum fixusfuit ac ideo crucifixus... Rex Hay suspensus et patibuloque protensus... Lit.: Schneyer,Wegweiser, S. 345, 350, 454; Stegmüller Nr 8276; Bloomfield/Guyot Nr 2811; RudolfSuntrup, in: Verf. Lex., 2. Aufl., Bd 10, Sp. 1-8; Johann Ev. Weis-Lieberdsorf, DasKirchenjahr in 156 gotischen Federzeichnungen. Ulrich von Lilienfeld und die EichstätterEvangelienpostille, Straßburg 1913, S. 17-67.

Page 45: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

45

216r-224v: Thomas Ebendorfer (?), Sermo. >De purificacione beate virginis Marie<.Viderunt oculi mei... (Lc 2,30). Ita scribitur originaliter Luce 2°, transsumptive vero inpresentis sacre festivitatis decantatur evangelio. Celeberrimi atque orthodoxi patres, dominidoctores, eximii magistri... Instantis sacratissime festivitatis dignam recolentibuscontemplantibusque memoriam... Lit.: Lhotsky S. 77, Nr 50 (Konzilspredigt, Basel: 1. Jan.1433).225r-234v: Petrus Reicher de Pirchenwart, Sermo. >De assumpcione beate virginis<. Annodomini [14]54. Excepit illum in domum suam(Lc 10,38). Celeberrimi patres, quamquam omnium virginis precellentissime festivitatumsolemnia a singulis Christi fidelibus sint devotis mentibus memorie iugiter commendanda,pariter ad dei laudem finaliter peragenda... Lit.: Schneyer, Repertorium... 1350-1500, PetrusReicher de Pirchenwart Nr 66. Die Jahreszahl 1454 kann sich nicht auf die Predigt von Petrusbeziehen, der schon 1436 starb. Eine Universitäts-predigt von ihm zu Mariä Himmelfahrt istfür das Jahr 1431 bezeugt, s. P. Uiblein, Die Akten..., Bd 1, S. 67.235r-238v: Sermo. >De assumpcione beate virginis Marie<. Maria optimam partem elegit...(Lc 10,42). Et in hodierne festivitatis evangelio hec verba ad litteram de Maria Magdalenasorrore Marthe et Lazari dicta sunt a domino, quia dum dominus intrasset domum Marthe etipsa Martha hospita domini pluribus occupata esset...239r-v:leer.240r: >Sermo de nativitate beate virginis Marie<. Et fecit michi magna... (Lc 1,49). Reverendiac singularis celsitudinis fulgore presigniti patres, amplissimi doctores egregii, magistrivenerabiles ceterique magnifluis quibuscumque honorum titulis recensiti. Eximiam huiussolemnis festivitatis pariter et excellentissime dignitatis beatissime virginis Marie nativitatemgaudio eximio sancta mater per quadripharios ortodoxi orbis angulos celebrat ecclesia...Insgesamt 12 Zeilen. Sie sind durchgestrichen und werden auf der folgenden Seite zu Beginnder dortigen Predigt ähnlich wiederholt.240v-245r: Sermo de nativitate Mariae. Et fecit michi magna... (Lc 1,49). (am Rand:Celeberrimi atque orthodoxi) Amplissimi patres, (radiert: domini) doctores egregii, magistrivenerabiles ceterique mangnifluis quibuscumque honorum titulis recensiti. Cum ordinacioneinstinctuque almi pneumatis sancta mater per quadrivarios orbis orthodoxi angulosnativitatem precelse virginis Marie solemnisat ecclesia...245v: leer.246r-251v: >Sermo de nativitate beate Marie virginis<. Iacob [autem] genuit Ioseph... (Mt1,16). Patres precelsi, doctores egregii, magistri illuminati ceterique quarumcumquefacultatum titulis decorati in virginis Marie filio semper predilecti. Quia a primevo rerumorigine omnia, que processerunt, patris omnipotencia sunt plasmata et filii sapienciaordinata...252r-253r: Exzerpte aus Alanus und Isidor. Discamus igitur quasi semper... litteras legamus,quia vita sine litteris mors est et vivi hominis sepultura... Am Ende: Hec Alanus. 252v: Cumsit utilis ad instruendum lectio adhibita autem collacione... - ...et vocis acumen obtunditur.Hec Ysidorus de summo bono libro 3o c. 14. (Isidor, Sententiae, lib. III, c. 14. Druck: MignePL Bd 83, Sp. 688f. Lit.: Dekkers Nr 1199).253v-254v: Quaestiones et propositiones de conscientia. Utrum homo faciens aut omittenscontra conscienciam edificet ad iehennam...255r-260r: >Sermo de sancto Iohanne ewangelista<. Erat ergo recumbens unus ex discipulis...(Io 13,23). Ortodoxi patres, domini doctores eximii, magistri venerabiles ceterique dominiquarumcumque eminenciarum titulis insigniti in Christo Iesu pridie nobis nato cordialissimediligendi. Secundum Ysidorum de summo bono libro 2o c. 11 (auf dem Rand: Cum adconversionem seu correctionem mortalium multum exempla bonorum prosunt) orandus estdeus, ut virtutes, quas sanctis preparavit ad coronam, nobis ad profectum et non ad penam sintposite...260v: leer.

Page 46: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

46

261r-261v: Ps-Maximus Taurinensis, Sermo [Exzerpt]. >De sancto Iohanne baptista<.Maximus in sermone de eodem super illo: Parate viam domino (Lc 3,4), dicit: Vere dignusbeatus Iohannes cuius prophetica... - ...reconciliacione letemur, cui est honor... Druck: MignePL Bd 57, Sp. 386-88. Lit.: Machielsen, Bd 1, Nr 5798.262r-266v: leer.267r-278r: Franciscus de Maironis, Sermo. >Sermo de sancto Iohanne ewangelista<. Dilectusmeus michi... (Ct 2,26). Quia beatissimus Iohannes ewangelista privilegio amoris precipuiceteris apostolis alcius a domino meruit honorari, ut testatur beatus Gregorius, idcirco adipsius extollenda preconia... Lit.: Schneyer, Repertorium... 1150-1350, Bd 2, S. 73, Nr 105.278v-281v: Sermo (?) de sancto Iohanne evangelista. Erat ergo recumbens unus exdiscipulis... (Io 13,23). Erat conswetudo eorum, qui sacras nobis litteras ministraverunt, utquando ab aliquo... Weitgehend Exzerpte aus Augustinus, In Iohannis evangelium, tractatus51, tractatus 1, etc. Druck: CC Bd 36, S. 481f., 1, etc. Lit.: Dekkers Nr 278.282r-283v: Hieronymus, Adversus Heluidium [Exzerpt]. >De virginitate beate virginis contraHeluidium<. Et non cognoscebat eam donec peperit filum... (Mt 1,25). Ieronimus contraHeluidium de virginitate beate virginis: Nunc illud est ostendendum, ut quomodo scripture (!)ibi con-swetudinem consecutus est sic eciam hic... - ...ex hiis omnibus appostoli magisChristi... Druck: Migne PL Bd 23, Sp. 198, Zeile 27 - Sp. 209, Zeile 3 (gekürzt). Lit.: LambertNr 251; Dekkers Nr 609.284r-285v: leer.286r-286v: Sermo de passione domini (?). Stabant autem iuxta crucem... (Io 19,25). Egregius(?) Augustinus super Iohannem: Ex doctrina sa-nandi dixerat Paulus, quando docebat: Si quisautem suis maxime... - ...tunc iam dixerat: Nondum venit hora mea. Weitgehend Exzerpte ausAugustinus, In Iohannis evangelium, tractatus 119, tractatus 8, etc. Druck: CC Bd 36, S.658f., 87, etc. Lit.: Dekkers Nr 278.287r: Sermo. >In cena domini<. Transite ad me omnes... (Sir 24,26). Inter cetera pietatisopera, que Christus dominus noster hodie operatus est, tria precipue notari possunt. Primusnamque discipulorum pedes lavit (bricht ab).287v-290v: leer.291r-294v: Nicolaus V. papa, Bulla „Immensa et innumerabilia“. >Copia bulleindulgenciarum anni iubilei anno 1450<. Nicolaus episcopus servus servorum dei... Immensaet innumerabilia sunt... - ...Datum Rome apud sanctum Petrum anno nativitatis dominicemillesimo quadringentesimo quadragesimo nono quartodecimo kalendarum februarii,pontificatus nostri anno secundo. Collacionata cum bulla originali et diligenter auscultata.Druck: Herman Schmidt, Bullarium anni sancti, Rom 1949, S. 36-44.295r-300r: Sermo. >De anunciacione beatissime matris virginis Marie<. Ave! (Lc 1,28). Siccelestis paranimphus Gabriel benedictam salutavit hodie virginem Mariam de proximo dominiet dei sui futuram matrem sed intactam et inviolatam, ut describitur Luce primo. Percelebrespatres, doctores eximii, insignes magistri, domini universi in presenciarum ad honorembeatissime virginis matris dei Marie assistentes multiformi honore merito venerandi. Libetparumper de mysteriis huius verbi Ave salutiferi, quod tam crebro sancta mater frequentatecclesia...300r-300v: Decretum „Elucidantibus“, De conceptione virginis Mariae, Konzil zu Basel,Sessio 36 vom 17. Sept. 1439. >Decretum sacri Basiliensis concilii de concepcione virginisMarie factum in eadem sancta synodo, sessione 36<. Sacrosancta generalis sinodusBasiliensis... Elucidantibus divine gracie misteria... - ...Datum Basilee in sessione nostrapublica in ecclesia maiori Basiliensi solempniter celebrata 15 kalendas Octobri anno anativitate domini 1439. Druck: Johannes Dominicus Mansi, Sacrorum conciliorum nova etamplissima collectio, Bd 29, Paris 1904 (Neudr. Graz 1961), Sp.182f., s. dazu JohannesHelmrath, Das Basler Konzil, 1431-1449, Köln 1987, S. 383-94.301r-v: leer.302r: Sermo de dedicatione ecclesiae (Predigtnotizen): Hodie in domo tua oportet me manere(Lc 19,5). In Christo domino fratres et sorrores dilectissimi, gloriosus rex David... (bricht ab).

Page 47: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

47

302v-306v: Sermo. >De concepcione virginis gloriose<. Exortum est in tenebris... (Ps 111,4)Venerabiles et egregii patres, domini doctores, magistri ceterique in filio virginis honorandi.Annunciacionem virginis, adventum sew incarnacionem domini et salvatoris nostri, quoindutus corpore dignatus est humanum genus visitare... Bricht ab durch Blattverlust:...Coronat misericordes (?) et miseracione replet (?) in bonis.307r-307v: Ps.-Ignatius Antiochenus, Epistulae ad Iohannem evangelistam et beatam Mariamvirginem ac responsio Mariae. >Epistola Ignacii ad Iohannem ewangelistam pro beatavirgine<. Iohanni sancto seniori Ignacius et, qui cum eo sunt, fratres. De tua mora dolemusgraviter allocucionibus et consolacionibus... - ...disposicione cum desiderio nostro et valeas.Amen etc. >Item eiusdem ad eundem<. Iohanni sancto seniori suus Ignacius. Si licitum estmihi apud te Ierosolime partes... - ...precepto properare me iubeas et valeas. Amen. >Itemeiusdem ad beatam virginem<. Christifere Marie suus Ignacius. Me neophitum Iohannisquetui discipulum confortare et consolari debueras... - ...ex te et per te et in te confortetur. Amen.307v: >Item beate virginis ad ipsum<. Ignacio dilecto condiscipulo humilis ancilla ChristiIesu. Que a Iohanne audisti et didicisti vera sunt... - ...exultet spiritus tuus in deo salutari tuo.Amen. Druck: Ignatii et Polycarpi epistulae, hg. v. Theodor Zahn, Leipzig 1876, S. 299-300u. Franz Xaver Funk/Franz Diekamp, Patres apostolici, Bd 2, Tübingen 1913, S. 319-22.Inkunabeldrucke: Köln: Io. Koelhoff der Ältere, 1478, an: Ps.-Nicolaus de Gorran, Postillasuper epistulas sancti Pauli (Hain 7815, Ernst Voulliéme, Der Buchdruck Kölns bis zum Endedes fünfzehnten Jahrhunderts, Nachdruk der Ausgabe Bonn 1903 mit einem Nachwort vonSeverin Corsten, Düsseldorf 1978, Nr 832) u. Paris: Io. Philippi, 27. 3. 1495, an: Vita etprocessus sancti Thomae Cantuariensis martyris super libertate ecclesiastica (Hain 15510, zuden beiden Drucken s. Bayerische Staatsbibliothek, Inkunabelkatalog, Bd 3, Wiesbaden 1993,S. 293, Sp. 2 u. S. 294, Sp. 1). Der Brief an Maria und deren Antwort s. Stegmüller Nr 165 u.165, 2.308r-310r: Isidorus Kiovensis, Epistula de expugnatione urbis Constantinopolitanae anno1453. >Littera domini cardinalis Sabinensis alias Ruthen de expungnacione urbisConstantinopolitane<. Isidorus miseracione divina sacre Romane ecclesie Sabinensiscardinalis... Audite hec omnes gentes, auribus percipite... - ...Anno a navitate dominimillesimo quadringentesimo quinquagesimo tercio die VIII July... Druck: Migne PG Bd 159,Sp. 953-56. Lit.: Steven Runciman, Die Eroberung von Konstantinopel 1453, München 1966,S. 204 u. 236, Anm. 12. Zum Verf.: Otto Kresten, in: Lexikon des Mittelalters, Bd 5, Sp.675f.; Karin Groll, in: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon, hg. v. FriedrichWilhelm Bautz, Bd 2, Hamm 1990, Sp. 1378f.; August Potthast, Bibliotheca historica mediiaevi, Bd 1, Berlin 1896 (Neudr. Graz 1954), S. 687; Repertorium fontium historiae mediiaevi, Bd 6, Rom 1990, S. 454-56.310v: leer.311r: Notizen.311v-315r: >Sermo de nativitate domini<. Lux orta est... (Ps 96,11). Spectabilesprestantissimique patres, domini doctores eximii, magistri in diversis scienciis varie illustraticeterique domini quarumcumque dignitatum aut honorum titulis insigniti. Quemadmoduminquit (?) venerabilis Hugo de sancto Victore, mens humana in corpusculo corruptibiliposita...315r-v: Casus episcopales. Casus tam de iure quam de conswetudine ad episcopumpertinentes: Homicidium, sacrilegium, incestus...316r-320v: Antonius de Rosellis, Tractatus de ieiuniis. Omnes homines, qui rectum iter vitetenere nituntur... - ...ut dominus sit in tribulacione vobiscum etc. Amen. Compositum per meAnthonium de Rosellis... anno MCCCC0X0... Druck: Hain 13978-80. Lit.: Bloomfield/GuyotNr 3621; Johann Friedrich von Schulte, Die Geschichte der Quellen und Literatur descanonischen Rechts, Bd 2, Stuttgart 1877 (Neudr. Graz 1956), S. 304.321r: Notizen.321v-322v: leer.

Page 48: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

48

D692De paenitentia • De coena et passione domini • De confessione (lat. u. dt.) • Disticha Catonis (lat. u. dt.) • Regimen sanitatis (lat. u. dt.) • In Iohannis de Sacrobosco Algorismum commenta • Kaufmännisches Rechnen (dt.) • Computus NurembergensisPapier, 202 Bl., 20,5 x 14 cm, Wien (u. Freiburg?), 15. Jh., (3. Viertel)

Wasserzeichen: Briquet Nr 3034, 3037, 13001, 14365, ähnl. 4642, 4645, 14725, 14744,15873; Piccard, Ochsenkopf-WZ XII/133, ähnl. Kronen-WZ I/321, 322, 327, Ochsenkopf-WZ XII/255, Turm-WZ II/329, WZ Frucht I/549, 553 (Zeitraum: ca 1450-65).Lagenformel: (VI-1 [Ebl. 11] +1 [1a])11 + V21 + IV29 + (VI-2 [Ebl. 30 u. 31])39 + VI51 +V61 + (IV-3 [Ebl. 62-64])66 + (VII-1 [Ebl. 79])79 + IV87 + VI99 + (VII-1 [Ebl. 112])112 +(VIII-1 [Ebl. 126]+ 1 [124a])127 + (IV-2 [Ebl. 128 u. 129] + 1 [134])134 + (VI+2[144a+b])146 + (VI+2 [154a+155a])158 + (VI-1 [Ebl. 163] +2 [160a u. 167a]) 168a + (VI+I[173a/175a]+ 1 [169a])180 + (VII+I [182a/192a])194 + (VI-4 [Ebl. 195, 198, 199])202Die Handschrift ist uneinheitlich angelegt. Teilweise Lagenzählungen und Reklamanten.Schriftraum unterschiedlich. Teils zweispaltig. Unterschiedliche Zeilenzahl. FlüchtigeKursive, mehrere Hände. Teilweise Rubriziert.Einband: Halbleder über Holz mit Streicheisenlinien und Stempelprägung des BuchbindersJohannes Karsstatt (Kyriss, Werkstatt Nr 48, ca 1476-1508, Stempel Nr 3; zur Lokalisierungsiehe zu D 693). Auf dem Vorderdeckel eingebrannte Signatur: 94. Ebd. aufgeklebter Zettelmit Inhaltsverzeichnis von der Hand von Matz. Liber olim catenatus. Ausführlich zumEinband D. Kurze (s. Lit.), S. 161 u. Abb. 1-5, dort auch die Vermutung, daß die Buchstabennm auf der Schließe für Nicolaus Matz stehen könnten. Im Rücken und im Falz der ersten undletzten Lage Reste einer zerschnittenen Pergamenthandschrift: Ovid, Metamorphosen lib.XIV, 11./12. Jahrhundert.Geschichte: Aus dem Besitz von Nicolaus Matz kam die Handschrift 1499 nach Michelstadt,zum größeren Teil von ihm geschrieben, eine eindeutige Scheidung der Hände ist kaummöglich. Die Handschrift enthält Texte für die Seelsorge und den Unterricht in den Artes undgeht in ihrer Entstehung sicherlich auf die Zeit zurück, bevor Matz nach Freiburg kam, dasheißt, sie fällt noch in seine Wiener Jahre vor 1469. Es ist aber auch nicht ausgeschlossen, daßandere Teile (vor allem Matz’ Algorismusvorlesung, siehe zu 135r) um 1469 oder zu Beginnseines Aufenthaltes in Freiburg entstanden. (Terminus post quem 1452, siehe zu 127v; 151rFederprobe?: 1471.) Offenbar erst in Matz’ Speyerer Zeit gebunden. Die Art derRückenbeschriftung (Tinte) im oberen Feld (Tractatus de poenitent. cum aliis multis)verbindet die Handschrift mit zwei weiteren Codices (D 685 u. D 693).Lit.: Borchling; Kristeller, S. 611f.; Büchelin wye der Mensch bewar das Leben sein. Einemittelalterliche Gesundheitslehre in lateinisch-deutschen Versen, hg. v. Dietrich Kurze,Hürtgenwald 1980, mit Faksimile von 89r-112r (rez. Gundolf Keil, in: Münchnermedizinische Wochenschrift 123 [1981], Nr 36, S. 1342).

Deckel: Notiz (19. Jh.): Vorstehendes Manuscript erscheint von der Hand des Stifters derKirchenbibliothek, Mag. Nicolo Matz von Michelstadt.1ar: Beicht- und Bußschema: Penitencia prout (Rasur) sacramentum delendi (?) peccatamortalia et venalia tres habet partes...1av: leer.

Page 49: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

49

1r-14r: Nicolaus de Dinkelspuhel (?), Sigillum paenitentiae. Penitenciam agite etappropinquabit nobis regnum celorum (Mt 3,2). Hec fuit prima predicacio Christi, ut vultmagister sentenciarum libro 4to distinctione decimaquarta in principio, et est de penitencia,que est utilissima et nobis summe necessaria... Lit.: Madre S. 289, Nr 3. Weiterer Textzeuge:München, UB 2° Cod. ms. 55, 267ra, s. Natalia Daniel u.a., Kat. 3,1, S. 78. Abb. von 1r beiD. Kurze, a.a.O., Abb. 6.14r-15r: Sermo de passione domini. Ut autem quis eo melius disponere valeat, ad dignesuscipiendum corpus dominicum aliqua de passione domini dicentur... Predigt: O vos omnes,[qui transitis] per viam... (Lam 1,12). Que verba scribuntur... Et sunt verba Christi, quibusalloquitur nos omnes Christi fideles nec non hortatur ad memorandum passionem suamacerbissimam... Weiterer Textzeuge: München, UB 2° Cod. ms. 55, 280ra, s. Natalia Danielu.a., Kat. 3,1, S. 78 (u.a.).15r-17r: Sermo. >In cena domini<. Quando sederis ad mensam... (Prv 23,1). Sed quia quilibetChristi fidelis adultus habet se tempore paschali ex lege divina locare ad mensam... WeitererTextzeuge: München, UB 2° Cod. ms. 55, 278ra, s. Natalia Daniel u.a., Kat. 3,1, S. 78.17r-17v: >Dictamen devotum de passione domini nostri Iesu Christi.< Rex ego terrarum, luxceli, rector earum... Lit.: Walther, Carmina Nr 16718.17v: De duodecim effectibus eucharistiae. Inflammat, memorat, sustentat, roborat, auget...Lit.: Walther, Carmina Nr 9324. Es folgt ein dt. Gebet (7 Zeilen): Der her Iesus Christus derverleich den lebendigen guod und selickait...18r-24v: Beichttraktat, deutsch (Confessio teutonica). >Dis ist von der reuwe und von derbicht und von das besunder, was, wie und wie vil ain icklich mensch bichten sol...< Es sindvil menschen, dy ir bichten wenick oder gar nichts hilfet von drier sach wegen... 20r:Gewissenserforschung. Nu wan ain mensch bichten wil... 20v: Sündenkatalog. >Diß ist aingemayn zal all der sund<. >Zu dem ersten sint diß dy sund dez herczen oder der gedenck<.Gedenck, lust, gunst oder... 21v: Die sieben Hauptsünden mit ihren Töchtern. >Diß ist dy zalder suben heupt sund mit ieren dochtern und gestalten<. >Von (?) den ersten von derhochvart<. Hochvart ist zwaerlay, dy inder und dy user... - ...noch sinen besten vermugungungeverd. Dez helff unß Ihesus Marie sun. Amen. Explicit confessio teutonica. Lit.: EginoWeidenhiller, in: Verf. Lex., 2. Aufl., Bd 1, Sp. 681f.; ders., Untersuchungen zurdeutschsprachigen katechetischen Literatur des späten Mittelalters, München 1965, S. 36-44(mit Druck des Sündenkataloges) u. 234f. (vgl. die lat. Fassung 24v-29r, sowie München,Bayerische SB cgm 568, 183ra, s. Karin Schneider, Kat. 5,4, S. 154 u. cgm 763, 1r-13r, s.dies., Kat. 5,5, S. 27).24v-29r: Tractatus de confessione (lateinische Fassung von 18r-24v ohne dieGewissenserforschung). >Incipit idem quasi in lettinicis (!) verbis...< Quia circa confessionemsacramentalem faciendam plerique nimis negligenter, incaute ac eciam insufficienter sehabent... 26r: Sündenkatalog. >Divisio peccatorum<. Peccatorum igitur alia sunt cordis, aliaoris sive locucionis... Cogitacio, delectacio,... 27r: Die sieben Hauptsünden mit ihrenTöchtern. >Sequitur enumeracio 7tem peccatorum capitalium cum speciebus et filiabus suis inspeciali et primo de superbia.< Duplex est superbia scilicet interior et exterior... Lit.:Bloomfield/Guyot Nr 4667; E. Weidenhiller, a.a.O., S. 39 u. 235. Der Sündenkatalogentstammt Hugo Argentinensis, Compendium theologicae veritatis, lib. III, c. 24 (vgl. auchMünchen, SB cgm 568, 178ra, s. Karin Schneider, Kat. 5,4, S. 153). Es folgen 29rMerksprüche zu den Lastern und Tugenden: Walther, Proverbia Nr 12800, 14173a. Erklärungdes Merkwortes Saligia für die sieben Todsünden superbia, avaritia, luxuria etc. Walther,Proverbia Nr 33805 bzw. Carmina Nr 20647.29v: >Casus papales< (mit Interlinearglossen). Per papam clerum feriens... Lit.: Walther,Carmina Nr 13956. Es folgt: De numero angelorum damnatorum. Decies decem faciuntcentum... - ...decem angelos et tunc sunt lapsi cum lucifero. Parallelüberlieferung Breslau,Biblioteka Universytecka I Q 466, 143r; Graz, UB 38, I u. 742, 156r, s. Anton Kern, Kat. 1, S.38 u. 2, S. 21 (u.a.).30r-31ra: leer.

Page 50: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

50

31rb-64rb: Kommentar zu den Disticha Catonis (Ps.-Cato) mit Vergleich des Cato novus(Martinus). Si deus est animus nobis... (Druck: Disticha Catonis, hg. v. Marcus Boas,Amsterdam 1952, S. 34ff.). Kommentar: Postquam Catho usus est prohemio prosaice...(unbekannt). 31va: Unde novus Catho: Principio cultum domini tu dilige, cultum... (Druck:Fried-rich Zarncke, Beiträge zur mittellateinischen Spruchpoesie, in:Berichte über die Verhandlungen der Königlich Sächsischen Gesellschaft der Wissenschaftenzu Leipzig. Philol.-hist. Classe 15 [1863], S. 31ff.) - ...Et finitur vetus Catho cum novo cumglosa et exposicione puerili, de quo deus gloriosus, qui omnium est finis ultimus, cum matreeius benedicta laudetur in seculorum secula. Amen etc. Es folgt Merkvers: Ter centum versusfert Catho iugiter senos, Principio prosam preterquam dat tibi iunctam. Walther, Carmina Nr19205 (vgl. 85r).64va-65vb: Kommentar zum Prolog der Disticha Catonis. Cum animadverterem... (Boas, S.4). Kommentar: Cum ipse (?) ego Catho animadverterem et in animo et mente refolverem(!)... Vgl. Budapest, Országos Széchényi Könyvtár 361, 149r, s. Emma Bartoniek, Kat. 1, S.319.66ra: Bemerkung zu einer abweichenden Textfassung des Cato novus und Kommentar: Aliquitamen textus antiqui habent hic plures versus scilicet illos: Incipit hic Catho novus addens...nato. Ostendens, quare mundum non debet amari... Lingua paterna sonat, quod ei sapienciasonat (!)... (vgl. Walther, Carmina Nr 9194). Quorum verborum exposicio et lectura faciliterhaberi potest...66rb-66v: leer.67r-85r: Disticha Catonis mit Prolog, lat. u. dt., mit zahlreichen Interlinear- u.Marginalglossen. Prolog [lat.]: Cum animadverterem quam plurimos homines... [dt.]: So ichhan mich bedacht in mynem muot... 69r Verse [lat.]: Si deus est animus nobis, ut carminadicunt... [dt.]: Sit dem mol und ye got ist in aynem leben... Es folgt Merkvers: Ter centumversus fert Katho iugiter senos, Principio prosam preterquam dat tibi iunctam (vgl. 64rb). InSpiegelschrift: Et sic est finis. Druck (lat.): M. Boas, a.a.O. Lit.: Nikolaus Henkel, DeutscheÜbersetzungen lateinischer Schultexte, München 1988, S. 230 (mit Nennung dieserHandschrift).85v-88v: leer.89r-112r: Regimen sanitatis, lat. u. dt. Lat.: Angelorem regi conscripsit scola Salerni... Dt.:Dy naturlichn maister dem kunig von engelant Habent geschriben und gesant... - ...[lat.] Sidetur gratis, nil confert utilitatis. ...[dt.] umb sünst kopt an, So hat nymant glauben dor an.Deo gracias. Es folgt 110v: Scherzrezept gegen Kahlköpfigkeit. Lat.: Tu si cunctorum fore vismedicus medicorum... Dt.: Wiltu syn ein arczat wiße Vnd ab allen minstern haben briße...Faksimile u. Transkription: D. Kurze, a.a.O., S. 24-117. Lit.: Melitta Weiss Adamson, TheGames Cooks Play. Non-Sense Recipes and Practical Jokes in Medieval Literature, in: Foodin the Middle Ages, hg. v. ders., New York/London 1995, 177-95 (mit Nennung dieserHandschrift).112v: leer.113r-v: Notizen u.a. zu Fragen der Grammatik (Alexander de Villa Dei, Doctrinale puerorum)und einige Sprichwörter u.a. Ecl 4,10: Ve soli... und Walther, Proverbia Nr 10937.114r-127v: Henricus Stolberg, In Iohannis de Sacrobosco Algorismum commentum. Circainicium algorismi [nota], ex quo sciencia est mathematicalis... - ...ipsius media loca si nonipse locorum. Et sic est finis huius algorismi. Lectum in Amberga per magistrum HenricumStolberg anno 1452. Lit.: Thorndike/Kibre, Sp. 207, Nr 6; Ludwig Schuba, Die Quadriviums-Handschriften der Codices Palatini Latini in der Vatikanischen Bibliothek, Wiesbaden 1992,S. 165, zu Rom, Biblioteca Apostolica Vaticana Pal. lat. 1397, 173r-187r. Zu BeginnSchreibervers: O Maria mater pia sis mecum semper in via. Vgl. Colophons... Nr 22670f. 124ar: Notizen zu einer Rechenaufgabe. 124av: leer.

Page 51: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

51

128r-132v: Johannes de Sacrobosco, Algorismus, Exzerpt: Sequitur nunc de radicumextractione et primo in numeris quadratis. Unde videndum est... - ...hec de radicumextractione dicta sufficiant tam in numeris cubicis quam quadratis. Es folgt Schreibervers:Explicit iste liber, poscit sua iura magister. Druck: James Orchard Halliwell, RaraMathematica, London 1841 (Neudr. Hildesheim 1977), S. 19-26. Zum Vers s. Colophons...Nr 21080.133r: Definition des Rätsels und Rätsel(-auflösung). Enigma est sermo obscurus, qui cumauditur audientes mirari (?) facit. It capra, post caules, redit hec, id (!) lupus. Zum Schluß dieBemerkung: De genitrice mea. Lit.: Jakob Werner, Beiträge zur Kunde der lateinischenLiteratur des Mittelalters aus Handschriften gesammelt, Aarau 1905 (Neudr. Hildesheim/NewYork 1979), S. 77; Karl Schenkl, Handschriftliches zur lateinischen Anthologie, in: WienerStudien (1880), S. 296-300, hier 300, Anm. 4.133v: leer.134r: Federprobe. ...din täglich Brot und vergib (vgl. 168a).134v: leer.135r-165r: Nicolaus Matz, In Iohannis de Sacrobosco Algorismum commentum (autograph).Circa inicium algorismi. Ad dey gloriam et beate virginis ac sancte Katherine tociusque curiecelestis laudem pauca pro meorum scholarium et mei informacione collecturus super textumalgorismi de integris priusquam ad textum accessum capiam... - ...Hec de radicum extractioneet per consequens de Algorismo de integris dicta sufficiant. Der Text enthält zahlreicheRechenaufgaben (enigmata). Zu Beginn Schreibervers: Ne scribam vanum, Maria duc mihimanum (stark beschnitten). Vgl. Colophons... Nr 22603.Dem Text voraus ging eine originale „Vorlesungsankündigung des Magisters Nicolaus Maczaus Michelstadt über den Algorismus de integris um 1465 zu Freiburg i.B.“, s. LudwigBertalot, Humanistische Vorlesungsankündigungen in Deutschland im 15. Jahrhundert, in:Zeitschrift für Geschichte der Erziehung und des Unterrichts 5 (1915), S. 1-24, hier 1(Wiederabdr. in: ders., Studien zum italienischen und deutschen Humanismus, hg. v. PaulOskar Kristeller, Bd 1, Rom 1975, S. 219-49, hier 219f., Anm. 3; um 1465 war Matzallerdings noch in Wien, er kam erst 1469 nach Freiburg). Das ursprünglich in die Handschrifteingebundene Stück fehlt heute (Heftfaden gerissen), s. bereits Bertalot, Studien..., Bd 2, S.461. Sein Wortlaut ist jedoch durch ein ungedruckt gebliebenes Typoskript von AlexanderRöder überliefert (Die Kirchenbibliothek zu Michelstadt, Michelstadt, Gräflich Erbach-Fürstenauisches Archiv Nachlaß Alexander Röder): Magister Nicolaus Matz de Michelstadthodie hora prima legere incipiet Algorismum de integris in scolis artistarum. Vgl. auch dieBeschreibung von Borchling.Die Autorschaft von Matz an der vorliegenden Vorlesung ergibt sich außer aus der verlorenenVorlesungsankündigung und aus der sukzessiven Anlage des autographen Textes aus einemeingebundenen Notizzettel 155ar: Alias legendo algorismum quoad octo species eius,promissimus (!) me... nonam speciem, que est de radicum extractione tam in numerisquadratis quam in cubicis, una dierum (?) adlegandam, quod adimplere desideram hodie, sed(?) intimacione facta (?) hoc ipsum aggrediar (gestrichen: et lecturus in nonam speciem)...(155av leer). 144ar: Notizen zu einer Rechenaufgabe. 144av: leer. 144br: Notizen zu einer Rechenaufgabe. 144bv: leer. 154ar-v: Rechenregel zu Zahlenfolgen. Nota regulam de progressione... Si ex primafigura et ex ultima numerus... 160ar: Konzept für einen Merkvers (Rechenregel): Si summam cupias... (vgl. auch167av). 160av: Konzept eines Briefes von Matz, Empfänger: studiose sociePetre (vgl. auch 167ar) und Fortsetzung der Rechenregel von 167ar. 161r-v: Notizen.

Page 52: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

52

165v-166r: leer.166v-168r: Regeln und Beispiele für kaufmännisches Rechnen, dt. Wer wil lernen rechnendurch ain maisterlich legen mit rechenpfenging uff alerlay kauffmann schacz in ganzen, dermach uff ein tusch... (167v leer). Lit.: Wolfgang Kaunzner, Über die Hs. cgm 740 derBayerischen Staatsbibliothek München, München 1970; Karl Reiner, Die Terminlogie derältesten mathematischen Werke in deutscher Sprache nach den Beständen der BayerischenStaatsbibliothek, Diss. München 1960; Kurt Vogel, Die Practica des AlgorismusRatisbonensis, München 1954; ders., Adam Riese, der dt. Rechenmeister, in: DeutschesMuseum, Abhandlungen und Berichte 27 (1959), Heft 3. 167ar: Rechenregel, lat. (Fortsetzung 160av); Beginn eines Briefkonzeptes ...nec nonstudioso Petro... locato in Eßlingen (vgl. auch 160v) und Notizen. 167av: Merkvers (Rechenregel): Si summam cupias... (vgl. auch 160ar).168v: Rechenaufgabe. Item enigma. Sunt duo pastores ovarum (!) et unus dicit alteri: Damihi...168ar: leer.168av: Federproben: u.a. Beginn eines Briefes von Nicolaus Matz (?), dt.: Im underdenigstendienst zu vor lieber bruder und Vatter unser, der du bist in dem himmel... (vgl. 134r).169r-v: Notizen zum folgenden Text, darunter: Item magister Iohannes (über der Zeileergänzt, aber stark beschnitten: S...) composuit hunc librum.169ar: Inhaltsübersicht über den folgenden Computus (?).169av: leer.170r -202r: >Computus Nurbergensis< [Titel nach 169v]. Omnia cum inferiora motibuscorporum superiorum gubernantur... - ...veniet tibi quadra tercia et in hoc terminaturcomputus Nornbergensis, de quo sit benedictus deus per infinita seculorum secula. Amen.Druck: GW 7277-79. Lit.: Thorndike/Kibre, Sp. 989, Nr 7; L. Schuba, a.a.O., S. 133.173ar: Komputistische Notizen.173av: leer.175ar: Verse. Noxia contemti vitans discrimina mundi, Aspiciens salvandus erit, nuncdicit Arator... Ne retrospicant (?) anima quecumque... Der Beginn Beda, De Arte metrica c.11. Druck: CC 123A, S.112.175av: Komputistische Notizen.192ar-v/182ar-v: Komputistisches Rechenbeispiel: Item si vis scire an 29 calculus sive39 et 49 sunt correcti in kalendario...202v: leer.

D693Sermones et varia a Nicolao Matz collectaPapier, 394 Bl., ca 22 x 15 cm, Wien (?) und Speyer, Mitte 15. - Anfang 16. Jh.

Wasserzeichen: fol. 51-206: Briquet Nr 2469, ähnl. 4636, 4643, 12632; ähnl. Piccard,Kronen-WZ I/321-23, WZ Waage V/266, 274, 292, VII/284 (Österreich 1440-60); fol. 209-444: Briquet Nr 1750, 8630, 8701, ähnl. 1743, 1745, 2058, 4324, 7227, 7228, 8672, 8675,11777, 14214, 14601, 15160, 15174; ähnl. Piccard, Ochsenkopf-WZ II/152, 171, WZ PVIII/385, 386, 392, 394, 408, 410, XII/335, 336, XIII/34, WZ Fabeltiere III/1879-81, WZLilie I/596-98, 624, III/1638, 1676-86, 1741 (Zeitraum: 1480-1505), Einzelnes älter: fol. 207-216, 243/248, 242/249, 316/317 ähnl. Briquet Nr 2445, 8591, 8600, 12632, 15057; ähnl.Piccard, Ochsenkopf-WZ X/152, WZ P IX/1523, WZ Waage V/266, 274, 292 (Zeitraum:1450-80).Lagenformel: (VI+1 [51a])62 + 8 VI158 + (VI+I [160a u. 168a])170 + 3 VI206 + (V+2 [210au. 210b])216 + II220 + (IV-2 [Ebl. 221 u. 222])226 + III232 + (IV+1 [233a/239a])240 +V250 + XI272 + 2 VI296 + VII310 + 3 VI346 + VII360 + V370 + (V+1 [Ebl. 374])381 +(V+I [383a/389a])391 + (VI+8 [Ebl. 392, 392a, 392b, 396, 397, 398, 404a, 406])408 + 7415 +

Page 53: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

53

II419 + 6425 + V435 + (VII-5 [Ebl. 438c, 438d, 440c, 442, 442a])444Beschreibung von Bl. 51-206. Die Blätter 1-50 sind vor dem Binden verloren gegangen. Wassie enthielten, geht aus dem Inhaltsverzeichnis 51r, einem schmalen miteingeheftetenPapierstreifen, hervor, Predigten, die mit Tinte einzeln (wohl nach dem Verlust)durchgestrichen wurden. Lagensignaturen (durchgehend für die ganze Hs.). Reklamanten.Alte Foliierung. Schriftraum: 19 x 12 cm. 40 Zeilen. Bastarda. Sparsam rubriziert. Auf freienBlatteilen, eingefügten kleineren Blättern und auf den Rändern Notizen und kürzere Textevon einer kursiven Hand, mutmaßlich von Matz.Die Blätter 207-443 sind sehr uneinheitlich, sowohl in der Form wie in der Beschriftung:zahlreiche eingefügte Blätter unterschiedlichen Formates, ausklappbare Blätter, Blätter, dievor dem Binden längere Zeit gefaltet waren. Leere Seiten und Blätter. Einzelne Teile bildetenursprünglich selbständige Heftchen, wie aus älteren eigenständigen Foliierungen hervorgeht(fol. 256-271: 1-16 u. fol. 275-293: 1-19). Schrift vereinzelt in Längsrichtung. Sehr flüchtige,meist sehr kleine Kursive, das Schriftbild erinnert oft an ein Konzept. Fast ausschließlich vonder Hand von Matz (nicht von ihm fol. 424 u. 425).Einband: Halbleder über Holz mit Streicheisenlinien und Stempelprägung des BuchbindersJohannes Karsstatt (Kyriss, Werkstatt Nr 48, ca 1476-1508, Stempel Nr 3; vgl. D 692) inHeidelberg (?, Konrad von Rabenau weist auch auf Speyer und Worms hin, s. Die Schwenke-Sammlung... Bd 2, S. 114). Eine Mittelschließe. Rückenaufschrift mit Tinte: Sermones (vgl.D 685 und D 692) und aus jüngerer Zeit mit Tinte auf Papier: Sermones sacri Mscript. Tomus1 (?); Makulatur: Reste einer Urkunde (Datum anno domini millesimo quadringen... feriasexta post dominicam reminiscere). Restauriert 1996.Geschichte: Vorbesitzer Nicolaus Matz. Lagenaufbau und Wasserzeichen zeigen überausdeutlich das uneinheitliche Gefüge und die komplexe Zusammensetzung der Handschrift. Nurbei dem ersten Teil (bis Bl. 208) kann man von einer Handschrift im üblichen Sinne sprechen.Er geht in seiner Entstehungszeit auf Matz’ Wiener Zeit zurück (ist aber nicht von seinerHand), alles andere sind im weiteren Sinne Notizen persönlicher Art, teilweise Gutachten zuFragen der praktischen Theologie u.ä. und zeugen von Tätigkeit und Leben von Matz alsSexpräbendar in Speyer unter Bischof Ludwig von Helmstädt (5. 8. 1478-24. 8. 1504). Dieletzten datierten Einträge stammen aus dem Jahr 1504 (29. 2., siehe zu 438cr u. 24. 3., siehezu 440v). Bald danach wird Matz die verschiedenen Papiere zu einem Band zusammengefaßthaben. Einen solchen Konglomerat dürfte er zu einem Buchbinder in seiner unmittelbarenUmgebung gegeben haben. Die Überlegung, daß die Einbandwerkstatt Karsstatt in Speyerwar, wird daher um so wahrscheinlicher. Unser Einband hat keine eingebrannte Signatur undist auch kein Kettenband wie üblicherweise bei den Bänden aus dem Legat von Matz von1499. Da der Band erst nach 1504, spätestens wohl nach dem Tod von Matz 1513 nachMichelstadt kam, wird man daraus folgern dürfen, daß der Usus der eingebrannten Signaturenund der Ankettung bald aufgegeben wurde.

Vorsatz: Inhaltsverzeichnis von der Hand von Matz.51r-55r: >Sermo in die palmarum<. Hoc sentite in vobis, quod... (Phil 2,5). In quibus verbisnos apostolus hortatur ad senciendum in nobis in futura ebdomada, quod dominus noster IesusChristus... 51ar: Inhaltsverzeichnis, das auch die verlorenen Blätter umfaßt: Dominica anteascenssionem (!), De sanctis Petro et Paulo, [De] Iacobo apostolo, De conversione Pauli, [De]ascensione domini, De oracione, [De] concepcione Marie, [De] adsumcione domini, [De]adsumcione, In vigilia cene, [De] dedicacione templi, Die dominico. Prima pars passionis (vorfol. 51)... De XXIIIIor sanctimonialibus (?), De dedicacione templi (nach fol. 206). 51av: Notizen und Federproben.55v-57v: Nicolaus de Dinkelspuhel, De oratione dominica. >De oracione<. Sed quid pecieritispatrem in nomine meo... (Io 16,23). Sanctus Gregorius (!) super capitulo Matthei 7o Petite etdabitur vobis... Druck: Rudolf Damerau, Der Herrengebetskommentar des Nikolaus vonDinkelsbühl, Gießen 1971. Lit.: Madre S. 175, Nr 1-3.

Page 54: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

54

57v-58r: Notizen: Nota, quod licet tota trinitas sit caritas iuxta illud Iohannis... Nota, quodperplexitas non est aliud quam assensus... Item nota, quod res dicitur esse in locomultipliciter... Ultimo nota, quod duplex est malum scilicet culpe et pene...58v-61r: Sermo. >De annunciacione sancte Marie<. Missus est angelus Gabriel... (Lc 1,26).Notandum est, quod totus mundus iacebat egrotus secundum Augustinum. Ideo necesse fuit,ut deus pater mitteret...61v-64v: Sermo. >De ascensione domini<. Ascendit deus in iubilacione... (Ps 46,6). Primopotest queri racio, quare (?) fuit nobis melius et utilius...64v-66v: Sermo. >De sancto Iohanne baptista<. Non surrexit maior inter natos... (Mt 11,11 u.Lc 7,28). In his verbis dominus commendat Iohannem sanctum propter plura, primo proptermagna opera...67r-69r: Sermo. >De sanctis Petro et Paulo<. Ecce nos reliquimus omnia... (Mt 19,27). In hiisverbis notandum est, quod isti duo apostoli scilicet Petrus et Paulus specialiter tria reliqueruntet ideo regnum dei intraverunt...69v-71r: Clemens VI. papa (Petrus Roger), Sermo. >De concepcione Marie beate<. Eruntsigna in sole... (Lc 21,25). Et in ewangelio hodierno de dominica... Lit.: Schneyer,Repertorium... 1150-1350, Bd 4, S. 761, Nr 32.71v: Notiz.71v-73v: Sermo. >De oracione<. Petite et dabitur vobis... (Lc 11,9). Quamvis omni temporeorandum sit, tamen in hiis diebus ecclesia tria tempora... 73r: Dominus docuit discipulos suosorare Matthei 6, cum dixit: Sic autem orabitis: Pater noster etc. Bona est oracio, quam dictatcor tuum in orando... Parallelüberlieferung: Würzburg, UB M.ch.q. 16/1, 120r-125v, s. HansThurn, Kat 1, S. 118f. u. 200.74r-79v: Nicolaus de Dinkelspuhel, Sermo I. de sancto Michahele. >De angelis<. Angelieorum in celis semper vident... (Mt 18,10). Eloquitur (!) in hodierno ewangelio. Quamvis nonvideamus apparicionem angelorum, abscondita est... Lit.: Madre S. 235-37, Nr 1; Schneyer,Repertorium... 1350-1500, Nicolaus Pruntzlein de Dinkelsbühl Nr 182 u. 219.79v-87v: Nicolaus de Dinkelspuhel, Sermo II. de sancto Michahele. >Alius sermo deangelis<. In illa hora accesserunt discipuli... (Mt 18,1). Hoc ewangelium habet tres partes, inquarum prima dominus loquitur de humilitate... Lit.: Madre S. 237f., Nr 2; Schneyer,Repertorium... 1350-1500, Nicolaus Pruntzlein de Dinkelsbühl Nr 183 u. 220.87v-92v: Nicolaus de Dinkelspuhel, Sermo in dominica V. post pascha. >De peticione<.Amen, amen dico vobis, si quid pecieritis... (Io 16,23). Beatus Thomas in 4° distinctione 15dicit, quod opera nostra non sunt sufficiencia a se ipsis... Lit.: Madre S. 145, Nr 47; Schneyer,Repertorium... 1350-1500, Nicolaus Pruntzlein de Dinkelsbühl Nr 50 u. 93.92v-98v: Sermo. >De assumpcione beate Marie virginis<. Sedeo ut regina... (Apc 18,7).Gloriosus doctor et pater beatus Augustinus attollens festum virginis gloriose presens inquodam sermone festi eiusdemdicit: Hodierna festivitas... Weitere Textzeugen: Graz, Minoritenkonvent cod. s. n., 139r;Klosterneuburg, Stiftsbibliothek 533, 8r u. 868, 51r, s. Hermann Pfeiffer/Berthold ˇCerník,Kat. 3, S. 381 u. Kat. 5, S. 102 u. Wien, Dominikanerkonvent 65/286, s. Felix Czeike, Kat.99r-106r: Nicolaus de Dinkelspuhel, Sermo. >De ascensione domini<. Recumbentibus xidiscipulis apparuit illis... (Mc 16,14 u. Lc 24,33). Dominus noster resurgens per 40 dies... Lit.:Madre S. 145, Nr 48; Schneyer, Repertorium... 1350-1500, Nicolaus Pruntzlein deDinkelsbühl Nr 51 u. 95.106r: Dialogus sanctorum patrum de diversis: Bernhardus: Securum accessum habes o homoapud patrem... Ad hoc venerandus (?) Augustinus 22 libro De civitate dei: Quod remanebuntquidem non ad turpitudinem... Bricht ab: ...eisdem membris non perditis cicatricesapparebunt. Weiterer Textzeuge: Wiesbaden, Hessische LB 48, 22r, s. Gottfried Zedler, Kat.,S. 57.106v-111r: Sermo >in festo trinitatis<. Amen, amen dico tibi, quia, quid scimus, loquimur...(Io 3,11). In verbis premissis innuitur trinitas personarum et eciam unitas essencie...

Page 55: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

55

111r: Exzerpte: Nicolaus de Dinkelspuhel, Sermo in festo trinitatis. Dic id a principio: Sicutaccipi potest ex dictis doctorum in 3o sentenciarum distincione 25a, aliqui sunt articuli fidei...- Endet: ...ex ipso acti significacionies. Lit.: Madre S. 146, Nr 53; Schneyer, Repertorium...1350-1500, Nicolaus Pruntzlein de Dinkelsbühl Nr 56; ein ähnliches Exzerpt Zwettl,Zisterzienserstift 155, 342ra, s. Charlotte Ziegler/Joachim Rössl, Kat. 2, S. 154. Bernhardus:Cum diligenter intueor, quis sit deus inse ipso, quis in angelis, quis in sanctis, quis in creaturis, quis in hominibus...111v-118r: Sermo. >Dominica IIII<. Estote misericordes sicut et pater noster... (Lc 6,36).Notandum est primo, quod licet dominus deus sit immensus, omnipotens et iustus, tamen admisericordiam est promptissimus...118r-123v: Petrus Reicher de Pirchenwart, Sermo. >Dominica XIIa<. In illo tempore exiensIesus de finibus Tyri... (Mc 7,31). Sciendum, quod in isto ewangelio duo principalitertanguntur puncta... Lit.: Schneyer, Repertorium... 1350-1500, Petrus Reicher de PirchenwartNr 61.123v-135r: >Sermo de omnibus sanctis<. Beati, qui habitant in domo tua... (Ps 83,5).Prestantissimi patres, domini eximii, magistri ac ceteri domini quibuscumque dignitatibusprefulciti. De celeberrima hac solempnitate locuturus exordiens a verbis beati Maximi [in]sermone suo presentis festivitatis...135r-137v: Sermo. >De sancto spiritu<. Paraclitus spiritus sanctus, quem... (Io 14,26).Venerandi patres, consuetudo est bonorum patrum in longinquum decedencium...138r-146r: Sermo. >De passione domini videlicet secunda pars passionis<. Fratres habentesfiduciam in introitum sanctorum... (Hbr 10,19). In quibus verbis duo tanguntur. Primohominis certa spes in ingressum celorum... Zu Beginn der Predigt am Rand eine Notiz vonMatz: In Spira 1485, vide (?)... in septima (?). Vgl. 51ar. Offenbar nicht Ps.-Nicolaus deDinkelspuhel, Concordantia in passionem dominicam, vgl. 207r-211r.146v-161r: Sermo de passione domini. >Incipit 3a pars passionis<. Mane autem factoconsilium inierunt... (Mt 27,1). In Luca: Et duxerunt illum in concilium suum... (Lc 22,66).Gloria sic temperat suum responsum... Vgl. 51ar. Offenbar nicht Ps.-Nicolaus deDinkelspuhel, Concordantia in passionem dominicam, vgl. 207r-211r. 160ar: Notizen. 160av: leer.161r: Notizen.161v-165r: Petrus Reicher de Pirchenwart, Sermo. >De sancta Margareta<. Simile est regnumcelorum decem virginibus... (Mt 25,1). Notandum primo, quod Christus dominus hancparabolam locutus est de statu presentis ecclesie... Lit.: Schneyer, Repertorium... 1350-1500,Petrus Reicher de Pirchenwart Nr 55.165r-166v: Sermo. >De sancta Maria Magdalena<. Rogabat Iesum quidam phariseus... (Lc7,36). Hic dubitatur, quod si primus homo non peccasset, an adhuc Christus incarnatusfuisset... Weiterer Textzeuge: Klo-sterneuburg, Stiftsbibliothek 868, 160v, s. HermannPfeiffer/Berthold ˇCerník, Kat. 5, S. 105.166v: Notiz. Nota, secundum doctores adventus domini agitur per 4or fere ebdomadas itascilicet, quod semper in adventu sunt 4or dies dominici...167r-170r: Johannes Geuß, Sermo. >Sermo in LXXa, in quo habetur de nupciis, iocis et ludisfieri solitis tempore carnis privilegiali (?)<. Tempus nunc instans communi nomine appellatur70a, in quo sancta mater ecclesia duo commemorat... Lit.: Schneyer, Repertorium... 1350-1500, Johannes Geuß de Teining Nr 13. 168ar-v: leer.170r: Zusatz. Sed quia primus et secundus computantur pro eodem, ideo enim Christus venitin carnem...170v-173r: Traktat. >Sequitur de consecracione et missa in die parascevis.< Quia nobisconsedentibus inter cetera nostre collacionis colloquia questio 2a fuit suborta, an in dieparascevis vinum infusum in calicem maneat vinum, an per contactum partis hostie consecrate

Page 56: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

56

in calicem misse in Christi sanguinem transmutetur. Ad quod dubium dicunt doctores sacretheologie magister Nicolaus Dinkelspuhel et alii...173r-181v: Johannes Geuß (Ps.-Nicolaus de Dinkelspuhel), Sermo. >De visitacione beateMarie<. Exurgens Maria in diebus illis... (Lc 1,39). Cum angelus Gabriel in Galilea civitateNazareth... Lit.: Madre S. 312, Nr 3.181v-182v: >Thema quoddam de passione domini<. Repleta est malis anima mea... (Ps 87,4).Reverendi patres, domini magistri ceterique domini in Christo Iesu homine crucifixo prosalute generis humani caritative (?) diligendi. Ex quo post humane prevaricacionis...183r-196v: Johannes Geuß, Sermo. >De indulgenciis<. Quodcumque solveris super terramsolutum et in celis (Mt 16,19). Hec verba Christus dominus noster dixit beato Petro utqueibidem. Et secundum sanctum Thomam... Lit.: Schneyer, Repertorium... 1350-1500, JohannesGeuß de Teining Nr 1.196v: Ergänzende Notiz. Item quando indulgencie dantur ad determinatum et prefinitumtempus...197r-201r: Sermo de eucharistia. >De preparacione ad corpus Christi sumendum...< Probetautem se ipsum homo et sic de pane illo edat et de calice bibat (2 Cor 11,28). Dilectissimi indomino, et valde iustum est, ut ad tam dignum et venerandum cibum summendum... 200v:>De effectibus huius sacramenti, quos confert digne devote et reverenter suscipientibus<.Primus igitur effectus sew fructus est collacio gracie... Weiterer Textzeuge: Klosterneuburg,Stiftsbibliothek 868, 246r, s. Hermann Pfeiffer/Berthold ˇCerník, Kat. 5, S. 108.201r-206v: Sermo. >De vigilia nativitatis<. Cum essent (!) desponsata mater Iesu Maria... (Mt1,18). Sciendum primo, quod beatus Mattheus volens in illo evangelio explicareconcepcionem et generacionem Iesu Christi... 206v unten: Sequitur dominica quarta adventusdomini (fehlt).207r-211r: Ps.-Nicolaus von Dinkelspuhel, Concordantia in passionem dominicam (1. Teil).>Prima pars passionis<. Post resuscitacionem Lazari, que facta fuit... Druck: Ulm (JohannZainer) 1485 (Hain 11762 = GW 785, Bl. 350-85) u. nicht nach 1485 (Hain 12581). Lit.:Madre S. 310, Nr 3; Stegmüller Nr 5715. Weitere Überlieferungsträger des seltenen Textes:München, UB 2° Cod. ms. 57, 101ra, s. Natalia Daniel u.a., Kat. 3,1, S. 82 u. Nürnberg,Cent.IV,82, 385va, s. Karin Schneider, Kat. 2,1, S. 288. Vgl. auch 138r-161r. 210ar-v: Notizen (210v zu Beginn: In Spira anno 1486). 210br: leer. 210bv: Notizen.211r: Notizen.211v-216v: leer.217r: Peregrinus de Oppeln, Sermo in exaltatione sanctae crucis. Lignum forte etimputribile... (Is 40,20). Per istum artificem intelligitur Christus, qui est sapiencia (?) deipatris... 217r am Ende: Hic est defectus (?). Druck: Peregrini de Opele, Sermones de temporeet de sanctis, hg. v. Richardus Tatarzy´nski, Warszawa 1997, S. 501-6. Lit.: Schneyer,Repertorium... 1150-1350, Bd 4, S. 561, Nr 156.217v-219r: Exzerpte über Kreuz und Leiden Christi.219v-220r: leer.220v: Exzerpte und Notizen.221r-226r: Verlauf der Passionswoche nach den Evangelien. Scire debetis, quod ordopassionis factus est per istum modum. Illis temporibus videlicet passionis die martis dominuserat Bethania in domo Marthe... die martis protulit hec verba Matthei: Scitis, quia postbiduum pascha fiet... (Mt 26,2), quia in quinta feria...226r: Exzerpte aus Jacobus de Voragine, Legenda aurea: De passione Domini. Bernardus:Caput angelicis tremebundis (!) spiritibus densitate spinarum pungitur... Bernardus: Tu homoes et habes sertum de floribus... Bernardus: Quis non rapiatur ad spem impetrandi fiduciam...Ambrosius: Autor pietatis in cruce pendens... Druck: Graesse Nr 53.226v: leer.

Page 57: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

57

227r-v: Notizen zu verschiedenen biblischen Büchern. Nota, quod in libro Iudicum scribiturcapitulo 4o, quod eo tempore, quando filii Israel peccaverunt coram domino, ut Madianite, idest populus de terra Madian, insurgaverunt (?) contra eos volentes terram ipsorum devastare,quidam de filiis Israel nomine Gideon purgavit... Item pluribus evenerunt mala propter hoc,quod detraxerunt bonis. Legitur Genesi c. 4: Factum est autem post multos dies, ut offeretCain...228r-229r: Traktat. Sequitur de vita Christi. Sciendum est secundum Augustinum etcommuniter omnes doctores et ex dictis ewangelistarum colligitur Iesum Christum inBethlehem Iude natum anno XLII Augusti imperatoris, die octava... circumcisum, die 13 amagis adoratum... Zum Beginn am oberen Rand (Lesung unsicher): Hec ex libro horarum... inchoro in parte hiemali in fine. Zum Text vgl. Würzburg, UB M.ch.q.3, 167v, s. Hans Thurn,Kat. 2,1, S. 158.229r-v: Notizen und Exzerpte.230r-232v : leer.233r-234v u. 239r-240r: Predigtnotizen. >Ad passionem Christi predicandam (?) deservit...<Dubitatur, utrum Iudas vendendo Christum commiserit symoniam... Dubitatur, utrumpeccatum crucifigencium Christum fuit gravissimum (?)... Zu Beginn die Bemerkung:Sequencia ex... 4ta feria post palmarum. 234v unten: post 4or folia habes sequencia.235r-v: Nicolaus de Dinkelspuhel, Sermo. >De passione domini.< Quamvis devocionischristiane principalis causa sit omnipotens deus... Lit.: Madre S. 141f., Nr 32 (bricht ab). ZuBeginn die Notiz ex... in tractatu (?) de passione.235v u. 236r unten: Predigtnotizen. Anno domini 1485 thema: Christus passus est pro... (I Pt2,21) ...236r-237v: Nicolaus de Dinkelspuhel, Sermo I de passione domini. O vos omnes, qui transitisper viam... (Lam 1,12). Quia omni viatori saluberrimum est recolere Christi passionem... Lit.:Madre S. 142, Nr 34; Schneyer, Repertorium... 1350-1500, Nicolaus Pruntzlein deDinkelsbühl Nr 34 u. 147. Zu Beginn am oberen Rand die Notiz: Anno domini 1483.238r-v: leer.239ar (olim 233a): Notizen zur Passion. Endet: ...in Spira 1485.239av: leer.240r: Notizen zu einer Passionspredigt. In Spira 1485. Thema: Fratres habentes fiduciam inintroitum sanctorum... (Hbr 10,19).240v: leer.241r: Sermo de passione domini (?). Qui non accipit crucem suam... (Mt 10,38). In quibusverbis innuitur passio Christi... licet quilibet homo in miseria requirit beneficia a deo... ZuBeginn am oberen Rand: Anno domini 1481.241v: Sermo de passione domini (Predigtentwurf). Qui hodie non accipit crucem suam... (Mt10,38). Locuturus conanter (?) de Christi passione vel...242r: De septem utilitatibus passionis Christi. Plures sunt effectus et utilitates passionisChristi. Primus est culparum nostrarum delecio... Davor am oberen Rand eine Notiz (Beginneiner Passionspredigt?): Thema anno 1482... Qui non accipit crucem suam... (Mt 10,38). Inquibus verbis innuitur passio Christi... et post thema dixi (?) de tribus crucibus nobis collate(!) ex passione Christi.242v: Exzerpte. Nota, signum crucis cum olio vel crismate imprimitur in 4or locis: interscapulas, in vertice, in fronte, in pectore. Primus imprimitur inter scapulas ad designandum,quod iugum Christi est suavis... Zu Beginn am oberen Rand die Bemerkung: Ex... folio 217.243r: Thomas Ebendorfer, Sermo de passione domini. Egressus Iesus cum discipulis transtorrentem... (Io 18,1). Sapiens Ecclesiastes 3 dicit, quod omnia tempora tempus habent... etinstante tempore anniversarii mortis Christi... Lit.: Schneyer, Repertorium... 1350-1500,Thomas Ebendorfer de Haselbach Nr 477 (bricht ab); Haidinger/Lackner, Sermones detempore de evangeliis, pars hiemalis Nr 55.243v: leer.

Page 58: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

58

244r: Quaestio. >De passione.< Utrum Christus dominus natura fuisset mortus, si non fuissetcrucifixus aut occisus. Item natura humana potest consistere in se... Zum Schluß dieBemerkung: Vide plurima in... folio 87.244r-245r: Quaestio. Dubitatur, utrum in orando sit utilius genua flectere quam orare standoaut sedendo aut iacendo... Zu Beginn die Bemerkung: Sequencia ex libro p (?)... in parteestivali folio 306.245r: Exzerpt. >De testamento<. Testamentum non confirmatur nisi in morte testatoris. Deustestamentum facit in morte ipsius, ubi 7tem notantur... Simili modo quilibet fidelis debetfacere testamentum... Zu Beginn am oberen Rand die Bemerkung: ex perigrino (?) post diem(?)...245v-247v: Exzerpt. Nota, passio vel mors Christi tria nobis attulit auxilia contra tria malapenalia seu dampna, que per peccata primorum parentum incurrunt... Zu Beginn am oberenRand die Bemerkung: Ex summa (?) ... folio 442.247v: Exzerpte und Notizen: Exemplum de abbate. In... abbas Iohannes... quoniam (?) se atemptacionibus custodiret... Nota, quod sunt quidam, qui cum Iuda os Christi osculant. 4orenim persone Christum osculate sunt... Die 7 Schmerzen Mariens.248r: leer.248v: Über die Schmerzen Mariens. Über das Leiden Christi.249r-v: Exzerpt. Est sciendum, quod quinque fuerunt cruces, scilicet crux latronis mali,latronis boni, Symonis Cyrenei, Petri, Christi. Crux latronis mali, que fuit a sinistris, habetignominiam... Zu Beginn am oberen Rand die Bemerkung Hec ex... folio 217.250r-252r: leer.252v: Historische Notiz über den Streit zwischen Bettelorden und Pfarrgeistlichkeit über dieSeelsorge: Orta inter curatum (?) plebanum (?) et fratres imperialis favoris (?) atque clariopidi est... que post non modica scandala (?), labores et expensas tandem Rome... annodomini 1478 per nonnullos dignissimos cardinales de confirmacione pontificis iuxta 4to sacrerote concordato, ut neutra parcium de victoria multum habet gloriari, ageantque fratresmendicantes iuxta sua privilegia, ut prius ante contractionem egerunt. Gestrichen, folgt dieBemerkung: Item idem infra (?) huius retro (?) habetur, ideo hic delevi.253r-254v: leer.255r-263r: >Tractatus trium questionum extremi iudicii ad sacerdotes, an videlicet perhostium intraverint, [an] canonice vixerint, [an] populum legittime rexerint<. >Registrum<[zu fol. 256-272]. >Capitula questionis prime<. >Capitulum primum<. Christus docuitecclesiasticos et spirituales tria scilicet per hostium intrare, canonice vivere, populumlegittime regere... Der Text ist verbunden, der Anfang fehlt.263v-264r: Traktat. >De ieiunio quadragesimali et consuetudine, ex qua in certorumprincipum curiis et aliorum domibus 3bus diebus per quadragesimam datur bis ciborumrefectio<. Certum habetur periculum sacerdotum, qui, ne dum pro suis unius (?) etcommissarum plebium culpis in extremo iudicio...264v: leer.265r-271v: >Tractatus super iuribus (?) annexus. Est de concordia sacerdotum curatorum cumfratribus mendicantibus de audiendis confessionibus< [Titel steht am Ende des Registers255v]. Misericors deus in novissimis diebus, quibus novit periculosa instare tempora, ex altasue providencie specula frigescente misericordia respiciens ecclesiam suscitavit... ordinesmendicancium, potissimum predicatorum et minorum... 270r am Ende: Per hec a capitereddita racione bis consulo curatis. Vide in sequenti folio. Hic non (?) est defectus. 270v: leer.271r-v: Primo consulo curatis, quorum unus eram, ut confessiones fratribus admissis...Secundo consulo sacerdotibus pro audiencia confessionis privilegatis, ne...272r-272v: leer.

Page 59: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

59

273r-275r: Notizen über das Jubeljahr: Item dicit Iohannes de Anania, quod iubilus fuitinventus a deo in veteri testamento figurative et fuit concessum Moysi, ut talem annumsanctificaret. Item qui habet annum iubilei, si moritur in hoc statu, evolat recta via adparadisum absque aliqua pena purgatorii... Darunter Bemerkungen zu verschiedenenpäpstlichen Ablaßbullen: >Item bulla pape Bonifacii octaui iubilei...< >Item bulla iubileiClementis sexti...< >Bulla Clementis, quam dedit anno sui pontificatus primo...< >Bulla anniiubilei Pauli...< >Bulla Sixti pape quarti iubilei...< >Bulla Allexandri octavi...< >Alia bullaAllexandri octavi...<275r-294r: Johannes Pfeffer de Wydenberg, Tractatus de materiis indulgentiarum. >TractatusWidenberg<. >Questio prima<. Utrum indulgencie sint ponende. Item queritur, quare dicitsalvator Petro Matthei 16: Tibi dabo claves... (293v-294r Register). Druck: Hain 12863. ZumAutor vgl.: Die Matrikel der Universität Heidelberg von 1386 bis 1662, hg. v. Gustav Toepke,Bd 1, Heidelberg 1884, S. 203 u. Bd 2, ebd. 1886, S. 385, 389-92, 393 (Neudr. Nendeln1976).294v-296v: leer.297r-308v: Johannes Geuß, Sermo. >De suspicionibus et iudiciis<. Nolite ante tempusiudicare... (I Cor 4,5). Pro intellectu dicendorum sunt diligenter nominanda quedam... ZurZuschreibung vgl. Berlin, SB - Preußischer Kulturbesitz theol. lat. 4° 272, 172r, s. GerardAchten, Kat. 1,2, S. 40.309r-310v: leer.311r-319v: Nicolaus de Dinkelspuhel, De vitiis et virtutibus. >De septem peccatismortalibus<. Sicut docet magister sentenciarum libro 2 distinctione prima, deus a principiocreavit hominem... Lit.: Madre S. 192,Nr 2-5.319v-346v: Über die Tugenden und Laster: >De inani gloria<. Notandum, quod per gloriamcommuniter accipiendo, ut hic accipi debet, significatur, quod bonum alicuius deveniat innoticiam aliorum et ad abpro-bacionem eorum... 320v: >De filiabus inani (!) glorie<. Nota,quod 7tem sunt filie inanis glorie secundum Gregorium 31 (?) moralium et sunt iactura...321r: >De iactancia<. Notandum, quod secundum sanctum (?) Thomam (?) 2a2e questione 112 iactancia... >De ypocrisi<. Notandum, quod capiendo (?) ypocrisim generaliter tunc id idemest, quod simulacio... 321v: >De invidia<. Notandum, quod secundum Damascenumin 2 suo invidia est tristicia de alicuius bonis potissime... 322r: >De detractione<. Notandum,quod sic (?) dicitur detractio. Est denegacio aliene fame per verba occulta et ablacio veldiminucio fame aliorum per verba, que dicuntur... 323v: >De ira<. Notandum, quando homoscit aut estimat alium ipsum parvipendere aut iniuriam aut lesionem aliquam inferre... 326v:>De avaricia<. Notandum, quod avaricia accipitur dupliciter, uno modo generaliter proinmoderato amore et apetitu habendi... 333v: >Que pars diviciarum est superflua<. Insuperioribus sepe dictum est et prolatum, quod superfluas divicias tenere... 336r: >De castitateet luxuria<. Consequenter intendo dicere de castitate et similiter (?) de luxuria... 343v: >Detemperancia<. Temperancia est virtus, que moderat delectaciones et tristicias corporales ethabet sub se abstinenciam, cui per excessum opponitur gula... Bricht ab durch Blattverlust:...non videtur esse cupiditatis occasio sed consilium caritatis et.347r: Exempla. >Ex libreria in Spira...< >Nota excemplum de prudencia et sapiencia.< Item...erat quidam nobilis adolescens, qui valde sagax ingenio regi patri successit in regno. Huicaccidit... >Ex eodem libro exemplum de anunciacione (?) beate virginis<. Item quidam puerscolaris in odium iudeorum per plateas sepe cantavit...347r-v: Quaestio: Dubitatur, utrum peccator peccet videndo corpus Christi...348r: Sermo mit Exemplum. >De agricultoribus<. Vos quidem (?) fratres mei et socii, quiagrum colitis, pedes ecclesie estis, quia... >Unum exemplum<. Quidam agricola duriturno (!)languore laborabat... Zum Exempel vgl. Kˇrivoklát (Pürglitz), Kˇrivoklátská Knihovna I e 10,33r, s. Jiˇrí Praˇzák, Kat., S. 206.348v: leer.349r: Quaestio. Dubitatur, an hermafroditus possit ordinari, an testis esse, an iudex...

Page 60: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

60

349v: leer.350r-350v: >Littera confecta super psalterio legendo in quadragesima [Spire]< [s.Inhaltsvezeichnis im Spiegel]. Sanctus Paulus Ephesiis scribens: Nos impleri spiritu sancto etin psalmis... Huius namque apostolice exhortacionis causam sanctus Augustinus in prologopsalterii declarat... - ...datum et conclusum in nostro capitulo generali certa au-thoritate (?)anno domini Mo CCCC nonagesimo sexto.351r-v: leer.352r-v/355r: De moribus in missa servandis. Stet erectus non iacens, in altum cubitos erigat(?) lateribus, manus exaltet, ut extremitates digitorum (!)... 352v unten: post duo folia habes,quod sequitur.353r-v: Quaestio. Dubitatur, utrum homo ex obediencia precepti (?) teneatur sacramentumeucharistie sumere... Zu Beginn am oberen Rand die Bemerkung: Hoc misi episcopo Spirensi6ta feria ante Iudica 1496...354r-v: Exzerpte aus Antonius de Butrio. Doctores in lecturis super capitulum: Omnisutriusque sexus, De penitenciis et remissionibus (X.5.38.12) super verbo: In pascha dicuntcommuniter, quod verbum pascha non designat stricte diem pasche... Zu Beginn am oberenRand: Hec ex lectura super quinto decretalium ex libreria super capitulum: Omnis utriusquesexus super verbo: In pascha.355v: leer.356r-v: De patientia. Terra bonum fructum reddit per pacienciam (vgl. Lc 8,15). Nulla enimsunt bona, que accipimus (?), si non equanimiter certa proximorum mala toleramus... ZuBeginn am oberen Rand die Bemerkung: Hec ex omiliario in sermone (?) dominice (?)...(Lesungen unsicher).357r-360v: leer.361r-362v: Johannes Gerson, De visitatione praelatorum. >Tractatus Gersonis cancellariiParisiensis de visitacione prelatorum vel de cura curatorum<. Ad laudem dei et edificacionempopuli christiani... Druck: Jean Gerson, OEuvres complètes, hg. v. Palémon Glorieux, Bd 8,Paris u.a. 1971, S. 47-55, Nr 403.363r-v: Quaestio: Dubitatur, si sacramenta sacre unctionis et eucharistie infirmo [über derZeile ergänzt: extra (?)...] ministrare contingat... Cu-ius quidem questionis seu dubiipartibus... Zu Beginn am oberen Rand die Bemerkung: Hec in sabbatho (?) post... misi vicarioin spiritualibus.364r-366r: Instrumentum revocationis Iohannis Kaltenmarckter (1492/93). Audireconfessionem ex precepto divino positivo est rectoris parochialis, curatis fratribus ordinismendicancium exsulo (!) privilegio concessum est, ut ipsi confessiones audire possint... 364v:Observandissime domine et vos ceteri reverendi patres. Ego Iohannes Kolthe MarterSalzburgensis atque Pataviensis diocesis officialis, cum dudum in scolis (?) universitatis studiiWienensis exordinarie legerem... - ...ita me deus adiuvet et hec (?) sancta dei ewangelia, quein mano teneo. Alioquin penas iuris me incurrisse. Que quidem retractacio de manu propriadicti domini Iohannis sic erat subscripta: Ego Iohannes Kolthe Marter quippe dictus huicconfirmacioni, retractacioni promissionique mee prestito de conservandis supradictis omnibussacramento propria manu subscripsi. 365v: Christi nomine invocato pro tribunali... ZuJohannes Kaltenmarckter, vgl. P. Uiblein, Die Akten..., Bd 2, S. 656; zu den Ereignissen Bd1, S. 351-54.366v-370v: leer.371r-v/381r u. 376r-377r (zweimal der gleiche Text): Quaestio. Utrum reddere tributa regiRomanorum obligamur temporalium bonorum. Sciendum, quod quattuor sunt, que debemusnostris terrenis principibus et dominis reddere... 371v: Item post 7tem folia quere residuum.371r am oberen Rand die Bemerkung: Bis scripsi.372r-v/380r: >Correctio super psalterium in pausis<. Item in psalmo 17 in versu, qui incipit:Clamaverunt, fit punctus post primam clausulam: ad dominum, quam ante illam sentenciam...372v unten: Post quinque (!) folia quere residuum.

Page 61: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

61

373r-375v/378r: >Sexternus de epidemia<. 373r: Sammlung von Sprichwörtern undSentenzen über den Tod. Nota, mors timenda est propter moriendi necessitatem (?): Seneca:Est commune mori, mors nullo parcit honori. Debilis et fortis veniunt ad limina mortis... 2otimenda est mors propter velocitatem...: Iob 7 ventus est vita mea... Vgl. Walther, ProverbiaNr 7360 etc. Zu Beginn am oberen Rand die Bemerkung: Sequencia ex... folio 55. 373v: leer.374r-v/378r: >Item a quibus causis venit epidemia et quo tempore causatur<. Dico, quodcausa epidemie sunt influencie celestes... Zu Beginn die Bemerkung: Sequencia ex libro z infine et ex... ibidem; 375v unten: Quere post duo folia, habes, quod sequitur.377v: Quaestiones aus Bartholomaeus Pisanus, „Summa Pisana“ (Exzerpte). Dubitatur, anclerici et persone ecclesie (?) persolvere debeant exactiones... Dubitatur, utrum laycus aclericis possit exigere pedagium...378v-379v: leer.380v: leer.381v: leer.382r: Exzerpte zum Eherecht: >Item hec ex libro S in tractatu de sponsalibus et matrimoniis<.Item non debet mulier contrahere nisi prius certificata de morte ipsius viri... Item secundasnupcias vel ulteriores contrahere peccatum non est... >Sequencia ex Pisana: Impediuntur 12,57o<. Quid, si uxor credit virum mortum et contrahit cum alio...Si vero primus revertatur velalias de vita eius constiterit... Dubitatur, si mulier contrahit cum alio putans suum virumvivum, qui revera mortuus est... Item potest vir uxorem dimittere propter fornicacionem...Item plura de matrimonio vide in libro y (?) in fine.382v: leer.383r-v: Exzerpte aus Bartholomaeus Pisanus, „Summa Pisana“ und anderen und Entwurfeines Gutachtens von Nicolaus Matz zur Quaestio: Dubitatur, utrum violentans emunitatemecclesie per violentam detractionem fugientis (!) ad eam absolvendus veniet ab ordinario...Gutachten 383ar: Dubitatur, utrum violentans emunitatem ecclesie... Pro responsione ad illumdubium est considerandum... Zu Beginn am oberen Rand: Hec sequencia dedi in scripturis (?)domino vicario Philippo... in die purificacionis 1494 in casa Wilensen (?) diocesis Spirensis inSuevia.383av: leer.384r-388v: Quaestio von Nicolaus Matz. Dubitatur, utrum mortaliter peccant, qui vadunt admercata, que fiunt diebus dominicis vel aliis festis maxime precipuis... 387r: Nunc videndumest, que sunt die dominico operanda... Zu Beginn am oberen Rand die Bemerkung: Predicaviin Michelstat 1496.388v: Nachgetragene Notizen: Dubitatur, quare homini fuit datum hoc preceptum: Sabbathasanctifices...389r-391v: leer.392r-393v: Materialsammlung unter anderem aus Bartholomaeus Pisanus, „Summa Pisana“und Franciscus de Zabarellis, Lectura super clementinis, sowie Entwurf eines Gutachtens vonNicolaus Matz zur Quaestio: Dubitatur, utrum de redditibus presencie alicuius ecclesie aliquidad prophanos usus dari possit licite... Gutachten 392r unten: Tua nobis fraternitas intimavit,quia nonnulli tam religiosi quam clerici seculares et laici pecuniam et alia bona, que permanus eorum ex testamentis decedencium debeant in usus pios impendi, non dubitant aliisusibus applicare. Cum igitur in omnibus piis utilitatibus (?)... 392v/392br-v: Notizen zumselben Thema u.a. aus Franciscus de Zabarellis, darunter: Dubitatur, an hospitalia tenentur adonera episcopalia... 392ar-v: leer. 393r-v weiteres (?) Gutachten: Dubitatur, utrum aliquid adprophanos usus dari possit licite de rebus presencie alicuius ecclesie. Pro dubio isto venitconsiderandum primo, quia omnia, que cedunt presencie alicuius ecclesie, sunt ultimevoluntates dancium... 393v: Nachgetragene Notizen. Dubitatur, utrum defunctus senciatdetrimentum, quia tardantur elemosine, quas legavit... Dubitatur, utrum executor debet tardaredistribucionem elemosinarum ad hoc, ut res defuncti melius vendantur... Am Ende am unterenRand die Bemerkung: Hoc misi domino Gracioso (?) per (!) Sarvenfelß (?) 2a feria anteSymonis et Iude 1501.

Page 62: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

62

394r-v: Gutachten von Nicolaus Matz. Dubitatur, an ymagini aut cruci Christi, licet ligneesint, aliqua reverencia exhibenda (!) possit. Racionibus pro et contra pretermissis notandumest, quia quidam notabilis sacerdos, uti veridica relacione dictum est, in preterito proximo...Zu Beginn am oberen Rand die Bemerkung: Hoc in sabbatho post... misi vicario inspiritualibus (?).395r-v: Gutachten von Nicolaus Matz zu Fragen der Exkommunikation (Entwurf): Itemquicumque sit, qui communicat cum excommunicato... Ad manus domini generosi Lodowiciepiscopi Spirensis. Ausgeschiedenes Material (Corpus iuris canonici): Sequencia (?) non misi(?) in scedula domini generosi (?) episcopi. Gutachten: 395v: Dubitatur, qua pena feriantur (?,über der Zeile ergänzt) participantes cum excommunicatis. Distingue aut, quis communicat...- ...Que absolucio per me facta teneat et satis sit absque ulteriori absolucione. Verumtamenvestra reverenda paternitas doctiores me et experciores consulere in hac materia potest proptersecuritatem conscienciarum et tantum de presenti materia. Nicolaus Matz sexprebendariusecclesie Spirensis. Am unteren Rand die Bemerkung: Hec scripta misi generoso dominonostro (?) episcopo Lodowico Spirensi 4ta feria ante Dionisii 1501.396r-404v: >Tractatus de excommunicacione<. Queritur, quando homo proximum suum eteius peccatum denunciat prelato suo ut iudici, quid amplius debeat facere, si talis proximusnon audit prelatum suum... Am Ende am unteren Rand die Bemerkung: Habentur precedenciain libro n numero (?) 54 et non plus habetur de illa materia. Ein ähnlicher Vermerk zu Beginn.404ar-v: Materialien u.a. aus Angelus Carletus, De casibus conscientiae („Summa angelica“)und Bonaventura und Entwurf zum Gutachten von 395v. Dubitatur, qua pena participantescum excommunicato. Distingue aut, quis communicet... (bricht ab).405r-v: Material und Entwurf eines Gutachtens von Nicolaus Matz. 405r: Gutachten.Dubitatur, an Etiops, de quo significat vestra reverenda paternitas, sit statim baptizandus... ZuBeginn die Bemerkung: Hec misi episcopo 1497 dominica Vocem iocunditatis. 405v: Notizzum selben Thema. Sed diceris, numquam adultus, si convertatur, statim debet baptizari, velsi paganus vel iudeus ad fidem convertatur... Zu Beginn die Bemerkung: Hec sequencia exofficio (?) misse in decimo articulo simboli in 2a dubitacione (?)...406r: Gutachten von Nicolaus Matz zu Fragen der Beichte und Notizen. Spectabilis vir, maior(?) mi reverende, casus, quem mihi pridie dum vobiscum... proposuistis... Am Ende: Vigiliaconcepcionis Marie 1485.406v: leer.407r: Quaestio. Queritur, num quis fugiens ad corpus Christi gaudeat immunitate, qua gaudetfugiens ad ecclesiam... Am Ende die Bemerkung: Hec abbas [Henricus de Segusia] incapitulo: Sane, De celebracione missarum.407v: leer.408r-v: Material und Entwurf eines Gutachtens von Nicolaus Matz. 408r-v: Gutachten.Dubitatur, quid ad hoc requiritur, ut iudeus adultus baptisetur. Antequam ad hoc dubiumrespondetur, prius est hoc considerandum, quod ponitur... Zu Beginn die Bemerkung: Hecscripsi episcopo sabbatho in die Valentini martyris (?) anno domini 1495 ex peticione eius.408v: Ausgeschiedenes Material.409r-v: Nicolaus Matz (?), De fine suspendendi (dt.). >Hye volgt noch eyn kleyn und nüitzeunderwysüng der dieb halb<. Es sol der weltlich richter eben mercken, das nit eyn itlicher, derdo stilt, zu hencken oder zu dedin ist, dan die lerer sagen... - ...dan wie hert man dye dieb helt,nach fint man alweg dieb. Zu Beginn am oberen Rand die Bemerkung: Originale de finesuspendendi (?) et excerpta (?) ex sermone dominice passionis domini (!) folio 7.410r-412r: Johannes Rebler de Gretz (Graz), Sermo de purgatorio. >Sermo utilis de igneconflagracionis doctoris sacre theologie magistri Iohannis de Grecz de gremio almeuniversitatis Wienensis<. Sciendum, quod dicit magister distinctione 47 4ti sentenciarum (?):Domino veniente ad iudicium precedit ante eum ignis... In quibus verbis magister vult, quodest futura purgacio mundi per certum ignem... Zu Beginn am oberen Rand die Bemerkung:Hoc habetur (?) in libro d folio 241, et est unus sermo, et in libro, quem emi a GeorgioHelbrecht. Zu Johannes Rebler ex Gretz vgl. P. Uiblein, Die Akten..., Bd 2, S. 667.

Page 63: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

63

412v: leer.413r-419r: Bernardinus Senensis, Sermones duo de purgatorio. >Incipit tractatus depurgatorio beati Bernhardini de Senis ordinis fratrum minorum<. Quicquid potest transire perflammas igne purgabitur... (Nm 31,23). De loco purgacionis animarum humanarum, quempurgatorium nominamus... Lit.: Schneyer, Repertorium... 1350-1500, Bernhardinus de SienaNr 130. 417v: >Sermo secundus<. Auro locus est, in quo conflatur... (Iob 28,1). Iam inprecedenti sermone apertissime probatum est purgatorium esse... Lit.: Schneyer,Repertorium... 1350-1500, Bernhardinus de Siena Nr 131. Zu Beginn der ersten Predigt dieBemerkung: Hoc ex libro Helbrecht.419v: leer.420r-v: Erweiterte deutsche Fassung der Pestmesse von fol. 422. O her gedenck an dintestament...421r-v: Ordo der Pestprozession [zu Speyer] im Jahre 1482.422r-423v: Druck (jetzt herausgelöst). 422r-v: >Missa contra pestilenciam a Clemente PapaSexto instituta< [Urach: Konrad Fyner, um 1480], die beiden letzten Zeilen fehlen. Vgl.Tübingen, UB MK 89, fol. 1-2. 423r-v: Hernachuolgt die forme und wyse der procession unddes Creutzgangs für die plauge der pestilentz angesehen. Fehlt im Tübinger Exemplar, nichtbekannt.424r u. 425r: Conradus Pondorffer (von Bondorf), Quaestiones disputatae(Originalankündigung in Plakatform). >Disputabuntur hec conclusiones [dominica] secundapost pascha in conventu fratrum minorum hora XII post prandium sub presidencia Egregiidoc[toris] magistri Conradi de Boendorff lectoris conventus Argentinensis<. Utrum pastorbonus essencialiter, iustusque inde universaliter (?), in resurrectione generali punietdampnandos eternaliter, igne infernali realiter, lata sentencia pro peccato mortali... ZumFranziskanerprovinzial Conrad Pondorffer (1498-1510) vgl. Ottokar Bonmann, Marquard vonLindau und sein literarischer Nachlaß, in: Franziskanische Studien 21 (1934), S. 315-43, hier327f., Anm. 52.424v u. 425v: leer.426r-435v: Angelus Carletus, De casibus conscientiae („Summa angelica“). Tabula etrubricae. Albertus Magnus ordinis predicatorum... - ...Verborum significacione. Druck: GW1923-46.436r -437r: Quaestio. Quare castitas iniuncta est sacerdotibus, cum tamen tantos contingitpericlitari per non observacionem castitatis. Zu Beginn die Bemerkung: Item in officio missequestione 46 habentur sequencia...437r: Quaestio. Utrum ecclesia potuerit et debuit clericos in sacris ordinibus constitutos adcontinenciam obligare... Zu Beginn die Bemerkung: Hec sequencia ex 4to sentenciarumdubiis distinctione 37.437v-437bv: leer.438r-v: Quaestio. Dubitatur de pena et penitencia concubinariis infligenda seu iniungenda.Am linken Rand verteilt die Bemerkungen (quer): Hec in synodalibus constitucionibus folio44, hec folio 14, hec folio 13. 438v: Exzerpte aus dem Corpus iuris canonici zum selbenThema.438ar: Notizen.438av: Notizen. Dubitatur, que festa servari debent cum dominicis, ne servilia opera fiant.438br-v: leer.438cr-438er/440br: Gutachten von Nicolaus Matz. Utrum homo septuagenarius sit adieiuniandum ex preceptis obligatus. 438cr unten die Bemerkung: Hec sequencia misi dominoglorioso et scedulam hic iacentem ipsa die animarum. Hec quinta (?) feria ante reminiscere (?)1504.438ev: Notizen zur Quaestio: Dubitatur, quibus diebus tenetur quis ieiuniare... Am Rand u.a.die Bemerkung: Hec ex agenda de ieiunio...438fr-v/440ar: Quaestio. Dubitatur, utrum concubinarius publicus absolvi in confessionesacramentali possit, quando prius concubinam cum effectu non a se abiecit.

Page 64: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

64

439r-440r: Dialog in lateinisch-deutscher Mischsprache. >Ein dialogus berurende den handelzwischen dem bischoff, der pfaffhayt, ratt und gemayn der statt Wormbs<. Claß Nar cumcivibus et contra clerum dicit, quod cesar absolverit et auctoritatem habet. Hans Weltklug cumclero et contra cives... Primus Hans Weltklug dixit: Dy pf[a]ffehayt (?) possedit longotempore in pacifica possessione in Wormacia...440v: leer.440av: leer.440bv: leer.440cr-v: Entwurf eines Gutachtens von Nicolaus Matz. Dubitatur, an consuetudo de offerendotempore quadragesimali diebus 3bus ieiunialibus in ebdomada bis calicem bona consuetudoabsque peccatum mortale per bonos christianos in curiis principum observari potuit... 440v dieNotiz: Hoc misi domino generoso dominica iudica 1504.440dr: leer.440dv: Exzerpte aus Bartholomaeus Pisanus, „Summa Pisana“ über das Fasten. De ieiunio perannum.441r: Quaestiones aus Bartholomaeus Pisanus, „Summa Pisana“ und anderes. Dubitatur, anclericus incontinens et fornicarius sit suspensus et debeat in officiis divinis evitari...441v: Notiz über die Beichte. Dignam agis penitenciam, ut oportet in eo, qui baptisat etabsolvit...442r-v: Ordinatio missae des Wormser Reichstags von 1495 (?). >Ordinacio missecongregacionis Romanorum regum et principum in dicta Wormaciense civitate decreta<.Unter den Gebeten eines für den rex noster Maximilianus (König 1486, Kaiser 1493).442ar-v: Messformular. Zu Beginn die Notiz: Cantavi missam de beata virgine (?, über derZeile ergänzt) ex peticione Ortis de Buch 3a feria post septuagesimam (?) 1497 pro serenis (?)et contra inundaciones aquarum. Zum Speyerer Domherr Ort von Buch vgl. Gerhard Fouquet,Das Speyerer Domkapitel im späten Mittelalter, Bd 2, Mainz 1987, S. 895.443r-444r (Spiegel): leer.

Zwischen Seite 274 u. 275 wurde bei der Restaurierung ein Papierfragment (3,5 x 5 cm, 15.Jh.) mit Bruchstücken von dt. Dichtung gefunden. (Jetzt separat zur Handschrift gestellt.)

RegisterInitienregister

Aazt in Hebraeo Latine apprehendens vel apprehensio. Aad testimonium vel testificans... D682, 391rbAb Helena crux inventa... D 685, 280rbAbbas Iohannes... quoniam (?) se a temptationibus custodiret... D 693, 247vAbbas potest perpetuare monachum in prioratu... D 688A, 305rAccesserunt discipuli - (Mt 18,1). Matthei 17 habetur, quod dominus Iesus solverit tributum...D 683, 181raAccesserunt discipuli - (Mt 18,1). Merito hodie memoriam agimus sanctorum angelorumpraecipue tamen beati Michahelis, qui specialis custos ecclesiae... D 683, 180vaAccessit ad Iesum - (Mt 20,20). Dominus dixerat Matthei 18mo: Vos, qui secuti estis... D 683,103raAccessit ad Iesum - (Mt 20,20). Duo sunt, quae multos faciunt cadere in gravia peccata... D683, 102vaAd dei gloriam et beatae virginis ac sanctae Catherinae totiusque curiae caelestis laudempauca pro meorum scholarium et mei informatione collecturus... D 692, 135rAd laudem dei et aedificationem populi christiani... D 693, 361rAd sacram scripturam recte intelligendam requiruntur quattuor. Lectio... Meditatio... Lectioenim inquirit, meditatio invenit... D 681, IIIr

Page 65: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

65

Adalbertus alto sanguine patre Bohemo, matre Sclava natus est. Cuius mater plenaeleemosynis et operibus bonis... D 687, 339rbAdducuntur equi cunctis annis Salomoni... D691, 1vAdventus domini celebratur per quattuor dominicas, quia quattuor sunt adventus domini: incarne, in mente, in morte, in maiestate... D 687, 1rbAlbanus, sicut tradunt historiae, Moguntinae confinibus martyrium passus est. Temporibusenim Honorifici impiisimi regis Persarum... D 687, 344vbAlbertus Magnus ordinis praedicatorum... D 693, 426rAlexander episcopus servus servorum dei... Clara claris praeclara miraculis... D 687, 347rbAlexander natione Romanus sedit annis octo, mensibus quinque et diebus duobus. Hicconstituit aquam aspersionis cum sale... D 687, 340rbAlia causa, quare Romani imperatores Christum et apostolos persequebantur, legitur inquadam chronica: Ex eo, quod Christus Romanis prius non apparuerat... D 687, 23vaAliqui tamen textus antiqui habent hic plures versus scilicet illos: Incipit hic Cato novusaddens... D 692, 66raAll menschen sind die In widerwertigkait vnd in trwbsal als ser gekestigt vnd In Irem gemuetbekuemert Das sy vor betruebnuess Irs gemuets... D 690, 160rAmbrosius: Auctor pietatis in cruce pendens... D 693, 226rAmbulans Iesus - (Mt 4,18). Ambrosius 5to libro super Lucam capitulo 7mo volensostendere... D 683, 251rbAmbulans Iesus - (Mt 4,18). Hic possit quis quaerere, quare Christus vocavit apostolos... D683, 251vaAmbulans Iesus - (Mt 4,18). Humanus defectus hominum est, qui poena est peccati a primisparentibus commissi... D 688, 1raAmen amen dico - (Io 3,11). In verbis praemissis innuitur trinitas personarum et etiam unitasessentiae... D 693, 106vAmen amen dico - (Io 5,25). Ex multis causis hodie sancta mater ecclesia agitcommemorationem animarum, prima videlicet, ut novissima nostra recordaremur... D 683,217rbAmen amen dico - (Io 5,25). Notandum, quod triplex fit et triplices sunt mortui in scripturis...D 683, 218raAmen amen dico - (Io 16,23). Beatus Thomas in 4° distinctione 15 dicit, quod opera nostranon sunt sufficientia a se ipsis... D 693, 87vAmen dico - (Io 12,24). Iohannis 12 habetur, quod modicum ante Christi passionem gentilesGalilaei... D 683, 114raAmen dico - (Io 12,24). Si clarius respicimus homines in mundo conversantes... D 683, 114rbAngeli eorum - (Mt 18,10). Eloquitur in hodierno evangelio. Quamvis non videamusapparitionem angelorum, abscondita est... D 693, 74rAngelorem regi conscripsit schola Salerni... D 692, 89rAnno decimo post mortem beatae Gertrudis, cum Niviellense monasterium tam vehementeraccenderetur, ut sanctimoniales fugerent extra muros, visa est ipsa... D 687, 107vaAnno ducentesimo tricesimo tertio post ascensionem domini regnante venerabili dei cultoremagno viro Constantino... D 687, 116raAnnuntiationem virginis, adventum seu incarnationem domini et salvatoris nostri, quo indutuscorpore dignatus est humanum genus visitare...D 691, 302vAnselmus Cantuariensis episcopus ... Conceptio venerandae dei genetricis... D 687, 11vaAnte omnia, quando locum scripturae recte intelligere volumus... D 681, IIrAntequam ad hoc dubium respondetur, prius est hoc considerandum, quod ponitur... D 693,408rApud Raetiae Sueviae provinciam in civitate Augusta superveniens Narcissus episcopustempore Diocletiani nescius, ubi introiret... D 687, 189rbArnulfus de nobili prosapia Francorum ex inclitis atque opulentissimis in saecularibus natus... D 687, 170va

Page 66: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

66

Arte diem caelumque deus terramque creavit, Plantas, sidus, aves, quadrupedes, hominem... D681, 9vAscendit deus - (Ps 46,6). Primo potest quaeri ratio, quare fuit nobis melius et utilius... D 693,61vAttendite a fermento - (Lc 12,1). Quattuor sicut sunt, quae firmant homines in fide, scilicetexpectatio futuri... D 683, 49rbAttendite a fermento - (Lc 12,1). Teste Augustino III (?) de vera innocentia, sicut ad omneopus bonum ducit amor dei... D 683, 48vbAudire confessionem ex praecepto divino positivo est rectoris parochialis, curatis fratribusordinis mendicantium ex suo privilegio concessum est, ut ipsi confessiones audire possint... D693, 364rAudite haec omnes gentes, auribus percipite... D 691, 308rAudivit Herodes - (Mt 14,1, Mc 6,14 u. Lc 9,7). Chrysostomus: Herodes hoc dixit ironice velquia sine causa... D 683, 242rbAudivit Herodes - (Mt 14,1, Mc 6,14 u. Lc 9,7). Quanta mala faciat femineus furor libidineardens, patet in domina Ioseph... D 683, 242raAugeat benigne creator deus in nobis eruditionem... D 686, 324vAuro locus - (Iob 28,1). Iam in praecedenti sermone apertissime probatum est purgatoriumesse... D 693, 417vAve! (Lc 1,28). Sic caelestis paranymphus Gabrihel benedictam salutavit hodie virginemMariam de proximo domini et dei sui futuram matrem sed intactam et inviolatam... D 691,295rAvus En, Avia Endel... D 688, 278vBeata Prisca civis Romana clarissimis parentibus exorta... D 687, 40raBeati pauperes - (Mt 5,3). Beda dicit, quod sanctorum festa antiqui patres in veneratione submysterio celebrare senserunt... D 683, 211rbBeati pauperes - (Mt 5,3). Inter gentiles philosophos olim fuit multa contentio... D 683, 211vbBeati qui habitant - (Ps 83,5). Praestantissimi patres, domini eximii, magistri ac ceteri dominiquibuscumque dignitatibus praefulciti... D 693, 123vBeato Heinrico duci Bavarorum, antequam imperatoriam dignitatem con-scenderet, visum estRatisponae... D 687, 167rbBeatus Anselmus cum lacrimis et orationibus et ieiuniis rogabat beatam virginem Mariam, utei revelaret, qualiter eius filius passus fuit. Tandem apparuit ei... D 687, 351raBeatus Antonius natione Hispanus factus frater minor tanti fuit fervoris in fide... D 687, 344vaBeatus ergo Maurus clarissimus senatorum genere ortus duodennis sanctissimo Benedicto deosub regulari nutriendus institutione... D 687, 55rbBernhardus: Caput angelicis tremebundum spiritibus densitate spinarum pungitur... D 693,226rBernhardus: Cum diligenter intueor, quis sit deus in se ipso, quis in angelis, quis in sanctis,quis in creaturis, quis in hominibus... D 693, 111rBernhardus: Quis non rapiatur ad spem impetrandi fiduciam... D 693, 226rBernhardus: Securum accessum habes o homo apud patrem... Ad hoc venerandus (?)Augustinus 22 libro De civitate dei: Quod remanebunt quidem non ad turpitudinem... D 693,106rBernhardus: Tu homo es et habes sertum de floribus... D 693, 226rBonifatius in transmarina Saxonia, sicut ipse testatur, de christianis parentibus natus et magnadiligentia nutritus coepit... D 687, 145vbBos - cognovit possessorem suum - mons - praeparatus diebus (?) domini - stat - ad iudiciumdominus - septem - mulieres virum unum... D 682, 2rCasus tam de iure quam de consuetudine ad episcopum pertinentes: Homicidium, sacrilegium,incestus... D 691, 315rCeleberrimi atque orthodoxi patres, domini doctores, eximii magistri... D 691, 216r

Page 67: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

67

Certum habetur periculum sacerdotum, qui, ne dum pro suis unius (?) et commissarumplebium culpis in extremo iudicio... D 693, 263vChorea est circulus, cuius centrum est diabolus. Ad terrorem enim et pudorem... D 688, 252raChristi nomine invocato pro tribunali... D 693, 365vChristiferae Mariae suus Ignatius. Me neophytum Iohannisque tui discipulum confortare etconsolari debueras... 691, 307rChristus docuit ecclesiasticos et spirituales tria scilicet per hostium intrare, canonice vivere,populum legittime regere... D 693, 255rChristus verus homo et deus misit et in suae gratiae adventu quotidie...D 691, 1vCirca initium algorismi [nota], ex quo scientia est mathematicalis... D 692, 114rCirca initium algorismi. Ad dei gloriam et beatae virginis ac sanctae Catherinaetotiusque curiae caelestis laudem... D 692, 135rCirca laudes beati Andreae notandum, quod... D 685, 168vaCirca materiam arboris consanguinitatis... D 688, 281rCirca materias sermonum seu collationum notandum... D 685, 1raCirca primum capitulum narratur, quod sicut oriens illuxerat... D 685, 237raClaß Nar cum civibus et contra clerum dicit, quod caesar absolverit et auctoritatem habet.Hans Weltklug cum clero et contra cives... D 693, 439rCommendatur autem scriptura sacra sufficientia, veritate, utilitate... Sufficientiam ostenditChristus cum dicit... Veritas scripturae comprobabitur... D 681, IrConceptio venerandae dei genetricis et perpetuae virginis Mariae... D 687, 11vaConsequenter intendo dicere de castitate et similiter (?) de luxuria... D 693, 336rConsequenter nota errores Beghardorum et Begutarum de voluntaria paupertate. Primocredunt se... D 685, 214vbCorde creditur - (Rm 10,10). Magister sententiarum in 3o libro, distinctione 23, capitulo sextodicit super illo verbo: Unus dominus, una fides... D 688, 159raCum ad conversionem seu correctionem mortalium multum exempla bonorum prosunt,orandus est deus, ut virtutes, quas sanctis praeparavit ad coronam... D 691, 255rCum animadverterem... Cum ipse (?) ego Cato animadverterem et in animo et menterevolverem... D 692, 64vaCum animadverterem quam plurimos homines... D 692, 67rCum Athenienses nobiles natu Proclus, Ephibus et Apollonius scholastici viri... D 687, 72vbCum autem persequentur - (Mt 10,23). Et sequitur textus immediate expositus. Salvatornoster, pueri dilectissimi, sicut quandoque monet discipulos ad cautelam contra cautelam... D688, 79raCum dudum in scholis (?) universitatis studii Wienensis exordinarie legerem... D 693, 364vCum esset desponsata - (Mt 1,18). Sciendum primo, quod beatus Mattheus volens in illoevangelio explicare conceptionem et generationem Iesu Christi... D 693, 201rCum ipse (?) ego Cato animadverterem et in animo et mente revolverem... D 692, 64vaCum ordinatione instinctuque almi pneumatis sancta mater per quadrifarios orbis orthodoxiangulos nativitatem praecelsae virginis Mariae sollemnizat ecclesia... D 691, 240vCum persecutio Romanorum desaeviret in christianos, Theodorus civis Romanus cumTheodora uxore sua relictis castris et possessionibus...D 687, 68vbCum sanctus Benedictus abbas sepultus in oratorio beati Iohannis baptistae apud castrumvidelicet Cassinum... D 687, 345vaCum sit utilis ad instruendum lectio adhibita autem collatione... D 691, 252vCum sublevasset - (Io 6,5). Si totam seriem evangelii consideremus, videmus maximamiudaeorum ingratitudinem... A 86, 294raCum venerandissimorum trium magorum immo verius trium regum... D 685, 237raCumque evigilasset - (Gn 28,16). Ad litteram: Haec sunt facta dum Iacob ex mandatoparentum... D 683, 283ra

Page 68: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

68

Cumque evigilasset - (Gn 28,16). Et hodie tantas in introitu officii sancta mater ecclesiacupiens suo creatori a eius filiis iugiter laudes et gratiarum actiones exhiberi... D 683, 282vaDe celeberrima hac sollemnitate locuturus exordiens a verbis beati Maximi [in] sermone suopraesentis festivitatis... D 693, 123vDe festo divisionis apostolorum authentici viri videntur dissentire. Quidam enim dicunt hocfestum esse de divisione ossium sanctorum apostolorum... D 687, 170raDe Francia. Postquam de rebus spectantibus ad clericos actum est...D 688A, 1rDe Francia. Supra visum est de gestis et actibus spectantibus ad clericos... D 688A, 181rDe huius temporis officiis tractantes primo de ipso nomine videamus...D 687, 111rbDe obsidione Hierusalem et asportatione vasorum templi ubi introducuntur pueri ad regem...D 682, 114raDe sacramento altaris tria necessaria dicere propono. Primum est, cur deus instituit, quod[corpus] suum sumere debemus... D 687, 141vbDe sponsalibus puris et certis etc. si consanguinitatis, affinitatis, frigiditatis, religionis... D688, 292rDecies decem faciunt centum... D 692, 29vDefuncto Herode - (Mt 2,19). Constat teste scriptura multas sanctis fieri revelationes a deo...D 683, 245vbDefuncto Herode - (Mt 2,19). De morte Herodis scribit Eusebius in ecclesiastica historia... D683, 246rbDer her Iesus Christus der verleich den lebendigen guod und selickait...D 692, 17vDesignavit dominus - (Lc 10,1). Postquam dei veri cognitio et lumen a principio infusumhominibus... D 683, 193rbDesignavit dominus - (Lc 10,1). Sapiens architectus ordinat suos famulos non solum... D 683,193vbDicebat Iesus - (Mt 23,1). Videmus, quod medicus, qui hominem infirmum sibi commissumcurare intendit... D 688, 3rbDicit Iohannes de Anania, quod iubilus fuit inventus a deo in veteri testamento figurative etfuit concessum Mosi, ut talem annum sanctificaret... D 693, 273rDico, quod causa epidemiae sunt influentiae caelestes... D 693, 374rDie kindt sindt unser kindt... D 688, 278rDie naturlichn maister dem kunig von engelant Habent geschriben und gesant... D 692, 89rDignam agis paenitentiam, ut oportet in eo, qui baptizat et absolvit...D 693, 441vDilectus meus - (Ct 2,26). Quia beatissimus Iohannes evangelista privilegio amoris praecipuiceteris apostolis altius a domino meruit honorari, ut testatur beatus Gregorius... D 691, 267rDiocletiano desaeviente in populum christianum per Illyricum et Maximinianum... D 687,341raDis ist ain gemayn zal all der sund. Zu dem ersten sint diß dy sund dez herczen oder dergedenck. Gedenck, lust, gunst oder... D 692, 20vDis ist dy zal der suben heupt sund mit ieren dochtern und gestalten. Von (?) den ersten vonder hochvart. Hochvart ist zwaerlay, dy inder und dy user... D 692, 21vDis ist von der reuwe und von der bicht und von das besunder, was, wie und wie vil ainicklich mensch bichten sol... D 692, 18rDis spricht Sand pauls in der heyligen Epistl Zu der Judischait manigualtigkleich vndmonigerlay hat vnns herr gerett durch der heiligen weissagen mund... D 690, 115rDiscamus igitur quasi semper... litteras legamus, quia vita sine litteris mors est et vivi hominissepultura... D 691, 252r

Page 69: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

69

Dixit dominus - (Io 21,19). Solent enim homines filios, quos tenerrime diligunt, ab omnimolestia, quantum valent, reservare... D 688, 5vbDixit Iesus - (Mt 23,34). Multi sunt homines in mundo, qui postquam patiuntur parvasadversitates... D 683, 109raDixit Iesus - (Mt 23,34). Postquam salvator Matthei 23o multa vae praedixit... D 683, 109vaDoctores in lecturis super capitulum: Omnis utriusque sexus, De paenitentiis et remissionibus(X.5.38.12) super verbo: In pascha dicunt communiter, quod verbum pascha non designat... D693, 354rDominus docuit discipulos suos orare Matthei 6, cum dixit: Sic autem orabitis: Pater nosteretc. Bona est oratio, quam dictat cor tuum in orando... D 693, 73rDubitatur, an Aethiops, de quo significat vestra reverenda paternitas, sit statim baptizandus...D 693, 405rDubitatur, an clerici et personae ecclesiae (?) persolvere debeant exactiones... D 693, 377vDubitatur, an clericus incontinens et fornicarius sit suspensus et debeat in officiis divinisevitari... D 693, 441rDubitatur, an consuetudo de offerendo tempore quadragesimali diebus 3bus ieiunialibus inhebdomada bis calicem bona consuetudo absque peccatum mortale... D 693, 440crDubitatur, an hermaphroditus possit ordinari, an testis esse, an iudex...D 693, 349rDubitatur, an hospitalia tenentur ad onera episcopalia... D 693, 392vDubitatur, an imagini aut cruci Christi, licet ligneae sint, aliqua reverentia exhiberi possit.Rationibus pro et contra praetermissis... D 693, 394rDubitatur de poena et paenitentia concubinariis infligenda seu iniungenda... D 693, 438rDubitatur, qua poena feriantur (?) participantes cum excommunicatis. Distingue aut, quiscommunicat... D 693, 395v u. 404avDubitatur, quae festa servari debent cum dominicis, ne servilia opera fiant... D 693, 438avDubitatur, quare homini fuit datum hoc praeceptum: Sabatha sanctifices... D 693, 388vDubitatur, quibus diebus tenetur quis ieiuniare... D 693, 438evDubitatur, quid ad hoc requiritur, ut iudaeus adultus baptizetur. Antequam ad hoc dubium... D693, 408rDubitatur, si mulier contrahit cum alio putans suum virum vivum, qui revera mortuus est... D693, 382rDubitatur, si sacramenta sacrae unctionis et eucharistiae infirmo extra (?)... ministrarecontingat... D 693, 363rDubitatur, utrum aliquid ad profanos usus dari possit licite de rebus praesentiae alicuiusecclesiae. Pro dubio isto venit considerandum primo, quia omnia... D 693, 393rDubitatur, utrum concubinarius publicus absolvi in confessione sacramentali possit, quandoprius concubinam cum effectu non a se abiecit...D 693, 438frDubitatur, utrum de redditibus praesentiae alicuius ecclesiae aliquid ad profanos usus daripossit licite... D 693, 392rDubitatur, utrum defunctus sentiat detrimentum, quia tardantur eleemosynae, quas legavit... D693, 393vDubitatur, utrum exsecutor debet tardare distributionem eleemosynarum ad hoc, ut resdefuncti melius vendantur... D 693, 393vDubitatur, utrum homo ex oboedientia praecepti (?) teneatur sacramentum eucharistiaesumere... D 693, 353rDubitatur, utrum in orando sit utilius genua flectere quam orare stando aut sedendo autiacendo... D 693, 244rDubitatur, utrum Iudas vendendo Christum commiserit simoniam... D 693, 233rDubitatur, utrum laicus a clericis possit exigere pedagium... D 693, 377vDubitatur, utrum mortaliter peccant, qui vadunt ad mercata, quae fiunt diebus dominicis velaliis festis maxime praecipuis... D 693, 384r

Page 70: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

70

Dubitatur, utrum peccator peccet videndo corpus Christi... D 693, 347rDubitatur, utrum peccatum crucifigentium Christum fuit gravissimum (?)... D 693, 233rDubitatur, utrum violentans emunitatem ecclesiae per violentam detractionem fugiens ad eamabsolvendus veniet ab ordinario... D 693, 383r u. 383arDuplex est superbia scilicet interior et exterior... D 692, 27rEa persecutione per Attilam Hunnorum regem caelesti iudicio christianis illata... D 687,345vaEcce ego mitto - (Mt 10,16). Inter omnia, quae praedicatori sunt necessaria... D 688, 76raEcce mysterium - (I Cor 15,51). In hoc capitulo ostendit apostolus Christi resurrectionem iamfactam et probavit per orationes fidei et exemplo primo... D 688, 245raEcce nos reliquimus - (Mt 19,27). In his verbis notandum est, quod isti duo apostoli scilicetPetrus et Paulus specialiter tria reliquerunt et ideo regnum dei intraverunt... D 693, 67rEcce nos reliquimus - (Mt 19,27). Secundum Originem audiverat Petrus Christum dicentemadolescenti... D 683, 67raEcce nos reliquimus - (Mt 19,27). Sicut deus creavit hominem rectum et innocentem et omniasubiecit suae potestati... D 683, 66rbEcce sacerdos - (Sir 50,1). Ambrosius in sua pastorali dicit: Honor et sublimitas episcopalisnullis potest comparationibus adaequari... D 688, 160vbEgo elegi - (Io 15,16). Beatus Ambrosius in tractatu super psalmo 43 dicit: Missi sunt... D683, 264rbEgo elegi - (Io 15,16). Beatus Gregorius in homilia 17a super evangelia ostendens, quodsanctorum vitam... D 683, 263vbEgo Iohannes Kolthe Marter Salzburgensis atque Pataviensis dioecesis officialis, cum dudumin scholis (?) universitatis studii Wienensis...D 693, 364vEgo sapientia - (Sir 24,5). Reverendi patres, eximii domini doctores, magistri venerabilesceterique sacrosanctae fidei digni professores... D 691, IVrEgo sum vitis - (Io 15,1). Beatus Gregorius 16 moralium tractans illud Iob 24: Vineam eius...D 683, 36vaEgo sum vitis - (Io 15,1). Bene ex supradictis se comparat Christus viti...D 683, 45vaEgo sum vitis - (Io 15,1). Multis possit induci scrupulus, quomodo salvator in hoc evangelio...D 683, 45rbEgo sum vitis - (Io 15,1). Per vitem in scriptura sacra plura vitia significantur... D 683, 37rbEgressus Iesus - (Io 18,1). Sapiens Ecclesiastes 3 dicit, quod omnia tempora tempus habent...et instante tempore anniversarii mortis Christi... D 693, 243rEin dialogus berurende den handel zwischen dem bischoff, der pfaffhayt, ratt und gemayn derstatt Wormbs. Claß Nar cum civibus... D 693, 439rEin erwurrdige krone in wellichem kleyde man sie sicht, so sint ire tugentliche wercke... D684, 8rEine muel ich bauwen wil, ach got wust ich wo mide... D 684, Spiegel vornElisabeth illustris regis Hungariae filia in puellaribus annis Ludovico lantgravio coniugiodesponsatur. Iam tunc sortita... D 687, 246raElisabeth impletum est - (Lc 1,57). Constat, dilectissimi, quod post Christum et eiussacratissimam genetricem nullius hominis celebramus nativitatem... D 683, 52vaElisabeth impletum est - (Lc 1,57). Status istius mulieris cum Zacharia viro in omni virtute...D 683, 53rbElucidantibus divinae gratiae mysteria... D 691, 300rEnigma est sermo obscurus, qui cum auditur audientes mirari (?) facit. D 692, 133rErasmus episcopus saevitiam Diocletiani declinans septem annis in eremo latuit, ubi ei corvuscibum deferebat... D 687, 145vaErat ergo recumbens - (Io 13,23) Erat consuetudo eorum, qui sacras nobis litterasministraverunt, ut quando ab aliquo... D 691, 278v

Page 71: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

71

Erat ergo recumbens - (Io 13,23). Orthodoxi patres, domini doctores eximii, magistrivenerabiles ceterique domini quarumcumque eminentiarum titulis insigniti... D 691, 255rErat quidam nobilis adolescens, qui valde sagax ingenio regi patri successit in regno. Huicaccidit... D 693, 347rErat sanctissimus Ianuarius Beneventanae ecclesiae episcopus corpore et mente pulcherrimus.Timotheus praeses videns in civitate Nola... D 687, 346raErhardus de nobili Scotorum genere adhuc puerulus, cum primos virtutum flores emitteret,studii radices in petra fixit spirituali... D 687, 34vaErroribus haereticorum Waldensium est istis et aliis scripturis obviandum. Primo dicunthaeresiarchas... D 685, 216rbErunt signa - (Lc 21,25). Et in evangelio hodierno de dominica... D 693, 69vEs sind vil menschen, dy ir bichten wenick oder gar nichts hilfet von drier sach wegen... D692, 18rEs sol der weltlich richter eben mercken, das nit eyn itlicher, der do stilt, zu hencken oder zudedin ist, dan die lerer sagen... D 693, 409rEst sciendum, quod quinque fuerunt cruces, scilicet crux latronis mali, latronis boni, SimonisCyrenei, Petri, Christi. Crux latronis mali, quae fuit a sinistris, habet ignominiam... D 693,249rEstote misericordes - (Lc 6,36). Notandum est primo, quod licet dominus deus sit immensus,omnipotens et iustus, tamen ad misericordiam est promptissimus... D 693, 111vEt fecit - (Lc 1,49). Amplissimi patres, domini doctores egregii, magistri venerabiles ceteriquemangnifluis quibuscumque honorum titulis recensiti... D 691, 240vEt fecit - (Lc 1,49). Celeberrimi atque orthodoxi patres, doctores egregii, magistri venerabilesceterique mangnifluis quibuscumque honorum titulis recensiti... D 691, 240vEt fecit - (Lc 1,49). Reverendi ac singularis celsitudinis fulgore praesigniti patres, amplissimidoctores egregii, magistri venerabiles ceterique magnifluis quibuscumque... D 691, 240rEt non cognoscebat - (Mt 1,25). Hieronymus contra Heluidium de virginitate beatae virginis:Nunc illud est ostendendum, ut quomodo scriptura ibi consuetudinem consecutus est sic etiamhic... D 691, 282rEuntes in mundum - (Mc 16,15). Beatus Ambrosius 5to in Lucam capitulo 7mo ostenderevolens quales Christus... D 683, 91rbEuntes in mundum - (Mc 16,15). Licet sancti apostoli prae ceteris sanctis propter multa sint anobis multum honorandi... D 683, 90vbEx quo post humanae praevaricationis... D 693, 181vExcepit illum - (Lc 10,38). Celeberrimi patres, quamquam omnium virginispraecellentissimae festivitatum sollemnia a singulis Christi fidelibus sint devotis mentibusmemoriae... D 691, 225rExiens Iesus - (Mc 7,31). Sciendum, quod in isto evangelio duo principaliter tangunturpuncta... D 693, 118rEximiam huius sollemnis festivitatis pariter et excellentissimae dignitatis beatissimae virginisMariae nativitatem gaudio eximio sancta mater per quadrifarios... D 691, 240rExortum est - (Ps 111,4) Venerabiles et egregii patres, domini doctores, magistri ceterique infilio virginis honorandi... D 691, 302vExplicemus nunc arborem affinitatis et hoc per octo quaestiones, quarum prima: Quaero quidsit affinitas... D 688, 288rExplicit iste liber, poscit sua iura magister (Schreibervers). D 692, 132vExsurgens Maria - (Lc 1,39). Cum angelus Gabrihel in Galilaea civitate Nazareth... D 693,173rExsurgens Maria - (Lc 1,39). Non decuit tantum miraculum novum, quod dominus fecit superterram... D 683, 73vbExsurgens Maria - (Lc 1,39). Post tot festa virginis gloriosae, quae per anni circulum festivatecclesia, quasi non contenta... D 683, 73ra

Page 72: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

72

Facta est contentio - (Lc 22,24). Historia praesentis evangelii facta legitur in ultima cenadomini... D 683, 145vaFacta est contentio - (Lc 22,24). Valde congrue et rationabiliter sanctae matris ecclesiae filiiin sanctorum obitu laetantur... D 683, 145raFactus sermonem de nativitate intemeratae et gloriosae semper virginis Mariae occurrit mihiverbum Ecclesiastici 24o capitulo originaliter scriptum et transsumptive... D 691, IVrFestum trinitatis diversimode celebratur. Nec hoc agitur sine divina dispensatione. Quidamenim numquam celebrant innuentes, quod festum trinitatis continuum est... D 687, 141raFlorem mundus protulit, cuius corde contulit... D 687, 338vaFlorianus princeps officii militiae fuit Diocletiana rabie saeviente... D 687, 130vaFratres habentes fiduciam - (Hbr 10,19). (Predigtnotizen). D 693, 240rFratres habentes fiduciam - (Hbr 10,19). In quibus verbis duo tanguntur. Primo hominis certaspes in ingressum caelorum... D 693, 138rFuit quidam clericus de Galliae partibus nomine Felix... D 687, 230raFuit quidam frater in Frisia abbas, qui se audivisse pariter et vidisse... D 687, 9raFuit vir quidam nobilis Languinensis genere nomine Duptachus, qui emit ancillam... D 687,62vbGallus cum beato Columbano abbate causa peregrinandi Hiberniam egrediens... D 687, 222raGangolfus alto sanguine ortus in Burgundia a parentibus... D 687, 134raGedenck, lust, gunst oder... D 692, 20vGertrudis virgo venerabilis nobilibus ac religiosis orta parentibus patre Pipino et matreIthaberga nomine vigens in puellaribus annis iustitia, zelo... D 687, 82vbGothardus in Altensi monasterio litteris imbutus est. Inde a christiano...D 687, 130vaGott geschüff den menschen an dem sechsten tage noch andern creaturen... D 684, 8vGregorius episcopus Spoletanus iussu Diocletiani et Maximiani nodosis fustibus... D 687,17raGregorius papa secundus ex decreto spiritus sancti misit... D 687, 123raHadrianus et Antonius Romanorum imperatores audito, quod Gadareni et Eufratenses ipsisrebellare coepissent, irati contra hostes magnum collegerunt exercitum habueruntque inexercitu suo... D 687, 264vaHaec mando - (Io 15,17). Secundum quod dicit Augustinus super Iohannem, primus dixeratdominus... D 683, 204raHaec mando - (Io 15,17). Sicut eodem modo diligitur deus et proximus, ita non vere diligideus potest sine proximo nec proximus sine deo... D 683, 203vbHaec sunt prudentes ad sponsam sic properantes... D 691, 1vHoc est praeceptum - (Io 15,12). Beatus Gregorius quaerit, ex quo omnia praecepta in sacrascriptura... D 683, 198vbHoc est praeceptum - (Io 15,12). Multa sunt dei praecepta tam in veteri quam in novotestamento explicata... D 683, 198rbHoc est praeceptum - (Io 15,12). Nullum enim bonum hominis prodest ei ad salutem... D 688,80raHoc sentite - (Phil 2,5). In quibus verbis nos apostolus hortatur ad senciendum in nobis infutura hebdomada, quod dominus noster Iesus Christus... D 693, 51rHochvart ist zwaerlay, dy inder und dy user... D 692, 21vHodie in domo - (Lc 19,5). In Christo domino fratres et sorrores dilectissimi, gloriosus rexDavid... D 691, 302rHodie salus - (Lc 19,9) Haec pars ultima cum residuis partibus evangelii legitur indedicationibus... D 683, 286vaHodie salus - (Lc 19,9) Multi putant salvas esse domus suas, prosapias quoque etsuccessiones... D 683, 286rbHodie sancta mater ecclesia incipit magnum tempus, quo commemorat casum protoplasti, obcuius causam et casum... D 688, 248ra

Page 73: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

73

Homo quidam - (Lc 16,19). Et si cunctos homines natura genuerit aequales... D 683, 12vaHomo quidam - (Lc 16,19). Fides christiana docet nos non solum fugere peccata sed etiamoccasiones peccatorum... A 86, 52rbHomo quidam - (Lc 16,19). In quo paupere tria considerantur scilicet gravis infirmitas etulceribus plenus... A 86, 60vbHomo quidam - (Lc 16,19). Multi in hac misera mortalium vita sic delectantur in ea et deliciishuius mundi... D 683, 12raHomo quidam - (Lc 16,19). Plures sunt causae, quare quilibet christianus de pretiosisvestibus... A 86, 47raHomo quidam pergere - (Mt 25,14). Misericors deus, qui usque modo operatur, ut habeturIohannes quinto, et non vult homines esse otiosos in hac vita... D 683, 185rbHomo quidam pergere - (Mt 25,14). Secundum Gregorium homilia nona super evangelia istehomo est Christus... D 683, 185vbHorum metrorum post practicando figuram suprascriptam... D 688, 278vHuius namque apostolicae exhortationis causam sanctus Augustinus in prologo psalteriideclarat... D 693, 350rIacob autem genuit - (Mt 1,16). Apostolus 1a ad Timotheum 1o docet, quod non estintendendum fabulis... D 683, 159vbIacob [autem] genuit - (Mt 1,16). Patres praecelsi, doctores egregii, magistri illuminaticeterique quarumcumque facultatum titulis decorati in virginis Mariae filio semperpraedilecti... D 691, 246rIacob autem genuit - (Mt 1,16). Sacra scriptura testatur et fides confitetur catholica primumnostrum parentem... D 683, 159rbIch Bruder Jacob vonn Caszalis prediger ordens vnd bin vberwunden von der bruder gebetStudenttn vnd ander Edlerlewt / die mich habent horen bredigen / das spil das da haissetSchachzabel... D 690, 79rIch weiß ein blumelein, das ist fin... D 684, Spiegel hintenIgnatio dilecto condiscipulo humilis ancilla Christi Iesu. Quae a Iohanne audisti et didicistivera sunt... 691, 307vIm underdenigsten dienst zu vor lieber bruder... D 692, 168avIn cruce suspensus Andreas stat, cui sensus In Christum fixus fuit ac ideo crucifixus... D 691,131v:In diebus illis, cum regnaret Decius imperator, descendit in civitatem...D 687, 156vaIn expositione arboris consanguinitatis et affinitatis plurimi laboraverunt, inter quos, et si nonsit multa diversitas... D 688, 272rIn historiis duodecim tribuum legitur, ut Iacobus apostolus Hierosolymitanus asserit, beatamet gloriosam Annam ex praeclara stirpe Aaron ortam et ex genere David... D 687, 325raIn illa hora - (Mt 18,1). Hoc evangelium habet tres partes, in quarum prima dominus loquiturde humilitate... D 693, 79vIn octava epiphaniae fit officium de baptismo Christi et cantantur antiphonae... D 687, 36vbIn psalmo 17 in versu, qui incipit: Clamaverunt, fit punctus post primam clausulam: addominum, quam ante illam sententiam... D 693, 372rIn quibus verbis magister vult, quod est futura purgatio mundi per certum ignem... D 693,410rIn superioribus saepe dictum est et prolatum, quod superfluas divitias tenere... D 693, 333vIn temporibus Licinii regis erat persecutio magna christianorum... D 687, 271vaIncipit hic Cato novus addens... nato. Ostendens, quare mundum non debet amari... D 692,66raInflammat, memorat, sustentat, roborat, auget... D 692, 17vIngressus Iesus - (Lc 19,1). Christus dominus post aeternum consilium venit in mundumfactus homo... D 683, 274va

Page 74: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

74

Ingressus Iesus - (Lc 19,1). Hoc evangelium in nostra dioecesi Patavensi legitur in festodedicationis ecclesiae... D 683, 268vaIngressus Iesus - (Lc 19,1). In scripturis dicitur Christum intrasse mundum... D 683, 274vbIngressus Iesus - (Lc 19,1). Quantum gaudium quantaque sollemnitas fuerit populo Iudaico...D 683, 268raIngressus Iesus - (Lc 19,1). Quantus honor quantaque reverentia sit ecclesiis christianorumexhibendus, docemur exemplo paganorum... D 683, 278rbIngressus Iesus - (Lc 19,1). Secundum sensum litteralem per hoc evangelium invitanturdivites... D 683, 278vbInstantis sacratissimae festivitatis dignam recolentibus contemplantibusque memoriam... D691, 216rIntravit Iesus - (Lc 10,38). Ad litteram: Dum Iesus ascendisset a Nazareth in Iudaeam,intravit... D 683, 132vbIntravit Iesus - (Lc 10,38). Hodie enim in sollemnitate maxima meae patronae, virginis,caelorum reginae... D 683, 132raIodocus filius Nichodemi regis Britonum habens fratrem natu maiorem...D 687, 341vaIohannes Apocalypsis 4. vidit sedem positam in caelo... Sedes in caelo posita est Christus... D 691, 1rIohanni sancto seniori Ignatius et, qui cum eo sunt, fratres. De tua mora dolemus graviterallocutionibus et consolationibus... 691, 307rIohanni sancto seniori suus Ignatius. Si licitum est mihi apud te Hierosolymae partes... 691,307rIsidorus miseratione divina sacrae Romanae ecclesiae Sabinensis cardinalis... Audite haecomnes gentes... D 691, 308rIt capra, post caulus, redit haec, it lupus. D 692, 133rIuxta affinitatis arborem praescriptam est primo videndum, quid sit affinitas... D 688, 284vLegitur in vitas patrum, quod quidam monachus probatae et perfectae vitae exsistens, cuminimico suggerente in fornicationem lapsus fuisset...D 687, 338vbLegitur Matthei XXIo, quod Iesus misit duos discipulos, ut solverent asinam... Christus verushomo et deus misit... D 691, 1vLegitur, quod christiani quidam propugnatores fidei... D 687, 8vbLex domini a dextera mortalibus data sive communicata ad recte vivendum rectissima etaequissima, secundum quam quis vivens et in nullo ab ea declinans in nullo peccat... D 685,233vbLiber generationis - (Mt 1,1). Hoc evangelium licet principaliter ostendat Christi temporalemgenerationem... D 683, 168vbLiber generationis - (Mt 1,1). Hodie nobis illuxit, dilectissimi, iucunda festivitas... D 683,168raLibet parumper de mysteriis huius verbi Ave salutiferi, quod tam crebro sancta materfrequentat ecclesia... D 691, 295rLignum forte - (Is 40,20). Per istum artificem intelligitur Christus, qui est sapientia (?) deipatris... D 693, 217rLingua paterna sonat, quod ei sapientia dicat... D 692, 66raLoquente Iesu - (Mt 9,18). Ad nostram instructionem, ne honoribus mundi extollemur insuperbiam... A 86, 284vbLoquente Iesu - (Mt 9,18). Commune est inter homines, quod parentes deplangunt multumneces filiorum... A 86, 281raLoquente Iesu - (Mt 9,18). Licet naturale sit, quod parentes diligant filios suos et filias... A 86,289rbLuceia virgo civis Orbetaria ab Aceia regi barbarorum, qui contra Romanos venerat, captivaducebatur... D 687, 156rb

Page 75: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

75

Lullus apud Anglisaxones de genere nobili editus cum septimum aetatis annum attigisset, inmonasterium [se] contulit... D 687, 329raLux orta - (Ps 96,11). Spectabiles praestantissimique patres, domini doctores eximii, magistriin diversis scientiis varie illustrati ceterique domini quarumcumque dignitatum... D 691, 311vMane autem facto - (Mt 27,1). In Luca: Et duxerunt illum in concilium suum... (Lc 22, 66).Gloria sic temperat suum responsum... D 693, 146vMarce sun mein wiewol du yetzo das Jar die kunstlichen weishait Cratippi lernend gehort hastAls dann Zu Athenis gesatzt vnd gepotten ist die philozophey... D 690, 8rMaria optimam - (Lc 10,42). Albertus Magnus super Lucam inquit, quod habet ultimumverbum... D 683, 126vbMaria optimam - (Lc 10,42). Constat ex Gregorii cantu sanctam virginem omni laudedignissimam ut dei genetricem... D 683, 126raMaria optimam - (Lc 10,42). Et in hodiernae festivitatis evangelio haec verba ad litteram deMaria Magdalena sorrore Marthae et Lazari dicta sunt a domino... D 691, 235rMaria optimam - (Lc 10,42). Licet praesens evangelium in nullo pertinet ad virgambenedictam... D 683, 139vbMaria optimam - (Lc 10,42). Sicut sancta mater ecclesia in exsultatione et gaudio... D 683,139raMaximus in sermone de eodem super illo: Parate viam domini (Lc 3,4), dicit: Vere dignusbeatus Iohannes cuius prophetica... D 691, 261rMennas sub duce Agirico militiam agens Diocletiano... D 687, 274vaMisericors deus in novissimis diebus, quibus novit periculosa instare tempora, ex alta suaeprovidentiae specula frigescente misericordia respiciens ecclesiam suscitavit... D 693, 265rMisit Iesus - (Mt 10,5). Augustinus 18 de civitate dei assignans causam, quare Christus nonelegit doctos et potentes et divites discipulos...D 683, 29vaMisit Iesus - (Mt 10,5). Ex quo omnis manifestatio spiritus datur ad utilitatem, ut dicitapostolus... D 683, 29vbMissus est angelus - (Lc 1,26). In principio huius evangelii tanguntur quattuor riteconcurrentia... D 683, 35raMissus est angelus - (Lc 1,26). Notandum est, quod totus mundus iacebat aegrotus secundumAugustinum. Ideo necesse fuit, ut deus pater mitteret... D 693, 58vMissus est angelus - (Lc 1,26). Sicut deus ineffabili sua aeterna et abyssali sapientia inomnibus suis operibus attingit a fine usque ad finem...D 683, 34vaNate, nepos, frater, dixit filio suo mater... D 688, 278vNe scribam vanum, duc virgo Maria manum (Schreibervers). D 687, 1raNe scribam vanum, Maria duc mihi manum (Schreibervers). D 692, 135rNicolaus episcopus servus servorum dei... Immensa et innumerabilia sunt... D 691, 291rNicomedis presbyter a beato Petro apostolo ordinatus, eo quod Petronillam... D 687, 341raNisi granum - (Io 12,24). Christus dominus sciens homines multos sibi adhaerere... D 683,119vaNisi granum - (Io 12,24). Quam dulce sit mentibus devotorum crebro audire victoriassanctorum martyrum... D 683, 119raNolite ante tempus - (I Cor 4,5). Pro intellectu dicendorum sunt diligenter nominandaquaedam... D 693, 297rNolo vos fratres - (I Th 4,12). Hic revocat apostolus imperfectos ad fidem et primo de futuraresurrectione... D 688, 239vaNon debet mulier contrahere nisi prius certificata de morte ipsius viri...D 693, 382rNon surrexit - (Mt 11,11 u. Lc 7,28). In his verbis dominus commendat Iohannem sanctumpropter plura, primo propter magna opera... D 693, 64v

Page 76: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

76

Non turbetur - (Io 14,27). In scripturis sanctis inter cetera, quae praeparant hominem... D 683,40vaNon turbetur - (Io 14,27). Ista verba dixit dominus in cena, in istis tria tanguntur... D 683,41raNota ad intelligendam istam figuram, quae vocatur... D 688, 293rNota, mors timenda est propter moriendi necessitatem (?). Seneca: Est commune mori, morsnullo parcit honori... D 693, 373rNota, passio vel mors Christi tria nobis attulit auxilia contra tria mala poenalia seu damna,quae per peccata primorum parentum incurrunt... D 693, 245vNota, quod 7tem sunt filiae inanis gloriae secundum Gregorium 31 (?) moralium et suntiactura... D 693, 320vNota, quod in libro Iudicum scribitur capitulo 4o, quod eo tempore, quando filii Israhelpeccaverunt coram domino, ut Madianitae, id est populus de terra Madian... D 693, 227rNota, quod licet tota trinitas sit caritas iuxta illud Iohannis... D 693, 57vNota, quod perplexitas non est aliud quam assensus... D 693, 57vNota, quod res dicitur esse in loco multipliciter... D 693, 57vNota, quod sunt quidam, qui cum Iuda os Christi osculant. 4or enim personae Christumosculatae sunt... D 693, 247vNota, quomodo ordinantur haeresiarchae sectae Waldensium. Primo promittunt certa vota,primum veram oboedientiam in omnibus factis...D 685, 211raNota regulam de progressione... Si ex prima figura... D 692, 154arNota, secundum doctores adventus domini agitur per 4or fere hebdomadas ita scilicet, quodsemper in adventu sunt 4or dies dominici... D 693, 166vNota, signum crucis cum olio vel chrismate imprimitur in 4or locis: inter scapulas, in vertice,in fronte, in pectore. Primus imprimitur... D 693, 242vNotandum est, quod in ecclesia dei fiunt quaedam concilia... D 685, 107rbNotandum etiam, quod Ernestus Archiepiscopus Pragensis in statutis provincialibus sicdisponat de cognatione spirituali... D 688, 330rNotandum, quando homo scit aut aestimat alium ipsum parvipendere aut iniuriam autlaesionem aliquam inferre... D 693, 323vNotandum, quare celebratur festum conversionis sancti Pauli... D 688, 173vbNotandum, quod avaritia accipitur dupliciter, uno modo generaliter pro immoderato amore etapetitu habendi... D 693, 326vNotandum, quod capiendo (?) hypocrisim generaliter tunc id idem est, quod simulatio... D693, 321rNotandum, quod in ludo tesserum septem committuntur peccata mortalia, primum cupiditas...D 688, 250vbNotandum, quod per gloriam communiter accipiendo, ut hic accipi debet, significatur, quodbonum alicuius deveniat in notitiam aliorum et ad approbationem eorum... D 693, 319vNotandum, quod quaelibet dies vitae praesentis... D 685, 74raNotandum, quod secundum Damascenum in 2 suo invidia est tristitia de alicuius bonispotissime... D 693, 321vNotandum, quod secundum sanctum (?) Thomam (?) 2a2e quaestione 11 2 iactantia... D 693,321rNotandum, quod sic (?) dicitur detractio. Est denegatio alienae famae per verba occulta etablatio vel diminutio famae aliorum per verba, quae dicuntur... D 693, 322rNotandum, quod sicut in officio ecclesiastico est una pars... D 685, 168raNoxia contemti vitans discrimina mundi, Aspiciens salvandus erit, nunc dicit Arator... Neretrospicant anima... D 692, 175arNu wan ain mensch bichten wil... D 692, 20rNulla enim sunt bona, quae accipimus, si non aequanimiter certa proximorum malatoleramus... D 693, 356r

Page 77: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

77

Nunc de affinitate videre restat, quae etiam impedit matrimonium usque ad 4tum gradum... D688, 322rNunc de cognatione spirituali est videndum. Pro quo primo est sciendum, quia cognatiospiritualis provenit ex hoc, quia aliquis sacramentum baptismi seu confirmationis... D 688,329vNunc videndum est de cognatione. Et primo legali. Ubi sciendum, quia cognatio legalis estproximitas ex adoptione proveniens... D 688, 329rNunc videndum est, quae sunt die dominico operanda... D 693, 387rO her gedenck an din testament... D 693, 420rO Maria mater pia sis mecum semper in via (Schreibervers). D 692, 114rO vos omnes - (Lam 1,12). Quae verba scribuntur... Et sunt verba Christi, quibus alloquiturnos omnes Christi fideles nec non hortatur ad memorandum passionem suam acerbissimam...D 692, 14rO vos omnes - (Lam 1,12). Quia omni viatori saluberrimum est recolere Christi passionem...D 693, 236rObservandissime domine et vos ceteri reverendi patres. Ego Iohannes Kolthe Marter... D 693,364vOmnes homines, qui rectum iter vitae tenere nituntur... D 691, 316rOmnia cum inferiora motibus corporum superiorum gubernantur... D 692, 170rOmnis homo est exhortandus... D 685, 1vbOrta inter curatum plebanum et fratres imperialis favoris (?) atque clari opidi est... quae postnon modica scandala (?), labores et expensas tandem Romae... D 693, 252vOswaldus rex Anglorum, filius Athae, sorroris Amundi regis, Ostridae reginae, meritorum virfuit magnarum eleemosynarum. In die autem paschae... D 687, 345vbPaenitentia prout sacramentum delendi (?) peccata mortalia et venalia tres habet partes... D692, 1arPaenitentiam agite - (Mt 3,2). Haec fuit prima praedicatio Christi, ut vult magistersententiarum libro 4to distinctione decimaquarta in principio, et est de paenitentia, quae estutilissima... D 692, 1rParaclitus spiritus - (Io 14,26). Venerandi patres, consuetudo est bonorum patrum inlonginquum decedentium... D 693, 135rPater respectu filii vel filiae pater est. Filius vel filia respectu patris...D 688, 327vPatriarcha Indorum orationis gratia in spatio unius anni Romam remis et velo... D 687, 185rbPatrinus vi (?) dicitur ille, qui levat aliquem de sacro fonte... D 688, 328vPeccatorum igitur alia sunt cordis, alia oris sive locutionis... Cogitatio, delectatio,...D 692, 26rPer papam clerum feriens... D 692, 29vPercelebres patres, doctores eximii, insignes magistri, domini universi in praesentiarum adhonorem beatissimae virginis matris dei Mariae assistentes multiformi honore... D 691, 295rPerrexit igitur beata Brigida ad episcopum sanctum Machillum, qui pallium album et vestemcandidam super caput eius imposuit... D 687, 349rbPetite et dabitur - (Lc 11,9). Quamvis omni tempore orandum sit, tamen in his diebus ecclesiatria tempora... D 693, 71vPetrus apud Nichomediam martyrio coronatus est, hic cum esset cubicularius impiissimiDiocletiani principis... D 687, 77rbPhilippus apostolus domini nostri Iesu Christi post ascensionem domini per annos viginti... D687, 114vaPlures sunt effectus et utilitates passionis Christi. Primus est... D 693, 242rPluribus evenerunt mala propter hoc, quod detraxerunt bonis. Legitur Genesi c. 4: Factum estautem post multos dies, ut offeret Cain... D 693, 227rPolemius illustrissimus Alexandriae urbis honoratus et primus... D 687, 6rb

Page 78: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

78

Polycarpus non solum ab apostolis eruditus est neque solum conversatus est cum his... D 687,58rbPontianus tempore Antonii imperatoris diaboli invidia... D 687, 57raPost ascensionem ergo domini tredecimo anno, ut ex supradictis accipi potest, apostoli permundum divisi sunt... D 687, 170rbPost resuscitationem Lazari, quae facta fuit... D 693, 207rPostea plurima miracula ibidem fiebant, quae tamen non beatae Barbarae sed idolisascribebantur. Contigit enim imperatorem sibi principibus assumptis... D 687, 105vbPostquam beatissimus Petrus apostolus Antiochenam ecclesiam... D 687, 12vaPostquam Cato usus est prooemio prosaice... D 692, 31rbPostquam de rebus spectantibus ad clericos actum est nunc agamus de spectantibus ad laicos...D 688A, 1rPostquam deo cara Anglorum natio per memorandum... D 687, 127vbPostquam impleti - (Lc 2,22). Ambrosius in sermone sanctae Agnetis dicit... D 683, 15vaPostquam impleti - (Lc 2,22). Beneficia domini quomodo sint meditanda, docet nos beatusBernhardus... D 683, 22raPostquam impleti - (Lc 2,22). Humilitas non sit utilis multum quam grata deo et hominibus...D 683, 17raPostquam impleti - (Lc 2,22). Levitico 12 describitur lex purgationis mulierum, ubi habetur,quod mulier... D 683, 22vaPostquam impleti - (Lc 2,22). Satis miranda res videtur, quanta de tanta humilitate virginis...D 683, 17rbPostquam impleti - (Lc 2,22). Scilicet vigintitres Mariae vel domini, scilicet vigintitres postcircumcisionem... D 683, 15vbPosui vos - (Io 15,16). Dominus tamquam hortulanus volens plantare hortum sponsae... D688, 150vaPotest vir uxorem dimittere propter fornicationem... D 693, 382rPrima propositio: Lex domini a dextera mortalibus data... D 685, 233vbPrima quarta feria in quadragesima quattuor privilegiis insignitur... D 687, 54vbPrimo consulo curatis, quorum unus eram, ut confessiones fratribus admissis... Secundoconsulo sacerdotibus pro audientia confessionis privilegatis, ne... D 693, 271rPrimo credunt se habere perfectiorem statum omnium religiosorum et mendicantiumexcellentiorem... D 685, 214vbPrimo dicunt haeresiarchas, quos apud se fratres nominant et confessione dominos appellant,esse veros discipulorum successores... D 685, 216rbPrimo dicunt, quod papa non possit cassare et annihilare ordines virorum religiosorum... D685, 215vbPrimus est culparum nostrarum deletio... D 693, 242rPrimus Hans Weltklug dixit: Dy pfaffehayt (?) possedit longo tempore in pacifica possessionein Wormatia... D 693, 439rPrimus igitur effectus seu fructus est collatio gratiae... D 693, 200vPrimus imprimitur inter scapulas ad designandum, quod iugum Christi est suavis... D 693,242vPrincipio cultum domini tu dilige, cultum... D 692, 31vaPro responsione ad illum dubium est considerandum... D 693, 383arProbet autem - (2 Cor 11,28). Dilectissimi in domino, et valde iustum est, ut ad tam dignum etvenerandum cibum sumendum... D 693, 197rProcessus et Martinianus baptizati sunt a beato Petro apostolo, cum tentus esset cum beatoPaulo... D 687, 165raProsper ex Hispaniae et Aquitaniae partibus ex parentibus nobilioribus ortus miles fuit... D687, 156raQuae paratae - (Mt 25,10). Hoc verbum potest praedicari ad laudem beatae Catherinae, quaese diligenter praeparavit sponso suo Christo et tanguntur hic duo in hoc verbo... D 687, 306va

Page 79: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

79

Quaeritur, num quis fugiens ad corpus Christi gaudeat immunitate, qua gaudet fugiens adecclesiam... D 693, 407rQuaeritur, quando homo proximum suum et eius peccatum denuntiat praelato suo ut iudici,quid amplius debeat facere, si talis proximus non audit praelatum suum... D 693, 396rQuaeritur, quare dicit salvator Petro Matthei 16: Tibi dabo claves... D 693, 275rQuaeritur, quid (?) arbor consanguinitatis. Nunc iuxta prius promissa arbor consanguinitatis ettandem affinitatis positio restat declaranda... D 688, 307rQuaeritur, utrum adulterium cum aliqua moriente viro impediat matrimonium cum eadem... D 688, 303vQuaeritur, utrum frigiditas impediat matrimonium... D 688, 300rQuaeritur, utrum maleficium impediat matrimonium... D 688, 301vQuaeritur, utrum matrimonio convenienter assignentur aliqua impedimenta... D 688, 305rQuaero, quid cognatio legalis. Dicit Hostiensis, quod est civilis propinquitas, per quam quisreputatur filius vel nepos... D 688, 296rQuaero, quid est cognatio spiritualis. Dic praemittendo, quod duplex est. Quaedam impedit etdirimit matrimonium... D 688, 293vQuaero, quid est publica honestas. Dic, quod est impedimentum, quod nec ex consanguinitatenec ex affinitate procedit... D 688, 291vQuaestio est hic, utrum quis licite possit uti ministerio daemonum utpote ad praenuntiandumfutura... D 685, 280vbQuamquam verba loco thematis assumpta ad litteram intelligantur de sapientia increata, quaeest filius dei sive verbum patris... D 691, IVrQuamvis devotionis christianae principalis causa sit omnipotens deus...D 693, 235rQuando indulgentiae dantur ad determinatum et praefinitum tempus...D 693, 196vQuando sederis - (Prv 23,1). Sed quia quilibet Christi fidelis adultus habet se tempore paschaliex lege divina locare ad mensam... D 692, 15rQuare castitas iniuncta est sacerdotibus, cum tamen tantos contingit periclitariper non observationem castitatis... D 693, 436rQuemadmodum inquit (?) venerabilis Hugo de sancto Victore, mens humanain corpusculo corruptibili posita... D 691, 311vQui habet annum iubilei, si moritur in hoc statu, evolat recta via ad paradisum absque aliquapoena purgatorii... D 693, 273rQui non accipit - (Mt 10,38). In quibus verbis innuitur passio Christi... licet quilibet homo inmiseria requirit beneficia a deo... D 693, 241r u. 242rQui non accipit - (Mt 10,38). Locuturus conanter (?) de Christi passione vel... D 693, 241vQuia a primaevo rerum origine omnia, quae processerunt, patris omnipotentia sunt plasmata etfilii sapientia ordinata... D 691, 246rQuia circa confessionem sacramentalem faciendam plerique nimis negligenter, incaute acetiam insufficienter se habent... D 692, 24vQuia nobis consedentibus inter cetera nostrae collationis colloquia quaestio 2a fuit suborta, anin die parascevis vinum infusum in calicem maneat vinum... D 693, 170vQuia vidisti - (Io 20,29). Quamvis omnium sanctorum pretiosa sit mors in conspectu domini...D 683, 258vaQuia vidisti - (Io 20,29). Secundum historiam in die paschae Thoma absente intravit Iesus... D683, 258vbQuicquid potest transire - (Nm 31,23). De loco purgationis animarum hu-manarum, quempurgatorium nominamus... D 693, 413rQuicumque sit, qui communicat cum excommunicato... D 693, 395rQuid, si uxor credit virum mortum et contrahit cum alio... Si vero primus revertatur vel aliasde vita eius constiterit... D 693, 382rQuidam agricola diuturno languore laborabat... D 693, 348r

Page 80: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

80

Quidam puer scholaris in odium iudaeorum per plateas saepe cantavit...D 693, 347rQuidam sunt, qui in sanctorum festis vacant ludis... D 685, 53rbQuodcumque solveris - (Mt 16,19). Haec verba Christus dominus noster dixit beato Petroutque ibidem. Et secundum sanctum Thomam...D 693, 183rQuoniam, ut ait Boethius, beatitudinem diverso tramite mortales conantur adipisci...Cumigitur multi sunt a via rectitudinis aberrantes seque errare nescientes... D 685, 229raRationibus pro et contra praetermissis notandum est, quia quidam notabilis sacerdos, utiveridica relatione dictum est, in praeterito proximo...D 693, 394rRectores vero sectae haereticorum Waldensium nominantur inter eos apostoli, magistri etfratres et habent talem vitam... D 685, 211rbRecumbentibus undecim discipulis - (Mc 16,14 u. Lc 24,33). Dominus noster resurgens per40 dies... D 693, 99rRepleta est malis - (Ps 87,4). Reverendi patres, domini magistri ceterique domini in ChristoIesu homine crucifixo pro salute generis humani caritative (?) diligendi... D 693, 181vRespiciens autem Iesus - (Lc 21,1). Carissimi, omnes videmus et saepius experimur, quodquando videt se pro laboribus suis homo aut pro aliis iustis operibus mercedem possereportare... D 688, 148rbReverendi domini, in nomine domini reverendi patres et domini. Sacratissima iuris canonici...D 688, 256raRex ego terrarum, lux caeli, rector earum... D 692, 17rRex Ahi suspensus et patibuloque protensus... D 691, 131vRogabat Iesum - (Lc 7,36). Christus dominus voluit nobis in his ostendere... D 683, 96raRogabat Iesum - (Lc 7,36). Hic dubitatur, quod si primus homo non peccasset, an adhucChristus incarnatus fuisset... D 693, 165rRogabat Iesum - (Lc 7,36). Multi sunt sic dispositi ad interpretandum omnia et indifferentia(?) et bona ad malum et ad peius... D 683, 95vbRufus patriciae dignitatis exsistens et dux Ravennae, dum filiam infirmam haberet et ad eamsanandam beatum Apollinarem vocasset... D 687, 107vbSabathum istud antonomasiace sabathum sabathorum dicitur. Sabathum enim requiesinterpretatur, quoniam in tempore creationis mundi...D 687, 93vaSacra scriptura est divina doctrina, verum dei verbum... D 681, IvSacratissima iuris canonici sapientia, quae corde praesago animoque prophetico regina vocaridignata est... D 688, 256raSacrosancta generalis synodus Basiliensis... Elucidantibus divinae gratiae mysteria... D 691,300rSaeviente persecutione christianorum sub Diocletiano et Maximiano simul regnantibusCrispinus et Crispinianus claris natalibus orti... D 687, 346vaSanctus Andreas in cruce suspenditur et ibi biduo vivens et orans moritur... D 691, 131vSanctus Kilianus Scotus nobilis monasterium, ubi praelatus et presbyter exstitit... D 687,166raSanctus Ludovicus patre suo christianissimo rege Francorum defuncto puer... D 687, 225rbSanctus Nazarius nobilis Romae ortus iussu Neronis... D 687, 278vbSanctus Paulus Ephesiis scribens: Nos impleri spiritu sancto et in psalmis... D 693, 350rScholastica, sorror beati Benedicti, omnipotenti domino ab ipso tempore infantiae suae dicataad eum semel in anno... D 687, 72raSciendum est secundum Augustinum et communiter omnes doctores et ex dictisevangelistarum colligitur Iesum Christum in Bethleem Iudae natum anno XLII Augustiimperatoris... D 693, 228r

Page 81: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

81

Sciendum, quod dicit magister distinctione 47 4ti sententiarum (?): Domino veniente adiudicium praecedit ante eum ignis... In quibus verbis magister vult... D 693, 410rSciendum, quod quattuor sunt, quae debemus nostris terrenis principibus et dominis reddere...D 693, 371rScire debetis, quod ordo passionis factus est per istum modum. Illis temporibus videlicetpassionis die martis dominus erat Bethania in domo Marthae... D 693, 221rSecundas nuptias vel ulteriores contrahere peccatum non est... D 693, 382rSecundum Eusebium: Ab urbe Romana condita usque ad remissionem captivitatis Israhel... D682, 165rb.Secundum Isidorum de summo bono libro 2o c. 11 orandus est deus, ut virtutes, quas sanctispraeparavit ad coronam, nobis ad profectum et non ad poenam sint positae... D 691, 255rSed quia primus et secundus computantur pro eodem, ideo enim Christus venit in carnem... D693, 170rSed quid petieritis - (Io 16,23). Sanctus Gregorius super capitulo Matthei7o Petite et dabitur vobis... D 693, 55vSedens Iesus - (Mc 12,41). In praesenti evangelio principaliter docemur, quomodo deus... D683, 226raSedens Iesus - (Mc 12,41). Multa sunt, quae sanctam decent viduitatem, inter quae hoc unumest, ut non sint otiosae... D 683, 225vaSedeo ut regina - (Apc 18,7). Gloriosus doctor et pater beatus Augustinus attollens festumvirginis gloriosae praesens in quodam sermone festi eiusdem dicit: Hodierna festivitas... D693, 92vSequitur enumeratio 7tem peccatorum capitalium cum speciebus et filiabus suis in speciali etprimo de superbia. Duplex est superbia scilicet interior et exterior... D 692, 27rSequitur nunc de radicum extractione et primo in numeris quadratis. Unde videndum est... D692, 128rServatius domini salvatoris secundum carnem cognatus natus est in Armenia de patrenomine... D 687, 132raSeverinus ex alto parentum germine ortus tempore Ariani lorica fidei indutus... D 687, 231raSeverus episcopus longo tempore in habitu laicali constitutus vitam pauperem in urbe... D687, 229rbSex - opera dierum - prohibent - fructum ligni - peccant - Adam et Eva - Abel - occiditur -Enoch... D 681, 1rSex opera dierum, creatio caeli et terrae... D 681/D 682, UnterrandSi deus est animus nobis, ut carmina dicunt... D 692, 69rSi deus est animus nobis... Postquam Cato usus est prooemio prosaice...D 692, 31rbSi ex prima figura et ex ultima numerus... D 692, 154arSi quis vult - (Mt 16,24). Congruum est, dilectissimi, in hodierna festivitate beatiColomanni... D 683, 188rbSi quis vult - (Mt 16,24 u. Mc 8,34). Licet omnium sanctorum martyrum passiones in diversislocis... D 683, 27rbSi quis vult - (Mt 16,24). Matthei 16 dicitur, quod Iesus incepit ostendere discipulis... D 683,188vaSi quis vult - (Mt 16,24 u. Mc 8,34). Salvator postquam Marci 7o praedixerit discipulis, quodoporteat eos pati... D 683, 27vaSi summam cupias... D 692, 160ar u. 167avSi vis habere tertium genus, adde personam per carnis copulam 2o generi. Verbi gratia... D688, 278rSi vis scire an 29 calculus sive 39 et 49 sunt correcti in calendario... D 692, 192arSicut accipi potest ex dictis doctorum in 3o sententiarum distinctione 25a, aliqui sunt articulifidei... D 693, 111r

Page 82: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

82

Sicut docet magister sententiarum libro 2 distinctione prima, deus a principio creavithominem... D 693, 311rSimile est regnum - (Mt 13,44). Astutia hominum est, quasi ubi possunt, libenter parvum promulto, parvum pro magno et vile dant pro pretioso... D 688, 144vaSimile est regnum - (Mt 13,44). Quantum ista temporalia mentes mortalium alliciant ad seamandum... D 683, 229vaSimile est regnum - (Mt 13,44). Salvator praecedenter ponit tres parabolas Matthei 12... D683, 230raSimile est regnum - (Mt 13,45). Ambrosius 5 Hexameron capitulo 19 dicit, quod deus... D683, 234vaSimile est regnum - (Mt 13,45). Salvator Lucae 11 dicit discipulis tria: Petite et dabiturvobis... D 683, 234raSimile est regnum - (Mt 13,47). Salvator tres parabolas de continentibus proposuit, quae infestis virginum et viduarum leguntur... D 683, 238raSimile est regnum - (Mt 13,47). Secundum Nicolaum de Lyra salvator in toto capitulo per sexparabolas describit... D 683, 238vaSimile est regnum - (Mt 25,1). Ex quo tam contemplativi quam praelati quam etiam vitamactivam... D 683, 85vaSimile est regnum - (Mt 25,1). In praesenti parabola inducit salvator pernitionem... D 683, 7vaSimile est regnum - (Mt 25,1). Multi carnales et lubrici attenta sua incontinentia falsesuspicantur... D 683, 84vbSimile est regnum - (Mt 25,1). Notandum primo, quod Christus dominus hanc parabolamlocutus est de statu praesentis ecclesiae... D 693, 161vSimile est regnum - (Mt 25,1). Quia hoc genus hominum, quod virgines dicitur, meritocelebre et honore dignum sit... D 683, 7raSimile est regnum - (Mt 25,1). Ut enim videmus, quantum in praesenti tempore mali cumbonis sint permixti vel, ut mali bonis sint in exercitium... D 688, 141raSint lumbi - (Lc 12,35). Historiam priorum sanctorum deus ad aedificationem nostram voluitpervenire, non ut laudibus mortalium... D 683, 222raSint lumbi - (Lc 12,35). In sermone de sancto Vito dictum est: Quattuor sunt, quae firmant etstabiliunt... D 683, 78vaSint lumbi - (Lc 12,35). In verbis propositis plura sunt per ordinem consideranda... D 683,254vbSint lumbi - (Lc 12,35). Quante beatus Augustinus sit honorandus quantumque deo teneaturreddere gratiarum actiones... D 683, 150vbSint lumbi - (Lc 12,35). Quia homines plurimum proni sunt ad voluptatem corporis... D 683,78raSint lumbi - (Lc 12,35). Secundum Chrysostomum super Mattheum lucerna est mens humana,per quam anima videt deum... D 683, 254rbSint lumbi - (Lc 12,35). Secundum glossam dominus Lucae 12 praecedenter invitavitdiscipulos... D 683, 151vaSint lumbi - (Lc 12,35). Si verba salvatoris Lucae 12 inspiciuntur, per ea ostenduntur... D 683,222rbSit dem mol und ye got ist in aynem leben... D 692, 69rSit quidam nobilis nomine B. habens matrem, sorrorem et filiam. Et sit rusticus suus... D 688,278rSo ich han mich bedacht in mynem muot... D 692, 67rSpectabilis vir, maior (?) mi reverende, casus, quem mihi pridie dum vobiscum...proposuistis... D 693, 406rStabant autem iuxta - (Io 19,25). Egregius (?) Augustinus super Iohannem: Ex doctrinasanandi dixerat Paulus, quando docebat: Si quis autem suis maxime... D 691, 286rStephanus autem plenus - (Act 6,8). In 2o Sententiarum Discipulis capitulo 7o quaeritur, quidsit meritum hominis ante gratiam... D 688, 163ra

Page 83: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

83

Stet erectus non iacens, in altum cubitos erigat (?) lateribus, manus exaltet, ut extremitatesdigitum... D 693, 352rSunt duo pastores ovarum (!) et unus dicit alteri: Da mihi... D 692, 168vSupra visum est de gestis et actibus spectantibus ad clericos, de spectantibus ad laicos modovidendum est... D 688A, 181rSymphorosa uxor Getulii septem filios habuit. Ipse vero sanctus Getulius comprehensus... D687, 155vbTandem felix Colonia, quae ex speciali gratia providentia divina... D 685, 280rbTanta debet esse auctoritas verbi dei seu scripturae sacrae... D 681, IrTemperantia est virtus, quae moderat delectationes et tristitias corporales et habet sub seabstinentiam, cui per excessum opponitur gula... D 693, 343vTempore Diocletiani imperatoris, cum decimus nonus annus ageretur imperii eiusdem, mensemartio die sollemni paschae imminente edicta principis per omnem terram proponebantur,ut... D 687, 107raTempore illo suscepit ecclesiam Hierosolymorum frater domini Iacobus... D 687, 115rbTemporibus Maximiani imperatoris erat quidam satrapas nomine Diostorus dives valde sedpaganus... D 687, 7vbTemporibus Maximiani Pantaleon filius senatoris pagani mente christianus iuvenispulcherrimus... D 687, 279raTempus nunc instans communi nomine appellatur septuagesima, in quo sancta mater ecclesiaduo commemorat... D 693, 167rTer centum versus fert Cato iugiter senos, Principio prosam praeterquam dat tibi iunctam. D692, 64rb u. 85rTerra bonum fructum reddit per patientiam. Nulla enim sunt bona, quae accipimus... D 693,356rTestamentum non confirmatur nisi in morte testatoris. Deus testamentum facit in morte ipsius,ubi 7tem notantur... Simili modo quilibet fidelis debet facere testamentum... D 693, 245rTheodosia virgo pulcherrima et deo devota unica filia principis... D 687, 342raTiburtius Chromatii praefecti filius. Qui Chromatius laborabat gravissima infirmitate. Cuidixerunt beatus Sebastianus et Polycarpus presbyter: Si tua idola confringes... D 687, 350vbTiburtius et Valerianus sponsus beatae Caeciliae ad praedicationem eiusdem virginis... D 687,122vaTimotheus a Maloide patre gentile, matre vero Hebraea natus sanctitate et moribus... D 687,58raTransite ad me - (Sir 24,26). Inter cetera pietatis opera, quae Christus dominus noster hodieoperatus est, tria praecipue notari possunt. Primus namque discipulorum pedes lavit... D 691,287rTu si cunctorum fore vis medicus medicorum... D 692, 110vTua nobis fraternitas intimavit, quia nonnulli tam religiosi quam clericisaeculares et laici pecuniam et alia bona, quae per manus eorum ex testamentis decedentium...D 693, 392rTunc Lucius praefectus iussit eam in carceris ima recludi et acerbissimis tormentis fatigari...D 687, 20rbTunc surrexerunt - (Mt 25,7). Beatus Hieronymus primo contra Iovinianum, postquamostendit dignitatem virginum erga viduas... D 683, 196vbTunc surrexerunt - (Mt 25,7). Secundum Augustinum in homilia praesentis evangelii inbreviario suo salvator... D 683, 197raUdalricus ex nobili Alemannorum prosapia oriundus licet a parentibus...D 687, 165rbUlterius notandum, quod producitur aliquis suspectus de haeresi. Quaeratur primo: Scis, quarees captivatus?... D 685, 213vaUltimo nota, quod duplex est malum scilicet culpae et poenae... D 693, 57v

Page 84: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

84

Unde etiam in quibusdam locis ubi cum sancto corpore pernoctabant vel meridiabant... D 687,340vbUt autem quis eo melius disponere valeat, ad digne suscipiendum corpus dominicum aliqua depassione domini dicentur... D 692, 14rUt gaudere solet fessus... (Schreibervers). D 685, 210rbUtrum Christus dominus natura fuisset mortus, si non fuisset crucifixus aut occisus. Itemnatura humana potest consistere in se... D 693, 244rUtrum ecclesia potuerit et debuit clericos in sacris ordinibus constitutos ad continentiamobligare... D 693, 437rUtrum homo faciens aut omittens contra conscientiam aedificet ad gehennam... D 691, 253rUtrum homo septuagenarius sit ad ieiuniandum ex praeceptis obligatus...D 693, 438crUtrum indulgentiae sint ponendae. Item quaeritur, quare dicit salvator Petro... D 693, 275rUtrum pastor bonus essentialiter, iustusque inde universaliter (?), in resurrectione generalipuniet damnandos aeternaliter, igne infernali realiter, lata sententia pro peccato mortali... D693, 424rUtrum reddere tributa regi Romanorum obligamur temporalium bonorum. Sciendum, quodquattuor sunt... D 693, 371rUxor fratris mei mihi affinis est in primo genere et in primo gradu affinitatis et diciturrespectu mei fratrissa... D 688, 328rValerianus Affricanae civitatis episcopus cum esset plus quam octoginta annorum... D 687,15rbVenit Iesus - (Mt 16,13). Quamvis deus in omnibus sanctis sit admirabilis, ut in psalmo 67dicitur, mirabilior tamen videtur... D 683, 58vaVenit Iesus - (Mt 16,13). Secundum Chrysostomum ista Caesarea est alia ab illa Caesarea... D683, 59raVere dignus beatus Iohannes cuius prophetica... D 691, 261rVidens Iesus - (Mt 5,1). In psalmo 125 dicitur, quia seminatis in lacrimis... D 683, 206rbVidens Iesus - (Mt 5,1). Secundum Chrysostomum salvator more periti artificis facit sicutcarpentarius... D 683, 206vaViderunt oculi - (Lc 2,30). Ita scribitur originaliter Luce 2°, transsumptive vero in praesentissacrae festivitatis decantatur evangelio... D 691, 216rVidit Iesus - (Mt 9,9). Hodie, quia beati Matthei apostoli et evangelistae sollemnitatemagimus, forte, quare ipse dicatur evangelista, quis possit dubitare... D 683, 173vbVidit Iesus - (Mt 9,9). Matthei 9 habetur, quod Iesus paralytico sibi ad curandum adducto... D683, 174rbVigilate quia nescitis - (Mt 24,42). Dominus in praesenti evangelio similiter et Lucae 12mo etin aliis locis... D 683, 156rbVigilate quia nescitis - (Mt 24,42). In hoc evangelio dominus duo facit. Primo hortatur nos advigilandum. 2o ponit causam, quare vigilare debemus... D 688, 151vbVigilate quia nescitis - (Mt 24,42). Quis est inter terrenos dominos, qui habet castrum sibidelictum... D 683, 155vbVir fortissimus - (II Mcc 12,42). Secundum beatum Gregorium animae fidelium defunctorumquattuor modis solvuntur, oblatione sacerdotum aut precibus... D 688, 241rbVos quidem (?) fratres mei et socii, qui agrum colitis, pedes ecclesiae estis, quia... D 693,348rWenzeslaus de provincia Bohemiae ex genere principum ortus... D 687, 346vbWer wil lernen rechnen durch ain maisterlich legen mit rechenpfenging uff alerlay kauffmannschacz in ganzen, der mach uff ein tusch... D 692, 166vWiltu syn ein arczat wiße Vnd ab allen minstern haben briße... D 692, 110v

Page 85: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

85

RegisterPersonen - Orte - Sachen

Ist zu Stichwörtern nur die Handschrift ohne Folioangabe genannt, so bezieht sich der Eintragauf die kodikologische Einleitung zur Handschrift bzw. auf auf den ganzen Codex.

Abecedarius: D 681, 9vAenigma - Definition des Rätsels und Rätsel(-auflösung): D 692, 133r - siehe Arbor, Mathematische TexteAlanus ab Insulis (?): D 691, 252r (Exzerpt)Albertanus von Brescia (Brixiensis), Melibeus und Prudentia (Liberconsolationis et consilii, dt.): D 690, 160rAlbertus de Rotenfeils, Schreiber: D 687Alexander de Villa Dei - Doctrinale puerorum: D 692, 113r (Exzerpt) - Summarium biblicum: D 681, 1r; D 682, 2r; D 681/D 682,UnterrandAlexander IV. papa, Bulla „Clara claris“ (sanctificatio Clarae): D 687,347rbAlexander VIII. papa: D 693, 273r (Bemerkung über eine Ablaßbulle)Altare siehe sacramentumAngelus Carletus, De casibus conscientiae („Summa angelica“): D 693,426r (Exzerpt) - siehe Nicolaus MatzAngeli: De numero angelorum damnatorum: D 692, 29vAnnus iubilaeus - Notizen über das Jubeljahr: D 693, 273r - siehe Nicolaus V. papaPs. -Anselmus Cantuariensis - Epistula de conceptione beatae Mariae virginis: D 687, 11va - Dialogus beatae Mariae et sancti Anselmi de passione domini:D 687, 351raAntonius de Butrio, Lectura super IV. Decretalium: D 688A, 1rAntonius de Rosellis, Tractatus de ieiuniis: D 691, 316rArbor consanguinitatis et affinitatis - Aenigmata (Verwandtschaftsrätsel): D 688, 278r (lat. u. dt.) - De cognatione legali et spirituali: D 688, 329r - De publica honestate, de cognatione spirituali, de cognatione legali:D 688, 291v - Regel: D 688, 278r - Schemata: D 688, 279v, 284v u. 293r (lat. u. dt.) - Sermo de arbore consanguinitatis: D 688, 256ra - Vocabula consanguinitatis, affinitatis et cognationis legalis: D 688,327v - Wörterbuch der Verwandtschaftsbezeichnungen, lat.-dt.: D 688, 278v - siehe Franciscus de Zabarellis (?)Arnestus siehe ErnestusPs.-Athanasius Alexandrinus, Fides Quicumque vult: D 681, 382raAugustinus - De civitate dei: D 693, 106r (Exzerpt) - In Iohannis evangelium tractatus CXXIV: D 691, 278r u. 286r (Exzerpte)

Page 86: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

86

Autograph (Original) siehe Conradus Pondorffer, Nicolaus MatzBartholomaeus Pisanus, „Summa Pisana“ (Exzerpte) - Über das Fasten: D 693, 440dv - siehe Nicolaus Matz, QuaestionesBartholomaeus Tridentinus, Liber epilogorum in gesta sanctorum: D 687, 1rb (Exzerpt)Basel, Konzil von - Decretum Elucidantibus, De conceptione virginis Mariae: D 691, 300 - Konzilspredigt 1. Jan. 1433 siehe Ebendorfer, Thomas (?)Beda Venerabilis, De arte metrica: D 629, 175ar (Ausschnitt)Ps.-Beda Venerabilis siehe Remigius Altissiodorensis (?)Begharden siehe HaereticiBeginen siehe HaereticiBernardus Claraevallensis: D 693, 106r u. 111r (Exzerpte)Bernardinus Senensis, Sermones duo de purgatorio: D 693, 413rBettelorden siehe MendicantesBiblia - Vulgata: D 681/D 682 - Apocrypha: III Esr: D 681, 296ra; IV Esr: D 681, 304ra u. 305va;Mcc IV: D 682, 204ra - Cantica Veteris Testamenti: D 681, 382ra - Cantica Novi Testamenti: D 681, 382ra - Prologe - - Stegmüller Nr 21g6,1-5,7: D 681, 382ra; 21h: D 681, 382ra; 284: D 681, 5ra;285: D 681, 5ra; 311: D 681, 125ra; 323: D 681, 157vb; 327: D 681, 256ara; 328: D 681,237vb; 330: D 681, 279va; 332:D 681, 308ra; 335: D 681, 314rb; 341: D 681, 322rb; 343: D 681, 322rb; 344: D 681, 330ra;349: D 681, 330ra; 350: D 681, 344vb; 357: D 681, 330ar; 455: D 681, 394ara; 456: D 681,394ara; 457:D 681, 383ra; 462: D 681, 394ara; 468: D 681, 401vb; 480: D 682, 5r; 482: D 682, 5r; 486: D682, 31va; 487: D 682, 31va; 488: D 682, 31va; 491: D 682, 72vb; 492: D 682, 77vb; 494: D682, 114ra; 500: D 682, 130va; 501: D 682, 130va; 504: D 682, 130va; 506: D 682, 130va;507: D 682, 130va; 509: D 682, 136vb; 510: D 682, 136vb; 511: D 682, 136vb; 512: D 682,138vb; 515: D 682, 138vb; 516:D 682, 142va; 517: D 682, 142va; 519: D 682, 142va; 522: D 682, 143va; 524: D 682, 143va;525: D 682, 145rb; 526: D 682, 145rb; 527: D 682, 148rb; 528: D 682, 148rb; 529: D 682,150ra; 531:D 682, 150ra; 532: D 682, 152va; 534: D 682, 152va; 535: D 682, 154va; 538: D 682, 154va;538: D 682, 31va; 539: D 682, 154va,157ra; 540: D 682, 157ra; 543: D 682, 163rb; 544: D 682, 163rb; 545: D 682, 163rb; 551: D682, 165rb; 591: D 682, 210ra; 595:D 682, 210ra; 596: D 682, 210ra; 601: D 682, 210ra; 607: D 682, 235va; 620: D 682, 249va;624: D 682, 274rb; 631: D 682, 355vb; 640: D 682, 355vb; 651: D 682, 293va; 670: D 682,293va; 674:D 682, 293va; 677: D 682, 293va; 678: D 682, 293va; 685: D 682, 302va; 699: D 682, 313ra;707: D 682, 319ra; 715: D 682, 322ra; 728: D 682, 325ra; 736: D 682, 327rb; 746: D 682,329va; 748:D 682, 329va; 753: D 682, 331rb; 760: D 682, 332va; 765: D 682, 332va; 770: D 682, 335ra;772: D 682, 335ra; 780: D 682, 336vb; 783: D 682, 337vb; 793: D 682, 338ra; 806: D 682,345ra; 809:

Page 87: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

87

D 682, 345ra; 816: D 682, 347vb; 818: D 682, 350ra; 822: D 682, 351vb; 823: D 682, 354rb;824: D 682, 354va; 825: D 682, 355ra; 829: D 682, 378vb; 831: D 682, 378vb; 834: D 682,378vb; 839:D 682, 378vb; 1178: D 681, 1r; 1178: D 682, 2r; 1182,2: D 681/682, Unterrand; 1688,1: D682, 391rb; 5198: D 682, 5r; 5200: D 682, 31ra; 5202: D 682, 78r; 5204: D 682, 114ra; 5208:D 682, 136vb; 7192,1: D 682, 391rb; 7708/7709: D 682, 391rb; 11126: D 682, 115r; 118531-5: D 682, 380r (siehe auch Sonderregister) - - nicht identifiziert: D 682, 114ra; D 682, 165rb - Beigaben - - Inhaltsübersichten siehe Abecedarius, Alexander de Villa Dei - - Interpretationes nominum Hebraicorum siehe Remigius Altissiodorensis (?) - - Verständnishilfen: D 681, Ir - Correctio super psalterium in pausis: D 693, 372r - Notizen zu verschiedenen biblischen Büchern: D 693, 227r - siehe Capitulare lectionum, Quadragesima (psalmi)Bibliothek siehe Speyer (libreria)Bibliothekssignaturen: Eingebrannte Signaturen (Nicolaus Matz): 8:D 682; 9: D 681; 16: A 86; 20: D 683; 40: D 688; 54: D 691; 94: D 692Bildunterschriften (?, metrische) siehe Udalricus de Campo LiliorumBonaventura siehe Nicolaus MatzBonifatius VIII. papa: D 693, 273r (Bemerkung über eine Ablaßbulle)Buch- und Schriftwesen - Kaufvermerk: D 688, 1r; vgl. D 693, 410r - Korrekturvermerk: D 687 (?) - Schreiberverse: D 687, 1ra; D 692, 114r, 128r, 135r - - siehe Walafridus Strabo - Spiegelschrift: D 692, 85r - Wasserzeichen siehe Sonderregister - siehe Autograph, Bibliothekssignaturen, Buchschmuck, Datierung derHandschriften, Drucke, Einband, Einbände, Einblattdrucke, Fragmente (Einbandmakulatur),Handschriften, zitierte, Inkunabeln, zitierte, Provenienz I und II, SchreiberBuchbinder siehe Einbände (Werkstätten)Buchschmuck - Federzeichnung: Der erhängte Haman: D 681, 327r - Holzschnitte, eingeklebte: Hieronymus: D 686, Spiegel vorn - Farbige Initialen mit Rankenwerk: D 683; D 686 - A-Initiale mit Hieronymus-Darstellung im Binnengrund: D 686, 62r - Ausgesparter Raum für Initialen und Illustrationen: D 684; D 690Caelestius (?), Epistula ad Turasium: D 686, 194rCapitulare lectionum: D 682, 394rCasus episcopales: D 691, 315rCasus papales: D 692, 29vPs.-Cato, Disticha Catonis, lat.-dt.: D 692, 67r - Kommentar mit Vergleich des Cato novus: D 692, 31rb u. 64vaCato novus - Bemerkung zu einer abweichenden Textfassung und Kommentar:D 692, 66r - siehe Ps.-CatoChorea siehe Johannes GeußCicero, De officiis, dt.: D 690, 8rClemens VI. papa (Petrus Roger) - Sermo de conceptione Mariae: D 693, 69v - D 693, 273r (Bemerkung über eine Ablaßbulle)

Page 88: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

88

Clerici siehe QuaestionesCognatio siehe Arbor consanguinitatis et affinitatisComputus Nurenbergensis: D 692, 170rConfessio - Beicht- und Bußschema: D 692, 1ar - Beichttraktat, dt.: D 692, 18r - - lat.: D 692, 24v - Gewissenserforschung, dt.: D 692, 20r - Sündenkatalog, dt.: D 692, 20v - - lat. siehe Hugo Ripelin Argentinensis - Die sieben Hauptsünden mit ihren Töchtern, dt.: D 692, 21v - - lat.: D 692, 27r - Notizen: D 693, 441v - siehe Mendicantes, Nicolaus Matz, QuaestionesConradus de Megenberg siehe Konrad von MegenbergConradus Pondorffer, Quaestiones disputatae: D 693, 424rConstitutiones synodales: D 693, 438r (Exzerpte)Crux - Exzerpte über Kreuz und Leiden Christi: D 693, 217v - Über die vier Salbkreuze: D 693, 242v - De quinque crucibus, scilicet latronis boni, latronis mali etc.: D 693, 249r - siehe Hagiographische Texte, Nicolaus Matz, Peregrinus de OppelnDatierung der Handschriften - Datierte Handschriften - - 1448: D 687 - - Speyer 1461: D 685 - - [Wien] 1463: D 681/D 682- Zeiträume: 15. Jh. - - 2. Viertel: D 688 - - Mitte bis 2. Hälfte: D 684; D 688A - - Mitte - 16. Jh. Anfang: D 693 - - 3. Viertel: A 86; D 683; D 686; D 690 (2. Hälfte ?); D 691; D 692Deutsche Texte - siehe Albertanus von Brescia, Arbor consanguinitis et affinitatis, Ps.-Cato,Cicero, Confessio, Einblattdrucke, Fragmente, Gebet, Geistliches Mühlenlied, Jacobus deCessolis, Lied auf die heilige Barbara, Konrad von Megenberg, Mathematische Texte,Nicolaus Matz, Regimen sanitatis, Rezepte, Urkunden(fragmente), Visiones Georgii - lateinisch-deutsche Mischprosa siehe DialogusDialogus - Dialogus sanctorum patrum de diversis: D 693, 106r - Ein dialogus berurende den handel zwischen dem bischoff, der pfaffhayt, rattund gemayn der statt Wormbs: D 693, 439rDominica - Quae sunt die dominico operanda: D 693, 387r - siehe Nicolaus MatzDrucke - Inkunabeln: Honorius Augustodunensis, De praedestinatione... [Straßburg: C.W., um 1471]: A 86, 7-46 - siehe Einblattdrucke, Inkunabeln, zitierteDubitationes siehe QuaestionesDürer, Albrecht (Schule) siehe Buchschmuck (Holzschnitte)Ebendorfer, Thomas, Sermones (siehe auch Sonderregister)

Page 89: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

89

- Sammlungen - - Sermones de tempore de evangeliis, pars aestivalis: A 86 - - Sermones de sanctis de evangeliis: D 683, 7ra - - Sermones in die dedicationis ecclesiae: D 683, 268ra - Einzelne: Passio domini: D 693, 243rEbendorfer, Thomas, (?) - Sermones de sanctis: Aegidius: D 683, 155vb; Animarum dies:D 683, 217rb; Apostolorum divisio: D 683, 90vb; Barbara: D 683, 238ra; Caecilia: D 683,229va; Catherina: D 683, 234ra; Blasius:D 683, 27rb; Elisabeth: D 683, 225va; Florianus: D 683, 45rb; Iohannes bapt.: D 683, 52va,(decollatio): D 683, 242ra; Laurentius: D 683, 119ra; Lucas ev.: D 683, 193rb; Marcus: D683, 36va; Margaretha: D 683, 84vb; Maria (annuntiatio): D 683, 34va, (assumptio): D 683,126ra, (purificatio): D 683, 15va; D 691, 216r (Konzilspredigt); Maria Magdalena: D 683,95vb; Martinus: D 683, 222ra; Maximilianus: D 683, 185rb; Nicolaus: D 683, 254rb; Paulus(conversio): D 683, 12ra; Petrus et Paulus: D 683, 58va, 66rb; Sancti omnes: D 683, 206rb,211rb; Severinus: D 683, 245vb; Simon et Iuda: D 683, 198rb, 203vb; Udalricus: D 683, 78ra;Virgines undecim milia: D 683, 196vb; Vitus: D 683, 48vb - Sermones in die dedicationis ecclesiae: D 683, 274va, 282va u. 286rbEinband - Kettenbände: A 86; D 681; D 682; D 683; D 688; D 691; D 692 - Makulatur siehe Fragmente, Urkunden(fragmente)Einbände, Werkstätten - Freiburg, Meister mit der Hausmarke: A 86 - Heidelberg (?, Speyer?, Worms?), Johannes Karsstatt (Kyriss, Werkstatt Nr 48): D 692; D 693 - Köln, Fraterherren: D 686 - Landshut (Kyriss, Werkstatt 165): D 690 - Wien, Mathias (Kyriss, Werkstatt 51): D 681; D 682; D 691 - - Umfeld: D 683Einblattdrucke: Missa contra pestilenciam a Clemente Papa Sexto instituta[Urach: Konrad Fyner, um 1480]: D 693, 422Epidemia: Sexternus de epidemia: D 693, 373r - siehe Einblattdrucke (pestilentia)Erbach, Grafen von - Vorbesitzer (?): D 684; D 688A; D 690 - Eintrag über Abgaben (?): D 684, Spiegel hintenErnestus (Arnestus): Arnestus von Pardubiz, Ebf. v. Prag 1443-64 (Statuta):D 688, 329rEsslingen siehe Nicolaus MatzEucharistia - De duodecim effectibus eucharistiae (Verse): D 692, 17v - De effectibus huius sacramenti: D 693, 200r - siehe Quaestiones, SermonesEusebius: D 682, 165rb (Exzerpt?)Ps.-Eusebius, Epistula de morte Hieronymi: D 686, 288rExcommunicatio: Tractatus de excommunicatione: D 693, 396r - siehe Nicolaus MatzExempla - De abbate: D 693, 247v - De agricultoribus: D 693, 348r - De annuntiatione Mariae: D 693, 347r - De prudentia et sapientia: D 693, 347r - siehe Vitas patrum

Page 90: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

90

Fragmente (Einbandmakulatur) - Bruchstücke dt. Dichtung, 15. Jh.: D 693 (Ende) - Liturgisch, 12. Jh.: D 683 - siehe Ovid, Urkunden(fragmente) Franciscus de Maironis, Sermo de sancto Iohanne evangelista: D 691, 267r Franciscus de Zabarellis (?) - Commentum super arborem consanguinitatis vel affinitatis: D 688, 272r - siehe Nicolaus MatzFratizellen siehe HaereticiFreiburg - Universität: Vorlesungsankündigung über den Algorismus de integris siehe Nicolaus Matz - siehe Einbände (Werkstätten), Provenienz IGassius (Gazius), Johannnes, Vorbesitzer: D 686Generalkapitel (unbekannt) siehe QuadragesimaGebet, dt.: D 692, 17v, 134r/168av (Vater unser, Federprobe)Geistlichen Mühlenlied, dt.: D 684, Spiegel vornGeorgius siehe Visiones GeorgiiGeorgius Helbrecht, Vorbesitzer eines unbekannten Buches von NicolausMatz: vgl. D 693, 410r, 413rGeorgius Mulner de Walse: D 688, 272rGerson, Johannes, De visitatione praelatorum: D 693, 361rGratiosus per (?) Sarvenfelß: D 693, 392rHaeretici - Errores Beghardorum et Begutarum: D 685, 214vb - Errores Fraticellorum: D 685, 215vb - Errores Waldensium: D 685, 211ra u. 216rb - Tractatus contra Lolhardos: D 685, 229raHagiographische Texte (siehe auch Sonderregister) - Sammlungen siehe Jacobus de Voragine - Einzelne: Adalarius et Eobanus: D 687, 123ra; Adalbertus ep.:D 687, 339rb; Afra: D 687, 189rb; Albanus mart.: D 687, 344vb; Alexander et socii: D 687,340ra; Anastasia: D 687, 19vb; Anna:D 687, 325ra; Antonius de Padua: D 687, 344va; Apost. divisio:D 687, 170ra; Arnulfus: D 687, 170va; Aureus et socii: D 687, 345va; Barbara: D 687, 7vb u.105vb; Basilides et socii: D 687, 341ra; Benedictus abbas Cassinensis (translatio): D 687,345va; Bonifacius:D 687, 145vb u. 340vb; Brigida: D 687, 62vb u. 349rb; Christus: De vita Christi: D 693, 228r.(adventus): D 687, 1rb; D 693, 166v (Notizen). (octava epiphaniae): D 687, 36vb. (pascha): D687, 111rb. (passio): D 687, 351ra; Clara: D 687, 347rb; Crisantus et Daria:D 687, 6rb (vgl. D 683, 222ra); Crispinus et Crispinianus: D 687, 346va; Crux sancta(inventio): D 687, 116ra; Dormientes septem:D 687, 156va; Dorothea et Theophilus: D 687, 68vb; Elisabeth:D 687, 246ra u. 338va; Erasmus: D 687, 145va; Erhardus: D 687, 34va; Eucharius et socii: D687, 12va; Florianus: D 687, 130va; Gallus: D 687, 222ra; Gangolfus: D 687, 134ra;Gertrudis abbatissa:D 687, 82vb u. 107va; Godehardus: D 687, 130va; Gregorius presb. et mart. Spoleti: D 687,17ra; Henricus: D 687, 167rb; Iacobus minor apostolus: D 687, 115rb; Ianuarius: D 687,346ra; Iodocus: D 687, 341va; Kilianus: D 687, 166ra; Ludovicus: D 687, 225rb; Lullus: D687, 329ra; Maria: Die sieben Schmerzen Mariens: D 693, 247v u. 248v; Mart. 40 sieheSebasteni mart.; Mart. decem milia:

Page 91: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

91

D 687, 264va; Maurus disc. s. Benedicti: D 687, 55rb; Mennas mart. in Phrygia: D 687,274va; Nazarius: D 687, 278vb; Nicomedes:D 687, 341ra; Oswaldus: D 687, 345vb; Pantaleon: D 687, 279ra; Petrus mart. Nicomediae: D687, 77rb; Philippus apost.: D 687, 114va; Polycarpus ep.: D 687, 58rb; Pontianus mart.Spoleti:D 687, 57ra; Prisca: D 687, 40ra; Processus et Martinianus: D 687, 165ra; Proper: D 687,156ra; Rufus mart. Capuae: D 687, 107vb; Sebasteni mart.: D 687, 271va; Servatius: D 687,132ra; Severinus ep.: D 687, 231ra; Severus ep.: D 687, 229rb. (translatio): D 687, 230ra;Symphorosa: D 687, 155vb; Theodosia: D 687, 342ra; Thomas apost.: D 687, 185rb;Tiburtius et socii: D 687, 350vb; Tiburtius et Valerianus: D 687, 122va; Timotheus disc. s.Pauli: D 687, 58ra; Trinitas sancta: D 687, 141ra; Udalricus: D 687, 165rb; Valentinus ep.Interamnensis: D 687, 72vb; Valerianus ep.: D 687, 15rb; Vitalis et Felicula: D 687, 107ra;Walburga: D 687, 127vb; Wenceslaus: D 687, 346vb - - siehe Ps.-Anselmus Cantuariensis (Maria), Basel (Maria), Ps.-Eusebius(Hieronymus), Hieronymus (Paulus), Ps.-Ignatius Antiochenus (Iohannes ev./Maria),Johannes Andreae (Hieronymus), Johannes Hildesheimensis (Magi tres), Lied auf die heiligeBarbara, Parasceve, Passio, Vitas patrum (Exemplum zur resurrectio)Handschriften, zitierte - Augsburg, SuStB 2° Cod 78: D 687, 230ra - Basel, UB B VI 1: D 682, 391rb; B VII 11: D 687, 166ra, 189rb, 325ra, 345va; B VIII 16: D 687, 346va; B IX 19: D 687, 7vb, 11va, 34va, 40ra, 55rb, 58ra, 62vb, 72ra, 82vb, 344vb, 107vb, 122va, 131va, 134ra, 145vb, 156va, 165ra, 165rb, 166ra, 170rb, 222ra, 225rb, 229rb, 264va, 274va, 279ra, 340ra, 341ra, 341va, 342ra, 344va, 345va, 345vb, 346vb, 349rb - Berlin, SB - Preußischer Kulturbesitz theol. lat. 4° 165: D 687, 141vb; theol. lat. 4° 271: D 683, 278rb; theol. lat. 4° 272: D 693, 297r - Breslau, Biblioteka Universytecka I Q 466: D 692, 92v - Brünn, Státní Vˇedecká Knihovna Mn 17: D 683, 7ra, 268ra - Budapest, Országos Széchényi Könyvtár 361: D 692, 64va - Cordoba, Archivio Catedralicio y Biblioteca del Cabildo 35: D 688, 272r - Darmstadt, Hessische Landes- und Hochschulbibliothek Hs 274, 327, 372, 984, 989: D 686 - Fiecht, Stiftsbibliothek 203: D 683, 7ra - Frankfurt, StuUB Ms. Barth. 3: D 687, 341ra, 345va; Ms. Praed. 43: D 687, 345va - Freiburg, UB Hs. 680: D 685 - Fritzlar, Dombibliothek Ms. 57: D 688, 329r - Fulda, LB Aa 52: D 682, 391rb - Graz, Minoritenkonvent cod. s. n.: D 688, 300r; D 693, 92v - - UB 38: D 692, 29v; 742: D 692, 29v; 928: D 687, 1rb; 941: D 688, 250vb; 977: D 687, 1rb - Halle, UuLB Qu. Cod. 215: D 687, 246ra - Hamburg, SuUB theol. 1124: D 687, 344va - Karlsruhe, Badische LB St. Peter perg. 38: D 687, 341va - Kassel, LB und Murhardsche Bibliothek der Stadt 2° Ms.iurid. 52 II, 316r: D 688A, 305r - Klosterneuburg, Stiftsbibliothek 115: D 688, 272r; 405: D 688, 250vb; 533, D 693, 92v; 830: D 683, 286rb; 868: D 693, 92v, 165r, 197r - Kremsmünster, Stiftsbibliothek 210: D 683, 7ra, 268ra - Kˇrivoklát (Pürglitz), Krr˘ivoklátská Knihovna I e 10: D 693, 348r - Madrid, Biblioteca Nacional 2207: D 688, 272r - Mainz, StB Hs I 148: D 687, 141vb

Page 92: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

92

- München, Bayerische SB cgm 568: D 692, 18r; cgm 763: D 692, 18r; clm 14104: D 688, 329r; clm 26881: D 688, 1ra; clm 28640: D 688, 159ra - - UB 2° Cod. ms. 55: D 692, 1r, 14r, 15r; 2° Cod. ms. 57: D 693, 207r - Nürnberg, Germanisches Nationalmuseum Hs. 27985: D 685, 1ra - - SB Cent.III,69: D 687, 131va, 229rb, 274va, 346vb; Cent.IV,82: D 693, 207r - Rom, Biblioteca Apostolica Vaticana Pal. lat. 1397: D 692, 114r - Straßburg, Bibliothèque nationale et universitaire 2361: D 685 - Stuttgart, Württembergische LB HB X 18: D 685 - Wien, Dominikanerkonvent 65/286: D 693, 92v - - Österreichische NB 4419: D 688, 250vb; Ser. n. 3621: D 687, 130va, 131va; Ser. n. 3894: D 683, 278rb - - Schottenkloster 42: D 688; 125: D 688; 300: D 688; 343: D 688 - Wiesbaden, Hessische LB 48: D 693, 106r - Würzburg, UB M.ch.f.186: D 685, 216rb; M.ch.q.3: D 693, 228r; M.ch.q.16/1: D 693, 71v; M.ch.o.25: D 687, 141vb - Zwettl, Zisterzienserstift 107: D 683, 278rb; 147: D 687, 131va; 155: D 693, 111r; 160: D 687, 131va; 173: D 683, 254rbHaupt, Herman (Bibliothekar in Gießen): D 685 (Spiegel vorn)Heidelberg siehe Einbände (Werkstätten)Henricus de Segusia siehe QuaestionesHenricus Stolberg, In Iohannis de Sacrobosco Algorismum commentum:D 692, 114rHieronymus (siehe auch Sonderregister) - Adversus Iovinianum: D 685, 308ra - Adversus Heluidium: D 686, 100v; D 691, 282r (Exzerpt) - Epistulae: ep. 14: D 686, 214r; 22: D 686, 62r; 23: D 686, 138v; 24: D 686, 117v; 27: D 686, 203v; 30: D 686, 201v; 38: D 686, 185r; 39: D 686, 187r; 43: D 686, 200r; 44: D 686, 253v; 46: D 686, 200r; 48: D 685, 366ra; 51: D 686, 277r; 52: D 686, 220r; 54: D 686, 176v; 60: D 686, 243v; 66: D 686, 229v; 69: D 686, 268r; 75: D 686, 197v; 76: D 686, 252v; 77: D 686, 236v; 79: D 686, 119r; 107: D 686, 154v; 117: D 686, 260r; 123: D 686, 127r; 125: D 686, 204v; 127: D 686, 254r; 130: D 686, 85v; 148 (Ps.-Hieronymus): D 686, 140r - Vita sancti Pauli: D 686, 326rPs.-Hieronymus - Epistula 11: D 686, 265v - Regula monachorum: D 686, 2r - siehe Caelestius (?), Pelagius, Pelagius (?), Remigius Altissiodorensis (?)Hugo Ripelin Argentinensis, Compendium theologicae veritatis: D 692, 26r(Exzerpt)Humbertus de Romanis, De eruditione praedicatorum: D 685, 1raIeiunium - Tractatus de ieiunio quadragesimali: D 693, 263v - siehe Antonius de Rosellis, Bartholomaeus Pisanus, Nicolaus Matz,QuaestionesPs.-Ignatius Antiochenus, Epistulae ad Iohannem evangelistam et beatam Mariam virginem ac responsio Mariae: D 691, 307rIndulgentiae siehe Johannes Pfeffer de Wydenberg, Nicolaus V. papaInkunabeln, zitierte (Exemplare) - Freiburg, UB Ink. Q 2074: D 685 - Michelstadt, Nicolaus-Matz-Bibliothek (Kichenbibliothek) A 21: A 86; A 31: A 86; A 33: A 86; A 49: A 86; 53: A 86; A 74: A 86; A 77: A 86; E 1124: A 86

Page 93: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

93

- Paris, Bibliothèque Mazarine Rés 11208 2e: D 685Isidorus Hispalensis, Sententiae: D 691, 252r (Exzerpt)Isidorus Kiovensis, Epistula de expugnatione urbis Constantinopolitanaeanno 1453: D 691, 308rJacobus de Cessolis, Schachzabelbuch, dt.: D 690, 79rJacobus de Voragine, Legenda aurea: D 687 (siehe auch Sonderregister)Jacobus Merstetter: D 685Jacobus de Wuldersdorff: D 688, 272rJohannes, Magister siehe Computus NurenbergensisJohannes Andreae - Hieronymianus: D 686, 324v - Summa de sponsalibus et matrimonio: vgl. D 688, 272rJohannes Beleth, Summa de ecclesiasticis officiis (Exzerpte): D 687, 54vb, 93va, 111rb,170raJohannes de Frankfordia, Contra Feymeros: D 685, 233vbJohannes de Sacrobosco - Algorismus: D 692, 128r (Exzerpt) - - Kommentare siehe Henricus Stolberg, Nicolaus MatzJohannes Gassius (Gazius) siehe Gassius, JohannesJohannes Gerson siehe Gerson, JohannesJohannes Geuß - De chorea: D 688, 252ra - Sermones - - In dominica septuagesimae de nuptiis, de ludo tesserum, de chorea: D 688, 248ra - - De visitatione Mariae (Ps.-Nicolaus de Dinkelspuhel): D 693, 173r - - De indulgentiis: D 693, 183r - - De suspicionibus et iudiciis: D 693, 297rJohannes Hildesheimensis, Historia trium regum: D 685, 237raJohannes Kaltenmarckter, Instrumentum revocationis: D 693, 364rJohannes Karsstatt, Buchbinder siehe Einbände (Werkstätten)Johannes Merstetter de Ehingen, Schreiber: D 685Johannes Milíˇc de Kremesier (?): D 683, 254rbJohannes Oppenweyler de Haylprunna, Vorbesitzer: D 688Johannes Pfeffer de Wydenberg, Tractatus de materiis indulgentiarum: D 693, 275rJohannes Rebler de Gretz, Sermo de purgatorio: D 693, 410rJuristische Texte - Corpus iuris canonici: D 693, 438r (Exzerpte) - - Decretales Gregorii IX. - - - Kommentare: D 693, 354r (Exzerpt zu X.5.38.12) - - - - siehe Antonius de Butrio, Nicolaus de Tudeschis - siehe Arbor consanguinitatis et affinitatis, Constitutiones synodales,Matrimonium, Nicolaus Matz, Petrus LombardusKetzer siehe HaereticiKöln siehe Einbände (Werkstätten), Provenienz IKomputistische Texte - Notizen: D 692, 173ar, 175av - Rechenbeispiel: D 692, 192ar/182ar - siehe Computus NurenbergensisKonrad von Megenberg, Buch der Natur: D 684, 2rKulmbach, Hans siehe Buchschmuck (Holzschnitte)Lambertus Hersfeldensis siehe Hagiographische Texte (Lullus)

Page 94: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

94

Landshut siehe Einbände (Werkstätten)Ps.-Langton, Stephanus siehe Remigius Altissiodorensis (?)Leonhardus Tierli, Freiburger Notar: A 86Libreria siehe SpeyerLied auf die heilige Barbara, dt.: D 684, Spiegel hintenLiturgische Texte siehe Fragmente, Capitulare lectionumLollarden siehe HaereticiLudus - De ludo tesserum: D 688, 250vb - siehe Johannes GeußLudwig von Helmstädt, Bf. v. Speyer: D 639 (Einl.), 353r (?), 395r, 405r , 408r, 438cr (?), 440vMartinus siehe Cato novusMathematische Texte - Rechenaufgaben (aenigmata): D 692, 168v - - Notizen: D 692, 124ar, 144ar, 144br - Rechenregeln: D692, 160ar/167av (Merkvers), 160av/167ar - - zu Zahlenfolgen: D 692, 154ar - Regeln und Beispiele für kaufmännisches Rechnen, dt.: D 692, 166v - siehe Henricus Stolberg, Johannes de Sacrobosco, Nicolaus MatzMathias, Buchbinder siehe Einbände (Werkstätten)Matthaeus de Cracovia, Sermones de proprio et communi sanctorum:D 688, 159raMatrimonium (Nuptiae)- Notizen über kirchenrechtliche Bestimmungen: D 688, 291r; D 693, 382r- siehe Antonius de Butrio, Arbor consanguinitatis et affinitatis,Johannes Geuß, Nicolaus de Tudeschis, Petrus LombardusMatz, Nicolaus siehe Nicolaus MatzPs.-Maximus Taurinensis, Sermo de sancto Iohanne baptista: D 691, 261r(Exzerpt)Medizinische Texte siehe Epidemia, Regimen sanitatis, RezepteMendicantes- Historische Notiz über den Streit zwischen Bettelorden und Pfarrgeistlichkeitüber die Seelsorge: D 693, 252v- Tractatus de concordia sacerdotum cum fratribus mendicantibus deaudiendis confessionibus: D 693, 265rMerkverse und -sprüche- D 692, 64rb, 85r- siehe Mathematische Texte, Vitia et virtutesMerstetter siehe Jacobus Merstetter, Johannes MerstetterMichelstadt: Nennung: D 693, 384r (1496)Missa- De moribus in missa servandis: D 693, 352r- Messformulare- - Pest, dt.: D 693, 420r- - Unwetter: D 693, 442ar- Ordinatio missae des Wormser Reichstags: D 693, 442r- siehe EinblattdruckeMors- Sprichwörter und Sentenzen über den Tod: D 693, 373rMundarten- Bairisch (nördl.): D 690- Westschwäbisch: D 684

Page 95: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

95

Nicolaus V. papa, Bulla „Immensa et innumerabilia“ (De anno iubilaeo 1450): 691,291rNicolaus de Dinkelspuhel (siehe auch Sonderregister) - De oratione dominica: D 693, 55v - De vitiis et virtutibus: D 693, 311r - Sermones - - De passione domini: D 693, 235r, 236r - - In dominica V. post pascha (De petitione): D 693, 87v - - De ascensione domini: D 693, 99r - - In festo trinitatis: D 693, 111r (Exzerpt) - - De sancto Michahele (De angelis): D 693, 74r, 79vNicolaus de Dinkelspuhel (?), Sigillum paenitentiae: D 692, 1rPs.-Nicolaus de Dinkelspuhel - Concordantia in passionem dominicam: D 693, 207r - Sermones - - In dominica XXV. post trinit.: A 86, 294ra - - siehe Johannes GeußNicolaus de Tudeschis, Lectura super IV. Decretalium: D 688A, 181r - Registrum zur Lectura: D 688A, 305rPs.-Nicolaus de Tudeschis siehe Francisus de Zabarellis (?)Nicolaus Magni de Iawor, Tractatus de superstitionibus: D 685, 280vbNicolaus Matz - Schriften (autograph) - - Briefkonzept (an Petrus in Esslingen): D 692, 160av/167ar - - - (Federprobe?), dt.: D 692, 168av - - De fine suspendendi, dt.: D 693, 409r - - Materialsammlung und Gutachten zur Quaestio: An Aethiops sit statim baptizandus: D 693, 405r - - Gutachten zu Fragen der Beichte (Confessio): D 693, 406r - - Materialsammlung (u.a. aus Bartholomaeus Pisanus) und Gutachten zurQuaestio: Utrum violentans emunitatem ecclesiae fugiens ad eam absolvendus veniet abordinario: D 693, 383r - - Materialsammlung (u.a. aus Angelus Carletus u. Bonaventura) undGutachten zur Quaestio: Qua poena feriantur participantes cum excommunicatis: D 693, 395ru. 404ar - - Gutachten zur Quaestio: An imagini aut cruci Christi aliqua reverentia exhiberipossit: D 693, 394r - - Utrum mortaliter peccant, qui vadunt ad mercata, quae fiunt diebus dominicisvel aliis festis maxime praecipuis: D 693, 384r - - Materialsammlung (u.a. aus Bartholomaeus Pisanus u. Franciscus deZabarellis) und Gutachten zur Quaestio: Utrum de redditibus praesentiae alicuius ecclesiaealiquid ad profanos usus dari possit licite: D 693, 392r (393r) - - Materialsammlung und Gutachten zur Quaestio: Quid ad hoc requiritur, utiudaeus adultus baptizetur: D 693, 408r - - Entwurf eines Gutachtens zur Quaestio: Dubitatur, an consuetudo de offerendo tempore quadragesimali diebus tribus ieiunialibus in hebdomada bis calicem bona consuetudo: D 693, 440cr - - Gutachten zur Quaestio: Utrum homo septuagenarius sit ad ieiuniandum ex praeceptis obligatus: D 693, 438cr - - In Iohannis de Sacrobosco Algorismum commentum: D 692, 135r - - Vorlesungsankündigung über den Algorismus de integris: D 692, 140 (=) - Schreiber: D 681; D 682 (Schreibereintrag); D 691; D 692; D 693 - Tätigkeit als Spyerer Sexpräbendar: D 693 - Vorbesitzer: A 86; D 681; D 682; D 683; D 685 (?); D 688; D 691; D 692; D 693

Page 96: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

96

- Bücher aus seinem Nachlaß (?): D 693Notar (Notariatssignet) siehe Leonhardus TierliOrt von Buch, Speyerer Domherr: D 693, 442arOsculum: De quattor personis, qui cum Iuda os Christi osculant: D 693,247vOtloh de Sancto Emmeramo siehe Hagiographische Texte (Bonifacius)Ovid, Metamorphosen: D 692 (Fragmente aus lib. XIV)Parasceve: De consecratione et missa in die parascevis: D 693, 170vPassio domini: D 693, 239ar (Notizen), 248v (Notizen) - Dictamen devotum de (Verse): D 692, 17r - Verlauf der Passionswoche nach den Evangelien: D 691, 221r - De septem utilitatibus passionis Christi: D 693, 242r - De tribus auxiliis passionis Christi: D 693, 245v - siehe Ps.-Anselmus Cantuariensis, Crux, Hagiographische Texte,Nicolaus de Dinkelspuhel, Ps.-Nicolaus de Dinkelspuhel, Quaestiones, SermonesPatientia siehe SermonesPaulus II. papa (?): D 693, 273r (Bemerkung über eine Ablaßbulle)Pelagius - Epistula ad Demetriadem: D 686, 32r - Epistula ad filiam Mauritii: D 686, 163rPelagius (?), Epistula ad Celantiam: D 686, 140rPelbartus Ladislai de Temesvar, Sermo de apostolis: D 688, 150vaPeregrinus de Oppeln, Sermo in exaltatione sanctae crucis: D 693, 217rPestilentia siehe Einblattdrucke, EpidemiaPetrus, Briefadressat in Esslingen siehe Nicolaus MatzPetrus Lombardus - Libri sententiarum (Kommentare) - - Quaestiones de libro quarto sententiarum: D 688, 300r (Eherecht) - - Kommentar zum liber tertius sententiarum: D 693, 111r (Exzerpt) - siehe QuaestionesPetrus Reicher de Pirchenwart, Sermones - In dominica XII. post trin.: D 693, 118r - De sancta Margareta: D 693, 161v - De assumptione Mariae (Universitätspredigt?): D 691, 225rPetrus Roger siehe Clemens VI. papaPfarrgeistlichkeit siehe Dialogus, MendicantesPfeffer de Wydenberg, Johannes siehe Johannes PfefferPhilippus, vicarius (Philipp von Rosenberg?, Speyerer Generalvikar1490-94): D 693, 383rPondorffer, Conradus siehe Conradus PondorfferProcessio: Ordo der Pestprozession [zu Speyer] 1482: D 693, 421r - siehe EinblattdruckeProvenienz I (Schriftheimat; Entstehungsort) - Regionen, Orte: Wien: A 86 (?); D 681; D 682; D 683 (?); D 688 (?); D 691(?); D 692 (?); D 693 (?); Landshut: D 690 (?); Südwestdeutschland: D 687; Freiburg: D 692(?); Speyer: D 685; D 693; Köln/Niederrhein: D 686 (?); Leipzig: D 688A - siehe MundartenProvenienz II (Vorbesitzer) - Nonnenkloster (?): D 686 - siehe Erbach, Grafen von, Gassius, Johannes, Georgius Helbrecht, JohannesOppenweyler, Nicolaus MatzProverbia (siehe auch Sonderregistrer): D 692, 113r - siehe Mors

Page 97: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

97

Quadragesima - Littera confecta super psalterio legendo in quadragesima (Beschluß eines Generalkapitels): D 693, 350v - siehe IeiuniumQuaestiones (Dubitationes) - Quaestiones et propositiones de conscientia: D 691, 253v - Quare castitas iniuncta est sacerdotibus: D 693, 436r - Utrum Christus natura fuisset mortus: D 693, 244r - An clerici et personae ecclesiae persolvere debeant exactiones (Bartholomaeus Pisanus): D 693, 377v - An clericus incontinens et fornicarius sit suspensus (Bartholomaeus Pisanus): D 693, 441r - Utrum concubinarius publicus absolvi possit, quando prius concubinam non a se abiecit: D 693, 438fr - Utrum defunctus sentiat detrimentum, quia tardantur eleemosynae, quas legavit: D 693, 393v - Quibus diebus tenetur quis ieiuniare: D 693, 438ev - Utrum ecclesia potuerit et debuit clericos ad continentiam obligare (Petrus Lombardus): D 693, 437r - Utrum exsecutor debet tardare distributionem eleemosynarum ad hoc, ut res defuncti melius vendantur: D 693, 393v - Quae festa servari debent cum dominicis: D 693, 438av - Num quis fugiens ad corpus Christi gaudeat immunitate, qua gaudet fugiens in ecclesiam (Heinricus de Segusia): D 693, 407r - An hermaphroditus possit ordinari: D 693, 349r - Utrum homo teneatur sacramentum eucharistiae sumere: D 693, 353r - Quare homini fuit datum hoc praeceptum: Sabatha sanctifices: D 693, 388v - An hospitalia tenentur ad onera episcopalia... D 693, 392v - Utrum laicus a clericis possit exigere pedagium (Bartholomaeus Pisanus): D 693, 377v - Utrum in orando sit utilius genua flectere, quam orare stando aut sedendo aut iacendo: D 693, 244r - Utrum peccator peccet videndo corpus Christi: D 693, 347r - De poena et paenitentia concubinariis iniungenda: D 693, 438r - Utrum reddere tributa regi Romanorum obligamur: D 693, 371r - Si sacramenta sacrae unctionis et eucharistiae infirmo ministrare contingat: D 693, 363r - Si uxor credit virum mortum et contrahit cum alio... (Bartholomaeus Pisanus): D 693, 382r - siehe Nicolaus Matz, Petrus LombardusQuaestiones disputatae siehe Conradus PondorfferRechenaufgaben, Rechenregeln siehe Mathematische TexteRegimen sanitatis, lat.-dt.: D 692, 89rRemigius Altissiodorensis (?), Interpretationes nominum Hebraicorum: D 682, 391rbRezepte: Scherzrezept gegen Kahlköpfigkeit, lat.-dt. (Verse): D 692, 110vRobertus de Wimi, Sermo de confessoribus (?): D 688, 151vbSabathum sanctum: De sabatho sancto: D 687, 93vaSacerdos - Tractatus trium quaestionum extremi iudicii ad sacerdotes: D 693, 255r - siehe Mendicantes, QuaestionesSacramentum: De sacramento altaris: D 687, 141vb

Page 98: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

98

Schreiber siehe Albertus de Rotenfeils, Johannes Merstetter, Nicolaus MatzSermones (siehe auch Sonderregister) - De tempore: Vigilia nativitatis: D 693, 201r; Nativitas domini: D 691, 311v; Passio domini: D 691, 286r (?), D 692, 14r, D 693, = (vgl. 51ar), D 693, 138r, 146v, 181v, 233r (Predigtnotizen), 235v (Predigtnotizen), 240r (Predigtnotizen), 241r, 241v (Predigtentwurf), 242r (Predigtbeginn); Palmarum: D 693, 51r; Vigilia cenae: D 693, = (vgl. 51ar); Cena domini: D 691, 286r; D 692, 15r; Dominica ante ascensionem: D 693, = (vgl. 51ar); Ascensio domini: D 693, = (vgl. 51ar); D 693, 61v; Spiritus sanctus: D 693, 135r; Trinitas: D 693, 106v; Dominica IV. (post trin.): D 693, 111v - De sanctis: Catherina: D 687, 306va; Iacopus ap.: D 693, = (vgl. 51ar); Iohannes babt. (?): D 691, 278v; D 693, 64v; Iohannes ev.: D 691, 255r; Maria (annuntiatio): D 691, 295r; D 693, 58v; Maria (assuptio): D 691, 235r; D 693, 92v; Maria (conceptio): D 691, 302v; D 693, = (vgl. 51ar); Maria (nativitas): D 691, IVr, 240r, 240v, 246r; Maria Magdalena: D 693, 165r; Omnes sancti: D 693, 123v; Paulus (conversio): D 693, = (vgl. 51ar); Petrus et Paulus: D 693, = (vgl. 51ar); D 693, 67r; Sanctimoniales XXIIII (?): D 693, = (vgl. 51ar) - De communi sanctorum: Confessor: D 688, 151vb; Dedicatio ecclesiae: D 691, 302r; D 693, = (vgl. 51ar) - Sermones de diversis: Eucharistia: D 693, 197r; Oratio: D 693, = (vgl. 51ar); D 693, 71v; Agricultores: D 693, 348r; Patientia: D 693, 356r - siehe Arbor consanguinitatis et affinitatis, Clemens VI. papa, Ebendorfer, Thomas, Ebendorfer, Thomas (?), Franciscus de Maironis, Johannes Geuß, Johannes Rebler, Matthaeus de Cracovia, Ps.-Maximus Taurinensis, Nicolaus de Dinkelspuhel, Ps.-Nicolaus de Dinkels-puhel, Pelbartus Ladislai de Temesvar, Petrus Reicher de Pirchenwart, Robertus de Wimi, Udalricus de Campo Liliorum, Virgilius Wallendorfer de Salzburg Sixtus IV. papa: D 693, 273r (Bemerkung über eine Ablaßbulle) Speyer, Stadt und Bistum - Nennung: D 693, 138r (1485), 210ar (1486), 239ar (1485), 249r (1485), 347r (libreria), 350r (1496), 354r (?, libreria), 383r (casa Wilensen dioecesis Spirensis in Suevia 1494) - siehe Einbände (Werkstätten), Johannes Merstetter, Ludwig von Helmstädt,Processio, Provenienz ITestamentum: De testamento: D 693, 245r (Exzerpt)Thomas Ebendorfer siehe Ebendorfer, ThomasUdalricus de Campo Liliorum, Concordantia caritatis: D 691, 1rUnwetter siehe MissaUrkunden(fragmente) - dt.: A 86 (Freiburg, Leonhardus Tierli); D 691 (Wien 15. 1. 1423) - lat.: D 688AUsuardus Sangermanensis, Martyrologium: D 687, 15rb (Valerianus ep.)Verse (siehe auch Sonderregister) - nicht identifiziert: D 692, 175av - siehe Abecedarius, Arbor, consanguinitatis et affinitatis (Aenigmata), BuchundSchriftwesen (Schreiberverse), Ps.-Cato, Cato novus, Eucharistia, JohannesHildesheimensis, Mathematische Texte (Merkvers), Merkverse- und Sprüche, Mors, Passiodomini, Proverbia, Regimen sanitatis, Rezepte, Udalricus de Campo Liliorum, Vitia etvirtutes (Merksprüche)Vicarius in spiritualibus: D 693, 363r, 394rVirgilius Wallendorfer de Salzburg, Sermones de sanctis super evangelia: D 688, 1raVisiones Georgii, dt.: D 690, 115rVitas patrum: Exzerpt (Exemplum): D 693, 338vb

Page 99: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

99

Vitia et virtutes (siehe auch Sonderregister) - Über die Tugenden und Laster: D 693, 319v - Merksprüche: D 692, 29r - siehe Confessio (Hauptsünden), Nicolaus de DinkelspuhelWalafridus Strabo, Schreibervers: D 685, 210rbWaldenser siehe HaereticiWallendorfer, Virgilius siehe Virgilius Wallendorfer de SalzburgWien - Universität - - Universitätspredigt (?) siehe Petrus Reicher de Pirchenwart - - siehe Johannes Kaltenmarckter - siehe Einbände (Werkstätten), Provenienz IWilensen siehe SpeyerWorms - Reichstag siehe Missa - siehe Dialogus, Einbände (Werkstätten)

RegisterSonderregister

Textrepertorien:

BHL Nr 109: D 687, 189rb; 401: D 687, 19vb; 485: D 687, 325ra; 913:D 687, 7vb; 929: D 687, 7vb; 1403: D 687, 340vb; 1455: D 687, 62vb, 349rb; 1787/1788: D687, 6rb (vgl. D 683, 222ra); 2323: D 687, 68vb; 2655: D 687, 12va; 3866: D 686, 288r;3876: D 686, 324v; 4094: D 687, 115rb; 4169: D 687, 116ra; 4980: D 687, 156rb; 5065: D687, 329ra; 5111: D 682, 204ra; 5137: D 685, 237ra; 5923: D 687, 274va; 6596: D 686, 326r;6814: D 687, 114va; 6874: D 687: 58ra; 6891: D 687, 57ra; 7539: D 687, 271va; 8146: D687, 185rb; 8766: D 687, 127vb; Suppl. Nr 22b: D 687, 264va; 27b: D 687, 123ra; 1787a: D687, 6rb; 1992: D 687, 346va; 2318:D 687, 156va; 5137a: D 685, 237ra; 7681c: D 687, 229rb; 8285d: D 687, 350vb; 8285f.: D687, 350vb; 8366f.: D 687, 165rb; 8460b: D 687, 72vb; 8483b: D 687, 122va; Inédits, S. 164:D 687, 264va; S. 165: D 687, 189rb; S. 165f.: D 687, 344vb; S. 167: D 687, 340ra; S. 168: D687, 344va; S. 169: D 687, 345va; s. 170: D 687, 341ra; S. 170: D 687, 7vb; S. 173: D 687,145vb; S. 173: D 687, 349rb; S. 173: D 687, 62vb; S. 184: D 687, 34va;S. 188: D 687, 222ra; S. 189: D 687, 82vb; S. 195: D 687, 341va; S. 357:D 687, 225rb; S. 363: D 687, 55rb; S. 364: D 687, 274va; S. 366: D 687, 345vb; S. 370: D687, 40ra; S. 371: D 687, 107vb; S. 373: D 687, 229rb;S. 375: D 687, 342ra; S. 379: D 687, 346vbBloomfield/Guyot Nr 2811: D 691, 1r; 3416: D 688, 250vb; 3621:D 691, 316r; 4667: D 692, 24vBlume, Analecta Hymnica, Bd 55, S. 142, Nr 121: D 687, 338vaChevalier Nr 20086: D 681, 382ra; 22299: D 685, 237ra; 6385: D 687, 338va; 7280: D 681,382raColophons... Nr 10501: D 685 (Einl.); 21080: D 692, 128r; 22603: D 687, 1ra u. D 692, 135r;22670f.: D 692, 114r; 23716: D 685, 210rbDekkers Nr 64: D 686, 194r; 167: D 681, 382ra; 609: D 686, 100v u.D 691, 282r; 610: D 685, 308ra; 617: D 686, 326r; 620: D 685, 62r, 85v, 366ra; D 686, 117v,119r, 127r, 138v, 140r, 154v, 176v, 185r, 187r, 197v, 200r, 201v, 203v, 204v, 214r, 220r,229v, 236v, 243v, 252v, 253v, 254r, 260r, 268r, 277r; 633: D 686, 32r, 163r, 194r, 265v; 691:D 691, 278v u. 286v; 737: D 686, 32r; 741: D 686, 163r; 745: D 686, 140r; 765: D 686, 265v;769: D 686, 194r; 1199: D 691, 252r; 1384: D 682, 391rb

Page 100: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

100

Glorieux, Bd 1, Nr 104as: D 682, 391rbGraesse Nr 1: D 687, 1rb; 2: D 687, 4rb u. 104vb; 2: D 687; 3: D 687, 9va; 4: D 687, 14va; 5:D 687, 15rb; 6: D 687, 17va; 7: D 687, 19vb; 8: D 687, 20vb; 9: D 687, 23va; 10: D 687,24rb; 11: D 687, 26va; 12: D 687, 27va; 13: D 687, 30va; 14: D 687, 32va; 15: D 687, 35vb;16: D 687, 22va; 17:D 687, 37ra; 18: D 687, 37va; 19: D 687, 38rb; 20: D 687, 38va; 21: D 687, 38vb; 22: D 687,40rb; 23: D 687, 40rb; 24: D 687, 41vb; 25: D 687, 43ra; 26: D 687, 23rb u. 44rb; 27: D 687,45vb u. 94va; 28: D 687, 47va; 29:D 687, 48rb; 30: D 687, 50ra; 31: D 687, 52ra; 32: D 687, 52vb; 33: D 687, 53ra; 34: D 687,53va; 35: D 687, 54ra; 36: D 687, 61vb; 37: D 687, 63va u. 95ra; 38: D 687, 66rb; 39: D 687,67rb; 40: D 687, 95va; 41: D 687, 71rb; 42: D 687, 72va; 43: D 687, 73vb; 44: D 687, 74rb u.95va; 45: D 687, 75vb u. 95vb; 46: D 687, 77va u. 96ra; 47: D 687, 81va; 49: D 687, 83va u.97ra; 50: D 687, 81vb; 51: D 687, 85vb; 53: D 687, 89rb; D 693, 226r (Exzerpt); 54: D 687,107vb; 56: D 687, 88ra; 57: D 687, 119va; 58: D 687, 112ra; 59: D 687, 113va u. 274ra; 60:D 687, 258ra; 61: D 687, 114rb; 63: D 687, 123va; 65: D 687, 114va u. 274va; 66: D 687,71vb; 67: D 687, 97va; 68:D 687, 100rb; 69: D 687, 131vb; 70: D 687, 118va; 72: D 687, 134vb u. 338vb; 73: D 687,137rb; 74: D 687, 140vb; 75: D 687, 102rb; 76: D 687, 115rb u. 143vb; 77: D 687, 144rb; 78:D 687, 144vb; 79: D 687, 145ra; 80: D 687, 148vb; 81: D 687, 102vb; 82: D 687, 149ra; 83:D 687, 149vb; 84: D 687, 150ra; 85: D 687, 104ra u. 150va; 86: D 687, 151rb; 87: D 687,154va; 88: D 687, 155va; 89: D 687, 104rb u. 158vb; 90: D 687, 163ra, 275ra u. 330va; 91: D687, 167ra; 93: D 687, 168rb; 94: D 687, 263ra; 95: D 687, 171ra; 96: D 687, 171rb; 97: D687, 175rb; 98: D 687, 176ra; 99: D 687, 177ra u. 277rb; 100: D 687, 179va; 102: D 687,277vb; 103: D 687, 181rb; 104:D 687, 181va; 105: D 687, 269ra; 106: D 687, 181va; 107: D 687, 270va u. 330vb; 108: D687, 279ra; 109: D 687, 279vb; 110: D 687, 181vb u. 331ra; 111: D 687, 183va; 112: D 687,183vb u. 331rb; 113: D 687, 186rb u. 280rb; 114: D 687, 188ra; 115: D 687, 188rb u. 331rb;116: D 687, 188vb; 117:D 687, 190va u. 285va; 118: D 687, 193rb; 119: D 687, 194rb u. 285vb; 120: D 687, 255rb u.286vb; 121: D 687, 197rb; 122: D 687, 288rb; 123: D 687, 197va; 124: D 687, 199rb, 288vau. 331va; 125: D 687, 202vb, 290ra u. 331va; 126: D 687, 204va; 127: D 687, 290rb; 128: D687, 291rb; 129:D 687, 291vb; 130: D 687, 204vb; 131: D 687, 205rb; 132: D 687, 294ra; 133: D 687, 212va;134: D 687, 292va; 135: D 687, 209ra; 136: D 687, 209ra; 137: D 687, 210rb; 138: D 687,58vb; 139: D 687, 212ra; 140: D 687, 212vb; 141: D 687, 214rb u. 294rb; 142: D 687, 294va;143: D 687, 296ra; 144: D 687, 297ra; 145: D 687, 215ra; 146: D 687, 217vb u. 298ra; 147:D 687, 219ra; 148: D 687, 298va; 149: D 687, 219va u. 299ra; 150: D 687, 302ra; 151: D687, 328va; 152: D 687, 302vb; 153: D 687, 220rb u. 303va; 154: D 687, 221va; 155: D 687,265va u. 303vb; 156: D 687, 226ra u. 327ra; 158: D 687, 227vb u. 304rb; 159: D 687, 233rau. 304vb; 160: D 687, 305ra; 161: D 687, 266va; 162: D 687, 234vb; 163: D 687, 238ra u.331vb; 164:D 687, 242ra; 165: D 687, 242ra; 166: D 687, 242rb, 305va u. 332ra; 167: D 687, 245va; 168:D 687, 333ra; 169: D 687, 246va; 170: D 687, 249ra; 171: D 687, 306rb; 172: D 687, 253ra u.308rb; 173: D 687, 4ra, 105va u. 309ra; 174 309va; 175: D 687, 310vb; 176: D 687, 311va;177: D 687, 311vb; 178: D 687, 312ra; 179: D 687, 313ra; 180: D 687, 313va; 181:D 687, 318va u. 332ra; 182: D 687, 258va; S. 1.: D 687, 1ra; S. 145f.:D 687, 52ra; S. 235: D 687, 107vb; S. 341: D 687, 144rb; Add. Nr 184:D 687, 341va; 189: D 687, 11va; 196: D 687, 72ra; 198: D 687, 130va; 207: D 687, 345vbKaeppeli Nr 471: D 687, 1rb; 2013: D 685, 1raHaidinger/Lackner De ss. de evv. Nr 1: D 683, 251rb; 2: D 683, 258va; 3: D 683, 263vb; 5: D683, 22ra; 6: D 683, 29va; 10: D 683, 40va; 16:D 683, 73ra; 19: D 683, 102va; 20: D 683, 109ra; 23: D 683, 114rb; 25:D 683, 132ra; 26: D 683, 139ra; 28: D 683, 145ra; 29: D 683, 150vb; 32:

Page 101: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

101

D 683, 168ra; 33: D 683, 159rb; 36: D 683, 173vb; 38: D 683, 180va; 40:D 683, 188rb; De temp. de evv., pars hiem. Nr 55: D 693, 243r; pars aestiv. Nr 10-19, 21, 20,22-29, 31-34, 36-39, 41-43, 47-57: A 86, 47raLambert Nr 14: D 686, 214r; 22: D 686, 62r; 23: D 686, 138v; 24: D 686, 117v; 27: D 686,203v; 30: D 686, 201v; 38: D 686, 185r; 39: D 686, 187r; 43: D 686, 200r; 44: D 686, 253v;46: D 686, 200r; 49: D 685, 366ra; 51: D 686, 277r; 52: D 686, 220r; 54: D 686, 176v; 60: D686, 243v; 66: D 686, 229v; 69: D 686, 268r; 75: D 686, 197v; 76: D 686, 252v; 77: D 686,236v; 79: D 686, 119r; 107: D 686, 154v; 117: D 686, 260r; 123: D 686, 127r; 125: D 686,204v; 127: D 686, 254r; 130: D 686, 85v; 148: D 686, 140r; 251: D 686, 100v u. D 691, 282r;252: D 685, 308ra; 261: D 686, 326r; 301: D 686, 32r; 311: D 686, 265v; 313: D 686, 163r;340: D 686, 194r; 402:D 682, 391rb; 560: D 686, 2r; 903: D 686, 288r; 907: D 686, 324vLhotsky S. 35, Nr 38 II: A 86, 47ra; S. 76, 40: D 683, 251rb; S. 77, 50:D 691, 216r; S. 78, 56: D 683, 268ra; S. 79, 60: D 683, 17ra; S. 79, 65:D 683, 132ra; S. 79, 66: D 683, 139ra; S. 80, 74: D 683, 168ra; S. 80, 75: D 683, 159rb; S. 80,83: D 683, 40va; S. 86, 138, Anm. 1 F: D 683, 263vbMachielsen, Bd 1, Nr 5798: D 692, 261r; Bd 2, Nr 145 (17): D 686, 32r; 146 (1): D 686, 194r;205: D 686, 32r; 389b: D 686, 194r; 480: D 686, 194r; 553d: D 686, 194r; 825: D 686, 140r;850: D 686, 32r; 860: D 686, 265v; 862: D 686, 163r; 889: D 686, 194r; 1124: D 686, 140r;1126: D 686, 32r; 1380: D 686, 140r; 1391: D 686, 32r; 1399a: D 686, 265v; 1400:D 686, 163r; 1405: D 686, 140r; 1587: D 686, 163r; 1593: D 686, 140r; 2062/2063: D 682,391rb; 2405: D 682, 391rb; 3520: D 686, 265v; 3660:D 686, 163r; 3663: D 686, 2rMadre S. 141f., Nr 32: D 693, 235r; S. 142, Nr 34: D 693, 236r; S. 145, Nr 47: D 693, 87v; S.145, Nr 48: D 693, 99r; S. 146, Nr 53: D 693, 111r; S. 175, Nr 1-3: D 693, 55v; S. 192, Nr 2-5: D 693, 311r; S. 235-37, Nr 1: D 693, 74r; S. 237f., Nr 2: D 693, 79v; S. 289, Nr 3: D 692,1r; S. 296,Nr 4: D 688, 252ra; S. 305, Nr 6: A 86, 47ra; S. 310, Nr 3: D 693, 207r;S. 312, Nr 3: D 693, 173rSchaller/Könsgen Nr 16856: D 685, 1raSchneyer, Repertorium... 1150-1350, Bd 2, S. 73, Nr 105: D 691, 267r; Bd 4, S. 561, Nr 156:D 693, 217r; S. 761, Nr 32: D 693, 69v; Bd 5,S. 339, Nr 74: D 688, 151vb; Bd 7, S. 300, Nr 142: D 687, 306vaSchneyer, Repertorium... 1350-1500, B.S.130: D 693, 413r; 131: D 693, 413r; Jo.Ge.1: D693, 183r; 13: D 693, 167r; 37: D 688, 252ra; M.L.1-41: D 688, 159ra; N.v.D.56: D 693,111r; 147: D 693, 236r; 182: D 693, 74r; 183: D 693, 79v; 219: D 693, 74r; 220: D 693, 79v;34: D 693, 236r; 50:D 693, 87v; 51: D 693, 99r; 93: D 693, 87v; 95: D 693, 99r; P.L.632: D 688, 150va; P.R.55:D 693, 161v; 61: D 693, 118r; 66: D 691, 225r; T.E.186-238: A 86, 47ra; T.E.333: D 683,251rb; T.E.334: D 683, 258va; T.E.335: D 683, 263vb; 337: D 683, 17ra; 338: D 683, 22ra;340: D 683, 29va; 343: D 683, 40va; 349: D 683, 73ra; 352: D 683, 102va; 353: D 683, 109ra;356: D 683, 114rb; 358: D 683, 132ra; 359: D 683, 139ra; 361: D 683, 145ra; 362: D 683,150vb; 365: D 683, 168ra; 366: D 683, 159rb; 369: D 683, 173vb; 372: D 683, 180va; 373: D683, 188rb; 477: D 693, 243r; V.W.1-141: D 688, 1raStegmüller (ohne D 681/D 682, siehe Biblia) Nr 165 u. Nr 165, 2:D 691, 307r; Nr 5715: D 693, 207r; Nr 8276: D 691, 1r; Nr 11714: D 68(Einl.)Thorndike/Kibre, Sp. 207, Nr 6: D 692, 114r; Sp. 989, Nr 7: D 692, 170rWalther, Carmina Nr 115: D 685, 237ra; 9194: D 692, 66ra; 9324:D 692, 17v; 13956: D 692, 29v; 16718: D 692, 17r; 19205: D 692, 31rb; 19805: D 685, 1ra;20647: D 692, 24vWalther, Proverbia Nr 7360: D 693, 373r; 10937: D 692, 113r; 12800: D 692, 24v; 14173a: D692, 24v; 32412: D 685, 1ra; 33805: D 692, 24v

Page 102: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

102

Wasserzeichen:

Briquet Nr 1743: D 693 (ähnl.); 1745: D 693 (ähnl.); 1750: D 693; 2058: D 693 (ähnl.); 2401:D 688; 2403: D 682 (ähnl.); 2406: D 690 (ähnl.); 2445: D 693 (ähnl.); 2447: D 691 (ähnl.);2449: D 681 (ähnl.); D 682 (ähnl.); D 688 (ähnl.); D 691; 2450: A 86 (ähnl.); 2454: A 86(ähnl.); 2469: D 693; 3034: D 692; 3037: D 692; 4324: D 693 (ähnl.); 4636: D 693 (ähnl.);4642: D 692 (ähnl.); 4643: D 693 (ähnl.); 4645: D 692 (ähnl.); 7227: D 693 (ähnl.); 7228: D693 (ähnl.); 8543: D 686 (ähnl.); 8591: D 686 (ähnl.); D 693 (ähnl.); 8600: D 693 (ähnl.);8630: D 693; 8672: D 693 (ähnl.); 8675: D 693 (ähnl.); 8701: D 693; 11086: A 86 (ähnl.);11757:D 691 (ähnl.); 11759: D 691 (ähnl.); 11777: D 693 (ähnl.); 11882: D 688; 12632: D 693(ähnl.); 12995: D 687; 12997: D 686 (ähnl.); 13001: D 692; 13041: D 684; D 687; 14214: D693 (ähnl.); 14365: D 692; 14546: D 688 (ähnl.); 14547: D 688 (ähnl.); 14601: D 693 (ähnl.);14725: D 692 (ähnl.); 14744: D 692 (ähnl.); 14748: D 688 (ähnl.); 14754: D 688 (ähnl.);14759: D 681 (ähnl.); D 682 (ähnl.); 14766: D 681 (ähnl.); D 682 (ähnl.); 14778: D 688A(ähnl.); 14791: D 687 (ähnl.); 14792: D 688A (ähnl.); 14795:D 690 (ähnl.); 14842: D 681; D 682; 14854: D 690 (ähnl.); 14857: D 690 (ähnl.); 14882: D690 (ähnl.); 15057: D 693 (ähnl.); 15068: D 687 (ähnl.); 15089: D 684 (ähnl.); 15160: D 693(ähnl.); 15174: D 693 (ähnl.); 15873: D 692 (ähnl.)Piccard, Kronen-WZ I/321: D 692 (ähnl.); D 693 (ähnl.); I/322: D 692 (ähnl.); D 693 (ähnl.);I/323: D 693 (ähnl.); I/327: D 692 (ähnl.); Ochsenkopf-WZ II/152: D 693 (ähnl.); II/171: D693 (ähnl.); VII/282: D 684 (ähnl.); VII/285: D 684 (ähnl.); VII/310: D 687 (ähnl.); VII/313:D 685 (ähnl.); VII/386: D 685 (ähnl.); VII/423: D 685 (ähnl.); VII/457: D 685 (ähnl.); X/152:D 693 (ähnl.); XI/368: D 688 (ähnl.); XI/369: D 688 (ähnl.); XII/133: D 692; XII/255: D 692(ähnl.); XII/359: D 681 (ähnl.);D 682 (ähnl.); XII/455: D 688 (ähnl.); XII/456: D 688 (ähnl.); XII/615:D 681 (ähnl.), XII/615: D 682 (ähnl.); XII/857-60: D 688A; XIII/59:D 690; XIII/63: D 688A (ähnl.); XIII/172: D 687 (ähnl.); XIII/173: D 687 (ähnl.); XIII/240: D688A (ähnl.); XIII/241: D 690; XIII/517: D 690 (ähnl.); XIII/587: D 690; Turm-WZ II/329: D692 (ähnl.); WZ Dreiberg III/1062: D 691 (ähnl.); III/1063: D 691 (ähnl.); III/1145: D 691(ähnl.); IV/1183: D 688: D 688; IV/1297: D 688: D 688; WZ Fabeltiere III/1879-81: D 693(ähnl.); WZ Frucht I/111: D 684; D 687; I/112: D 684; D 687; I/549: D 692 (ähnl.); I/553: D692 (ähnl.); WZ Lilie I/596-98: D 693 (ähnl.); I/624: D 693 (ähnl.); III/1638: D 693 (ähnl.);III/1676-86: D 693 (ähnl.); III/1741: D 693 (ähnl.); WZ P III/812: D 686 (ähnl.); III/814:D 686 (ähnl.); III/815: D 686 (ähnl.); VIII/385: D 693 (ähnl.); VIII/386: D 693 (ähnl.);VIII/392: D 693 (ähnl.); VIII/394: D 693 (ähnl.); VIII/408: D 693 (ähnl.); VIII/410: D 693(ähnl.); IX/1373: D 686 (ähnl.); IX/1376: D 686 (ähnl.); IX/1523: D 693 (ähnl.); XII/335: D693 (ähnl.); XII/336:D 693 (ähnl.); XIII/34: D 693 (ähnl.); I/61: D 688 (ähnl.); I/63: D 688 (ähnl.); I/226: D 690(ähnl.); I/231: D 690 (ähnl.); I/246: D 690 (ähnl.); I/253: D 682 (ähnl.); I/254: D 682 (ähnl.);I/256: D 682 (ähnl.); V/266:D 693 (ähnl.); V/271: D 681 (ähnl.); V/271: D 682 (ähnl.); D 691 (ähnl.); V/274: D 693(ähnl.); V/277: D 691; V/282: D 691 (ähnl.); V/292: D 693 (ähnl.); V/300: D 681 (ähnl.); D682 (ähnl.); D 688; V/302: D 691 (ähnl.); V/311: D 681 (ähnl.); D 682 (ähnl.); V/312: D 681(ähnl.); D 682 (ähnl.); V/314: D 681 (ähnl.); D 682 (ähnl.); V/342: D 683 (ähnl.); VI/377: D683 (ähnl.); VI/386: D 683 (ähnl.); VI/426: A 86 (ähnl.); VI/429: A 86 (ähnl.); VI/447: A 86(ähnl.); VI/461: D 683 (ähnl.); VI/466: D 683 (ähnl.); VI/468: D 683 (ähnl.); VI/512: D 683(ähnl.); VI/513: D 683 (ähnl.); VII/284: D 693 (ähnl.)

Page 103: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

103

Verzeichnis der abgekürzten LiteraturAbkürzungen

Literatur:

AASS Acta sanctorum Ian. Bd 1, hg. v. Jean Bolland (u.a.), Antwerpen (u.a.) 1643 ff.(Ian. Bd 1 - Sept. Bd 5, 2Venedig 1734-70 u. Ian. Bd 1 - Oct. Bd 10, 3 Paris 1863-69).BHL Bibliotheca hagiographica Latina, Bd 1-2, Brüssel 1898-1901, Novum Supplementum,hg. v. Henricus Fros, Brüssel 1986.BHL Inédits Henry Fros, Inédits non recensés dans la BHL, in: Analecta Bollandiana 102(1984), S. 163-96 u. 355-80.CC Corpus christianorum. Series Latina, Bd 1, Turnhout 1954 ff.CCM Corpus christianorum. Continuatio Mediaevalis, Bd 1,Turnhout 1966 ff.Copinger Walter Artur Copinger, Supplement to Hain’s Repertorium Bibliographicum,Bd 1-2,2, London 1895-1902.CSEL Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Bd 1, Wien 1866 ff.GW Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd 1, Leipzig[/Stuttgart], 1925 ff.Hain Ludwig Hain, Repertorium bibliographicum, Bd 1,1-2,2, Stuttgart/Paris 1826-28.Migne PG Patrologia Graeca, hg. v. Jean-Paul Migne, Bd 1-161, Paris 1857-86.Migne PL Patrologia Latina, hg. v. Jean-Paul Migne, Bd 1-217, Paris 1841-64, dazu 4Registerbände.Verf. Lex. Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, hg. v. Kurt Ruh, Bd1, Berlin/New York ff.

Biblische Bücher:

Die biblischen Bücher sind nach der Biblia sacra iuxta Vulgatam versionem, hg. v. RobertWeber, Bd 1-2, Stuttgart 1969 abgekürzt (vgl. Bd 1, S. XXXI).

Bibliotheksnamen:

LB LandesbibliothekNB NationalbibliothekSB StaatsbibliothekStB StadtbibliothekStuUB Stadt- und UniversitätsbibliothekSuStB Staats- und StadtbibliothekSuUB Staats- und UniversitätsbibliothekUB UniversitätsbibliothekUuLB Universitäts- und Landesbibliothek

Verzeichnis der abgekürzt zitierten Literatur

Achten, Gerard: Die theologischen Handschriften in Quarto der Staatsbibliothek PreußischerKulturbesitz Berlin, Teil 1: Ms. theol. lat. qu. 141-266, Wiesbaden 1979 u. Teil 2: Ms. theol.lat. qu. 267-378, Wiesbaden 1984 (Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz. Kataloge derHandschriftenabteilung, hg. v. Tilo Brandis, Erste Reihe, Band 1, Teil 1 u. 2).Bartoniek, Emma: Codices manu scripti Latini, 1: Codices Latini medii aevi, Budapest 1940(Catalogus bibliothecae Musei Nationalis Hungarici, Bd 12).

Page 104: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

104

Becker, Peter Jörg: Die theologischen Handschriften der Staats- und UniversitätsbibliothekHamburg, 1. Foliohandschriften, Hamburg 1975 (Katalog der Handschriften der Staats- undUniversitätsbibliothek Hamburg, Bd II,1).Bloomfield, Morton W./Bertrand-Georges Guyot/u.a.: Incipits of Latin Works on the Virtuesand Vices, 1100-1500 A.D., Cambridge/Mass. 1979.Borchling, Conrad: Beschreibung der Handschriften D 684, D 690 undD 692 der Kirchenbibliothek Michelstadt, handschriftlich 1905, in: Handschriftenarchiv derBerlin-Brandenburgischen Akademie der Wissenschaften, z.Z. als Depositum in derStaatsbibliothek zu Berlin - Preußischer Kulturbesitz, Kasten 186.Briquet, Charles Moise: Les Filigranes, Bd 1-4, 2Leipzig 1923.Bruyne, Donatien De => Préfaces...Buck, Herbert => Gerhardt PowitzBuhl, Maria Sophia: Die Handschriften der ehemaligen Hofbibliothek Stuttgart, 4,1,Wiesbaden 1972 (Die Handschriften der Württembergischen Landesbibliothek Stuttgart, Bd2,4,1).Burckhardt, Max => Gustav MeyerˇCerník, Berthold => Hermann PfeifferChevalier, Ulisse: Repertorium hymnologicum, Bd 1-6, Louvain 1892-1920.Colophons de manuscrits occidentaux des origines au XVIe siecle, Bd 1-6, Freiburg/Schweiz1965-82.Czeike, Felix: Verzeichnis der Handschriften des Dominikanerkonventes in Wien bis zumEnde des 16. Jahrhunderts, Wien 1952, masch., photomechanisch vervielfältigt Ann Arbor1982.Daniel, Natalia/Giesela Kornrumpf/Gerhard Schott: Die lateinischen mittelalterlichenHandschriften der Universitätsbibliothek München. Die Handschriften der Folioreihe, ErsteHälfte, Wiesbaden 1974 (Die Handschriften der Universitätsbibliothek München, hg. v.Gerhard Schott, Bd 3,1).Dekkers, Eligius: Clavis patrum Latinorum, 3Steenbrugge 1995.Denis, Michael: Codices manuscripti theologici bibliothecae Palatinae Vindobonensis Latini,Bd 1/3, Wien 1795.Dokoupil, Vladislav: Soupis Rukopisuo z Knihovny minorituo v Brnˇe, Frantiˇskánuo vMoravské Tˇrebové a Premonstrátuo v Nové ˇRíˇsi. Catalogus codicum manu scriptorum, quiin bibliothecis Fratrum Minorum Brunensium, Fratrum Ordinis Sancti FrancisciMoravotriboviensium, Fratrum Ordinis Praemonstratensis Neoreischensium asservabantur,Prag 1959 (Soupis rukopisn´ych Fonduo Universitní Knihovny v Brnˇe. Catalogi codicummanu scriptorum in bibliotheca Universitatis Brunensis asservatorum, Bd 3).Fiala, Ernst/Hermann Hauke, Die Handschriften der ehemaligen Hofbibliothek Stuttgart, 1,2,Wiesbaden 1972 (Die Handschriften der Württembergischen Landesbibliothek Stuttgart, Bd2,1,2).Fliege, Jutta: Die Handschriften der ehemaligen Stifts- und Gymnasialbibliothek Quedlinburgin Halle, Halle 1982.Garcia y Garcia, Antonio u.a.: Catálogo de los manoscritos e incunables de la Catedral deCórdoba, Salamanca 1976.Graesse, [Johann Georg] Th[eodor] (Hg.): Jacobi a Voragine Legenda aurea, Breslau 31890(Neudr. Osnabrück 1965).Guyot, Bertrand-Georges => Morton W. BloomfieldHagenmaier, Winfried: Die lateinischen mittelalterlichen Handschriften derUniversitätsbibliothek Freiburg im Breisgau (ab Hs. 231), Wiesbaden 1980 (Kataloge derUniversitätsbibliothek Freiburg im Breisgau, hg. v. Wolfgang Kehr, Bd 1, Teil 3).Haidinger, Alois: Katalog der Handschriften des Augustiner Chorherrenstiftes

Page 105: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

105

Klosterneuburg, Bd 2, Wien 1991.- /Franz Lackner: Thomas Ebendorfer - Predigtzyklen.<http://www.oeaw.ac.at/~ksbm/serm/th_eb.htm>, Wien 1991.Hauke, Hermann => Ernst FialaHausmann, Regina: Die theologischen Handschriften der hessischen Landesbibliothek Fuldabis zum Jahr 1600. Codices Bonifatiani 1-3. Aa 1 - 145a, Wiesbaden 1992 (Die Handschriftender Hessischen Landesbibliothek Fulda, hg. v. Hartmut Broszinski, Bd 1).Heinzer, Felix/Gerhard Stamm: Die Handschriften von St. Peter im Schwarzwald, 2. Teil: DiePergamenthandschriften, Wiesbaden 1984 (Die Handschriften des BadischenLandesbibliothek, Bd X,2).Hilg, Hardo: Die lateinischen mittelalterlichen Handschriften, Wiesbaden 1986 (DieHandschriften des Germanischen Nationalmuseums Nürnberg, Bd 2, Teil 2).Historiae plurimorum sanctorum noviter et laboriose ex diversis in unum collectae, [Köln:Ulrich Zell] 1483 (Copinger II, 6434).Hübl, Albertus: Catalogus codicum manu scriptorum qui in bibliotheca monasterii B.M.V. adScotos Vindobonae servantur, Wien/Leipzig 1899.Inventario general de manuscritos de la Biblioteca Nacional, Bd 6, Madrid 1962.Jeffery, Peter/Donald Yates: Descriptive Inventories of manuscripts microfilmed for the HillMonastic Manuscript Library. Autrian Libraries, Bd 2, Collegeville 1986.Kaeppeli, Thomas: Scriptores Ordinis Praedicatorum Medii Aevi, Bd 1-4, Rom 1970-93.Kern, Anton: Die Handschriften der Universitätsbibliothek Graz, Bd 1-2, Wien 1942-56.Kibre, Pearl => Lynn ThorndikeKlassert, Adam: Mitteilungen über die Michelstädter Kirchenbibliothek, Teil [1]-[2],Michelstadt 1902 und 1905 (Beilage zum Jahresbericht der Großherzoglichen Realschule inMichelstadt, Ostern 1902 und Ostern 1905).Kornrumpf, Giesela => Natalia DanielKremer, Marita: Manuscripta iuridica, Wiesbaden 1969 (Die Handschriften der MurhardschenBibliothek der Stadt Kassel und Landesbibliothek, Bd 2).Kristeller, Paul Oskar: Iter Italicum, Bd 3, London/Leiden 1983.Kyriss, Ernst: Verzierte gotische Einbände im alten deutschen Sprachgebiet, Bd 1-4, Stuttgart1951-58.Lackner, Franz => Alois HaidingerLambert, Bernard: Bibliotheca Hieronymiana manuscripta, Bd 1-4, Steenbrugge/Den Haag1969-72.Lehner, Beda/Hugo Schmid, Katalog der Handschriften im Stift Kremsmünster, Bd 1,handschriftlich, photomechanisch vervielfältigt Ann Arbor 1982.Lhotsky, Alphons: Thomas Ebendorfer. Ein österreichischer Geschichtsschreiber, Theologeund Diplomat des 15. Jahrhunderts, Stuttgart 1957.List, Gerhard: Die Handschriften der Dombibliothek Fritzlar, Wiesbaden 1984.- /Gerhardt Powitz: Die Handschriften der Stadtbibliothek Mainz, Band I,Hs I 1 - Hs I 150, Wiesbaden 1990.Machielsen, Johannes: Clavis patristica pseudepigraphicorum medii aevi, Bd 1-2, Turnhout1990-94.Madre, Alois: Nikolaus von Dinkelsbühl, Münster 1965.Mazal, Otto/Franz Unterkircher: Katalog der abendländischen Handschriften derÖsterreichischen Nationalbibliothek. „Series Nova“ (Neuerwerbungen), Teil 3: Cod. ser. n.3201-4000, Wien 1967.Meyer, Gustav/Max Burckhardt: Die mittelalterlichen Handschriften derUniversitätsbibliothek Basel, Band 1: Signaturen B I 1 - B VIII 10, Basel 1960, u. Bd 2,Signaturen B VIII 11 - B XI 26, Basel 1966.

Page 106: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

106

Neske, Ingeborg: Katalog der lateinischen Handschriften der Bayerischen StaatsbibliothekMünchen. Clm 28615a - 28786, Wiesbaden 1984 (Catalogus codicum manu scriptorumbibliothecae Monacensis,Bd IV,10).Pfeiffer, Hermann/Berthold ˇCerník, Catalogus codicum manu scriptorum,qui in bibliotheca canonicorum regularium s. Augustini Claustroneoburgi asservantur,Bd 1-2, Klosterneuburg 1911-31. Signaturen 453-1256 handschriftlich, photomechanischvervielfältigt Ann Arbor 1966.Piccard, Gerhard: Die Kronen-Wasserzeichen, Stuttgart 1961; Die Ochsenkopf-Wassserzeichen, ebd. 1966; Turm-Wasserzeichen, ebd. 1970; Wasserzeichen Buchstabe P,ebd. 1977; Wasserzeichen Waage, ebd. 1978; Wasserzeichen Anker, ebd. 1978;Wasserzeichen Horn, ebd. 1979; Wasserzeichen Schlüssel, ebd. 1979; WasserzeichenWerkzeug und Waffen, ebd. 1980; Wasserzeichen Fabeltiere, ebd. 1980; WasserzeichenKreuz, ebd. 1981; Wasserzeichen Blatt-Blume-Baum, ebd. 1982; Wasserzeichen Lilie, ebd.1983; Wasserzeichen Frucht, ebd. 1983; Wasserzeichen Hirsch, ebd. 1987; WasserzeichenRaubtiere, ebd. 1987; Wasserzeichen Verschiedene Vierfüßler, ebd. 1987; WasserzeichenDreiberg, ebd. 1996; Wasserzeichen Hand und Handschuh, ebd. 1997 (DieWasserzeichenkartei Piccard im Hauptstaatsarchiv Stuttgart I-XVII).Powitz, Gerhardt: Die Handschriften des Dominikanerklosters und des Leonhardstifts inFrankfurt am Main, Frankfurt am Main 1968 (Kataloge der Stadt- und UniversitätsbibliothekFrankfurt am Main, hg. v. Clemens Köttelwesch, Bd 2,I).- /Herbert Buck: Die Handschriften des Bartholomaeusstifts und des Kar-meliterklosters inFrankfurt am Main, Frankfurt am Main 1974 (Kataloge der Stadt- und UniversitätsbibliothekFrankfurt am Main, hg. v. Clemens Köttelwesch, Bd 3,II).- => Gerhard ListPraˇzák, Jiˇrí: Rukopisy Kˇrivoklátské knihovny. Codices manu scripti bibliothecae CastriKˇrivoklát, Prag 1969.Préfaces de la bible latine, [hg. v. Donatien De Bruyne,] Namur 1920.Röder, Alexander: Die Kirchenbibliothek zu Michelstadt, Typoskript, Michelstadt(Steinbach), Gräflich Erbach-Fürstenauisches Archiv Nachlaß Alexander Röder.Rössl, Joachim => Charlotte ZieglerSack, Vera: Die Inkunabeln der Universitätsbibliothek Freiburg im Breisgau, Wiesbaden1985, Bd 1-3, Freiburg 1985.Schmid, Hugo => Beda LehnerSchneider, Karin: Die deutschen Handschriften der Bayerischen Staatsbibliothek in München,Cgm 501-690, Wiesbaden 1978, u. Cgm 691 - 867, Wiesbaden 1984 (Catalogus codicummanu scriptorum bibliothecae Monacensis, Bd 2V,IV u. V).- : Die lateinischen mittelalterlichen Handschriften, 1: Theologische Handschriften,Wiesbaden 1967 (Die Handschriften der Stadtbibliothek Nürnberg, Bd 2,1).Schneyer, Johann B.: Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters für die Zeit von1150-1350, Bd 1-11, Münster 1969-90.- : Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters für die Zeit von 1350-1500(aus dem Nachlaß von Prof. Dr. Johann B. Schneyer an der Bibliothek der Ruhr-UniversitätBochum herausgegeben).- : Wegweiser zu lateinischen Predigtreihen des Mittelalters, München 1965.Schott, Gerhard => Natalia DanielDie Schwenke-Sammlung gotischer Stempel- und Einbanddurchreibungen von Ilse Schunke,fortgeführt von Konrad von Rabenau, Bd 2: Werkstätten, Berlin 1966.Spilling, Herrad: Die Handschriften der Staats- und Stadtbibliothek Augsburg 2° Cod 1-100,Wiesbaden 1978 (Handschriftenkataloge der Staats- und Universitätsbibliothek Augsburg, Bd2).Stamm, Gerhard => Felix HeinzerStaub, Christa => Kurt Hans Staub

Page 107: Inhaltsverzeichnis · dessen Auftrag von Matz verfaßt wurden. Es ist deshalb mehr als wahrscheinlich, daß Matz einem Ruf dieses damaligen Bischofs von Speyer, Ludwig von Helmstädt,

107

Staub, Kurt Hans/Christa Staub: Die Inkunabeln der Nicolaus-Matz-Bibliothek(Kirchenbibliothek) in Michelstadt, Michelstadt 1984.Stegmüller, Friedrich: Repertorium biblicum medii aevi, Bd 1-11, Madrid 1940-80.Tabulae codicum manu scriptorum praeter Graecos et Orientales in bibliotheca PalatinaVindobonensi asservatorum, Bd 3, Wien 1869.Thorndike, Lynn/Pearl Kibre: A catalogue of incipits of mediaeval scientific writings in Latin,2. Aufl., London 1963.Thurn, Hans: Die Handschriften aus Benediktinischen Provenienzen, 1, Wiesbaden 1973 (DieHandschriften der Universitätsbibliothek Würzburg, Bd 2,1).- : Die Handschriften aus St. Stephan zu Würzburg, Wiesbaden 1986 (Die Handschriftender Universitätsbibliothek Würzburg, Bd 2,2).- : Die Handschriften der Zisterzienserabtei Ebrach, Wiesbaden 1970 (Die Handschriftender Universitätsbibliothek Würzburg, Bd 1).Uiblein, Paul: Die Akten der Theologischen Fakultät der Universität Wien (1396-1508), Bd 1-2, Wien 1978.Unterkircher, Franz => Otto MazalWalther, Hans: Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris Latinorum. AlphabetischesVerzeichnis der Versanfänge mittellateinischer Dichtungen, Göttingen 1959.- : Proverbia sententiaeque Latinitatis medii aevi. Lateinische Sprichwörter undSentenzen des Mittelalters in alphabetischer Anordnung, Bd 1-5, Göttingen 1963-67.Weickersheimer, Ernest: Catalogue général des manuscrits des biblio-thèques publiques deFrance, Bd 47: Strasbourg, Paris 1923.Wunderle, Elisabeth: Katalog der lateinischen Handschriften der Bayerischen StaatsbibliothekMünchen. Die Handschriften aus St. Emmeram in Regensburg, Bd 1: Clm 14000 - 14130,Wiesbaden 1995 (Catalogus codicum manu scriptorum bibliothecae Monacensis, Bd IV ser.n. 2,1).Yates, Donald => Peter JefferyZedler, Gottfried: Die Handschriften der Nassauischen Landesbibliothek zu Wiesbaden,Leipzig 1931 (Neudr. Wiesbaden 1968).Ziegler, Charlotte/Joachim Rössl, Zisterzienserstift Zwettl. Katalog der Handschriften desMittelalters, Teil 2: Codex 101 - 200, Wien/München 1985.