New ปี พ.ศ. ๒๕๕๕ เป็นโอกาสส าคัญใน...

ถง ๘๐ ปประชาธปไตยจาก ๑๐๐ ป ร.ศ.๑๓๐

ป พ.ศ. ๒๕๕๕ เปนโอกาสส�าคญในประวตศาสตรไทย เพราะเปนปครบรอบเหตการณส�าคญในประวตศาสตรไทยสมยใหม ถง ๒ เหตการณ คอ ๑๐๐ ปแหงการเกดขบวนการ ร.ศ. ๑๓๐ และ ๘๐ ปแหงการเกดเหตการณปฏวตสยาม ๒๔ มถนายน พ.ศ. ๒๔๗๕ หนงสอเลมน จดท�าขนเพอเฉลมฉลองวาระเชนน

สธาชย ยมประเสรฐทพยพาพร ตนตสนทร

บรรณาธการ

บทน�ำ: ประวตศำสตรแหงรำษฎรจำกขบวนกำร ร.ศ. 130 ถงปฏวต 2475

i

จาก 100 ป ร.ศ.130

ถง 80 ป ประชาธปไตย

ii


ชอหนงสอ จาก 100 ป ร.ศ. 130 ถง 80 ป ประชาธปไตยบรรณำธกำร สธำชย ยมประเสรฐ, ทพยพำพร ตนตสนทร

ปทพมพ พ.ศ. 2556

จ�ำนวนพมพ 1,000 เลม

เจำของ สถำบนนโยบำยศกษำ : 99/146 ถนนงำมวงศวำน แขวงลำดยำว เขตจตจกร กรงเทพฯ 10900 โทร. 0 2941 1832-3 โทรสำร 0 2941 1834 e-mail: [email protected] www.fpps.or.th

ออกแบบปก ปฏภำณ สำนแสงอรณ

พมพท บรษท พ.เพรส จ�ำกด โทร. 0 2742 4754-5

สนบสนนโดย มลนธคอนรำด อำเดนำวร

รำคำ 200.- บำท

ผจดจ�ำหนำย ศนยหนงสอจฬำลงกรณมหำวทยำลย ถนนพญำไท เขตปทมวน กรงเทพฯ 10330 โทร. 0 2218 9872 โทรสำร 0 2254 9495 Call Center (จดสงทวประเทศ) โทร. 0 2255 4433 http://www.chulabook.com

ขอมลทางบรรณานกรมของส�านกหอสมดแหงชาต

สถำบนนโยบำยศกษำ.

จำก 100 ป ร.ศ. 130 ถง 80 ป ประชำธปไตย.-- กรงเทพฯ : สถำบน, 2557.

365 หนำ.

1. ไทย--กำรเมองและกำรปกครอง. 2. ประชำธปไตย. I. ชอเรอง.

320.9593

ISBN: 978-616-91578-1-6


iii

ค�าน�าจากสถาบนนโยบายศกษา

จาก 100 ป ร.ศ. 130 ถง 80 ป ประชาธปไตย เปนหนงสอท ประกอบขนจำกบทปำฐกถำ และบทควำมทสะทอนแงมมทำงประวตศำสตรในหลำกมต ทงดำนกำรเมอง เศรษฐกจ สงคม และวฒนธรรม ซงไดม กำรน�ำเสนอในงำนสมมนำทำงวชำกำรในชอเดยวกนน เมอวนท 21-22 มถนำยน 2555 ทคณะอกษรศำสตร จฬำลงกรณมหำวทยำลย ดวยควำมรวมมอกนระหวำงภำควชำประวตศำสตร คณะอกษรศำสตร จฬำลงกรณมหำวทยำลย ซงเปนสถำบนทำงวชำกำรของรฐ และภำคเอกชน คอ สถำบนนโยบำยศกษำ องคกรพฒนำเอกชน และหนงสอศลปวฒนธรรม อนเปนกำรท�ำงำนเพอเปนกำรศกษำ ทบทวนและเรยนรประวตศำสตรสงคมของประเทศทมผลตอกำรเปลยนแปลงของสงคม จงมแตกำรศกษำเรยนรอดตหรอประวตศำสตรอยำงตอเนอง และปรำศจำกอคต เรำจงจะสำมำรถคนพบรอยตอของกำรเปลยนผำนในแตละชวงเวลำของประวตศำสตรอยำงมนยส�ำคญ และท�ำใหเรำไดเขำใจมำกพอตอกำรออกแบบ กอรปสงคมใหอยในมตของประชำธปไตยได

ในโอกำสครบรอบ 100 ป ร.ศ. 130 และ 80 ปประชำธปไตย ทสงคมไทยมวกฤตควำมขดแยงทำงกำรเมองอยำงรนแรงอกครง จงมค�ำถำมวำ ประเทศไทยจะผำนพนวกฤตกำรเปลยนผำนอยำงประชำธปไตยไดอยำงไร ประวตศำสตรหลำยแงมมทบนทกในหลำกมตในหนงสอเลมน จะชวยสงตอใหผอำนไดท�ำควำมเขำใจกบพลงของกำรเปลยนแปลง อนเปนอำกำรของกำรเปลยนผำนของสงคมในแตละชวง ทงน เพอเปนกำรเรยนรเพอพำ

iv


สงคมไทยใหกำวไปขำงหนำไดอยำงมนคง

ขอขอบคณทกองคกรทปรำกฏนำมในกำรใหควำมรวมมอน ขอขอบคณ ดร.สธำชย ยมประเสรฐ เปนอยำงยงทกรณำเสยสละในกำร ท�ำงำนนมำตงแตตน จนเปนหนงสอเลมน และโดยเฉพำะขอขอบคณมลนธคอนรำด อำเดนำวร ทใหกำรสนบสนนกำรสมมนำและกำรพมพหนงสอนเพอประโยชนแกกำรพฒนำประชำธปไตยของสงคมไทยตอไป

ทพยพำพร ตนตสนทรสถำบนนโยบำยศกษำ พฤศจกำยน 2556


v

บทน�าประวตศาสตรแหงราษฎร

จากขบวนการ ร.ศ. 130 ถงปฏวต 2475

ป พ.ศ. 2555 ถอเปนโอกำสส�ำคญในประวตศำสตรไทย เพรำะเปนปครบรอบเหตกำรณส�ำคญในประวตศำสตรไทยสมยใหม ถง 2 เหตกำรณคอ กรณแรก กำรเกดขบวนกำร ร.ศ. 130 เมอนำยทหำรรนหนมจ�ำนวนหนง ทตระหนกวำประเทศสยำมยงไมมควำมกำวหนำทดเทยมกบอำรยประเทศ และเหนวำระบอบสมบรณำญำสทธรำชย ทอ�ำนำจสงสดและเดดขำดอยทพระมหำกษตรยนน เปนตนเหตของปญหำ คณะทหำรกลมนจงตงใจทจะกอกำรเปลยนแปลงประเทศไปสระบอบประชำธปไตยใหม อนหมำยถงระบอบกษตรยใตรฐธรรมนญอยำงองกฤษ หรอไมกระบอบสำธำรณรฐอยำงจน ทไดมกำรปฏวตไปในปกอนหนำนน อยำงไรกตำม คณะทหำรชดน ด�ำเนนกำรไมส�ำเรจ เพรำะควำมลบรวไหล และท�ำใหฝ ำยรฐบำลสมบรณำญำสทธรำชย จบกมตวผตองหำไดทงหมด ในทสด มนำยทหำร ทถกด�ำเนนกำรใหตดคก 25 คน แมควำมพยำยำมในกำรด�ำเนนกำรครงนจะลมเหลว แตกถอไดวำเปนจดเรมแรกของกำรพฒนำประชำธปไตยใน สงคมไทย ตอมำ

เหตกำรณกรณทสอง คอ กำรปฏวตสยำม 24 มถนำยน พ.ศ. 2475 ทคณะทหำรบก ทหำรเรอ และพลเรอน จ�ำนวนหนง ไดรวมตวเปน “คณะรำษฎร” และกอกำรยดอ�ำนำจเพอเปลยนแปลงกำรปกครอง ท�ำให

vi


ระบอบสมบรณำญำสทธรำชยสนสดลง มกำรสถำปนำรฐธรรมนญ และระบอบรฐสภำ ทท�ำใหรำษฎรมสทธในกำรเลอกตวแทนของตนเขำมำ มสวนรวมในทำงกำรเมอง แมวำกำรพฒนำของระบอบประชำธปไตยในสงคมไทยตอมำ จะประสบปญหำหรอชะงกงนบำง แตกถอไดวำ สงคมไทยไดเขำสยคใหมทำงกำรเมอง เชนเดยวกบอำรยประเทศ นบตงแต พ.ศ. 2475 เปนตนมำเชนกน

ภำควชำประวตศำสตร จฬำลงกรณมหำวทยำลย นตยสำรศลป-วฒนธรรม และ สถำบนนโยบำยศกษำ โดยกำรสนบสนนของมลนธคอนรำด อำเดนำวร จงถอโอกำสน จดงำนสมมนำทำงวชำกำรในหวขอ “จำก 100 ป ร.ศ. 130 ถง 80 ป ประชำธปไตย” โดยเชญนกวชำกำรทงทเปนนกวจย ทมประสบกำรณ และนกวชำกำรรนใหม เสนอบทควำมทำงวชำกำร เพอขยำยควำมรในดำนประวตศำสตรประชำธปไตยในสงคมไทย และเผยแพร ควำมรสสำธำรณชน เพอกอใหเกดกำรรบฟงและแลกเปลยนทำงวชำกำร อนจะมสวนชวยน�ำสงคมไทยสสงคมอดมปญญำทมกำรใหควำมรไดอยำงรอบดำนมำกขน โดยจดกำรสมมนำขนในวนท 21 และ 22 มถนำยน พ.ศ. 2555 ซงถอเปนกำรรวมเฉลมฉลองในโอกำสดงกลำว และบทควำมสวนหนงทไดเสนอในงำนสมมนำในครงนน ไดมกำรรวบรวมตพมพเปนหนงสอ “จำก 100 ป ร.ศ. 130 ถง 80 ประชำธปไตย” เลมน

หนงสอเล มนจงเรมต นด วยบทปำฐกถำประว ตศำสตร เรอง “คณะ ร.ศ. 130 กบคณะรำษฎร” โดย ชยอนนต สมทวณช ซงเปน นกวชำกำรคนส�ำคญทเรมบกเบกกำรใชแนวคดของกำรพฒนำกำรทำง กำรเมองมำศกษำประวตศำสตรไทยสมยใหม โดยเฉพำะในสมยรชกำลท 5 จนถงกำรปฏวต 2475 ตงแตเรอง กำรเมอง-กำรเปลยนแปลงทำงกำรเมองไทย (พ.ศ. 2411 - 2475) ทเผยแพรตงแตกอนกรณ 14 ตลำคม 2516 และไดรบกำรตพมพใน พ.ศ. 2523 เมอมำถงโอกำสน ชยอนนตไดอธบำยถงปจจยส�ำคญทน�ำกำรคดเปลยนแปลงกำรปกครอง นนกคอควำมไมพอใจตอระบอบสมบรณำญำสทธรำชย ซงเกดจำกควำมไมสำมำรถของระบอบทจะ


vii

จดกำรปญหำทเกดขนจำกพฤตกรรมเจำนำยหรอขนนำงบำงคน แต ปญหำทใหญทสดกคอกำรเตบโตของสงคมและระบบรำชกำร ซงเปน ผลพวงมำจำกกำรปฏรประบบรำชกำรในสมยพระบำทสมเดจพระจลจอมเกลำเจำอย หว ท�ำใหข ำรำชกำรจ�ำนวนหนงเหนวำระบอบสมบรณำญำสทธรำชยลำหลงและไมสำมำรถโตตอบทำทำยกบกำรเปลยนแปลงทเกดขนได จงน�ำมำซงควำมพยำยำมในกำรเปลยนแปลงกำรปกครอง หลงจำกนน รฐไทยจะมลกษณะเปนนตรฐมำกขน แตอ�ำนำจทำงกำรเมองยงคงอยในมอของกลมขำรำชกำร ประชำชนยงคงตกอย ภำยใตกำรปกครองเหมอนเดม ท�ำใหประชำธปไตยกลำยเปนเพยงขออำงในกำรลมลำงระบอบสมบรณำญำสทธรำชยเทำนน

นอกจำกน กคอ กำรปำฐกถำของ นครนทร เมฆไตรรตน ซงเปนผทศกษำกระแสกำรปฏวตสยำม พ.ศ. 2475 อยำงเปนจรง ไดกลำวปำฐกถำเรอง “80 ปแหงกำรปฏวตสยำม” โดยอธบำยวำ ควำมลมเหลวของ คณะรำษฎรสวนหนงมำจำกฐำนสนบสนนแคบ ไมกระจำยอ�ำนำจเทำทควร แตปญหำของประชำธปไตย 80 ปทผำนมำ ทส�ำคญทสดกคอ กำรขยำยตว อยำงมำกของระบบรำชกำร และครอบง�ำกำรเมองไทย สวนกำรประเมนควำมส�ำเรจของกำรปฏวต 2475 ตองเขำใจแนวคดสำมเรอง นนคอ หนง ค�ำวำสมบรณำญำสทธรำชย คอ ระบอบกำรปกครองทพระเจำอยหวด�ำรงสถำนะประมขของรฐควบคกบกำรเปนประมขฝำยบรหำร ซงท�ำใหพระเจำอยหวตองไปรบรเรองรำวของทกกระทรวง ท�ำใหมพระรำชภำระทหนกมำก ดงนน สงทพระบำทสมเดจพระปกเกลำฯ ตระหนกแตเดมคอ อยำกใหมกำรเปลยนแปลงกำรปกครอง สงทคณะรำษฎรท�ำไดส�ำเรจคอ กำรท�ำใหพระมหำกษตรยเปนประมขของรฐเพยงอยำงเดยว ไมตองบรหำรประเทศ สอง คอเรองสทธสภำพนอกอำณำเขต ซงเปนเรองทกดกรอนและ กระทบกระเทอนคนทศกษำดำนกฎหมำย กำรทหำรและขำรำชกำรอยำงยง และ สาม เรองชำตในทำงกำรเมอง คอ ท�ำใหประชำกรของรฐตองเปน พวกเดยวกน ไมวำจะมถนก�ำเนด ภำษำ ชำตพนธอยำงไรกตำม จนตนภำพ

viii


ของคณะรำษฎรคอ ท�ำใหประเทศเปนประเทศใหมทเรยกวำ “ไทย” และทกคนมควำมเปนไทยเหมอนกน นคอควำมส�ำเรจของกำรเปลยนแปลง กำรปกครอง 2475 และท�ำใหกำรเปลยนแปลงกำรปกครองครงน ไมใช เปนเพยงกำรรฐประหำร แตเปน “กำรปฏวตสยำม”

ตอมำ คอ ปำฐกถำเรอง “คณะรำษฎรกบกำรเปลยนแปลงดำนกฎหมำย” วรเจตน ภำครตน ไดเสนอวำ กำรปฏวต 2475 น�ำมำซงกำรกอก�ำเนดรฐธรรมนญลำยลกษณอกษร เพอจดวำงโครงสรำงพนฐำนทำงกฎหมำยและกำรปกครองของรฐ โดยก�ำหนดโครงสรำงของรฐไทยใหเปนรำชอำณำจกร คอยงคงใหกษตรยเปนประมขของรฐ และคงสภำพรฐเดยวตอไป แตก�ำหนดใหประชำชนหรอทคณะรำษฎรเรยกวำ “รำษฎร” เปนเจำของอ�ำนำจใหม นเปนกำรประกำศหลกประชำธปไตยขนเปนครงแรก นอกจำกนคอ สรำงหลกกำรปกครองโดยกฎหมำยเปนใหญ หรอปจจบนรจกกนในนำม “นตรฐ” คอใหบคคลเสมอภำคกนตอหนำกฎหมำย ใชกฎหมำยเปนเครองมอจดกำรปกครอง จำกนน กไดมกำรพฒนำกฎหมำยและใชกฎหมำยเปนกลไกขบเคลอนระบอบกำรปกครองแบบใหม โดยมควำมพยำยำมท�ำกฎหมำยขนสองกลม ไดแก กำรท�ำกฎหมำยใหมลกษณะเปนอำรยะ หรอไดเกณฑของสำกล เพอใหสยำมไดรบเอกรำชทำงกำรศำล กลบคนมำ และจดท�ำกฎหมำยเพอใหขบเคลอนกำรปกครองในระบอบใหมนนด�ำเนนไปได

วรเจตนไดเสนอวำ คณะรำษฎรไดมควำมพยำยำมอยำงมำกทจะ สรำงอดมกำรณใหมของระบอบรฐธรรมนญใหอยในสงคมไทยตอไป แตอดมกำรณนถกโตอภวฒน แลวน�ำเอำอดมกำรณอกชนดหนงเขำมำแทนท จำกนนกรกษำควำมสบเนองและพฒนำตนเองมำอยำงแนบเนยนมำกขน จนกระทงในปจจบนยำกทจะแยกแยะไดส�ำหรบคนทวไป จงสรปไดวำ คณะรำษฎรมคณปกำรอยำงสง แมวำจะมควำมไมสมบรณอยบำง แต ควำมไมสมบรณนเปนภำรกจของคนในยคสมยตอมำทจะเตมเตมอดมกำรณนตรฐประชำธปไตยใหสมบรณ


ix

นอกจำกน กมบทควำมทนำสนใจ เชน เรอง “จำกปฏวตซนไห ถงกบฏ ร.ศ. 130 อะไรคอปฏวต อะไรคอกบฏ อะไรคอส�ำเรจ อะไรคอ ลมเหลว” วำสนำ วงศสรวฒน ไดอธบำยถงกำรเคลอนไหวทำงควำมคด ของชำวจนในประเทศสยำม และส�ำรวจควำมสนใจในกำรปฏวตซนไหในสงคมสยำม โดยเฉพำะพระบำทสมเดจพระมงกฎเกลำเจำอยหว ซงเปนผทสนใจตดตำม วเครำะหและวพำกษสถำนกำรณกำรเปลยนแปลงทำงกำรเมองในจนมำกทสดคนหนง พระองคไดตงค�ำถำมกบสงทเรยกวำเปน “ควำมส�ำเรจ” ของกำรเกกเหมง (ปฏวต) ในขณะทฝำยปญญำชนทสนบสนนกำรปฏวตมกประเมนวำ กำรโคนลมจกรพรรดรำชวงศชงคอควำมส�ำเรจ แตพระบำทสมเดจพระมงกฎเกลำฯ พจำรณำถงกำรสถำปนำระบอบใหมหลงกำรปฏวตวำประสบควำมลมเหลวอยำงมำก พระองคจงเหนวำกำรปฏวตจนเปนโศกนำฏกรรมสอนใจทำงประวตศำสตร แตกระนน กำรปฏวตซนไหกไดสงอทธพลอยำงส�ำคญใหเกดขบวนกำร ร.ศ. 130 ซงกคอควำมพยำยำมในกำรปฏวตเพอโคนอ�ำนำจกษตรยในประเทศสยำม วำสนำจงตงค�ำถำมกบกำรประเมนคำในประวตศำสตรกระแสหลก ถงควำมหมำยของควำมส�ำเรจและควำมลมเหลวของกำรเปลยนแปลงทำงกำรเมอง ทจะเรยกควำมพยำยำมทำงกำรเมองวำเปน “กบฏ” หรอ “กำรปฏวต”

ตอมำคอเรอง “100 ปของควำมพยำยำมสถำปนำระบอบประชำธปไตย: คณะ ร.ศ. 130 และควำมเปนมำของควำมคดประชำธปไตยในประเทศไทย” ณฐพล ใจจรง ไดเรมตนอธบำยถงแนวคดและอดมกำรณขบวนกำร ร.ศ. 130 โดยพบวำ แนวคดเรมตนของนำยทหำรและขำรำชกำรทคดกำร ยดอ�ำนำจในคณะ ร.ศ. 130 คอแนวคดแบบรปปลก (สำธำรณรฐ) ทจะ เปลยนประเทศไทยใหมกำรปกครองแบบประชำธปไตยตำมลทธเกกเหมงของซนยตเซน แตตองประนประนอมเปนระบอบกษตรยใตรฐธรรมนญ เพรำะมพวกฝำยกลำงมำเขำรวมในขบวนมำกขน และอำจจะเปนดวยสถำนกำรณเชนนน ท�ำใหพระบำทสมเดจพระมงกฎเกลำฯ ทรงวตกอยำงมำกจงไดจด “จตรลดำสโมสร” ขน ในฐำนะทเปนองคกรลบของผจงรกภกด

x


เพอปกปองพระองคและสอดสองในระบบรำชกำรถงศตรของระบอบสมบรณำญำสทธรำชย แตกระนน อดมกำรณปฏวตทเรมตนโดยกล ม “ไทยเหมง” หรอกลม ร.ศ. 130 ยงเผยแพรตอไปสคนอกรนหนง โดยเฉพำะเมอกลมนกโทษ ร.ศ. 130 พนโทษแลวออกมำประกอบอำชพหนงสอพมพ กยงคง “เลำ” หรอเผยแพรอดมกำรณตอมำ ซงจะกลำยเปนกำรสรำงเงอนไขส�ำหรบกำรเปลยนแปลงกำรปกครองเมอวนท 24 มถนำยน พ.ศ. 2475 ซงคณะผกอกำร ร.ศ. 130 กไดใหกำรสนบสนนกำรปฏวตครงนอยำงเตมท

บทควำมของศรญญ เทพสงเครำะห เรอง “คณะผส�ำเรจรำชกำรแทนพระองคในระบอบใหม พ.ศ. 2478-2494 : ทมำ แบบแผน และกำรปรบตวของสถำบนกษตรยใตรฐธรรมนญ” ไดเลำถงบทบำทของคณะผส�ำเรจ-รำชกำรแทนพระองคในระบอบใหมตงแตแรกตงเมอ พ.ศ. 2478 ซงเปนไปตำมเงอนไขรฐธรรมนญของคณะรำษฎร คอใหรฐสภำเปนผพจำรณำแตงตง และผส�ำเรจรำชกำรฯ จะตองสำบำนตนวำจะรกษำไวและปฏบตตำมรฐธรรมนญ ดงนน คณะผส�ำเรจรำชกำรฯ กท�ำงำนประสำนสอดคลองกบระบอบใหมตอมำ โดยเฉพำะเมอ พล.ต.หลวงพบลสงครำมขนมำเปนนำยก-รฐมนตร ผส�ำเรจรำชกำรแทนพระองค คอ พระองคเจำอำทตยทพยอำภำ มควำมใกลชดกบรฐบำลอยำงมำก แตยคของควำมขดแยงระหวำงรฐบำล กบผส�ำเรจรำชกำรฯ กเกดขนเมอนำยปรด พนมยงค เขำมำเปนผส�ำเรจ รำชกำรฯ ในเดอนธนวำคม พ.ศ. 2484 นำยปรดไมเหนดวยกบกำรทรฐบำลจอมพล ป. พบลสงครำม ประกำศสงครำมกบอเมรกำและบรเตนใหญ นำยปรดจงอำศยฐำนะผส�ำเรจรำชกำรแทนพระองคตงองคกรใตดนเพอเคลอนไหวตอตำนญปนและประสบควำมส�ำเรจ

วนท 9 มถนำยน พ.ศ. 2489 รชกำลท 8 เสดจสวรรคตอยำงกะทนหน รชกำลท 9 ทรงขนสบรำชสมบต และรฐสภำแตงตงคณะผส�ำเรจรำชกำรแทนพระองค เพอปฏบตรำชกำรแทนพระเจำอยหวทยงทรงไมบรรลนตภำวะและเสดจศกษำตอตำงประเทศ ผส�ำเรจรำชกำรฯ คอ กรมขนชยนำทนเรนทร ไดลงพระนำมรบรองกำรรฐประหำรพฤศจกำยน พ.ศ. 2490 และน�ำมำซง


xi

กำรจดตงรฐบำลนำยควง อภยวงศ ซงเปนจดเรมตนแหงกำรฟนฟพระรำช-อ�ำนำจอกครง และน�ำมำสควำมขดแยงกบรฐบำลจอมพล ป.พบลสงครำม ทบรหำรประเทศตงแตเดอนเมษำยน พ.ศ. 2491 ควำมขดแยงน�ำมำซงกำรรฐประหำรพฤศจกำยน พ.ศ. 2494 ในชวงทพระเจำอยหวก�ำลงเสดจนวตพระนคร บทบำทของคณะผส�ำเรจรำชกำรแทนพระองคจงสนสดลง

บทควำมเรอง “2475 กบกำรปฏวตรสชำตอำหำร: จำกกนเพออย สกนเพอชำตและกำรตอสทำงวฒนธรรมของรสชำตในสงคมไทยรวมสมย” ชำตชำย มกสง ไดอธบำยวำ กำรปฏวตทำงกำรเมองเมอ พ.ศ. 2475 เปนจดเปลยนของกำรปฏวตดำนอำหำรกำรกนดวย โดยเฉพำะกำรกนท เนนแนวคดโภชนำกำรใหประชำกรของชำตกนเพอบ�ำรงรำงกำยใหแขงแรง ดงนน รสชำต รสนยม และอำหำรเพอแสดงออกถงฐำนะทำงชนชนจงไมใชสำระส�ำคญของกำรกนเทำกบกำรกนทเอำวตำมนและเกลอแรทมคณคำทมอยในอำหำร ท�ำใหทกคนไดรบประโยชนจำกสำรอำหำรโดยเทำเทยมกน ตำมหลกประชำธปไตย กำรกนอำหำรหำยำก หรหรำรำคำแพง กำร ประดดประดอยทพถพถนใหโอชำรสของชนชนสง และกำรกนเอำปรมำณโดยไมใสใจสขภำพแบบชนชนลำง จงไมใชอดมคตของระบอบใหม เมออำหำรกำรกนกลำยเปนเรองกำรสรำงพลเมองของชำต รฐบำลจงเรมรณรงคใหกนกบมำกกวำกนขำว ใหเลกกำรกนอำหำรรสจดเพอรกษำสขภำพ และน�ำมำสกำรรณรงคใหกนกวยเตยวในฐำนะอำหำรประจ�ำชำต

อยำงไรกตำม หลงจำกกำรเกดรฐประหำร 2490 เกดกำรประน ประนอมกบฝำยกษตรยนยม และกำรแผอทธพลเขำมำของสหรฐอเมรกำ ปรำกฏวำอำหำรชำววงกลบมำมอ�ำนำจทำงวฒนธรรมและกำรเมองอกครง ดวยกำรท�ำใหเปน “อำหำรไทย” แนวคดโภชนำกำรถกน�ำมำรองรบควำมเปนไทยทดมรสนยม รสชำตควำมเปนไทยตำมประเพณชนชนสง

ในบทควำมเรอง “ทศนยภำพของกำรตอตำน : กำรเมองทศนำ (Visual Politics) ของกำรปฏวตสยำมในสอรวมสมย” บณฑต จนทรโรจนกจ ไดน�ำเอำแนวคดเรองกำรจองมอง (the gaze) มำเปนจดเรมตนในกำรศกษำ

xii


วฒนธรรมทศนำ (visual culture) เพอพจำรณำควำมเปนกำรเมองของ สอรวมสมยทเลำเรองเกยวกบกำรปฏวตสยำมและกำรเมองรวมสมย โดยบณฑตไดส�ำรวจแนวคดเกยวกบวฒนธรรมทศนำ พฒนำกำรเรองเลำ เกยวกบศลปะในสงคมไทย แนวคดเรองพระรำชนยมกำรสรำงแบบควำมงำม และผลงำนศลปะสมยใหมและรวมสมยของไทย เพอเพมพนควำมเขำใจใน “กำรเมองทศนำ” (visual politics) และไดชวำ กำรพฒนำของเทคโนโลยท�ำใหกำรแพรหลำยของสอมมำกขนและขยำยเรองเลำของกำรปฏวตสยำม และควำมพยำยำมในกำรเชอมโยงกำรสรำงสรรคประชำธปไตยในหลำยมต ทงในลกษณะตอตำนและสนบสนนประชำธปไตย

หวงวำบทควำมเหลำน จะมสวนส�ำคญในกำรอธบำยประวตศำสตรกำรเมองไทย 80 ปหลงกำรปฏวต 2475 ใหชดเจนขน สดทำยน ตองขอบคณอยำงมำกตอคณทพยพำพร ตนตสนทร ทชวยผลกดนงำนน และขอบคณสถำบนนโยบำยศกษำ โดยกำรสนบสนนของมลนธคอนรำด อำเดนำวร ทไดสนบสนนกำรจดพมพครงน ซงจะเปนเงอนไขส�ำคญในกำรเผยแพร ควำมรประวตศำสตรประชำธปไตยในสงคมไทยตอไป

สธำชย ยมประเสรฐภำควชำประวตศำสตร คณะอกษรศำสตรจฬำลงกรณมหำวทยำลยพฤศจกำยน 2556


xiii

ประวตผเขยน

ชยอนนต สมทวณช ศำสตรำจำรย ดร. อดตอำจำรยคณะรฐศำสตร จฬำลงกรณมหำวทยำลย อดตผบงคบกำรวชรำวธวทยำลย และประธำนสถำบนนโยบำยศกษำ

นครนทร เมฆไตรรตน รองศำสตรำจำรย ดร. อดตคณบดคณะรฐศำสตร และรองอธกำรบดฝำยบคคล มหำวทยำลยธรรมศำสตร

วรเจตน ภาครตน รองศำสตรำจำรย ดร. ประจ�ำคณะนตศำสตร มหำวทยำลยธรรมศำสตร และหวหนำกลมนตรำษฎร

วาสนา วงศสรวฒน อำจำรย ดร. ประจ�ำภำควชำประวตศำสตร คณะอกษรศำสตร จฬำลงกรณมหำวทยำลย

ณฐพล ใจจรง อำจำรย ดร. ประจ�ำสำขำวชำกำรปกครองทองถน คณะมนษยศำสตรและสงคมศำสตร มหำวทยำลยรำชภฏสวนสนนทำ

ศรญญ เทพสงเคราะห อำจำรยประจ�ำภำควชำประวตศำสตร คณะสงคมศำสตร มหำวทยำลยเกษตรศำสตร

ชาตชาย มกสง อำจำรยประจ�ำภำควชำประวตศำสตร คณะสงคมศำสตร มหำวทยำลยศรนครนทรวโรฒ ประสำนมตร และ นสตปรญญำเอก ภำควชำประวตศำสตร คณะอกษรศำสตร จฬำลงกรณมหำวทยำลย

xiv


ประวตผเขยน

บณฑต จนทรโรจนกจดร. คณะรฐศำสตร มหำวทยำลยรำมค�ำแหง

กนย ชโลธรรงษ นสตปรญญำโท ภำควชำประวตศำสตร คณะอกษรศำสตร จฬำลงกรณมหำวทยำลย

พอพนธ อยยานนท รองศำสตรำจำรย ดร. ประจ�ำสำขำวชำเศรษฐศำสตรมหำวทยำลยสโขทยธรรมำธรำช

ทวากร แกวมณ ผชวยศำสตรำจำรย ดร. ภำควชำรฐศำสตรและรฐประศำสนศำสตร คณะสงคมศำสตรมหำวทยำลยนเรศวร จ.พษณโลก


xv

สารบญ

ค�ำน�ำจำกสถำบนนโยบำยศกษำ................................................................................................. iii

บทน�ำ.................................................................................................................................................................. v

ปำฐกถำน�ำ คณะ ร.ศ. 130 กบคณะรำษฎร..................................................................... 1

ศาสตราจารย ดร.ชยอนนต สมทวณช

80 ปแหงกำรปฏวตสยำม................................................................................................................. 5

รองศาสตราจารย ดร.นครนทร เมฆไตรรตน

คณะรำษฎรกบกำรเปลยนแปลงดำนกฎหมำย............................................................ 21

รองศาสตราจารย ดร.วรเจตน ภาครตน

จำกปฏวตซนไห ถง กบฏ ร.ศ. 130 อะไรคอปฏวต ?อะไรคอกบฏ ? อะไรคอส�ำเรจ ? อะไรคอลมเหลว ? ...................................... 39

ดร.วาสนา วงศสรวฒน

100 ปของควำมพยำยำมสถำปนำระบอบประชำธปไตย:“คณะ ร.ศ. 130” และควำมเปนมำของควำมคด “ประชำธปไตย” ในประเทศไทย.......................................................................................... 77

ดร.ณฐพล ใจจรง

คณะผส�ำเรจรำชกำรแทนพระองคในระบอบใหม พ.ศ. 2478 - 2494 : ทมำ แบบแผน และกำรปรบตวของสถำบนกษตรยใตรฐธรรมนญ........................................................... 106

อาจารยศรญญ เทพสงเคราะห

xvi


สารบญ

2475 กบกำรปฏวตรสชำตอำหำร : จำกกนเพออยสกนเพอชำตและกำรตอสทำงวฒนธรรมของรสชำตในสงคมไทยรวมสมย........................ 155

อาจารยชาตชาย มกสง

ทศนยภำพของกำรตอตำน : กำรเมองทศนำ (Visual Politics)ของกำรปฏวตสยำมในสอรวมสมย..................................................................................... 214

ผชวยศาสตราจารย ดร.บณฑต จนทรโรจนกจ

กำรเผยแพรแนวคดประชำธปไตยในภำคตะวนออกเฉยงเหนอหลง พ.ศ. 2475 - ตนทศวรรษ 2490.............................................................................. 263

นายกนย ชโลธรรงษ

คณะรำษฎรกบเศรษฐกจไทย................................................................................................... 288

รองศาสตราจารย ดร.พอพนธ อยยานนท

ววฒนำกำรวงจรอบำทวทำงกำรเมองไทย:จำก 2475 ถงกำรเมองหลงระบอบทกษณ.................................................................... 308

ผชวยศาสตราจารย ดร.ทวากร แกวมณ

สถำบนนโยบำยศกษำ .................................................................................................................... 338

ชยอนนต สมทวณช

1

ปาฐกถานำาคณะ ร.ศ. 130 กบคณะราษฎร

ศ.ดร.ชยอนนต สมทวณช

ในปลายรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว เรมม การวจารณระบอบสมบรณาญาสทธราชย แตกยงเปนเรองของคน กลมนอย ความไมพอใจระบอบนนมาจากความไมสามารถของระบอบสมบรณาญาสทธราชยในการจดการกบปญหาทเกดจากพฤตกรรมของ เจานายและขนนางบางคน นอกจากนนกยงมความคดทางตะวนตกทเรม เขามาสผมการศกษาโดยเฉพาะผจบการศกษาจากตางประเทศ ปญหาท ใหญทสดกคอความตองการมสวนรวมในการปกครองบานเมอง มคน จ�านวนหนงทเหนวาระบอบสมบรณาญาสทธราชยลาหลง และไมสามารถโตตอบกบการทาทายของการเปลยนแปลงทก�าลงเกดขนได

ในทสดเมอ ร.ศ. 130 กมนายทหารระดบลางสวนหนงมแผนการ กอกบฏขน แตถกจบไดเสยกอน ปจจยทเปนเหตใหนายทหารกลมนคบคดจะเปลยนแปลงระบอบการปกครองม 5 ประการ คอ

1. การขยายตวของระบบราชการ โดยเฉพาะกองทพท�าใหเกดปญหาของการอดตนในต�าแหนงทมอยอยางจ�ากด ประกอบกบการมขอไดเปรยบของเชอพระวงศ ท�าใหคนทไดรบการศกษา และเปนขาราชการเกดความรสกวาโอกาสถกปดกน และมความรสกวาม

2

ปาฐกถาน�า คณะ ร.ศ. 130 กบคณะราษฎร

ความไมเปนธรรม

2. การทพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว มความใกลชด กบขาราชการมากขน ท�าใหข าราชการมความหวาดกลว พระราชอ�านาจนอยลง ความใกลชดมผลท�าใหความรสกทวา พระมหากษตรยเปนสมมตเทพหมดไป

3. การเปดเสรทางความคด ในรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลา-เจาอยหว มการเปดใหมหนงสอพมพทสามารถวจารณระบอบการปกครองไดอยางเสร ท�าใหเกดขอวจารณระบอบ และชใหเหน ขอบกพรองของระบอบมากขน

4. ความไมพอใจของทหารทมการจดตงกองเสอปาขน และกรณการววาทระหวางทหารกบมหาดเลก ท�าใหทหารทรบการลงโทษเกดความไมพอใจ

5. ความคดเรองประชาธปไตยและการจ�ากดอ�านาจของพระมหา-กษตรย เรมแพรหลายในหมคนทมการศกษาและน�าไปสการ รวมกลมและการคบคดลมลางระบอบในทสด

ในสวนของผปกครองเอง แมจะรวามความคดประชาธปไตย แตกไมเหนดวยกบการเปลยนแปลงระบอบการปกครอง เพราะไมคดวาเปนปญหาส�าคญและไมคาดคดวาความคดดงกลาวจะแพรหลาย มพลงและสามารถ กอใหเกดการเปลยนแปลงได

แตทส�าคญกคอ ผปกครองเหนวาการใหประชาชนมสทธทางการเมองจะมปญหา เพราะหากมพรรคการเมอง กลมคนทจะไดเปรยบเพราะมเงน และมการจดตงรวมกล มกคอคนจน ซงในยคนนยงไมมความภกดตอ แผนดนไทย

ดวยความลงเลและความไมเชอวาระบอบประชาธปไตยจะพรอมส�าหรบสยาม แมวาจะมผเสนอความเหนใหมการเปลยนแปลง แตสงท

ชยอนนต สมทวณช

3

เกดขนกคอการปรบปรงระบบบรหารทงสวนกลางและสวนภมภาค ตลอดจนการแกไขกฎหมายตางๆ ใหทนสมย ดงนน การพฒนาจงเปน การพฒนาระบบกฎหมายและการบรหารมากกวาทจะเปนการพฒนาทางการเมอง

เมอเกดการเปลยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 รฐไทยจงเปน นตรฐทมความเขมแขงทงทางดานรากฐานของกฎหมายและทางดานโครงสรางทางการปกครอง

กลาวคอ อ�านาจรฐไดรบการพฒนาใหมความเขมแขง และเมอเกดการเปลยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 อ�านาจทางการเมองจงเปนอ�านาจทออนแอและตองตกอยภายใตอ�านาจรฐ

แมคณะราษฎรจะไดอ�านาจทางการเมอง แตกตองใชเวลาหลายปในการจดการกบอ�านาจรฐ ทส�าคญกคอ ตองทบทวนการจดโครงสรางอ�านาจรฐเสยใหมใหอยภายใตอ�านาจทางการเมอง มาตรการทส�าคญกคอ อาศยผมต�าแหนงส�าคญทางราชการมาด�ารงต�าแหนงทางการเมอง ในขณะเดยวกนกไมยอมใหมพรรคการเมอง ดงนนแหลงเดยวทเปนแหลงปอนบคลากรทางการเมอง กคอระบบราชการโดยเฉพาะกองทพ

อยางไรกด จ�านวนคนทเขาเปนสมาชกคณะราษฎรมฐานทางสงคม-เศรษฐกจกวางกวาคณะ ร.ศ. 130 เพราะมทงทหาร พลเรอน และพอคา ทหารเองกมนายทหารจากกองทพเรอเขารวมดวย และกมนายทหารทง ร นหน มและร นอาวโสรวมอย ในคณะราษฎร ในแงนคณะราษฎรกม ลกษณะเปนแนวรวมพนธมตรของผทไมเหนดวยกบระบอบการปกครอง แบบเกามากกวาเปนแนวรวมของนกประชาธปไตย

ในแงนทงคณะ ร.ศ. 130 และคณะราษฎรจงเปนกลมปฏกรยา (reactive) มากกวากลมอดมการณทมความเปนปกแผน

ทงคณะ ร.ศ. 130 และคณะราษฎรเปนการกอหวอดทางการเมองทขาดการเคลอนไหวทตอเนอง หากเปนการกอตวทางการเมองทมขอบเขต

4

ปาฐกถาน�า คณะ ร.ศ. 130 กบคณะราษฎร

จ�ากด และดวยเหตทผ รวมในกลมไมไดตอสรวมกนระยะยาว กลมจง เปราะบาง ขาดความไววางใจซงกนและกน และแตกแยกกนในทสด

โดยสรปแลวการเปลยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 เปนเพยง การเปดชองทางใหกบขาราชการไดขนมามอ�านาจทางการเมองแทน พระมหากษตรย และขาราชการเหลานกไดกระชบอ�านาจรฐใหเขากบอ�านาจทางการเมอง ท�าใหประชาชนตกเปนผอยภายใตการปกครองเหมอนเดม การมสวนรวมเปนการมสวนรวมของกลมคนทเปนขาราชการเทานน และเปนเหตใหประชาธปไตยกลายเปนเพยงขออางในการลมลางระบอบสมบรณาญาสทธราชยเทานน

5

นครนทร เมฆไตรรตน

280 ปแหงการปฏวตสยาม

รศ.ดร.นครนทร เมฆไตรรตน

สวสดครบ ทานอาจารย โดยเฉพาะอยางยง ทานศาสตราจารย ชยอนนต สมทวณช ทานหวหนาภาควชาประวตศาสตร ทานคณาจารย แขกผเกยรต และทานผสนใจประวตศาสตร นกศกษาทรกทกทาน กอนอน ผมขอขอบคณภาควชาประวตศาสตร คณะอกษรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย และคณะผจดงานทกทานทไดเชญผมมาพดในวนน

ผมรสกเปนเกยรตอยางยง ดเหมอนผมไดกลบบานเกา ความจรง เมอ 31 ปทแลว พ.ศ. 2524 เมอครงทผมส�าเรจการศกษาคณะรฐศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร ผมเดนมาทภาควชาประวตศาสตร คณะอกษรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลยแหงน ซงบรรยากาศไมใชเปนแบบน ครงนนผมไดรบความกรณาอยางยงจากทานอาจารยธตมา พทกษไพรวลย ผลวงลบ ซงกรณาผมมาก พอผมแสดงความประสงควาผมอยากเรยนประวตศาสตร อาจารยธตมากบอกวาเธอเรยนประวตศาสตรมากวชา ผมไมไดเรยนประวตศาสตรมาเลย เรยนประวตศาสตรตวสดทายเปนวชาอสระป 4 คอสมมนาประวตศาสตรไทย ผมเรยนวชารฐศาสตรมาทงหมด เรยนวชาสมมนาประวตศาสตรไทย กบอาจารยสบแสง พรหมบญ และ ผมกหกเหมาเรยนประวตศาสตรดวยความทอยากจะรปญหาบางเรองท ผมครนคดอยและไมสามารถจะหาค�าตอบไดอยางชดเจน จากคณะรฐศาสตร อาจารยธตมากรณาเทยบเคยงวชาการเมองทงหมดใหเปนวชาประวตศาสตร

6


ซงผมเขาใจวานาจะเปนนกศกษารฐศาสตรคนแรกทมาในเงอนไขแบบน ของภาควชาประวตศาสตร คณะอกษรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย

ผมตองมาเรยนบางวชาซงผมไมคนเคยเลย ในทางหนงกเปรยบไดวาผมเองตองมานบถอศาสนาใหม อาจารยผม เพอนผมหลายคนบอกวาถาเธออดทนเรยนทคณะอกษรศาสตรไดสกปหนงกเกงแลว ไมนาจะอยได เพราะยงไงกเรยนไมจบหรอกครบ อยางไรกตาม ตลอดระยะเวลาสรางและสะสม ความรเรองการปฏวต 2475 นน ผมไดรบความกรณาอยางยงจากทานอาจารยฉลอง สนทราวาณชย อาจารยผมครบ นงอยหลงหอง อาจารย วลาศวงศ พงศะบตร ซงเปนคนทอธบายยอสถานภาพทางประวตศาสตร ดมาก ถาใครเคยเรยนกบอาจารยวลาศวงศ จะอธบายใหคอนขางด วาสถานภาพทางประวตศาสตรในแตละชวงเปนอยางไร ขอบคณอาจารยบษกร กาญจนวาร ซงสอนประวตศาสตรเอเชยตะวนออกเฉยงใต และมอะไรบางอยางทท�าใหผมตองท�าการบานตอเกยวกบเรองการเมองไทย การเมองพมา การเมองอนโดนเซย ตลอดระยะเวลาทผมสะสมความรจนกระทงเขยนหนงสอ ซงครงหนงเคยเปนวทยานพนธ และพมพหนงสอครงแรกเมอ 20 ปทแลว ผมพดทนวาผมเขยนหนงสอเมอ 20 ปทแลว หลงจากนน ผมแทบจะไมไดท�าอะไรเลย พดงายๆ หากนกบหนงสอเกาของตวเองแทๆ กไมร เพราะอะไร แตอยางไรกตาม ในระยะเวลาทสะสมความร และ เขยนหนงสอเลมนขน นอกจากไดรบความเมตตากรณาจากอาจารย คณะอกษรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย แลว ผมคดวาเรองใหญคอ การทผมไดสนทนา และแลกเปลยนประสบการณ สมภาษณกบบคคล หลายคน ผมอยากจะเอยชอไว เพราะคนหลายคนเหลานไดสรางความรใหกบผม

ผมไดสมภาษณหลวงประเจดอกษรลกษณ (สมโภช อศวนนท) คนๆ น เปนคนสอนวชารฐธรรมนญคนแรกของประเทศไทย ใครกตามทเรยนวชารฐธรรมนญ ซงมการเรยนการสอนครงแรกในประเทศไทยทมหาวทยาลยวชาธรรมศาสตรและการเมองตองรจกหลวงประเจดอกษรลกษณ เปนรนพ

7


ของปรด พนมยงค หลวงประเจดอกษรลกษณนนอธบายหลายเรองเกยวกบรฐธรรมนญของไทย หรอรฐธรรมนญสยามในเวลานน ความจรงทานเอง เปนคนทสขภาพไมด เขยนวทยานพนธปรญญาเอกเรองรฐธรรมนญสยามครบ ตอนนนหลวงประเจดฯ สขภาพไมดแลว แตทานกรณาเลาเรองใหผมฟงหลายเรองทผมมความรสกวาเรองราวเกยวกบประวตศาสตรการเมองไทยนน มความผดพลาดในเรองของความทรงจ�า ผมไดพบกบพระยามานวราช-เสว (ปลอด วเชยร ณ สงขลา) ทบานพกของทาน ถนนสาธร ซงผมกไปด ปจจบนนบานทานไมอยแลว พระยามานวราชเสว ทานกรณาผมมาก ทานเลาเรองเกรดของกฎหมาย การกอตงสภาการเปลยนแปลงการปกครอง รวมทงการเจรจากบรชกาลท 7 ผมไดรบความกรณาเปนอยางยงจาก อาจารยวจตร ลลตานนท ซงพบทานหลายครง และเลาเรองหลายเรอง ทานเปนคนส�าคญนะครบ คนทพมพประกาศคณะราษฎร คออาจารยวจตร ทานพมพอยางไรทานเลาใหผมฟงดวย มนมเทคนคการพมพนะครบ เรองแบบนผมไมไดเขยน แตผมฟงจากทาน ผมรสกวานกประวตศาสตรทดควรจะเกบเกยวประสบการณ ควรจะเกบรวบรวมหรอสะสมประสบการณจากคนทเกยวของโดยตรงกบเรองเหตการณนน ผมไดมโอกาสสมภาษณ อาจารยอภย พนธโยธน คนสอนลทธเศรษฐกจคนแรกของมหาวทยาลยวชาธรรมศาสตรและการเมอง

ผมไดพบอาจารยไพโรจน ชยนาม ตองเรยนนะครบวาผมเปนลกศษยคนสดทายของอาจารยไพโรจน ชยนาม ซงทานกรณาสอนวชารฐธรรมนญ ทคณะรฐศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร กอนททานจะทงคณะรฐศาสตรไปสอนนตศาสตร ดวยเหตผลทรฐศาสตรไมชอบจรตของการสอนสถาบนการเมอง อาจารยไพโรจน เปนอาจารยผมเอง ทานคงทราบนสยของ อาจารยไพโรจน ทานมาสอนนกศกษาโดยทานผกไท ใสสททกวน ทาน ถอวาอาจารยทดตองผกไท ใสสทนะครบ และถอไมเทามาสอน และพวกเรากเบอมาก แตปจจบนนนกวชาการทางกฎหมายรนใหมบางคน พยายาม อางงานของอาจารยไพโรจน ชยนาม วาดวยอ�านาจของการกอตงรฐธรรมนญ

8


บาง วาดวยอ�านาจของการใหอ�านาจรฐธรรมนญบาง เรองเหลานอาจารยไพโรจนสอนผมมานานแลว ผมพบกบทานทบาน ทานเกบสะสมเรองราวไวมาก ทานคออธบดกรมโฆษณาการคนแรกของระบอบใหม

ผมไดพบอาจารยสภา ศรมานนท เลาเกรดประวตมากมาย ทานเปนคนทมความจ�าเยยมมาก ผมพบคณประเสรฐ ทรพยสนทร ประธานนสตจฬาฯ ป 2475 นายกสโมสรจฬาลงกรณมหาวทยาลย อยซอยศาสนา พระราม 6 ไดเลาเรองมากมายวาทานไดยนหนงสอเรยกรองกบอาจารย ปรด พนมยงค ไววาอยางไร ทานเปนนกเคลอนไหวทางการเมอง มาตงแตเปนนสตของจฬาฯ ผมไดพบคณประยร ภมรมนตร เปนคณะราษฎรเพยงคนเดยวทผมไดพบ ผมโชคไมดทไมมโอกาสไดพบทานอาจารยปรด พนมยงค เพราะตอนนนเดกมาก ความจรงกคดอยเหมอนกนวาสกครงหนงผมอยากจะพบทานอาจารยปรด พนมยงค แตผมตองสารภาพวาไมมโอกาสไดพบทานอาจารยปรด พนมยงค แตผมชวยจดงานใหอาจารยปรดทมหาวทยาลยธรรมศาสตร เมอทานถงแกกรรมเมอป 2526 เมอตอนทผมท�างานแลว

คนทผมพบอกคนหนง ทน าประทบใจอยางยง คอคณสมหวง สารสาสน ลกชายคนโตของพระสารสาสนพลขนธ คนๆ นท�าใหผมเกด อาการทเรยกวา ท�าไมโลกทางการเมองมนวนวายขนาดน มนไมงายอยางทเราเขาใจกนอย ความจรงแลวขอเรยกรองของปญญาชน คนทเรยนหนงสอฝรงเศสใหมการเปลยนแปลงการปกครองนนมาจากกลมของพระสารสาสนพลขนธ ถาทานไดอานหนงสอแลวมตนฉบบบางเรองทพระสารสาสน พลขนธไมไดพมพดวยซ�าไป ทานควรจะรวากระแสของการเปลยนแปลงรฐธรรมนญมนมาจากหลายทศหลายทาง ผมไดพบคณสงข พธโนทย ทบานพก อยตรอกเลกๆ ยานอนสาวรยชยสมรภม คณสงข พธโนทย เปนเหมอนกบบรรณาธการเคลอนท มตหนงสอเตมไปหมด ทานเลาใหผมฟงมากมายเกยวกบเรอง จอมพล ป.พบลสงคราม เปนตน

ความร ประสบการณทผมไดสะสมมานน ในสวนหนงผมไมอาจ แอบอางไดวามาจากการคดเอง ท�าเอง แตมาจากการททานเหลานไดเลา

9


เรองราวทางประวตศาสตรจากความทรงจ�าของทาน จนกระทงมาสราง เปนเรองเลาทเปนประวตศาสตร ส�าหรบประวตศาสตร 2475 ผมไมเคยแอบอางวาเปนความจรงแทแนนอน แตควรเขาใจวา กอนทจะอานประวตศาสตร คณควรอานนกประวตศาสตรเสยกอนวานกประวตศาสตร คนนนเปนใคร ท�างานอยางไร เขาจงไดเรองราวแบบนนแบบน ความจรง ผมตองบอกวาผมมกลยาณมตรทคยกบผมในตลอดระยะเวลาทท�างาน เรองน ตองขอขอบคณสมเกยรต จนทะนะ ขอบคณธาวต สขพานช ขอบคณเฉลมเกยรต ผวนวล

ผมตองขอบคณเบนจามน วตสน เปนคนทคยสนกมาก ถาใครท�างานเกยวกบหอจดหมายเหตรชกาลท 7 ตองรวาเบนจามน วตสน เปนคนทรเรองนดทสด อานเอกสารรชกาลท 7 อยางรอบรมากทสด มากกวาผมอก เบนจามน วตสน เปนเพอนอาวโส เปนมตรสนทผลวงลบไปแลว หลงจากนน ผมกน�ามารวมกบการอานเอกสารในหอจดหมายเหตแหงชาตตลอดระยะเวลาสองปกวา ท�าใหผมมความรสกวามเรองอะไรแปลกๆ ทผมนกไมถง เชน เราพบฎกา พบค�ารองทกขมากมาย ความเคลอนไหวจากขางลางมมากมายกวาทเราคด เพยงแตวาถาเราไมปดหปดตามน เราพบคนอยาง ถวต ฤทธเดช คนอยางนรนทร ภาษต คนอยางเขยน พนโพธคา คนอยางถนม เลาหะวไลย คนเหลานเปนสามญชนทมขอเรยกรองอยในเบองลาง ผมพบวามพอคาคนชนกลางในความเหนของนกรฐศาสตรแตดงแตเดม คอคนทอยในระบบราชการ แตผมสงสยเปนอยางยงวาท�าไมคนชนกลางอยในระบบราชการเพยงอยางเดยว ไมมคนชนกลางนอกระบบราชการหรอ ความจรงเรองนตอบไดงายมากวา ถาเราอานรายงานส�ารวจอาชพพลเมอง มครงแรกในสมยรชกาลท 5 ครงท 2 ในสมยตนรชกาลท 7 เราจะพบวาคนนอกระบบราชการด�ารงตนอย มกลมมกอนอย ผมคดวาคนอยางมงกร สามเสน คนอยางนายเลศ เศรษฐบตร คนเหลานเปนคนทนาประทบใจในการเคลอนไหวทางการเมอง

ผมเลาเรองราวเหลานมาเพอตองการอธบายวาตวตนทผมมอย

10


ทผมเขยนไวในหนงสอแลว และบางสวนทผมจะพดตอไปน ไมไดมาจาก ผลงานของผมเพยงคนเดยว แนนอนทสดความรบผดชอบตองอยทผม คนเดยว ผมอาจจะตความค�าบอกเลาของประยร ภมรมนตร ผดพลาด ผมอาจจะตความเรองบอกเลาของพระยามานวราชเสว ตามความเขาใจ ของผม อนนผมรบผดชอบเอง แตอยางไรกตาม เรองเหลานมอาจเกดขนได ถาเราไมมโอกาสไดคย สนทนากบคนทอยในเหตการณนน เทาทจะเปน ไปได

80 ปของประชาธปไตยมทงดานทประสบความส�าเรจ และลมเหลว ซงเกดจากปจจยทงภายในและภายนอก ความจรงแลวกอนทเราจะกลาวประเมนวาอะไรคอความส�าเรจของการเปลยนแปลง 24 มถนายน 2475 ผมคดวาเราตองเขาใจแนวคด 3 เรองเสยกอน ผมคดวาผมมความเขาใจ อยางนกเรยนประวตศาสตร เพราะผมจบอกษรศาสตร มหาบณฑตทางประวตศาสตร และผมอดทนเรยนทนอกยาวนานมากพอ รวมทงผมสอนหนงสอทภาควชาประวตศาสตร คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหมดวย ผมฝกสอนวชาประวตศาสตรการเมองไทยกบครผมทชอนธ เอยวศรวงศ อาจารยนธไมเคยปลอยใหคนสอนการเมองไทยคนเดยวหรอกครบ ตอนทผมขนไปเชยงใหมครงแรก ผมสอนการเมองไทยอาจารยนธนงคมอย ผมสอนวชาเอเชยตะวนออกเฉยงใตสมยใหม โดยมอาจารยทปรกษาชอ ม.ร.ว.รจยา อาภาภร ซงเปนครทเยยมยอดมาก เพราะฉะนนการสอนหนงสอทภาควชาประวตศาสตร คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม กเปนเครองยนยนวาผมสามารถสอนประวตศาสตรได อยางไรกตาม หลงจากท ผมยายจากประวตศาสตร มาอยทคณะรฐศาสตรเมอป 2532 คอ 23 ป มาแลว ผมไมมโอกาสสอนวชาทางดานประวตศาสตรอกเลย เพราะฉะนนเรองทจะเลาตอไปนกคงตองเขาใจวาผมเขาใจทกอยางจากแงมมทผม ไมไดฝก ไมไดท�า ไมไดคนควา ไมไดท�าอะไรมานานพอสมควร

80 ป ของประชาธปไตย มทงดานทส�าเรจและลมเหลว ถาเราจะเขาใจดานทส�าเรจได เรองส�าคญทเราตองเขาใจกอนเปนพนฐาน คอค�าวา

11


สมบรณาญาสทธราชย คอแนวคดเรองสทธสภาพนอกอาณาเขต คอความเขาใจเรองชาต โดยเฉพาะอยางยงชาตทางการเมอง

สมบรณาญาสทธราชย ถาเราประเมนแนวคดนแคบไป กวางไป หรอพรรณนามากไปจะท�าใหเราเขาใจการประเมนการเปลยนแปลงการปกครองทผดพลาด ในความเหนของผม พดตรงไปตรงมาใหกระชบความ “สมบรณาญาสทธราชย” หมายความวา ระบอบการปกครองทพระเจาอยหวด�ารงสถานะเปนประมขของรฐคกบประมขของฝายบรหารคอ ทานเปน “นายกรฐมนตร” ความจรงค�าวา นายกรฐมนตรไมเคยใชมากอน มาถกบญญตศพทขนหลง 10 ธนวาคม 2475 ผมทราบด แตรชกาลท 5 ทาน ทรงเรยกพระองควา (ทานไมไดเปนนายกนะครบ เพราะศพทค�านไมม) ฉนเปน Prime Minister เพราะฉะนนระบบการปกครองหรอระบบการบรหารราชการ ทพระเจาอยหวเปนทงประมขของรฐ และเปนประมขฝายบรหาร การเปนประมขฝายบรหารมความส�าคญเปนอยางยง เพราะวาเปนการเมองอยางใหมทสรางขนสมยรชกาลท 5 ขนนางหรอเสนาบดของไทยไมเคยมการประชมกนเลย

การเมองไทยไมเหมอนระบบองกฤษ ทมการประชมสภามานาน แตการประชมเสนาบดสภานนเกดขนเปนครงแรกในสมยรชกาลท 5 และประชมกนเปนประจ�าทกวนองคาร รายงานการประชมเสนาบดสภา นกศกษามหาวทยาลยคนไดงายมาก เขาไปทหอจดหมายเหตแหงชาต อานเอกสารหมวด รล อานเอกสารนนเสย คณจะไมตองมอะไรสบสน เพราะวาพระบาทสมเดจพระเจาอยหวกอนหนานนทานไดมโอกาสบรหารราชการจรงๆ

ผมเองไมไดอานเอกสารการประชมเสนาบดสภาทงหมด แตผมอานเฉพาะรชกาลท 7 กบรชกาลท 6 ตอนปลาย กลบพบวารชกาลท 7 ซงเปนประธานการประชมเสนาบดสภา เปนพระราชภาระเปนอยางยง บางเรองทานถงขนาดวาฉนอานหนงสอแทบจะไมไหวอยแลว รายงานการปฏบตราชการของกระทรวงเกษตรสงถวายรายงานมา 500 หนา ทานจะอานหมด

12


500 หนาไดอยางไร เพอเตรยมการประชมในอกสปดาหหนง เรองถวายฎกา เรองรองทกข ถวายถงพระองคเปนแฟมๆ ราชเลขาธการท�าแคสรปเรองเทานนหรอเปลา เรองถวายฎกาเรองน คนนถวายเรองน เพราะฉะนนเรองสมบรณาญาสทธราชยเปนการปกครองทส�าคญนะครบ เพราะวาท�าใหระบบการเมองเปลยนแปลงไปจากระบบเดม ซงอ�านาจทกระจดกระจายอยในหมของขนนางไดถกรวบรวมมาไวทศนยกลาง คอทพระบาทสมเดจพระเจาอยหว พระองคตองทราบทกอยางเรองราวราชการแผนดน ทกกระทรวง ทบวง กรม ทานทรงเคยตดพอตอวาแมกระทงเรองการลดคาเงนบาทอยางน มการโตเถยงกนระหวางเสนาบดกระทรวงการคลง ทปรกษาชาวตางประเทศ คนนนคนน ทานบอกวาทานเองไมไดเรยนเรองนมา ฉนเปนนายทหาร ฉนจะรไดยงไงวาตกลงจะใชเงนมาตรฐานทองค�า หรอมาตรฐานเงนปอนด จะลดคาเงนบาทจะท�ายงไง จะตดสนใจยงไง

เพราะฉะนนสงทพระองคตระหนกอยแตดงแตเดมกคออยากใหม การเปลยนแปลงการปกครอง ซงเราควรจะทราบอยวา พระองคนนไดม แนวพระราชด�ารชดเจนตงแตมค�าถามไปยงพระยากลยาณไมตรในป 2469 ไดมอบหมายเรมอนต บ สตเวน กบพระยาศรวสารวาจาเขยนรางรฐธรรมนญขน ความจรงจะเรยกวารฐธรรมนญกได แตตอนนนใชศพทค�าแปลกๆ อยางอน คอเปลยนเคาโครงรปแบบการปกครองในป 2474

ความส�าเรจของการปฏวต การเปลยนแปลงการปกครอง 24 มถนายน คอการเคลอนยายใหพระเจาอย หวด�ารงต�าแหนงประมขของรฐเพยง อยางเดยว นบจากป 2475 จนกระทงถงวนนพระบาทสมเดจพระเจาอยหวไมเคยเสดจประชมเสนาบดสภา หรอในคณะรฐมนตรเลย ผมไมเคยไดยนขาวเลยวาทานเสดจไปรวมประชมคณะรฐมนตร เพราะฉะนนการททาน ไมเสดจรวมประชมคณะรฐมนตรหมายความวาอยางไร หมายความวา อ�านาจของการเปนประมขฝายบรหาร เรองอ�านาจของการบรหารราชการแผนดนไดยกไปแลวใหกบอกคนๆ หนง คอเปนนายกรฐมนตรอกคนหนง ทแยกออกจากสถาบนกษตรย คนๆ นนกคอพระยามโนปกรณนตธาดา

13


พระยาพหลพลพยหเสนา จอมพล ป.พบลสงคราม จนกระทงถงนายกฯ ยงลกษณ ชนวตร ผมวาโครงสรางนตางหากทเปนความส�าเรจอนงดงาม ของการเปลยนแปลงการปกครอง 2475

ความจรงรชกาลท 7 ทรงมด�ารแลววาทานอยากจะใหคนอกคนหนงไปนงในทประชมเสนาบดสภาแทนทาน ทานเคยพดวาจะตงอครมหาเสนาบด ทานจะใหกรมพระนครสวรรคบาง สดทายทานจะใหเจาพระยามหธรบาง แตความคดอนนนไมเคยส�าเรจเลยเพราะมแรงตาน อนเนองมาจากทานเปนองครฏฐาธปตย ถาตงนายกรฐมนตร ปญหาคอเวลาจะปลด กรมพระยาด�ารงราชานภาพบอกวา ถาพระเจาอยหวตงนายกรฐมนตรเอง เวลาจะปลดนายกรฐมนตร ใครจะปลด กตองพระเจาอยหวปลดอยด กเปนปญหาววพนหลก เพราะฉะนนความส�าเรจของการเปลยนแปลงการปกครอง 2475 คอการขบเคลอนใหพระเจาอยหวด�ารงต�าแหนงประมขของรฐเพยงอยางเดยว ไมไดด�ารงต�าแหนงประมขฝายบรหารอกตอไป แมวาพระองคจะทรงมพระบารมมากลน มโครงการพระราชด�าร แตพระองคไมเคยเสดจประทบรวมในทประชมคณะรฐมนตรเลย

เรองท 2 ทเราตองเขาใจ คอปญหาเรองสทธสภาพนอกอาณาเขต ซงเปนปญหากลนไมเขาคายไมออก และหลายคนไมอยากพด ความจรง ผมอยากเหนนกประวตศาสตรวจยเรองนอยางถองแทเสยท สทธสภาพ นอกอาณาเขต คอระบบทมหาอ�านาจบบบงคบสยามใหมอ�านาจจดเกบภาษศลกากรจ�ากดคอรอยละ 3 มอ�านาจทางการศาลจ�ากดอนเนองมาจาก ไมสามารถพจารณาคนบงคบตางชาตได ปญหาเรองนกระทบกระเทอนโครงสรางทางสงคมการเมองอยางมาก เพราะคนในบงคบตางชาตไมได แปลวาฝรงอยางเดยว คนในบงคบตางชาตคอคนจน และคนจนทมการ ศกษา มเงนจ�านวนหนง กไปซอใบหรอซอบตรประชาชนวาตนเองบงคบ ตางชาตดวย ความจรงเอยชอพอสงเขปไดไหมครบ คนทกอตงธนาคาร กสกรไทย คอคนบงคบองกฤษ คนคาขาวใหญทปรากฏชอเปนเจาของหางมาบญครอง ความจรงเขาไมไดเปนเจาของหางนะ เขาชอ มา บลกล

14


ภรรยาชอ บญครอง บลกล ลกชายสรางหางเอาชอพอกบชอแมมารวมกนเปนมาบญครอง มา บลกล คอคนบงคบฝรงเศส ปญหาเรองคนจนนา ปวดหวมาก ความจรงมบญชรายชอวาดวยคนบงคบตางชาต มคดความทซบซอนอย คนทประกอบอาชพทางกฎหมายเทานนทจะรวา เรองนมน แปลวาประเทศไทยไมมเอกราชสมบรณ สยามไมมเอกราชสมบรณครบ เพราะเราจดการกบคนพวกนไมได ไมตองพดถงพวกนกหนงสอพมพ นกหนงสอพมพบางคนทวจารณพระบาทสมเดจพระเจาอยหว วจารณ เจานาย วจารณขนนางเสยๆ หายๆ ความจรง ไมใชอะไรอนเลย ความจรงพวกนอยในรมธงของคนบงคบตางชาต รชกาลท 6 ทานกท�าอะไรไมไดกเขยนหนงสอตอบโต ท�าไดเพยงแคนน สทธสภาพนอกอาณาเขตเปนเรองทกดกรอนและกระทบกระเทอนคนทมการศกษาทางดานกฎหมาย ทางดานการทหาร ขาราชการเปนอยางยง อนนคอสาเหตวาท�าไม ความตงใจทท�าใหประเทศชาตมเอกราชสมบรณ จงเปนเจตนารมณหนงของการเปลยนแปลง 24 มถนายน 2475 “เอกราช” ในความหมายนเปนเอกราชในความหมายใหม ไมใชเอกราชทมความหมายเดม เอก คอหนง ราช คอพระเจาอย หว เอกราชไมใชแปลวาพระเจาอยหวพระองคเดยว แตเอกราชในทนหมายถงเขตอ�านาจของรฐในการจดเกบภาษ และการควบคมคนบงคบตางชาต

อกเรองหนงทเราตองเขาใจคอ “ความเปนชาตในทางการเมอง” ผมวาเรามความออนแอในการศกษาเรองชาตเปนอยางยง เรองนม 2 ความหมาย ชาตทางวฒนธรรม ผมไมคดวาเปนปญหาใหญ แตชาตทาง การเมอง หมายความวา คนทอยเปนประชากรของรฐตองเปนพวกเดยวกน ไมวาคณจะมถนก�าเนด ภาษา ชาตพนธอยางไรกตาม คอจนตภาพของ คณะราษฎรนนตองการท�าใหประเทศเปนประเทศใหมทเรยกวาไทย มยอยกษ (ย) และทกคนมความเปนไทยเหมอนกน

อนนผมคดวาเปนความส�าเรจของการเปลยนแปลงการปกครอง 2475 ทผมเหน และเปนความส�าคญอยางยง ถามองจาก 3 แงมม คอความส�าเรจ เพราะเราเหนรองรอยความเปลยนแปลงจากระบอบสมบรณาญาสทธราชย

15


เปนระบอบใหมในทนททนใด เหนการแกกฎหมายและแลเหนกรอบโครงของการท�าใหประเทศเปนไทย คอความจรงใหประชากรเปนอนหนง อนเดยวกน ทเรยกวาเปนชาตทางการเมองเกดขนมาแลวกอน แมกระทงเมอหลวงพบลสงครามขนเปนนายกรฐมนตรกตาม

อยางไรกตาม ความส�าเรจของการเปลยนแปลงดงกลาวทง 3 เรองน คอเหตผลทท�าใหอยากเรยกเหตการณ 24 มถนายน วาไมใชเปนการเปลยนแปลงการปกครองธรรมดา หรอไมใชการรฐประหาร แตคอ “การปฏวตสยาม” เพราะขณะนนไมใชชอไทยนะครบ ชอสยาม เมอปฏวตแลวจงเปนไทย เพราะประเทศไทยยงไมมการปฏวตสยามจงมประเทศไทย มการปฏวตสยามจงมระบอบใหม มการปฏวตสยามจงมการแกไขปญหา เรองสทธสภาพนอกอาณาเขต

แมวาเรองนผมไมไดเขยนไวในหนงสอ เรองนเปนเรองนอกหนงสอแลว เพอผลประโยชนในทางวชาการ ผมคดวามความลมเหลวมขอจ�ากดอยหลายเรอง แตมนไมใชเรองของการโจมตอยางสดขว หรอสดโตงวาหลงการเปลยนแปลง 2475 ไมไดเปนประชาธปไตยทแทจรง มนไมใช “การยดอ�านาจครงนนเปนการยดอ�านาจจากพระเจาอยหว เสรจแลวมาสรางกษตรยหลายพระองค” อนนเปนค�าพดของนายแมลงหวนะครบ ม.ร.ว.เสนย ปราโมช “โคนตนกลปพฤกษ แลวปลกตนต�าแย” อะไรอยางน ใชส�านวนอยางน หรอวาท�าใหยคสวางสนสดลงและสรางยคมดขน ผมคดวาไมใชเปนแบบนน แตอยางไรกตาม ผมเหนขอจ�ากดของการเปลยนแปลง 2475 มประเดนส�าคญทควรแลกเปลยนกน หรอฝากไวใหกบนกประวตศาสตรรนใหมไดท�ากคอ ขอจ�ากดขอท 1 ทเราเหนทนท ผมเหนทนทนะครบ แตเขยนล�าบาก กคอ คณะราษฎรเปนกลมคนทมฐานก�าลงจ�ากดมาก ขอใหดสมาชกสภา ผแทนราษฎรแตงตง 70 คนนะครบ 70 คนนนเปนสวนหนงคอขาราชการในระบอบเกา อกสวนหนงเปนคณะราษฎร มผแทนทไมใชขาราชการเกา และไมใชคณะราษฎรอย 3 คน ความจรงผมสนใจ 3 คนนมาก คนหนงชอมงกร สามเสน คนหนงชอ มานต วสวต และซนใช คตระกล

16


แตค�าถามของผมในใจตลอดเวลากคอวา ท�าไมคณะราษฎรไมเชญคนนอกมามากกวาน หากคดวาตวเองมฐานจากคนอนสนบสนน ผมคดวาอาจารยฉตรทพย นาถสภา กสนใจประเดนนเชนเดยวกน อาจารยฉตรทพย เคยถามอาจารยปรด พนมยงค วา ทานมความสมพนธยงไงกบตนซวเมง ทานไปอานเองนะครบ อาจารยปรดไมตอบนะครบ เลคเชอรยาวเลยวาดวยเรองกระฎมพคออะไร ความจรงแลวการเปลยนแปลง หรอการตงสภาใหม ถาเราศกษาการเปลยนแปลงในประเทศฝรงเศส ในประเทศในยโรปและอนๆ ความจรงสมาชกสภาผแทนราษฎรแตงตงนะครบ ไมไดเลอกตง มนสามารถจะดงมาจากฐานทกวางขวางไดมากกวาน ท�าไมไมมพอคาคนกลางมากกวาน มแค 3 คน ท�าไมไมมเจานายจากเชยงใหม เจานายจากปตตาน เจานายจากอสานเขามารวมในสภานตบญญต สภาผแทนราษฎรชดแตงตง แสดงวาฐานของคณะราษฎรเปนฐานทแคบมาก และฐานทแคบมากท�าใหคณะราษฎรอยดวยความงอนแงน อยดวยความไมไววางใจซงกนและกน และ ไมไววางใจคนอนดวย

ขอจ�ากดอกเรองหนงกคอ หมอมเจาวรรณไวทยกรพดไวแลววาคณะราษฎรตดสทธเจานายตงแตตน มฐานทางความคดทไมเปนประชาธปไตย ท�าไมเจานาย หมอมเจาจงเลนการเมองไมได ความจรงคนทหามเลนการเมองคอพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ทานควรจะอยเปนประมขของรฐแตเพยงอยางเดยว แตท�าไมเจานายเลนการเมองไมได นนเพราะคณะราษฎรอยดวยความงอนแงน อยดวยความไมปลอดภย ปญหาเรองนปรากฏนบตงแตการเขยนรฐธรรมนญโดยมบทเฉพาะกาล ผมวาการเขยนรฐธรรมนญไมวาจะเปนฉบบ 27 มถนายน 2475 ฉบบ 10 ธนวาคม 2475 เปนการเขยนรฐธรรมนญทแปลกมาก ถาพดกนตรงๆ เปนการเขยนรฐธรรมนญซอนรฐธรรมนญ มรฐธรรมนญหลกอย และมบทเฉพาะกาลมาบงคบ คณอานรฐธรรมนญตองอานบทเฉพาะกาล อนนเปนขอจ�ากดของคณะราษฎรอยางแทจรง การ ไมอนญาตใหจดตงพรรคการเมอง ทกวนนเราพดถงประชาธปไตยตองมระบอบพรรคการเมอง ตองมการเลอกตง ผมเองคนแตไมมากพอ

17


นายกสมาคมคณะราษฎรคนแรกคอพระยานตศาสตรไพศาลย (วน จามรมาน) ท�าไมจงเปนพระยานตศาสตรไพศาลย ท�าไมคณะราษฎรไมมคนไปนงทสมาคมคณะราษฎร ท�าไมจงมอบเรองนใหพระยานตศาสตร ไพศาลย

เพราะฉะนนเมอคณะราษฎรมฐานทแคบ ความจรงแลวคนภายในคณะราษฎรกไมเปนอนหนงอนเดยวกนดวย จงมอบใหคนนอกมาเปน นายกสมาคมคณะราษฎร ซงความจรงพระยานตศาสตรไพศาลยพดดวยซ�าไปวา สมาคมคณะราษฎรคอการเตรยมการตงพรรคการเมอง แตในทสดกไมมการตงพรรคการเมอง ประเทศไทยไมมการตงพรรคการเมอง นคออปสรรค เปนขอวจารณใหญของนกรฐศาสตร เปนประชาธปไตยทมลกษณะจ�ากด มการหวงอ�านาจเพราะไมใหสทธพลเมองในการตงพรรคการเมอง ระบบรฐสภาไทย หรอระบบสภาไทยหลงการเปลยนแปลงการปกครอง 2475 มสมาชกสองประเภท คอ เลอกตงครงหนงและแตงตงครงหนง อนนเหนชดอย แลววาคณะราษฎรมขอจ�ากดดวยการแตงตงสมาชก สภาผ แทนราษฎรครงสภา รวมทงใหขาราชการ นายทหารสามารถ ควบต�าแหนงรฐมนตรดวย ให ผบ.ทบ. เปนรฐมนตรกลาโหมดวย ภาษา ทางรฐศาสตร เรยกวาเปน Executive Democracy เปนประชาธปไตยทมลกษณะขอสงวนไวในกลมของตวเองเปนอยางมาก ซงความจรงเรองนอาจารยชยอนนต สมทวณช หรอคนอนเขาทวงไว ซงกควรแกการรบฟง ผมคดวาเรองใหญคอการไมพฒนาระบบเลอกตง เพราะวาพรรคการเมองเขาไมตง ระบบการเลอกตงกไมมการพฒนา ระบบเลอกตงของไทยเปนระบบเลอกตงอยางงาย จดการอยางงาย บรหารโดยระบบราชการ

ผมวาเรองขอจ�ากดใหญอกขอหนง เผอญผมไมมโอกาสพบอาจารยปรด พนมยงค เราตองรวาการปกครองแบบประชาธปไตยจะหยงลกได ในตางประเทศนนอยททองถน เผอญเรามาดวยทนของคอนราด อาเดนาวร ทานตองร นะครบ คอนราด อาเดนาวร เปนนกประชาธปไตย เปนประธานาธบดทมชอเสยงมากทสดของเยอรมน ด�ารงต�าแหนงภายหลง

18


ฮตเลอร แต คอนราด อาเดนาวร นนคอ นายกเทศมนตรเมองโคโลญจน ประชาธปไตยมนตองเกดจากการทประชาชนมความรสกเปนพลเมอง ไปประชมเอง ตดสนเอง แกปญหาเอง บรหารจดการเอง ค�าวา ของประชาชน โดยประชาชน และเพอประชาชน ความเหนของนกรฐศาสตรอยางผม ค�าวา “โดยประชาชน” ส�าคญทสด “ของประชาชน” ไมเปนไรเปน นามธรรม “เพอประชาชน” นใครกได ประชาชนกท�าเพอประชาชนได พระมหากษตรยกท�าเพอประชาชนได นายทนกท�าเพอประชาชนได

แต “โดยประชาชน” คอประชาชนตองท�าเอง การจดตงเทศบาล หลงการเปลยนแปลง 2475 มจ�านวนจ�ากดมาก หากไดเจออาจารยปรด กอยากถามวา ท�าไมจงไมตงเทศบาลใหคลมทงประเทศ คนทศกษาประวตศาสตรการปฏวตฝรงเศสยอมรวา นกปฏวตฝรงเศสตงคอมมน (commune) ตงเทศบาลเตมทงประเทศ แมจะลมๆ ดอนๆ แตกเปนฐานของพลเมอง ฐานของนกประชาธปไตยทพฒนาขนมาจากระดบรากหญา แตประเทศไทย มเทศบาลทจ�ากดมาก จนกระทงถงในป 2500 มเทศบาลอย 120 แหง เราเพงมการปกครองตนเองของพลเมองกระจายไปเตมประเทศ หลงรฐธรรมนญ 2540 ปจจบนนเรามการปกครองทองถน 7,500 แหง ทานลองคดนะครบ 7,500 แหง คณะราษฎรท�าไวเพยง 120 แหงเทานน

อกเรองหนงทนาฉงน คอท ปรด พนมยงค ท�าการยกรางรฐธรรมนญฉบบใหม ทงทรฐธรรมนญ 10 ธนวาคม 2475 กแกไขได และเปนรฐธรรมนญทใชยาวนานทสดในการเมองไทย ยาวนานกวารฐธรรมนญป 2521 ยาวนานยงกวารฐธรรมนญป 2540 และผมคดวายาวนานกวารฐธรรมนญป 2550 ดวย ผมใหค�าท�านายไว ผมเปนกรรมการยกรางป 50 อนนเปนชะตากรรมของเรา เพราะเราชอบรางใหมเสมอ ค�าถามกคอท�าไมอาจารยปรดรางรฐธรรมนญฉบบใหม คอฉบบป 2489 ทานใหเหตผลวาตองการท�าประชาธปไตยสมบรณ ทานใหเหตผลอยางน แตความจรงแลวการแกไขกท�าไดใชไหมครบ เพราะรฐธรรมนญ 10 ธนวาคม 2475 เปนรฐธรรมนญทด�ารงอยและตอเนองมา 14 ป ผมคดวาทานตดนสยบางเรองมง เปนผม

19


ผมท�าไมถก ผมไมเคยสมภาษณทาน และไมอาจจะอวดรตอบแทนทานเลย อนนเปนขอจ�ากดของการเปลยนแปลง หรอเรยกวาบางเรองเปนความ ลมเหลวของการปฏวตสยาม 2475

ในแงมมน ไมใชแงมมวาเปนการเปลยนระบบกษตรยเปนระบบเผดจการไมใชครบ ความลมเหลวในแงมมนทผมไดยกตวอยางมา แนนอนทสด เรามความลมลกคลกคลานของระบอบประชาธปไตย 80 ป แต ผมคดวาปญหาเรองความลมลกคลกคลานของประชาธปไตย 80 ปน มนจะดหรอทเราจะยกทงหมดใหเปนความผดพลาดของคณะราษฎร ผมคดวาคณะราษฎรไมมสวนตองรบผดชอบ มความรบผดชอบอะไรบางเกยวกบเรองสงครามญปน มนเปนปจจยทอยเหนอการควบคมของคณะราษฎร ปญหาเรองสงครามเยน ปญหาสงครามเวยดนาม การกอตวของคอมมวนสต การตดสนใจใชอาวธของพรรคคอมมวนสตนน เรองนพนจากความรบผดชอบของคณะราษฎรไปหมดแลว รวมทงการขยายตวของระบบราชการ

ผมวาเรองใหญของประชาธปไตยไทย คอการขยายตวของระบบราชการ ประชากรไทยหรอสยามเดม จากป 2475 ถงปจจบน ขยายเพยง 10 เทา ขณะทขาราชการขยายตว 30 เทา ดวยเหตทราชการไทยขยายตวออกไปมาก ทกกระทรวง ทบวง กรม ทกหนวยงาน เมอกอนตงอยสวนกลาง ตอมาตงจงหวด ตงอ�าเภอ ประทานโทษตอไปตงต�าบล หมบาน ตงใหหมดเลย การขยายตวของระบบราชการแบบนสรางวฒนธรรมแบบขาราชการ ซงไมสงเสรมความเปนพลเมอง รวมถงอดมการณหรอคณคาของระบอบประชาธปไตยดวย ผมคดวา 80 ปของประชาธปไตยไทยลมลกคลกคลาน แตเปนการลมลกคลกคลานทไมซ�ารอยเดม ไมไดเปนวฏจกร ไมมวฏจกร ในการเมองไทย มนลมลกคลกคลาน แตพฒนาการและเปลยนรปรางไปตามพลงเศรษฐกจและสงคมในแตละชวงเวลา โดยพลงบางชวงเปนพลง ของระบบขาราชการ ซงขยายตวมากในยคของจอมพลถนอม กตตขจร จากจ�านวนเดมทมแคแสนคนเพมเปนลานเศษ ขาราชการและทหาร

20


นะครบ ในชวง 10 ปของจอมพลถนอมนาสนใจเปนอยางยงในฐานะ นกรฐศาสตร ท�าใหเราเปนรฐราชการไปครบ

โดยวธคด กตกาทกวนน องคกรปกครองทองถนจะท�าอะไรก พงราชการ ตองขออนมตอธบด ขออนมตผ วาฯ ขออนมตนายอ�าเภอ ทองถนงอยเปลยเสยขาไปหมด เพราะราชการคมกฎอย รวมทงอดมการณประชาธปไตยนน ผมไมแนใจวาเมองไทยจะลงรากปกฐานแนนหนาขนาดไหน ผมทราบดวาอดมการณประชาธปไตยสวนใหญมกอยในกลมเคลอนไหวตางๆ แตอดมการณประชาธปไตยทจะสรางความมนคงใหประเทศได ตองเปนประชาธปไตยอยในเชงปฏบต ผมยกตวอยางเทศบาลโคโลญจน ถาประชาธปไตยไมอยในคอมมน ไมอยในเทศบาล และไมอยในเมอง (City) ผมเขาใจค�าขวญของนายกรฐมนตรคอนราด อาเดนาวร กลาววา “No State without Cities” (ไมมรฐ ถาไมมเมอง) เมองตองมสภาเมอง (City Council) นะครบ เพราะฉะนนความเปนเมองคอภาคปฏบตของความเปนประชาธปไตย นบตงแตชวตเราเปนอดมการณทเปนไปในเชงปฏบตและท�าใหประชาธปไตยของไทยยงยนยงกวาประชาธปไตยในเชงอดมการณทคดอะไรในแบบนามธรรม คดอะไรในแบบอดมคต ซงรงแตจะสรางปญหา

ผมอยากจะสรปวา 80 ปประชาธปไตย ผมไดอธบายทงขอเดนของการปฏวตสยาม ผมไดพดถงขอจ�ากดของมน แนนอนผมอาจจะไมมเวลา มากพอทจะพดถง พฒนาการประชาธปไตยในแตละหวงเวลามนอาจจะกนเวลามากเกนไป แตผมอยากจะใหเราเขาใจวา ถาเราจะสบทอดเจตนารมณของ 24 มถนายน คณตองมองใหรอบดาน ประวตศาสตรไทยมแนวโนม อยางหนงวา คนหนงจะเลาเรองเฉพาะทตนเองเหน เราตองพยายาม ประกอบสวนตางๆ จากแงมมตางๆ ของประวตศาสตรใหเปนความทรงจ�ารวม (Share Memory)

วรเจตน ภาครตน

21

คณะราษฎรกบการเปลยนแปลงดานกฎหมาย

รศ.ดร.วรเจตน ภาครตน

สวสดครบทานผมเกยรตทกทาน เรองทเชญใหผมมาพดในวนนคอ เรองคณะราษฎรกบการเปลยนแปลงดานกฎหมาย ผมขอเรมวา ถาพดเฉพาะเรองของคณะราษฎรนนอาจจะไมเหนภาพของการเปลยนแปลงทางดานกฎหมายทงหมดหลงเปลยนแปลงการปกครอง ผมจงจะพดถง คณะราษฎรกบการเปลยนแปลงทางดานกฎหมายตงแตเปลยนแปลง การปกครองจนกระทงถงประมาณชวง 5 ปหลงเปลยนแปลงการปกครอง โดยเฉพาะอยางยงในสมยรฐบาลของพระยาพหลพลพยหเสนาเปนส�าคญ ประเดนหลกๆ ทผมจะพดม 3 ประเดนใหญ ๆ ประเดนแรกผมจะพดถง เรองของการกอก�าเนดรฐธรรมนญลายลกษณอกษรเพอจดวางโครงสราง พนฐานทางกฎหมายและการปกครองของรฐ ประเดนทสองผมจะพดถง การพฒนาทางดานกฎหมายและการใชกฎหมายเปนกลไกขบเคลอนระบอบการปกครองแบบใหม และประเดนสดทายผมจะพดถงเรองการสรางอดมการณของระบอบรฐธรรมนญ โดยประเมนความส�าเรจและความ ลมเหลวและผลกระทบทมตอเนองมาจนถงปจจบน

ในสวนแรกกคอ เรองของการกอก�าเนดรฐธรรมนญลายลกษณอกษรเพอจดวางโครงสรางพนฐานทางกฎหมายและการปกครอง เราคงจะทราบกนวาหลงจากทมการเปลยนแปลงการปกครองหรอการอภวฒนสยามเมอ

22


พทธศกราช 2475 แลว คณะราษฎรไดใหก�าเนดรฐธรรมนญลายลกษณอกษรฉบบแรกของประเทศไทยขน เมอกลาวถงประเดนนอาจจะมการชวงชงความหมายของการใหรฐธรรมนญอยบางเหมอนกน เพราะวาในยคสมยหลงนกกฎหมายบางทานไปถอเอาวาศลาจารกพอขนรามค�าแหงนนมสภาพเปนรฐธรรมนญดวย ซงในทางทฤษฎกฎหมายคงถอเชนนนไมได1 เราจงจะตองถอวาคณะราษฎรนนเปนผกอก�าเนดรฐธรรมนญลายลกษณอกษรฉบบแรก คอพระราชบญญตธรรมนญการปกครองแผนดนสยามชวคราว พทธศกราช 2475 ซงประกาศใชบงคบเมอวนท 27 มถนายน พ.ศ. 2475

หากถามตอไปวาคณะราษฎรไดจดวางโครงสรางพนฐานในทางกฎหมายและการปกครองอะไรบางไวในรฐธรรมนญ เราจะพบวาหลกการใหญ ๆ ทคณะราษฎรไดวางเอาไว แลวกเปนโครงของรฐไทยหลงเปลยนแปลงการปกครองมอย 3 เรอง ประการแรก คณะราษฎรยงก�าหนดรปของรฐใหเปนราชอาณาจกรอยตอไป หมายความวายงคงใหพระมหากษตรย หรอทรฐธรรมนญฉบบแรกเรยกวากษตรยเปนประมขของรฐตอไป แลวกคงสภาพของรฐในลกษณะทเปนรฐเดยวตอไป ในแงนเราจะพบวาไมไดมการเปลยนแปลงในแงในรปของรฐตางไปจากเดม ประการทสอง กคอ การ ก�าหนดใหประชาชนหรอทคณะราษฎรเรยกวาราษฎรเปนเจาของอ�านาจรฐ อนนเปนการเปลยนแปลงขนานใหญทสด เปนการประกาศหลกประชาธปไตย ขนเปนครงแรกหลงเปลยนแปลงการปกครอง เราจะพบวาการเปลยนแปลงในประเดนนแตกตางไปจากจนตนาการของในหลวงรชกาลท 7 แลวก บรรดาบคคลทแวดลอมพระองค ซงเหนไดจากรางรฐธรรมนญของเจาพระยากลยาณไมตร ซงไมไดมการประกาศใช ทก�าหนดใหอ�านาจสงสดตลอดทว

1 เหตผลส�าคญทเราไมอาจถอวาศลาจารกของพอขนรามค�าแหง เปนรฐธรรมนญกเนอง มาจากขอความในศลาจารกดงกลาวไมมลกษณะเปนบรรทดฐานทางกฎหมาย อกทงไมมการจ�ากดอ�านาจผปกครองหรอก�าหนดกฎเกณฑการใชอ�านาจ ขอความในศลาจารกมลกษณะเปนเพยงการพรรณนาสภาพเหตการณทเกดขนในเวลานนเทานน (หากเรายอมรบวาศลาจารกดงกลาวไดรบการสรางขนในยคสมยนนจรง)


23

ราชอาณาจกรเปนของกษตรย2 เพราะฉะนนเราจะพบวาการประกาศหลกประชาธปไตยจงเปนการเปลยนแปลงอนยงใหญอนเกดจากคณะราษฎร เมอวนท 24 มถนายน 2475 ประการทสาม คณะราษฎรไดวางหลกการ การปกครองโดยกฎหมายเปนใหญ ซงในปจจบนเรารจกกนในนามของ นตรฐ กคอก�าหนดใหบคคลเสมอภาคกนตอหนากฎหมาย และใชกฎหมายนนเปนเครองมอในการจดการปกครอง อยางไรกตาม มขอสงเกตอย ประการหนงวาหลกนตรฐหรอการปกครองโดยกฎหมายเปนใหญนนไมไดปรากฏเปนลายลกษณอกษรในรฐธรรมนญฉบบแรก คอในพระราชบญญตธรรมนญการปกครองแผนดนสยามชวคราว 2475 คงปรากฏอยแตใน ค�าประกาศของคณะราษฎรทวาดวยหลก 6 ประการเทานน การประกาศหลกนตรฐในรฐธรรมนญอยางชดเจนเปนบทกฎหมายลายลกษณอกษร เกดขนในอก 6 เดอนตอมา คอปรากฏอยในรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรสยามฉบบวนท 10 ธนวาคม 2475 แตวธคดเรองกฎหมายเปนใหญปรากฏใหเหนแลวในค�าประกาศของคณะราษฎรรวมทงในหลก 6 ประกาศของ คณะราษฎรดวย อนนคอหลกการใหญๆ ทคณะราษฎรไดวางเอาไวแลว กถอเปนการเปลยนแปลงโครงสรางทางกฎหมายอนส�าคญ

หากเรายอนกลบไปดโครงสรางรฐธรรมนญฉบบแรกเรากจะพบวา มหลกอกประการหนงซงใชบงคบอยในชวงระยะเวลาสนๆ เทานน คอ เลกใช หลกการนหลงจากทมการท�ารฐธรรมนญฉบบท 2 ผมเรยก หลกการนวา หลกการควบคมการบรหารราชการแผนดนหรอหลกการควบคมกจการแผนดนโดยสภาผแทนราษฎร ปจจบนนเราคนเคยวาการจดวางโครงสรางรปแบบการปกครองในทางกฎหมายมหาชนนนเราใชระบบรฐสภา มการถวงดลและมการคานอ�านาจกนโดยฝายบรหารสามารถยบสภาผแทนราษฎรได แลวสภาผแทนราษฎรนนสามารถทจะลงมตไมไววางใจ

2 Outline of Preliminary Draft. Article 1 The Supreme Power throughout the Kingdom shall be vested in His Majesty the King.

24


รฐมนตรได แตหลกการดงกลาวนทใชมา ในปจจบนไมไดเกดขนทนทหลงเปลยนแปลงการปกครอง ในรฐธรรมนญฉบบแรกนนคณะราษฎรไมไดก�าหนดการปกครองในรปแบบของรฐสภา (parliamentary system) แตเปนการก�าหนดการปกครองในรปแบบของสภาผแทนราษฎรเปนใหญ หมายความวา ในการปรบเปลยนโครงสรางการบรหารจดการรฐนน คณะราษฎรเนนไปทสภาผแทนราษฎร โดยใหสภาผแทนราษฎรมอ�านาจทจะสามารถปลดกรรมการราษฎรได และสามารถปลดพนกงานของรฐ ผ หนงผ ใดกได กลาวอกนยหนง ในโครงสรางรฐธรรมนญฉบบแรกนน ฝายบรหารคอกรรมการราษฎรจะครอบเสนาบดอกชนหนง แตในขณะเดยวกนกอยภายใตสภาผแทนราษฎรโดยทไมสามารถยบสภาผแทนราษฎรได แตสภาผแทนราษฎรสามารถทจะปลดกรรมการราษฎรได

เมอไมนานมานมผกลาววาโครงสรางของกรรมการราษฎรมลกษณะคลายๆ กบโปลตบโร ในการปกครองของประเทศในระบอบคอมมวนสต ทงหลายในสหภาพโซเวยต ในเกาหลเหนอหรอในควบา เนองจากทาน มความเหนวาเดมทเรามเสนาบดอย แลวหลงเปลยนแปลงการปกครอง คณะราษฎรไมไดยกเลกต�าแหนงเสนาบด ต�าแหนงเสนาบดกระทรวงตางๆ นนยงมอยตอไป เพยงแตวาคณะราษฎรในรฐธรรมนญฉบบแรกไดสราง องคกรๆ หนงขนมา เรยกวา คณะกรรมการราษฎร ใหคณะกรรมการ ราษฎรนนมอ�านาจควบคมบงคบบญชาเสนาบดอกชนหนง เพราะฉะนน กเลยมผมความเหนวาจรงๆ คณะกรรมการราษฎรไมควรจะถอวาเปน คณะรฐมนตรคอควรจะถอวาเสนาบดเปนคณะรฐมนตร สวนคณะ กรรมการราษฎรนนเปนองคกรทครอบคณะรฐมนตรอกชนหนง มลกษณะคลายๆ กบโปลตบโรในระบอบคอมมวนสต ผมคดวาเรองนอาจจะเปนเรองของการประเมนแลวจะตองดโครงสรางของรฐธรรมนญฉบบทหนงทงฉบบประกอบกน ความจรงคณะกรรมการราษฎรนนตกอยภายใตอ�านาจของ สภาผแทนราษฎรดวย ซงถาดจากวตถประสงคของคณะราษฎรแลวกจะ พบวาสภาผแทนราษฎรในระยะถดไปจะมาจากการเลอกตงทงหมดใน


25

ชวระยะเวลาไมเกน 10 ป คอในชวงแรกมาจากการแตงตง ชวงทสองจะ มาจากการแตงตงผสมกบการเลอกตง แลวชวงสดทายจะมาจากการ เลอกตงทงหมด รฐธรรมนญฉบบแรกแบงโครงสรางหรอพฒนาการของ สภาผแทนราษฎรเอาไวเปน 3 ชวงดวยกน ในแงนเราจงพบวาจรงๆ แลวระบอบประชาธปไตยปรากฏเปนรปธรรม โดยการท�าใหอ�านาจของประชาชน ผานเขาไปทางสภาผแทนราษฎรแลวกไปครอบตวคณะกรรมการราษฎรอกชนหนง ผมจงคดวาเราอาจจะเปรยบเทยบคณะราษฎรกบโปลตบโรในระบอบคอมมวนสตคอนขางล�าบาก คอจะดจากตวองคกรประการเดยว ไมไดแตตองดจากความสมพนธระหวางองคกรในรฐธรรมนญดวย

เราอาจจะพดไดแตเพยงวารฐธรรมนญฉบบแรกนนคณะราษฎร เนนทอ�านาจของสภาผแทนราษฎร กลาวคอ ถายโอนอ�านาจของกษตรย นนใหไปอยกบประชาชนแลวใหสภาผแทนราษฎรนนทรงอ�านาจสงสดในแง ขององคกรของรฐนนเอง อนนคอความเปลยนแปลงในทางกฎหมาย แตวาหลกคดอยางนไมไดรบการใชในเวลาตอมา เราคงทราบกนวาหลงจากนนเมอมการน�าพระราชบญญตธรรมนญการปกครองแผนดนสยามขนทลเกลาทลกระหมอมใหรชกาลท 7 ทรงลงพระปรมาภไธย พระองคกทรงเตมค�าวาชวคราวลงไป จงสงผลท�าใหเกดการยกรางรฐธรรมนญฉบบตอมาขน กลายเปนรฐธรรมนญฉบบวนท 10 ธนวาคม 2475 หลกการปกครองโดยถออ�านาจของสภาผแทนราษฎรสงสดนนจงไมปรากฏขนอก มการเปลยนมาเปนการจดรปการปกครองในระบบรฐสภาทมการถวงดลอ�านาจกนใน รปแบบทเราเหนอยในปจจบนแทน

การกอก�าเนดของรฐธรรมนญลายลกษณอกษรทวางหลกการใหญ ๆ 3 ประการทไดกลาวไปขางตน คอ หลกราชอาณาจกร หลกประชาธปไตย และหลกนตรฐนน มลกษณะเปนการเปลยนระบอบการปกครองอยาง สนเชง จากเดมทกษตรยมอ�านาจลนพนเดดขาด กลายเปนระบอบทกษตรยอย ภายใตรฐธรรมนญ วธการทคณะราษฎรใชในการเปลยนแปลงการปกครองนน คณะราษฎรใชวธการยดอ�านาจ หรอการรฐประหาร หรอทเรา

26


เรยกวา coup d’état แตแมกระนนการเปลยนแปลงการปกครองในวนท 24 มถนายน 2475 นน กถอไมไดวาเปนการรฐประหารในความหมายท เราใชกนในเวลาตอมา อนนจะตองแยกใหออกคอวธการทคณะราษฎรใช ใชวธการเขายดอ�านาจเพอเปลยนระบอบการปกครอง แตวาวตถประสงคของการกระท�านนทงหมด ไมใชการรฐประหาร แตมนคอการ Revolution หรอการปฏวต หรอการอภวฒน เราจงไมสามารถก�าหนดสถานะของวนท 24 มถนายน 2475 ใหเทากบการรฐประหารในครงตอๆ มาทเกดขนไดเลย ไมวาจะเปนรฐประหารของ พล.ท.ผน ชณหะวณ ในป 2490 จอมพลสฤษด ธนะรชต ในป 2500 จอมพลถนอม กตตขจร ในป 2514 เรอยมาจนถง พล.ร.อ.สงด ชลออย ในป 2519 พล.อ.สนทร คงสมพงษ ในป 2534 รวมถง พล.อ.สนธ บญยรตกลน ในป 2549 นบแตการยดอ�านาจโดย พล.ท.ผน ชณหะวณ ถอเปนการรฐประหาร แต 24 มถนายน 2475 นนใชวธการยดอ�านาจ เพราะฉะนนเวลาทเราอธบายความเรองนในแงของกฎหมายเราตองเขาใจวาทคณะนตราษฎรเสนอใหมการลบลางผลพวงของการรฐประหาร โดยเฉพาะอยางยงรฐประหารเมอ 19 กนยายน 2549 มผสอบถามวาท�าไมถงไมเสนอลบลางไปถง 2475 คอลาง 24 มถนายน 2475 ไปดวย ค�าตอบกคอวามนท�าแบบนนไมได เพราะ 24 มถนายน 2475 ไมไดมสถานะเปนการรฐประหารเพอลมลางรฐบาลแลวอยตอไปในระบอบเดม แตเปนการเปลยนระบอบ แลววางหลกการใหมอยางทผมพดอยางนอย 3 หลกการ คอ หลกราชอาณาจกร หลกประชาธปไตย และหลกนตรฐ เพราะฉะนนเมอมการเสนอใหการลบลางผลพวงของรฐประหารนน เราอาจจะลบลางไดทกครง เรมจาก 19 กนยายน แลวยอนกลบไป แตจะยอนกลบไปใหมากทสดนนจนถงรฐประหารของผน ชณหะวณ ในวนท 8 พฤศจกายน 2490 แลวหยดอยแคนน เพราะเมอยอนกลบไปถงกอนหนานนกคอการ ยอนกลบไปหาหลกของคณะราษฎรนนเอง จงไมสามารถจะไปลบลาง 24 มถนายน ได เพราะถาเกดลบกจะกลบไปสระบอบสมบรณาญาสทธราชย ซงไมใชเปาหมายของการลบลางผลพวงรฐประหารทตองการลบลางการ


27

กระท�าทเปนการฉกรฐธรรมนญโดยไมชอบ ดงนนเวลาทเรากลาวถงเรอง ของการลบลางรฐประหารรวมทงการปฏวต จงตองเขาใจวา 2 เรองนม ความแตกตางกน การลบลางรฐประหารเปนการลบลางเพอยอนกลบไปสหลกการในทางกฎหมายทถกตองทคณะราษฎรไดวางเอาไวหลงเปลยนแปลงการปกครอง

ปญหาส�าคญประการหนงคอตอนทคณะราษฎรไดเปลยนแปลงการปกครองเพอทจะวางโครงสรางของรฐใหมในรปของรฐธรรมนญลายลกษณอกษรขนมานน เราควรจะถอวารฐธรรมนญฉบบแรกเปนฉบบชวคราว หรอไม เรองนกมการถกเถยงกนอย ในภายหลงเองผกอการบางทานก ยอมรบวาจรงๆ อาจจะเปนฉบบชวคราว แตถาเราพจารณารฐธรรมนญ ฉบบแรกประกอบกบบรบทของการเปลยนแปลงการปกครอง เราอาจจะเขาใจไดวาคณะราษฎรนนตองการจดใหมการเปลยนแปลงทางดานกฎหมายโดยการวางโครงสรางหลกๆ ในรฐธรรมนญฉบบแรกขนมา รฐธรรมนญ ฉบบแรกนนตองยอมรบวาอาจจะมความไมสมบรณอยเพราะรางขนใน เวลาทจ�ากดอยพอสมควร ขาดบทบญญตบางประการทจรงๆ แลวควรจะบญญตไวโดยยดโยงมาจากหลก 6 ประการของคณะราษฎรเอง อยางเชน หลกความเสมอภาค หรอหลกในทางเศรษฐกจ ซงหลกการเหลานไมมการบรรจเอาไวในรฐธรรมนญฉบบแรก แตแมกระนนกตาม เมอเราพจารณารฐธรรมนญฉบบแรกทงฉบบ เราอาจจะตงค�าถามไดวาจรงๆ แลวผรางรฐธรรมนญเองหรอคณะราษฎรเองม งหมายใชบงคบเปนการชวคราว จรงหรอ โดยเฉพาะอยางยงถาดจากการวางล�าดบขนตอนใหมการเลอกตงสมาชกสภาผแทนราษฎรเอาไวเปน 3 ชวงในระยะเวลา 10 ป ซงจะเหนไดวาเจตจ�านงจรงๆ คอตองการใหรฐธรรมนญฉบบท 1 ใชไปอยางนอยกเปนระยะเวลาสบป แตวานาจะมการแกไขเพมเตม เพมบทตางๆ ทยงไมไดรางเขาไปในภายหลง คลายๆ กบตอนทสหรฐอเมรกาท�ารฐธรรมนญฉบบแรกกไมสมบรณ แลวตอมากจะมบทแกไขเพมเตมตามมาอกหลายครง เพยงแตวาเมอมการน�าขนทลเกลาฯ แลว เมอในหลวงรชกาลท 7 ทรงเตมค�าวา

28


ชวคราวลงไป สถานะรฐธรรมนญฉบบแรกนนจงกลายเปนรฐธรรมนญฉบบชวคราว เพอจะมาประนประนอมกน แลวกอใหเกดรฐธรรมนญฉบบท 2 อนจะท�าใหเหนไดวาการเปลยนรปแบบการปกครอง หรอการเปลยนแปลงการปกครองทคณะราษฎรไดมงหมายตงแตแรกนน ถอยหลงลงไปอยในระดบหนง แตแมกระนนกเกดการประนประนอมและการปรองดองจน กลายเปนรฐธรรมนญฉบบท 2 ซงกเปนทยอมรบไดของคณะราษฎร แลว ในชนแรกกเปนทยอมรบไดของในหลวงรชกาลท 7 รวมทงฝายเจาดวย เพยงแตในเวลาตอมาเราพบวาเกดความขดแยงกนหลงประกาศรฐธรรมนญฉบบท 2 ตามมาหลายครง จนในทสดความขดแยงกไปถงจดสดทายเมอในหลวงรชกาลท 7 ทรงสละราชสมบต แลวรฐธรรมนญฉบบท 2 นนจงใชบงคบตอเนองมาเปนระยะเวลาถง 14 ป

ประเดนถดไปทจะไดน�าเสนอกคอ เรองของการพฒนากฎหมายและการใชกฎหมายเปนกลไกขบเคลอนระบอบการปกครองแบบใหม หลงจากทมการเปลยนแปลงการปกครองส�าเรจ เราจะพบวาชวงหนงการบรหารราชการแผนดนอยในมอของฝายคณะกรรมการราษฎร แลวตอมาเปน คณะรฐมนตรภายใตการน�าของพระยามโนปกรณนตธาดา ในชวงของ พระยามโนปกรณนตธาดานนเขาใจวาเปนสมยแหงการตอรองกบการ ชวงชงอ�านาจกนระหวาง 2 ฝายอยในท ความขดแยงในแนวคดทไมตรงกนจะเหนไดจากเรองของเคาโครงเศรษฐกจของหลวงประดษฐมนธรรม หรอทานปรด พนมยงค เรอยมาถงเรองของการตราพระราชกฤษฎกา ปดสภาผแทนราษฎร อนเปนการกระท�าทขดตอรฐธรรมนญ จนกระทง พระยาพหลพลพยหเสนาตองใชก�าลงทหารเขายดอ�านาจแลวกเปลยนรฐบาล เพอท�าใหรฐธรรมนญกลบมามผลใชบงคบโดยบรบรณ หลงจากนนพระยาพหลฯ กขนเปนนายกรฐมนตร ในชวงทพระยาพหลฯ เปนนายกรฐมนตรนเอง ถาเรากลบไปส�ารวจตรวจสอบดในทางกฎหมาย เรากจะพบวามความพยายามในการทจะท�ากฎหมายขนมาหลายฉบบ


29

กฎหมายทท�าขนมาในชวงทพระยาพหลฯ เปนนายกรฐมนตรนน อาจแยกออกไดเปนสองกลม กลมแรกกคอ กลมทรฐบาลพยายามท�ากฎหมายใหมลกษณะเปนอารยะ หรอไดเกณฑของสากล เพอทจะใหสยามซงเสยสทธสภาพนอกอาณาเขตไปกอนหนานนในหลายรชกาล ไดรบเอกราชในการทางศาลกลบคนมา กลมทสองเปนกฎหมายทจดท�าขนเพอขบเคลอนการปกครองในระบอบใหมใหด�าเนนไปได เพราะล�าพงตวรฐธรรมนญเองนนไมเพยงพอในการทจะขบเคลอนการปกครองในระบอบใหม โดยสรปจงมกฎหมายอยสองกลม

กฎหมายกลมแรกทรฐบาลพระยาพหลฯ เรงใหมการจดท�าเพอขอเอกราชในทางการศาลกลบคนมาจากชาตตะวนตก ทประสบความส�าเรจและเสรจในชวงระยะเวลาในป 2477 แลวกเรมบงคบใชในป 2478 กอยางเชนประมวลกฎหมายวธพจารณาความแพง ประมวลกฎหมายวธพจารณาความอาญา นอกจากนกยงมการจดท�าประมวลกฎหมายแพงและพาณชยในบรรพทเหลอยกคอบรรพ 5 กฎหมายลกษณะครอบครว และบรรพ 6 กฎหมายลกษณะมรดก เสรจสนไปดวยในป พ.ศ. 2477 อนนกเปนความพยายามของรฐบาลพระยาพหลฯ ในการทจะเรงท�ากฎหมายทเปนกฎหมายหลกในความสมพนธระหวางเอกชนดวยกนเองใหไดเกณฑมาตรฐานสากล เราอาจจะกลาวไดวาภารกจของคณะราษฎรซงสงผานมาในสมยรฐบาลพระยาพหลฯ นนเปนภารกจทอาจจะกลาวไดวารบสบเนองมาจากภารกจในสมยสมบรณาญาสทธราชย เพราะวาตอใหไมมการเปลยนแปลงการปกครอง ประมวลกฎหมายเหลานกจะตองไดรบการจดท�าขนอยนนเอง เพอเราจะไดเรยกเอกราชในทางการศาลกลบคนมาไดในเวลาตอมา เพยงแตวาเมอมการเปลยนแปลงการปกครองแลวมการเรงท�ากฎหมายเหลานจนส�าเรจในสมยรฐบาลพระยาพหลฯ กถอวาเปนคณปการส�าคญประการหนงของคณะราษฎรในชวง 2 – 3 ปแรก หลงเปลยนแปลงการปกครอง เราจะ พบวาเมอถงป 2477 – 2478 กฎหมายหลกๆ ในทางแพง ในทางอาญานนเรากมครบถวนบรบรณทงในทางสารบญญตและวธสบญญต คอ มกฎหมาย

30


ลกษณะอาญา ร.ศ.127 ซงใชตงแตสมยรชกาลท 5 มประมวลกฎหมายแพงและพาณชยซงเรมบงคบใชมาตงแตป พ.ศ. 2468 แลวกบญญตจนสมบรณในป พ.ศ. 2477 แลวกมประมวลกฎหมายวธพจารณาความแพง ประมวลกฎหมายวธพจารณาความอาญา เรยกไดวา 3 ปหลงจากเปลยนแปลงการปกครอง กฎหมายทเปนหลกในการจดความสมพนธระหวางเอกชนดวยกน รวมทงในทางกฎหมายอาญาไดเกดขนสมบรณ

ส�าหรบกฎหมายทท�าขนเพอใชเปนกลไกในการขบเคลอนระบอบ การปกครองแบบใหมทเกดขนหลงการเปลยนแปลงการปกครอง เราจะ พบไดว ากฎหมายส�าคญๆ จะออกมาในชวงประมาณ 5 ปแรกหลงเปลยนแปลงการปกครอง กคอ ประมาณ 2476 – 2479 – 2480 ถาเรายอนกลบไปดวากฎหมายอะไรบางทเปนกฎหมายส�าคญแลวมเนอหาอะไรบาง บรรจในกฎหมายเหลานน เราจะพบวากฎหมายส�าคญๆ ทไดรบการตราขนในชวงเวลานน อยางเชน พระราชบญญตระเบยบขาราชการพลเรอน พ.ศ. 2476 ซงเปนการจดวาง จดรปขาราชการพลเรอนใหม พระราชบญญตปรบปรงกระทรวง ทบวง กรม พ.ศ. 2476 พระราชบญญตระเบยบราชการบรหารแหงราชอาณาจกร พ.ศ. 2476 อนนกคอกฎหมายทจดวางโครงสรางของระบบราชการบรหารโดยหลกๆ กคอราชการบรหารสวนกลางเปนส�าคญ นอกจากนกยงเกดความพยายามในแงของการกระจายอ�านาจลงไปสทองถน เกดการจดท�าพระราชบญญตจดการเทศบาล พ.ศ. 2476 ดวยในระยะ เวลานน อาจจะกลาวไดวาฝายคณะราษฎรเองนนกไดพยายามทจะจดรปหรอวางโครงของการปกครองเทาทก�าลงจะท�าได สรางกฎหมายส�าคญๆ ขนมาหลายฉบบ นอกจากนยงมกฎหมายส�าคญอกฉบบหนงกคอพระราชบญญตวาดวยคณะกรรมการกฤษฎกา พ.ศ. 2476 ซง พ.ร.บ. ฉบบนจรงๆ แลวพยายามจะจดวางรปแบบใหมการจดตงศาลปกครองขนในคณะกรรมการกฤษฎกา กคอในกฎหมายฉบบนมการเขยนเอาไววา ตอไปในอนาคตจะไดมกฎหมายจดวางระเบยบวธพจารณาของศาลปกครองขนมา โดยจะใหเกดขนทคณะกรรมการกฤษฎกาโดยลอกรปแบบมาจาก Conseil


31

d’Etat หรอ Council of State ของประเทศฝรงเศส อนนเปนความพยายามในการทจะปรบรปของกฎหมายมหาชน แตวาความพยายามนมนเลอนหายไป เนองจากวาในระยะเวลาตอมาไมมการจดท�ากฎหมายเรองนขนมา ท�าใหพฒนาการทางกฎหมายมหาชนในประเทศไทยหยดชะงกไปนบตงแตนนมา เราจงไปเนนทกฎหมายแพงและกฎหมายอาญาเปนส�าคญดงทผมจะไดอธบายตอไป

ปญหาส�าคญอกประการหนงทคณะราษฎรตองเผชญหลงเปลยนแปลงการปกครองคอปญหาเกยวกบสถานะของพระมหากษตรยโดยเฉพาะ อยางยงทเกยวกบทรพยสน คอในสวนทเกยวกบสถานะของพระองค พระเกยรตยศของพระมหากษตรยนนคงเปนประเดนทอภปรายกนในตอนท�ารฐธรรมนญฉบบ 10 ธนวาคม 2475 เพราะวาฝายเจาเองนนมความเหนวารฐธรรมนญฉบบแรกนนทเขยนขนมลกษณะทกราวเกนไป แลวกไมไดถวายพระเกยรตใหกบพระมหากษตรยอยางทควรจะเปน พอท�ารฐธรรมนญฉบบท 2 จงมการตอรองกนแลวกเพมความบางประการลงไป เชน พระมหากษตรยทรงด�ารงอยในสถานะเปนทเคารพสกการะ เปนตน มการเปลยนค�าจากทเดมทเรยกประมขของรฐวา “กษตรย” กเปลยนเปนเรยก “พระมหากษตรย” ยกเลกระบบการฟองกษตรยไดในทางอาญา คอในรฐธรรมนญฉบบแรกกษตรยสามารถถกฟองเปนคดอาญาไดทสภาผแทนราษฎรซงถอเปนลกษณะเดนมากของรฐธรรมนญฉบบท 1 หลกการนไดถกยกเลกไปในรฐธรรมนญฉบบท 2 เรยกงายๆ วาเปนการประนประนอมกนระหวางฝายผกอการกบฝายเจาหรอฝายอ�านาจเกา

ส�าหรบเรองความสมพนธทางทรพยสน เราจะพบวาหลงจากเปลยนแปลงการปกครองแลว ไดมการตรากฎหมายก�าหนดความสมพนธทางทรพยสนระหวางรฐกบพระมหากษตรย อยางนอยกมกฎหมายท เกยวพนกบเรองนอย 2 ฉบบกคอพระราชบญญตวาดวยการยกเวนภาษอากร อนเกยวแกทรพยสนฝายพระมหากษตรย พทธศกราช 2477 และพระราชบญญตจดระเบยบทรพยสนฝายพระมหากษตรย พทธศกราช 2479

32


กฎหมายฉบบนเปนการวางรปของการจดระเบยบทรพยสนฝายพระมหา-กษตรยใหสอดรบกบอดมการณการปกครองโดยรฐธรรมนญ แตเปนททราบกนวากฎหมายเกยวกบทรพยสนฉบบนในป 2479 ตอมาไดถกยกเลกไปแลวกแทนทดวยพระราชบญญตทท�าขนหลงรฐประหารของ พล.ท.ผน ชณหะวณ คอทท�าขนในป 2491 แลวสงผลท�าใหสถานะของส�านกงานทรพยสนฝายพระมหากษตรยเปนปญหาตลอดมาในทางกฎหมายจนถงปจจบนเมอพจารณาจากโครงสรางของส�านกงานทรพยสนฯ แลว จะถอวาส�านกงานทรพยสนฯ นนเปนองคกรของรฐหรอไม ถาถอวาเปน จะเปนองคกรชนดใด ซงหากเรายอนกลบไปทหลกในป 2479 เรากจะพบวาเรองนไมมปญหา อนนกเปนความพยายามของคณะราษฎรในการจดความสมพนธทางทรพยสนระหวางรฐกบพระมหากษตรย

โดยสรปเราอาจจะกลาวไดวาหลงจากเปลยนแปลงการปกครอง เมอ 24 มถนายน 2475 เกดความเปลยนแปลงในทางกฎหมายอยางมาก ความเปลยนแปลงในชวงเวลาดงกลาว อาจจะมากกวาความเปลยนแปลงในบางชวงเวลาในยคสมยหลงดวยซ�าไป อยางไรกตาม เปนทนาเสยดายวากฎหมายเหลานในบางเรองซงวางหลกการทดเอาไว ไดถกทยอยยกเลกไป ในระยะถดมาโดยเฉพาะอยางยง หลงรฐประหารในป 2490

ประเดนสดทายทผมจะพดถงกคอเรองของความพยายามสรางอดมการณของระบอบรฐธรรมนญขน ประเดนนแลวกเกยวพนกบวชาชพกฎหมายแลวกนกกฎหมายดวย การเปลยนแปลงการปกครองโดยการใชก�าลงเขายดอ�านาจ แลวกเปลยนตวระบบนนล�าพงแตการสรางกฎหมายขนมาใชบงคบอาจจะยงไมเพยงพอเพราะวากฎหมายนนเปนตวหนงสอทเขยนขน พลงบงคบของกฎหมายไมไดอยทอ�านาจในทางกายภาพอยางเดยวหรออ�านาจของรฐอยางเดยว แตอยทส�านกในการบงคบใชกฎหมายความรสกนกคดของคนในวงการกฎหมาย วงการนตศาสตรทขบเคลอนกฎหมาย รวมทงส�านกของประชาชนทวไปทมตอระบอบใหมดวย ถาไมสามารถท�าเรองนใหประสบความส�าเรจได ไมสามารถกอรปจตส�านกใหม กอรป


33

อดมการณปกครองระบอบประชาธปไตยทเกดขนใหม หรออดมการณปกครองแบบนตรฐทเกดขนใหม ตอใหมการเขยนกฎหมายขนมาสกกสบ กรอยฉบบกจะไมสามารถขบเคลอนระบอบปกครองแบบใหมขนได ผมคดวาคณะราษฎรเองไดตระหนกถงปญหาน เพราะเหตการณในเวลานนบงคบดวย ดงทไดกลาวไปแลววา หลงเปลยนแปลงการปกครอง ความขดแยงระหวางคนในระบอบเกากบคนในระบอบใหมนนยงด�ารงอยตอมา ดงจะสงเกตเหนไดวาแมจะพยายามประนประนอมโดยเอาพระยามโนปกรณนตธาดาขนมาเปนประธานคณะกรรมการราษฎร แลวตอมาเปนนายกรฐมนตร กเปนเพยงการประนประนอมในชวงระยะเวลาหนงในแงของบคคล แตพอระยะเวลาผานไป วธคดทแตกตางกน หลกการทไมเหมอนกนกน�ามาซงความขดแยง การมองพฒนาการของรฐในระยะถดไปทแตกตางกน พนฐานการจดวางโครงสรางพนฐานทางเศรษฐกจทไมเหมอนกน ยอมท�าใหความขดแยงตองประทขนวนใดวนหนงขน

หลงจากทเกดการเสนอเคาโครงเศรษฐกจโดยหลวงประดษฐมนธรรม กเกดความพยายามในการทจะตอตานคณะราษฎร เกดเหตการณปดสภา ผ แทนราษฎรเดอนเมษายน 2476 และเกดเหตการณรฐประหารโดย พระยาพหลพลพยหเสนาในเดอนมถนายน เพอท�าใหรฐธรรมนญใชบงคบได เปนรฐประหารพทกษรฐธรรมนญครงเดยวในประวตศาสตรการปกครอง ของไทย แลวหลงจากนนจงตามดวยกรณของกบฏบวรเดช ในเดอนตลาคม เหตการณทเกดขนตามมาเปนชวงนเองทท�าใหคณะราษฎรตระหนกวาระบอบทตนไดตงขนใหมนน ยงไมมความมนคงเพยงพอ ในแงนการพยายามสรางอดมการณของระบอบรฐธรรมนญจงเปนสงจ�าเปน ถามวาคณะราษฎรนนไดท�าอะไรบาง สงทคณะราษฎรไดท�าผานรฐบาลของพระยาพหลฯ คอหลงจากเกดเหตการณกบฏบวรเดชแลว ไดมการตราพระราชบญญตจดการปองกนรกษารฐธรรมนญ พ.ศ. 2476 ขน พระราชบญญตฉบบนมวตถประสงคเพอพทกษรกษาไวซงรฐธรรมนญ แลวก�าหนดโทษแกบคคล ซงท�าใหรฐธรรมนญเสอมทรามความศกดสทธลงเปนโทษในทางอาญาแลว

34


กมโทษคอนขางรนแรง อาจจะกลาวไดวาพระราชบญญตจดการปองกนรฐธรรมนญเปนปฏกรยาโดยตรงทมตอกบฏบวรเดช รวมทงเหตการณทเกดขนกอนหนานน คณะราษฎรเองโตความพยายามของคนทคดอยในอกระบอบหนงในการลมระบอบรฐธรรมนญอนใหมโดยใชกลไกทางกฎหมาย กคอท�าพระราชบญญตจดการปองกนรกษารฐธรรมนญขนมา แลวกก�าหนดโทษในทางอาญาขน นอกจากนนยงมความพยายามปลกฝงระบอบใหมใหลงไปในส�านก ของขาราชการดวย ในกฎหมายหลายฉบบทเกยวกบขาราชการ รวมทงกรณของฝายตลาการดวย มกจะมบทบญญตอยมาตราหนง บญญตเอาไวในท�านองทก�าหนดหนาทใหขาราชการรกษาไวซงระบอบรฐธรรมนญ เชน มาตรา 39 ของพระราชบญญตระเบยบขาราชการพลเรอน พ.ศ. 2476 บญญตวาขาราชการพลเรอนตองสนบสนนการปกครองระบอบรฐธรรมนญดวยความบรสทธใจ และจะตองพยายามชแจงตอบคคลในบงคบบญชาและในอ�านาจของตนใหเขาใจและนยมตอการปกครองระบอบรฐธรรมนญ นคอความพยายามในการทจะปลกฝงระบอบรฐธรรมนญขนมาดงจะเหนไดจากในเวลาตอมานน นอกเหนอจากค�าขวญวาดวย “ชาต ศาสนา พระมหากษตรย” แลว ยงมรฐธรรมนญตอทายดวย เปน “ชาต ศาสนา พระมหากษตรย และรฐธรรมนญ” นคอความพยายามในการทจะปลกฝงอดมการณของการปกครองแบบใหมทเปนเรองของระบอบรฐธรรมนญ ขนผานกลไกในทางกฎหมายแลวกกลไกในทางวฒนธรรมเทาทท�าได

ทนถามวาประสบความส�าเรจไหม เราอาจจะกลาวไดวาชวงหนงกประสบความส�าเรจอยพอสมควร แตวาอดมการณในระบอบรฐธรรมนญนนมนด�ารงอยในชวงระยะเวลาหนง หลงจากนนกเรมเสอมลง แลวอาจจะ เรยกวาสนสดลงเมอเกดการรฐประหารในป 2490 เราอาจจะกลาวไดวา วธคดแบบนด�ารงอยในชวงเขมขนประมาณ 5-6 ปแรกหลงเปลยนแปลง การปกครอง เรมเจอจางลงเมอรฐบาลจอมพล ป. ใชนโยบายชาตนยม รฐนยมขนมา แลวกจบลงไปแลวถกแทนทโดยอดมการณแบบใหมในรฐธรรมนญป 2490 และ 2492 เราอาจจะกลาวไดวาอดมการณใน


35

ระบอบรฐธรรมนญ อดมการณในแงของการเมองการปกครองนนนบจนถงปจจบนน ถาเราจะสรปอยางหยาบทสดอาจจะมอดมการณอย 2 ชดดวยกนเปนปรปกษกน คออดมการณ 2475 กบอดมการณ 2490 ถาเราจะแยกบคคล แยกนกกฎหมาย อยางงายทสด อยางหยาบทสด เราอาจจะพดถง นกกฎหมายแบบ 2475 กบนกกฎหมายแบบ 2490 พดงายๆ กคอ อนหนงเปนอดมการณในระบอบรฐธรรมนญ อดมการณนตรฐประชาธปไตย อดมการณอภวฒน อกอนหนงอดมการณขวางการอภวฒน หรออดมการณโตการอภวฒน ซงผานมาในนามของการปกครองในระบอบประชาธปไตย มพระมหากษตรยเปนประมขในรฐธรรมนญป 2492 แลวกมการรอฟนอ�านาจของฝายเจาขนมา ฟนระบบองคมนตรขนมาในรฐธรรมนญป 2492 นนเอง หากถามตอไปวาอดมการณระบอบรฐธรรมนญแทรกซมเขาสวงวชาการกฎหมาย วชาการทางนตศาสตรมากนอยแคไหน ถาพจารณาจากระบบการศกษานตศาสตร เราอาจกลาวไดวาอดมการณในระบอบรฐธรรมนญ แทรกซมเขาสวงการกฎหมายไมมากนก ไมไดในระดบทนาพอใจ ดงจะ สงเกตเหนไดจากองคการทคมวชาชพกฎหมาย เชน เนตบณฑตยสภา กเปนองคการทรบมาจากระบอบเดม คนของระบอบเดมเปนผวางรากฐานของคนทประกอบวชาชพกฎหมาย

ประเดนส�าคญอกประเดนหนงกคอ ในรฐธรรมนญทท�ากนขนมา ทง 3 ฉบบแรก ทอาจจะเรยกวาสบอดมการณของคณะราษฎรอยใน ระดบหนง คอ พระราชบญญตธรรมนญการปกครองแผนสยามชวคราว พทธศกราช 2475 รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรสยาม พทธศกราช 2475 รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พทธศกราช 2489 กแตะตองโครงสรางขององคกรตลาการนอยมาก ถามวามความพยายามในการจดระเบยบราชการบรหารฝายตลาการไหม ค�าตอบกคอม มการตราพระราชบญญตตามมา 3 – 4 ฉบบหลงเปลยนแปลงการปกครอง แตวาเปนการตรา พระราชบญญตเพอจดรประเบยบของศาลยตธรรมเทานน โดยอดมการณของคณะราษฎร อดมการณประชาธปไตย อดมการณนตรฐ ไมไดรบการ

36


ปลกฝงลงไปในฝายตลาการหรอในกฎหมายของระเบยบราชการของฝายตลาการ

อดมการณหลกในการปกครองหลงเปลยนแปลงการปกครองคอประชาธปไตยกบนตรฐมนเปน 2 ขาใหญ ประชาธปไตยคอประชาชนเปนเจาของอ�านาจ นตรฐคอกฎหมายเปนใหญ หลกการหรออดมการณทงสองประการนเราอาจจะไดพบความเปลยนแปลงไดในอ�านาจนตบญญตกบอ�านาจบรหาร ครนมาถงอ�านาจตลาการถาเรายอนกลบไปดความเปลยนแปลง ในทางกฎหมายหลงจากนน เรากจะพบวาอดมการณประชาธปไตยแทบ จะไมแทรกซมเขาไปเลยในการจดรปโครงสรางของฝายตลาการ เชนไมไดพยายามคดถงความเชอมโยงของผพพากษาตลาการกบประชาชน ทงๆ ทเวลาเราพดถงระบอบประชาธปไตย เวลาทจะจดรปโครงสรางของรฐ ทง 3 อ�านาจจะตองกลบมายดโยงกบประชาชนเจาของอ�านาจได แนนอนวา การยดโยงกบประชาชนเจาของอ�านาจนนอาจจะมความแตกตางกน แตจะตองม ในแงนกฎหมายจดรปของฝายตลาการแทบจะไมมหรอมกนอยมาก

อาจจะมอย ชวงหนงทก�าหนดใหคนซงเปนกรรมการตลาการซงควบคมระบบบรหารงานบคคลนนเปนผประศาสนการมหาวทยาลยวชา ธรรมศาสตรและการเมอง หรอคนจากมหาวทยาลยวชาธรรมศาสตรและการเมองซงตงขนเพอรองรบตวระบอบใหมเขาไป แตตอมากถกเลกไป การจดการระเบยบราชการฝายตลาการศาลยตธรรมนนเปนการจดการในหม ผ พพากษากนเอง ตดขาดจากอ�านาจในทางการเมองหรออ�านาจประชาชน และในยคสมยหลงๆ นเรยกวาจะขาดกนไปเกอบจะสนเชง มผแทนฝายนตบญญตกบฝายบรหารในคณะกรรมการตลาการ ไมวาจะเปนศาลยตธรรมหรอศาลปกครองนอยมาก สวนใหญแลวคนทอยในนนหลก กคอเปนคนของฝายตลาการเอง

อนนอาจจะเปนเรองซงเราอาจจะวจารณไดในระดบหนง แมวา ขอวจารณนอาจจะดไมเปนธรรมกบคณะราษฎรนกในแงทวาเมอมการเปลยนแปลงการปกครองนนคงจะตองมงหมายไปทอ�านาจนตบญญตกบ


37

อ�านาจบรหารเปนส�าคญ ประกอบกบในเวลานนยงตองการไดคนซงเอกราชในทางการศาลดวย คณะราษฎรจงมงเนนไปทการท�ากฎหมายสารบญญต แตแมกระนนเรากปฏเสธไมไดวาการทไมไดมการวางรากฐานอดมการณประชาธปไตยนนใหผานไปในวงการตลาการ สงผลกระทบตอเนองเปนลกโซ เพราะวาคนในแวดวงตลาการนนกคอคนทในเวลาตอมาจะเปนอาจารยผสอนวชานตศาสตรในมหาวทยาลย ในยคแรกๆ ผ สอนกฎหมายในมหาวทยาลยจะมาจากบรรดาผพพากษาตลาการ การขาดอดมการณแบบนสงผลท�าให 1. การจดการเรยนการสอนวชานตศาสตรหรอวชากฎหมายนนจ�ากดอยแตกฎหมายแพง กฎหมายอาญา วธพจารณาความแพง วธพจารณาความอาญา ขาดการเรยนการสอน การวางรากฐานในทางกฎหมายมหาชน ซงเนนหลกนตรฐและหลกประชาธปไตย 2. เมอตงศาลปกครอง ขนไมได หรอไมมการตงศาลปกครองขนมาในชวงป 2476 ดงทประสงคไวแตแรกกไมเกดพฒนาการในทางดานกฎหมายปกครองซงเปนรากเหงาส�าคญของกฎหมายมหาชนทจะสงเสรม ตลอดจนพฒนาอดมการณนตรฐ-ประชาธปไตย นอกจากนนยงเกดการสกนระหวางนกกฎหมาย 2 ฝายดวย กคอฝายส�านกอนรกษนยมกบฝายรฐธรรมนญนยมทสกนตอเรอยมา แลวสดทายนนเราอาจจะกลาวไดวาเมอถงปจจบนนฝายอนรกษนยมไดรบชยชนะ

ถาการเปลยนแปลงการปกครองของคณะราษฎรจะถกมองวาไมบรบรณนนกคอการทคณะราษฎรนนไมไดสรางความชอบธรรมในทางประชาธปไตยใหองคกรตลาการ เหลานยงเปนปญหาทตกทอดสบเนอง ตอมาจนถงปจจบน ในอดตเราไมเหนปญหานชดเจนนก เพราะวาศาลจ�ากดตวเองอยในการตดสนคดแพง คดอาญาเทานน แตครนถงปจจบน เมอศาล องคกรตลาการเขามามบทบาทในการตดสนคดเกยวกบการเมองการปกครองในทางกฎหมายมหาชนมากขน การขาดอดมการณแบบนสงผลสะทอนใหเหนอยางชดเจน โดยเฉพาะอยางยงในรอบ 4 – 5 ปทผานมาน รวมทงกรณลาสดของศาลรฐธรรมนญดวย เราจงจะกลาวไดวาในปจจบนน

38


อดมการณนกกฎหมายหรอนกกฎหมายมหาชนแบบ 2475 นนตกเปนฝายกระแสรองหรอเปนฝายขางนอย ในขณะทอดมการณของนกกฎหมายหรอนกกฎหมายมหาชนแบบ 2490 นน กลายเปนอดมการณกระแสหลก นอกจากนอาจจะกลาวไดวาวธคดอยางนมนไมใชอยเฉพาะในทางกฎหมายเทานน อาจจะอยในวงวชาการรฐศาสตรดวย นกวชาการในแขนงอนดวย

ทมองอดมการณ 2 อยางนแตกตางกน ทงๆ ทถาเราไปดการเปลยนแปลงการปกครองในตางประเทศ อยางเชน ไปดในอเมรกากด ในฝรงเศสกด เมอเขาเปลยนแปลงการปกครองแลว หลกของการเปลยนแปลงการปกครองหรอหมดหมายของการเปลยนแปลงการปกครองนนจะเปนทยอมรบกนโดยไมไดถกโตแยง อเมรกาประกาศอสรภาพนนกชดเจนวานคอการประกาศอสรภาพ คอการมรฐธรรมนญ ฝรงเศสปฏวตใหญนนคออดมการณของการปฏวตใหญเปนอดมการณหลกในการจดการการปกครอง แตในประเทศเราแตกตางออกไป คณะราษฎรเปลยนแปลงการปกครอง อดมการณการเปลยนแปลงการปกครอง หรอแมแตอดมการณในทางกฎหมายของคณะราษฎรนน ด�ารงอยเปนหลกอยในชวงเดยวสน ๆ แลวถกโตอภวฒน แลวอดมการณอกชนดหนงเขาแทนท สบเนองมา แลวพฒนาตนเองมาอยางแนบเนยนมากขน จนกระทงถงในปจจบนนนยากทจะแยกแยะไดส�าหรบคนทวไป

กลาวโดยสรป ผมเหนวาคณะราษฎรนนมคณปการอยางสง ไมวาเราจะประเมนวาคณะราษฎรจะมความผดพลาดอยบาง จะมความลมเหลวอยางไรกตาม ทอยางนอยไดวางโครงหลกของการจดการการปกครองทมลกษณะเปนสากล และเปนอารยะเอาไว แมวาจะยงไมมความสมบรณ แตความไมสมบรณนเปนภารกจของคนในยคสมยถดมา ทจะเตมเตมอดมการณนตรฐประชาธปไตยใหสมบรณ

วาสนา วงศสรวฒน

39

จากปฏวตซนไห ถง กบฏ ร.ศ. 130 อะไรคอปฏวต ? อะไรคอกบฏ ?

อะไรคอสำาเรจ ? อะไรคอลมเหลว ?1

ดร.วาสนา วงศสรวฒน

บทนำาจวบจนถงทศวรรษตนๆ ของศตวรรษท 20 นนสาธารณชนชาวไทย

โดยทวไปมกไมคอยใสใจตดตามเหตบานการเมองภายในของประเทศอนๆ ทอยไกลออกไปจากอาณาบรเวณของคาบสมทรมลายและอนโดจนสกกมากนอย แตการเมองภายในของจนอาจจะนบเปนขอยกเวนเพยงประการเดยวกวาได เหตการณปฏวตซนไหในฤดใบไมรวงป ค.ศ. 1911 ดจะเปนเหตการณทางการเมองภายในของประเทศนอกเอเชยตะวนออกเฉยงใตทไดรบการตดตาม จดบนทก วเคราะห วพากษวจารณ และคาดคะเนพยากรณในสอสงพมพทกภาษาทตพมพในสยามประเทศมากทสดเหตการณหนง ทเปน เชนนโดยสวนหนงกเนองมาจากจ�านวนประชากรเชอสายจนในสยามซง ณ เวลานนนบเปนชนกลมนอยทางชาตพนธทมขนาดใหญทสด หลกฐานทางสถตจากการส�ารวจจ�านวนประชากรชาตพนธ ตางๆ ทงของรฐบาลจน คณะชาตและรฐบาลญปนระบตรงกนวา อยางนอยทสดจนถงสนสงครามโลก

1 การวจยพนฐานทน�ามาสบทความนไดรบความสนบสนนทนวจยจากโครงการมหาวทยาลยวจยแหงชาต (รหสโครงการ HS1025A)

40

จากปฏวตซนไห ถง กบฏ ร.ศ. 130 อะไรคอปฏวต? อะไรคอกบฏ?อะไรคอส�าเรจ? อะไรคอลมเหลว?

ครงท 2 สยามเปนทพ�านกอาศยของกลมชนชาวจนทมขนาดใหญทสดในโลกนอกจนแผนดนใหญ2 การอพยพยายถนฐานมายงสยามประเทศเปนระลอกใหญระลอกสดทายของแรงงานอพยพชาวจนนนเกดขนในชวงปลายศตวรรษท 19 และเขาเหลานนกไดกลายมาเปนแรงขบเคลอนส�าคญ ของโครงการปรบปรงประเทศสความเปนสมยใหมหลายโครงการในสมยรชกาลท 5 (ค.ศ. 1868-1910) คานยมและความมงหวงของเหลาผอพยพชดนนเองทผลกดนใหสอสงพมพภาษาจนและระบบการศกษาจนในสยามประเทศเขาสยคเฟองฟทสดอกครงในชวงปลายศตวรรษท 19 ตอเนองถงตนศตวรรษท 203

สาเหตส�าคญอกประการหนงทท�าใหการปฏวตซนไหในป ค.ศ. 1911 ไดรบความสนอกสนใจจากสาธารณชนชาวสยามอยางทวมทนผดวสยสามญทวไปกนาจะมาจากความกระวนกระวายอยางเหนไดชดของชนชนน�าสยามในยคนนทพากนหวงกงวลวาขาวการปฏวตจนดงกลาวอาจน�าไปสการกอความไมสงบทางสงคมและการเมองเพอตอตานราชวงศจกรในสยามดวย อนทจรงราชส�านกสยามนนตระหนกถงอนตรายทอาจเกดขนไดจากการปลอยใหสาธารณชนไดรบรเกยวกบแนวคดและระบบการเมองใหมๆ จากตางประเทศมาตงแตกอนจะเกดการปฏวตซนไหเนนนานแลว ดวยเหตน จงมเพยงราชนกลและบตรหลานของเจาขนมลนายตลอดจนพอคาคหบดทมความสมพนธใกลชดกบกลมชนชนน�าเพยงกลมเลกๆ เทานนทมโอกาส ไดเดนทางไปศกษาเลาเรยนในยโรปและอเมรกาตลอดรชสมยของ พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ความรเกยวกบแนวคดและพฒนาการทางการเมองตางๆ จากชาตตะวนตกนนถกควบคมอยางใกลชด

2 Academia Historica: Foreign Affairs; 172-1/0703(4) 012 Discussion of Sino-Thai Problem. June 1942-October 1943. Hicks, George. ed. Overseas Chinese Remittances from Southeast Asia 1910-1940. Singapore: Select Books, 1993.

3 Skinner, G. William. Chinese Society in Thailand: An Analytical History. Ithaca: Cornell University Press, 1957.


41

และเปนสงหวงหามโดยสนเชงจากระบบการศกษาภายในประเทศทจดไวใหสาธารณชนสยามโดยทวไปในยคนน ในขอน เกษยร เตชะพระ ไดเคยสรปไวแลววา ในยคปลายศตวรรษท 19 ถงตนศตวรรษท 20 นไมมมโนทศนทางการเมองหรอแนวคดเกยวกบรปแบบการเมองการปกครองทเปนกระแส ทางเลอกใดๆ ใหสาธารณชนชาวสยามโดยทวไปไดเรยนร จากสถาบน การศกษาของชาตตะวนตกหรอจากระบบการศกษาภายในประเทศทรฐ เปนผจดให4 ในทางตรงกนขาม ขอมลทางการเมองเหลานกลบเขามาสขอบขายความคดค�านงของสาธารณชนชาวสยามและกลายมาเปนทนยม ชมชอบโดยเฉพาะในหมผใชแรงงานระดบลางสดของสงคมเมองผานทาง งานเขยนของนกปฏวตจนอยางซนยดเซน ซงไดรบการตพมพอยางตอเนองในหนงสอพมพภาษาจนหลายฉบบ และยงถกน�ามาแปลเพอตพมพใน สอสงพมพภาษาไทยโดยนกหนงสอพมพและนกเคลอนไหวทางการเมอง ชาวจนโพนทะเลในสยามอกดวย

เมอสถานการณเรมบงชอยางชดเจนขนในทศวรรษแรกของศตวรรษท 20 วาการแพรหลายแนวคดทเปนอนตรายตอความมนคงของราชอาณาจกร และอ�านาจทางการเมองของชนชนน�าผานทางสอสงพมพตางๆ ทงใน ภาษาไทยและภาษาจนนน เรมจะเลยเถดไปจนเกนความสามารถในการกวดขนควบคมดแลของรฐแลว พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว กตดสนพระทยทจะกลายมาเปนหนงในนกเขยนนกหนงสอพมพทก�าลง รวมกนบรรเลงและรายร�าอยในนาฏกรรมทางการเมองอนเผดรอนผานทางสอสงพมพทก�าลงเฟองฟถงขดสดในยคนนดวย การตดสนพระทยอยางอกอาจขององคพระประมขในการทจะเขารวมปฏสมพนธในแวดวงระดบชาวบานรานตลาดในคราวน กดวยพระราชปณธานอนแนวแนทจะอาศย สอสงพมพโดยเฉพาะหนงสอพมพเปนเครองมอในการเผยแพรแนวคดและ

4 Kasian Tejapira. Commodifying Marxism: The Formation of Modern Thai Radical Culture, 1927-1958. Kyoto: Kyoto University Press, 2001.

42


มโนทศนทางการเมองของพระองคเองเพอสงเสรมและสถาปนาความมนคงใหเกดมขน แตสถานภาพทางการเมองของพระองคในระบบกษตรยทดเหมอนก�าลงอยในสภาพงอนแงนทสดเทาทเคยปรากฏมาในระยะหลายทศวรรษกอนหนานน เรยกไดวาเปนยทธศาสตร “หนามยอกเอาหนามบง” นนเอง คอในเมอทรงเลงเหนแลววาสอสงพมพก�าลงกลายมาเปนชองทางในการน�าเสนอแนวคดทางการเมองทมแนวโนมทาทายพระราชอ�านาจและเปนอนตรายตอความมนคงของสถานภาพทางการเมองของพระมหากษตรย พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวจงทรงเลอกใชหนงสอพมพนนเองเปนสอในการโฆษณาชวนเชอเพอสนบสนนสถานภาพและจดยนทาง การเมองของพระองคเองดบาง5

นบจากนนเปนตนมา พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวจงไดกลายมาเปนหนงในชาวสยามเพยงไมกคนทเขยนรายงาน วเคราะห และวพากษวจารณการปฏวตซนไหอยางกวางขวางและลมลกมากทสดในยคนน ในทามกลางความตนเตนและกระตอรอรนของคนไทยเชอสายจน กลม นกหนงสอพมพ และนกเคลอนไหวทางการเมองหวกาวหนาทมตอพฒนาการทางการเมองในจนแผนดนใหญในชวงตนทศวรรษท 1910 นนพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวเปนหนงในไมกเสยงทตงค�าถามและแสดงความเหนเชงวพากษอยางสขมเกยวกบเหตกาณปฏวตทเกดขนและอนาคตตอไปในภายภาคหนาของจน ภายใตนามปากกา “อศวพาห” พระองคไดตงค�าถามเกยวกบขอเทจจรงของการปฏวตในเดอนตลาคม ค.ศ. 1911 ความยงยนของสงทหลายฝายพากนแซซองวาเปน “ความส�าเรจ” ของ คณะปฏวตและความเหมาะสมชอบธรรมหรอไมของการทคณะปฏวตไดเลอกยกอ�านาจบรหารประเทศสงสดใหแกนายพลหยวนซอขาย ซงเพง จะแปรพกตรมาจากกองทพแมนจทเคยตอสเพอลมลางขบวนการปฏวต

5 Vella, Walter F. Chaiyo! King Vajiravudh and the Development of Thai Nationalism. Honolulu: University of Hawai’i Press, 1978.


43

มากอน6

อยางไรกด นบเปนเรองไมนาแปลกใจเลยทมกระแสวพากษวจารณอยางหนาหตามตดงานเขยนวเคราะหวจารณการปฏวตของ อศวพาห แทบทกชนออกมาในท�านองวา สถานการณเหตบานการเมองตลอดจนสภาวะเศรษฐกจทย�าแยของสยามในยคนนยอมท�าใหองคพระมหากษตรยรสกไมมนคงและไมมนพระทยในพระราชอ�านาจของพระองคเหมอนแต เกากอน อนเปนเหตใหพระองคตองออกมาวพากษวจารณและสรปวา ไมเพยงแตการปฏวตซนไหเทานนแตการปฏวตใดๆ กตามกยอมลงทาย เปนความลมเหลวดวยกนทงสน กจะมพระมหากษตรยในระบอบสมบรณาญาสทธราชยพระองคใดบางเลาทจะเหนดเหนงามและสนบสนนใหเกดมการปฏวตขนไมวาจะทใดๆ ในโลก อนทจรงขอวพากษวจารณงานเขยนของอศวพาหนกคงจะไมหางไกลจากความเปนจรงมากมายนก

แตการจะตดสนไปเลยแตตนมอวาบทวเคราะหและวพากษวจารณการเมองจนทงมวลของอศวพาห นนเปนแตการโฆษณาชวนเชอเพอ ผลประโยชนสวนพระองคในความมนคงของราชบลลงกและพระราชอ�านาจในระบอบสมบรณาญาสทธราชยนนกดจะเปนการทกทกเอาเองมาก จนเกนงามผดวสยทนกประวตศาสตรทดพงกระท�า ในสภาวะแหงความ ตงมนเพอคนหาความจรงดงเชน ณ ทประชมอนทรงเกยรตน หากลองอานและพจารณางานเขยนทงหมดของพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว (ทงภายใตนามปากกา อศวพาห และพระนามอนๆ) อนเกยวเนองกบอาณาจกรจน คนจน การเมองภายในของจนตลอดจนความสมพนธระหวางจนกบตางประเทศแลวกจะพบวาพระองคทรงมความร ความเขาใจในประวตศาสตรตลอดจนสถานการณการเมองรวมสมยของจนอยางมากมายจนแทบไมนาเชอ และทดจะนาสนใจยงไปกวานนกคอความเหน บทวเคราะห

6 หอจดหมายเหตแหงชาต: รชกาลท 6; ร.6 น.20.13/23 บทความหนงสอพมพ “วงต องคใหม” โดย อศวพาห. 18 กนยายน 2548.

44


และขอโตแยงทพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวทรงพระนพนธขนอยางระมดระวงในฐานะองคพระประมขแหงรฐนนดจะมน�าหนกและ ความนาเชอถอนอยกวางานเขยนแซซองสรรเสรญ การปฏวตทดจะมาจากความตนเต นกระตอรอร นของเหลาชาวจนโพนทะเลผ รกชาตและ นกหนงสอพมพหวกาวหนาชาวสยามแหงตนศตวรรษท 20 มากมายนก

ขอแตกตางทส�าคญทสดระหวางความสงสยไมแนใจของอศวพาห กบความกระตอรอรนทจะสนบสนนการปฏวตซนไหอยางสดตวของเหลา นกเคลอนไหวทางการเมองและนกหนงสอพมพหวกาวหนา (ซงมเซยวฮดเสง เปนผน�าส�าคญหนงในจ�านวนนน) กคอการนยาม “ความส�าเรจ” ของการปฏวต โดยธรรมชาตแหงนกปฏวตนนยอมมงหวงทจะเปลยนแปลงสงคมโดยลมลางระบอบการปกครองแบบเดมซงพวกเขามกมองวาไมชอบธรรม ไรประสทธภาพ และเตมไปดวยการกดขขมเหง นกเคลอนไหวทางการเมองและนกหนงสอพมพหวกาวหนาทสนบสนนการปฏวตซนไหจงมกนยามความส�าเรจของการปฏวตใหอยทการลมลางราชวงศชงไดส�าเรจ ในขณะทผซงวพากษวจารณการปฏวตดงกลาว โดยเฉพาะอยางยงผวจารณซงมฐานนดรอนเกยวเนองโดยตรงกบระบอบการปกครองแบบเดมอยางพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวมกมแนวโนมทจะนยามความส�าเรจของการปฏวตใหอยทความส�าเรจของระบอบการปกครองใหมทเกดขนตามมาหลงจากการปฏวตนนสนสดลง และในเมอนกปฏวตมกใสใจกบการลมลางระบอบมากกวาการสถาปนาระบอบในขณะทผวพากษวจารณการปฏวต (โดยเฉพาะผวจารณทเปนประมขของรฐตามระบอบเดม) มกใหความส�าคญกบการธ�ารงรกษาระเบยบปฏบตแบบเดมทยงใชการได กเปนเรองไมนาแปลกใจเลยทแนวคดและความเหนของทงสองฝายนนดเหมอนจะไมอยในคลนความถเดยวกนดวยซ�าไป ส�าหรบหม บรรดาผ สนบสนนแลวการปฏวตคอ แรงบนดาลใจ แตส�าหรบผทประทบนงอยบนราชบลลงกกลบทรงเหนการปฏวตเปนโศกนาฏกรรมสอนใจทางประวตศาสตร


45

การปฏวตซนไหในจนเปนแรงบนดาลใจใหแกกลมผกอการกบฏ ร.ศ. 130 ซงแมจะไมประสบความส�าเรจในการลมลางระบอบสมบรณา- ญาสทธราชย แตกไดกลายมาเปนแบบอยางและแรงบนดาลใจใหแก สมาชกหลายคนในคณะราษฎรซงท�าการปฏวตเปลยนแปลงการปกครองเปนระบอบกษตรยภายใตรฐธรรมนญไดส�าเรจ ในป ค.ศ. 1932 (พ.ศ. 2475) หรอกวาสองทศวรรษหลงจากการลมลางราชวงศชงของการปฏวตซนไห ในจน7 อยางไรกด ข อเขยนวพากษการปฏวตของพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวนนไมเพยงแตจะพรรณาความลมเหลวของระบอบใหมทเกดขนสบเนองจากการปฏวตซนไหไดอยางชดเจนในแทบทกรายละเอยดเทานน ยงสามารถคาดคะเนพยากรณถงความไมพรอมและ ขอบกพรองตางๆ ประดามของระบอบการปกครองทจะเกดขนตามมา หลงการปฏวตในสยามไดอยางแมนย�าอกมากมายหลายขอดวย บทความนจงจะมงศกษา วเคราะห และน�าเสนอ (1) “ความคาดหวง” ทมตอการปฏวตซนไหตามทถกน�าเสนอผานทางขอเขยนของนกเคลอนไหวทาง การเมองและนกหนงสอพมพหวกาวหนาในสยามในระหวางทศวรรษแรกของศตวรรษท 20 (2) “ความเปนจรง” ทางการเมองอนเปนผลสบเนอง มาจากการปฏวตนนตามทถกวเคราะหและประเมนในงานเขยนของอศวพาห และ (3) การทการปฏวตซนไหแมจะเกดขนอยางไมสมบรณและมขอขาดตกบกพรองมากมายกยงคงเปน “แรงบนดาลใจ” ใหแกนกปฏวตชาวสยาม นบตงแตคราวกบฏ ร.ศ. 130 จวบจนถงการปฏวตของคณะราษฎรซงไดน�ามาซงรากฐานแหงการปกครองระบอบใหมทยงคงสถาพรสบเนองมาจนถงทกวนน

7 แถมสข นมนนท. ยงเตรกรนแรก กบฏ ร.ศ. 130. กรงเทพฯ: สายธาร, 2002.

46


ความคาดหวงชวงทศวรรษแรกของศตวรรษท 20 นาจะเปนชวงเวลาทนาตนเตน

พอสมควรส�าหรบเหลาประชากรเชอสายจนในดนแดนทะเลใต หลงจากทถกราชวงศชงละเลยมานานนบศตวรรษ และตองทนทกขทรมานจากการขดรดรงแกโดยเจาหนาทราชการระดบทองถนในดนแดนบรรพชนของตนมานานแสนนาน ในทสดชาวจนโพนทะเลกไดมทยนในประวตศาสตรจนสมยใหม ในป ค.ศ. 1900 หรอเพยงสองปหลงจากทถกโคนจากต�าแหนงอนทรงอทธพลในราชส�านกชงหลงการสนสดลงอยางกะทนหนของ “การปฏรปรอยวน” คงโหยวเหวยไดเดนทางมายงเอเชยตะวนออกเฉยงใตเพอปลกระดมมวลชนเชอสายจนและเรยกรองความสนบสนนในรปแบบตางๆ ส�าหรบ “สมาคมพทกษจกรพรรด” [ - เปาหวงฮย] ในการนเขาไดประกาศลทธ “สามปกปอง” [ - ซานเปา] อนประกอบดวย (1) ปกปองชาต - เปากวอ] (2) ปกปองเชอสาย [ - เปาจง] (3) ปกปองระบบการศกษา [ - เปาเจยว]8

หลกการเบองหลงการด�าเนนการนกคอนขางตรงไปตรงมา กลาวคอ เนองจากราชส�านกชงนนถกครอบง�าโดยกลมอนรกษนยมหวรนแรงและขนนางฉอราษฎรบงหลวงภายใตการน�าของพระนางซสไทเฮา กลมดงกลาวไดท�าการตอตานขดขวางกระบวนการปรบปรงประเทศใหทนสมยจนน�าไปสการลมลางแผนการปฏรปของคงโหยวเหวย ตวของเขาเองนนแทบจะ เอาชวตไมรอดหลงจากทสญสนอทธพลทางการเมองทงหมดบนผนแผนดนจนแลวยงถกตดสนประหารชวตในฐานกบฏอกดวย ความหวงสดทายของคงทจะน�าจนกลบสหนทางแหงการปฏรปจะเกดขนไดกตอเมอเขาสามารถโนมนาวใหชาวจนโพนทะเลผ มงคงในดนแดนทะเลใตหนมาใหความสนบสนนขบวนการปฏรปและพทกษจกรพรรดของเขา และเพอใหบรรล

8 Qiu Jianzhang. ‘Lun wan qing zhengfu de huaqiao jiaoyü zhengce,’ in Henan Daxue Xuebao vol.42, no.4, 2002, p.59.


47

เปาประสงคนคงจงปลกระดมอดมการณชาตนยมดวยหลกการ “เปากวอ” หรอ “ปกปองชาต” โดยพยายามย�าเตอนใหพนองชาวจนโพนทะเลทงหลายตระหนกถงความส�าคญของการปกปกรกษาดนแดนของบรรพชนไวใหรอดพนจากภยทงปวงและเจรญวฒนาสบไปอนเปนหนาททอนชนเชอสายจนรนหลงพงกระท�า อกสวนหนงทส�าคญของการปลกระดมทางชาตนยมของคงกคอหลกการ “เปาจง” หรอ “ปกปองเชอสาย” ซงเนนความส�าคญของความผกพนทางสายเลอดและความเปนครอบครวเดยวกนเปนชาตพนธจนฮนเหมอนกนของชาวจนโพนทะเลและบรรพชนตลอดจนพนองรวมชาตของพวกเขาในแผนดนใหญ หากตองการจะปกปกรกษาชาตจนไวใหพฒนาสบไปกเลยงไมไดทจะใหความสนบสนนชวยเหลอพนองรวมเชอสายจนเดยวกนทอาศยอย ณ แผนดนใหญนนดวย

เหนไดชดวาอดมการณชาตนยมของคงมรากฐานส�าคญอยทการสถาปนาอาณาบรเวณอนศกดสทธของรฐชาตจนสมยใหมไวตามขอบเขตของอาณาจกรชงอนยงใหญ [ - ตาชงกวอ] เดม และชาตพนธนยม ซงตงอยบนความเชอเกยวกบชาตพนธฮนซงวาเปนกลมใหญทสดทถอก�าเนดและครอบครองแผนดนใหญตอเนองยาวนานมาจนถงปจจบน และการท จะสามารถปลกฝงหลกการพนฐานส�าคญทงสองประการนไดอยางยงยนกตองอาศยหลกการขอทสามคอ “เปาเจยว” หรอ “ปกปองระบบการศกษา” คอสงเสรมการฟนฟและพฒนาระบบการศกษาแบบจนทวทงดนแดนเอเชยตะวนออกเฉยงใตทงในเขตทเปนอาณานคมของชาตตะวนตกและไมไดเปน ทงนกเพอธ�ารงรกษาความร เกยวกบภาษาและวฒนธรรมจนตลอดจน ปลกฝงอดมการณชาตนยมจนแกอนชนชาวจนโพนทะเลรนหลงๆ สบไป ในทศนะของคงนน ชาวจนโพนทะเลในเอเชยตะวนออกเฉยงใตนอกจากจะประสบความส�าเรจในเชงธรกจเปนอยางมากท�าใหมศกยภาพในการทจะใหความสนบสนน ดานการเงนและทรพยากรตางๆ แกขบวนการปฏรปไดอยางมากแลวยงเปนกล มชนเชอสายจนทพ�านกอย ในเขตอาณานคมหรอ กงอาณานคมของชาตตะวนตก ท�าใหมโอกาสไดปฏสมพนธและเรยนร

48


วทยาศาสตร เทคโนโลย ภาษาตางประเทศ ตลอดจนวฒนธรรมความเปนสมยใหมตางๆ จากชาตตะวนตกไดมากกวาชาวจนโดยทวไปทอาศยอย ณ ผนแผนดนใหญ คณสมบตส�าคญทงสองประการดงกลาวนท�าใหชาวจนโพนทะเลในเอเชยตะวนออกเฉยงใตอยในสถานะทเหมาะสมทสดทจะ กาวขนมาเปนผน�าในขบวนการปฏรปประเทศใหเปนสมยใหม และเปน ผสนบสนนส�าคญอนดบตนๆ ของขบวนการพทกษจกรพรรดตามแนว อดมการณของคงโหยวเหวย

ไมนานหลงจากทคงโหยวเหวยตดสนใจเดนทางมาหาแนวรวมในเอเชยตะวนออกเฉยงใต ราชส�านกชงกเรมแสดงทาทสนใจในศกยภาพของชาวจนโพนทะเลในภมภาคน ความอปยศครงรายแรงทสดในประวตศาสตรจนอนสบเนองมาจากการเกดกบฏนกมวยขนในปสดทายของศตวรรษท 19 ท�าใหแมแตพระนางซสไทเฮาและกล มขนนางอนรกษนยมทครอบง�า ราชส�านกชงอยกหนมาเหนพองตองกนวา การปรบปรงประเทศใหเปน สมยใหมนน คงจะเปนหนทางสดทายหนทางเดยวทอาจจะพอชวย ชนชนน�าแมนจใหรอดพนจากหายนะทางการเมองทอาจน�ามาซงความ ลมสลายของระบอบราชวงศในทสด ราชส�านกชงมทศนคตตอการรบความสนบสนนทางการเงนและวทยาการจากชาวจนโพนทะเลในเอเชยตะวนออกเฉยงใตในแงมมทไมตางจากคงโหยวเหวยมากนก กลาวคอ สถานภาพทางการเงนของราชวงศชง ณ เวลานนใกลจะลมละลายเตมท แตการปรบปรงประเทศใหเปนสมยใหมเปนโครงการใหญทจ�าเปนตองอาศยเงนมาก หากกเงนจากตางประเทศโดยเฉพาะจากมหาอ�านาจตะวนตกหรอจากญปนกจะตองตกเปนเบยลางทางการเมองของประเทศเหลานนและอาจน�าไปสการสญสนเอกราชและอธปไตยของจนโดยสนเชงในทสดดวย ดงนนการอาศยเงนบรจาคจากกลมชาวจนโพนทะเลกเปรยบเสมอนการหยบยมเงนจากญาตสนทเพอมาค�าจนธรกจของครอบครว ยอมปลอดภยกวาการกยมจากคนแปลกหนา และบางทอาจจะไมนบเปนการกยมดวยซ�าไป ในเมองชาวจนโพนทะเลนนกควรตองถอเปนพลเมองของดนแดนบรรพชน


49

ของพวกเขาอยดดงนนกยอมตองมหนาทใหความสนบสนนกจการของชาตในยามคบขนเปนธรรมดา การจดการเชนนยอมเปดโอกาสใหราชส�านกหาแหลงทนเพอการปรบปรงประเทศใหเปนสมยใหมจากภายนอกราชอาณาจกร ไดแตในขณะเดยวกนกไมตองเสยงกบการกยมเงนจากตางชาต

ดวยเหตนราชส�านกชงจงลมเลกประเพณการดหมนดแคลนและรงเกยจชาวจนโพนทะเลวาเปนคนถอยผทอดทงสสานของบรรพชนดงทเคยเปนนโยบายพนฐานมาตลอดตงแตยคจกรพรรดคงซและเฉยนหลงในสมยศตวรรษท 18 และกลบสงตวแทนของราชส�านกออกไปเรยไรความสนบสนนดานการเงนจากชาวจนโพนทะเลในเอเชยตะวนออกเฉยงใตอยางแขงขน จนอาจกลาวไดวาประสบความส�าเรจมากยงกวาสมาคมพทกษจกรพรรดของคงโหยวเหวย ซงลวงหนามากอนเปนแรมปเสยดวยซ�า ราชส�านก ชงอาศยการมอบเอกสารประกาศเกยรตคณและสถาปนาต�าแหนงกตตมศกดแลกกบเงนบรจาคจากพอคาและคหบดชาวจนโพนทะเลในเอเชยตะวนออกเฉยงใต ยทธศาสตรนนบวาไดผลเกนคาดเนองเพราะเศรษฐชาวจนใน ดนแดนทะเลใตสวนใหญมาจากพนฐานครอบครวชาวนายากจน มความรสกผดอยเปนทนเดมทจ�าตองละทงถนฐานบานเกดและสสานของบรรพชน เพอหาเลยงชพอยในดนแดนโพนทะเล อกทงโหยหาความยอมรบจากทางการจนซงมนโยบายรงเกยจชาวจนโพนทะเลสบเนองยาวนานนบศตวรรษ การทมโอกาสไดเปนสวนหนงในกระแสการ “ชวยชาต” ตามขอเรยกรองของราชส�านกอกทงยงไดชอวาเปนขนน�าขนนางมเอกสารตราตงยนยนอยางถกตองตามประเพณจงนบเปนโอกาสส�าคญในชวตของพวกเขาทไมนาเชอวาอยมาวนหนงกจะสามารถซอหามาไดอยางงายดายดวยเงนทองทพวกเขามอยอยางลนเหลอจนไมรจะเอาไปท�าอะไรแลว

ดวยเหตนความสมพนธระหวางราชส�านกชงและชาวจนโพนทะเลในดนแดนทะเลใตจงมพฒนาการดวนดคนขนเรอยๆ จนในทสดในป ค.ศ. 1903 คหบดจนทไดชอวาเปนหนงในผทประสบความส�าเรจสงสดในวงธรกจ ของเอเชยตะวนออกเฉยงใตนามวา จางปจอ ไดรบเชญใหมาเขาเฝาพระนาง

50


ซสไทเฮาเปนครงท 2 และไดรบแตงตงใหเปนทปรกษาสวนพระองคในดานการปรบปรงประเทศใหเปนสมยใหม9 หลงจากทเคยถกทอดทงและรงเกยจมายาวนานนบศตวรรษ อยดๆ กดเหมอนวาทกกลมอ�านาจทางการเมองบนผนแผนดนใหญตางกพากนมงหวงวาชาวจนโพนทะเลแหงอษาคเนยจะเปนทพงสดทายทจะน�าภารกจ “ชวยชาต” น ใหส�าเรจลลวงไปตลอดรอดฝงได

หลงจากทใครๆ กพากนแหไปขอเงนสนบสนนจากกลมคหบดเชอสายจนในดนแดนทะเลใตกนจนเกอบครบหมดทกฝายแลว จงนบเปนเรองไมนาแปลกใจเลยทผน�าฝายปฏวตอยางซนยดเซน จะตองจารกมายงภมภาคนในทสดดวยความมงหวงเฉกเชนเดยวกบทน�าใหคงโหยวเหวย และเหลาตวแทนของราชส�านกชงเดนทางมากอนหนานน กวาซนจะมาถงเอเชยตะวนออกเฉยงใตในกลางทศวรรษท 1900 นน ชาวจนโพนทะเลในภมภาคนสวนมากกคนเคยกบศพทพนฐานของนกการเมองจนยคปลายศตวรรษท 19 ถงตนศตวรรษท 20 อยาง “การปรบปรงประเทศใหเปนสมยใหม” [- modernization] และ “ชาตนยม” [ - nationalism] เปนอยางดแลว แตแนวทางรณรงคของซนยดเซนนน มขอเสนอบางประการทล�าหนาไปไกลกวาแนวทางของทงคงและราชส�านกชงมากนก เพราะซนมไดเรยกรองการตอสเพอการปฏรประบอบกษตรยหรอการยอมรบชาวจนโพนทะเลจากราชส�านกชง หากแตเสนอตวเปนผน�าขบวนการปฏวตทเขาคาดหวงวาจะน�ามาซงความลมสลายของราชวงศโดยสนเชง ซนเรยกรองใหชนเชอสายจนแหงดนแดนทะเลใตสนบสนนตวเขาและสหายรวมอดมการณในการลมลางรฐบาลแมนจทเขามองวาเปนรฐบาลโกงกน, ไรประสทธภาพ, และกดขขมเหงประชาชน เพอจะไดสถาปนาระบอบสาธารณรฐซงมความชอบธรรม, เปนสมยใหม, และเปนรฐบาลทมหาชนชาวจนฮนจะไดปกครองกนเองแทนทจะตองตกอยใตอาณตของชนกลมนอยทางชาตพนธ ดงท

9 Godley, Michael R. The Mandarin Capitalist of Nanyang: Overseas Chinese Enterprises in the Modernization of China, 1893-1911. Cambridge: Cambridge Univer-sity Press, 1981, p.93.


51

เปนอย ณ เวลานน

ขอเสนอของซนท�าใหเหลาชาวจนโพนทะเลทงหลายไดชอเปน “มารดาแหงการปฏวต”10 เลยทเดยว พวกเขามไดเปนเพยงแคสวนขยายของจกรวรรดจนทจะไดรบความใสใจกตอเมอเกดวกฤตการณขนอกตอไป แนวทางปฏวตของซนยดเซน จะยกใหชาวจนโพนทะเลกลายมาเปนสถาปนกผรวมออกแบบรฐชาตจนสมยใหมทจะถอก�าเนดขนหลงการลมสลายของราชวงศชง ซนเรมตนโฆษณาชวนเชอแนวคดของเขาผานทางเครอขายสมาคมลบของชาวจนทมแนวโนมตอตานแมนจมาแตแรกเรมอย แลว ธรรมเนยมของการมสมาคมลบเปนโครงสรางทางสงคมทส�าคญของชมชนชาวจนทงทางตอนใตของแผนดนใหญและในชมชนชาวจนทวทงภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใตมาตงแตปลายศตวรรษท 17 เรอยมาจนถงปลายศตวรรษท 19 ตนศตวรรษท 2011 เขาเรยกรองใหเหลาองยทงหลายลกขนมา “ลมลางชงฟนฟหมง” [ - overthrow the Qing and restore the Ming] พรอมทงน�าเสนอแนวคดการสถาปนาสาธารณรฐซงชวยเตมแตงกลนอายแหงความเปนสมยใหมใหแกค�าขวญโบราณของขบวนการทางการเมองทองถนโบราณนดนาสนใจและหวกาวหนาขนอกมาก

ฝายปฏวตของซนยดเซนบอกกบชาวจนโพนทะเลในอษาคเนยวาราชวงศชงซงไดละเลยแลดหมนเหยยดหยามพวกเขามานานนบศตวรรษ นนแหละคอศตรทยงใหญทสดของประชาชาตจน ความลมสลายของ ราชวงศหมงในป ค.ศ. 1644 (พ.ศ. 2187) นนเปนเหตใหบรรพบรษของ เหลาองยจ�านวนมากตองพากนอพยพหนการคกคามของแมนจมายงดนแดนทะเลใต มาบดน ซนยดเซนชาวจนโพนทะเลผมโอกาสไดรบการศกษา

10 Huang Jianli. “Umbilical Ties: The Framing of Overseas Chinese as the Mother of the Revolution,” in Lee Hock Guan and Li Lai To (eds.) Sun Yatsen, Nanyang, and the 1911 Revolution. Singapore: ISEAS, 2011.

11 โดยเฉพาะในสยามนนสมาคมลบของชาวจนทเปนทรจกกนดทสดโดยเฉพาะในสมยปลายรชกาลท 5 กคอกลมททางการเรยกวา “องย” นนเอง

52


สมยใหมในชาตตะวนตกไดขออาสามาเปนผน�าชาวจนโพนทะเลผรกชาต (จน) ทไดใชชวตเรยนรแนวทางของโลกสมยใหมในเขตอาณานคมตะวนตกและในสยามเพอรวมกนปฏวตลมลางราชวงศชงและสรางยคทองแหงความเปนสมยใหม ความเสมอภาคเทาเทยมกน และความเปนธรรมใหเกดมขนในประเทศจนอกครงหนง

ซนยดเซน ไดมาเยอนสยามอยางนอย 4 ครงกอนการปฏวตซนไหจะเกดขนในป ค.ศ. 1911 (พ.ศ. 2454)12 ส�าหรบชนเชอสายจนจ�านวนมากทพ�านกอาศยอยในเอเชยตะวนออกเฉยงใตนนการมาเยอนของซนนบเปนเหตการณทางการเมองทนาตนเตนไมใชนอย ซนไดรบความสนบสนนอยางออกหนาออกตาจากเซยวฮดเสง [ ] ซงเปนผน�าทมอทธพล สงสดทานหนงในชมชนชาวจนโพนทะเลในสยามประเทศยคนน ในป ค.ศ. 1907 (พ.ศ. 2450) สมาคมพนธมตรถงเหมง [ - Revolutionary Alliance] ทน�าโดยซนยดเซน ไดสถาปนาสาขาขนในกรงเทพฯ ในประเทศซง ณ เวลานนไดชอวามประชากรจนโพนทะเลอาศยอยมากทสดในโลก13

เซยวฮดเสงไดรบความไววางใจใหเปนหวหนาสาขากรงเทพฯ และเปนผน�าในการเผยแพรโฆษณาชวนเชอของฝายปฏวตตลอดจนระดมทนสนบสนนกจกรรมทางการเมองของซนยดเซนทงหมด เซยวฮดเสงมเชอสายจนฮกเกยนและเกดในอาณานคมองกฤษในมลายา [Strait Settlements] บดาของเขาไดยายภมล�าเนามายงสยามตงแตเมอเขายงเปนเดกเลกมาก และไดประสบความส�าเรจอยางสงทงในแวดวงการคาขาวและในธรกจเดนเรอ ดวยความทเตบโตขนในชมชนจนสยามตงแตยงเลกๆ เซยวฮดเสงจงไดรบการศกษาทงในภาษาจนและภาษาไทยท�าใหสามารถใชภาษาทงสองไดเปน

12 เซยกวง. กจกรรมทางการเมองของชาวจนโพนทะเลในประเทศไทย, 1906-1939. กรงเทพฯ: ศนยจนศกษา จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2546, หนา 16.

13 เพญพสทธ อนทรภรมย. เซยวฮดเสง สบญเรอง: ทศนะและบทบาทของจนสยามใน สงคมไทย. กรงเทพฯ: ศนยประวตศาสตรความสมพนธไทยกบประเทศในเอเชย ภาควชาประวตศาสตร คณะอกษรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2547, หนา 22.


53

อยางดเลศ เมอจบการศกษาแลวเซยวฮดเสงเลอกประกอบอาชพนกหนงสอพมพ เขาไดกลายมาเปนบรรณาธการของหนงสอพมพ 2 ภาษา (จน-ไทย) ฉบบแรกในประวตศาสตรสยาม การทเซยวฮดเสงมความรและทกษะในภาษาจนโบราณ [ - Classical Chinese] อยางลกซงท�าใหเขาเปนทเคารพเชอถอในฐานะผมการศกษาในหมคนเชอสายจนดวยกนเอง ในขณะทความสามารถในการใชภาษาไทยไดไมนอยหนานกหนงสอพมพชาวไทยในยคเดยวกนท�าใหเขาสามารถสอสารกบเจาหนาททางการและผมอ�านาจในวงการเมองไทยยคนนไดเปนอยางด อกทง สามารถน�าเสนอแนวคดตางๆ ของเขาออกสสาธารณชนชาวไทยไดอยางมประสทธภาพดวย ยงไปกวานนการทเซยวฮดเสงเกดในอาณานคมองกฤษในมลายาท�าใหเขาไดขนทะเบยนเปนคนในบงคบองกฤษ ซงเปดโอกาสใหเขาไดประโยชนจากขอตกลงเรองสทธสภาพนอกอาณาเขตระหวางรฐสยามกบองกฤษซงเออใหเขามอสระเสรในวชาชพทมแนวโนมจะขดแยงกบทางการไทยในยคนนไดมากอยางอาชพนกหนงสอพมพนเอง คณลกษณะพเศษเหลานประกอบกบประวตศาสตรของครอบครวตระกลเซยวทสบ เชอสายมาจากขนนางผจงรกภกดตอราชวงศหมงและมความสมพนธใกลชดกบสมาคมลบตอตานแมนจในดนแดนทะเลใตมาหลายชวอายคนสงผลให เซยวฮดเสงมความเหมาะสมอยางยงยวดทจะเปนก�าลงส�าคญในขบวนการปฏวตของซนยดเซนในหมชาวจนโพนทะเลแหงสยาม14

เซยวฮดเสง เปนผน�าดานการสอสารมวลชนของสมาคมพนธมตร ถงเหมงโดยผานทางหนงสอพมพหลายฉบบซงจดตงขนเพอเปนกระบอกเสยงของขบวนการปฏวต หนงสอพมพฉบบส�าคญฉบบแรกในชดนคอ จงหวาญอเปา [ ] ซงพมพเผยแพรครงแรกในป ค.ศ. 1905 (พ.ศ. 2448) ในฮองกง หลงจากนนเซยวฮดเสงไดพยายามสถาปนา

14 มราซมา เออจ. การเมองจนสยาม: การเคลอนไหวทางการเมองของชาวจนโพนทะเลในประเทศไทย, ค.ศ. 1924-1941. กรงเทพฯ: ศนยจนศกษา สถาบนเอเชยศกษา จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2539, หนา 1-2.

54


หนงสอพมพสายปฏวตเพอเปนกระบอกเสยงของสมาคมถงเหมงในสยามอกหลายครงแตไมประสบผลส�าเรจจนกระทงสามารถจดตงหนงสอพมพ หวาเสยนซนเปา [ ] ขนไดในป ค.ศ. 1907 (พ.ศ. 2450)15

หนงสอพมพหวาเสยนซนเปาสนบสนนอดมการณปฏวตโดยการโฆษณาชวนเชอแนวทางหลกสองแนวทางซงเกยวเนองโดยตรงกบพฒนาการทางการเมองของจนในยคนน แนวทางส�าคญแนวทางแรกทเซยวฮดเสง น�ามาใชอยางสม�าเสมอในการโฆษณาชวนเชอของเขาคอวาทกรรมตอตานแมนจซงมงไปทกลมผอานทเปนชาวจนโพนทะเลรนเกาหวอนรกษนยมทยงคงมความผกพนอยกบเครอขายสมาคมลบและยดมนในอดมการณตอตานแมนจทสบทอดกนมายาวนานตงแตยคทราชวงศหมงลมสลายในกลางศตวรรษท 17 บทความและบทบรรณาธการทน�าเสนอแนวคดนมกเนนเรองการกดขขมเหง, ฉอโกง, และไรประสทธภาพของรฐบาลแมนจ พรอมทงร�าพงร�าพนถงความอปยศและทกขทรมานทชาวจนฮนตองประสบนบตงแตราชวงศหมงตองลมสลายลงดวยน�ามอผ บกรกชาวแมนจ นอกจากน เซยวฮดเสงยงมกตอกย�าและลอเลยนความลมเหลวตางๆ นานาของ ราชส�านกชงอยางสม�าเสมอ ทงการทตองใชเวลายาวนานถงเกอบ 2 ทศวรรษในการปราบกบฏไทผง และความพายแพอยางหมดรปตอองกฤษใน สงครามฝน ทง 2 ครง ทงหมดนเพอน�าเสนอใหผอานคลอยตามวาราชวงศชงนน ลมเหลวโดยสนเชงในการปกปกรกษาจกรวรรดจนจากการรกราน และท�าลายลางของศตรทงภายนอกและภายใน และหนทางเดยวทจะน�าประชาชาตจนกลบสความรงโรจนทเคยมมาตลอดประวตศาสตรอนยาวนานหลายพนปกอนหนานนกคอการลมลางราชวงศชงและสถาปนาระบอบการ

15 หวเสยนซนเปา พมพเผยแพรพรอมกบหนงสอพมพฉบบภาษาไทยชอ จโนสยามวารศพท ทงสองฉบบทขายคกนจงนบเปนหนงสอพมพ 2 ภาษา (จน-ไทย) ฉบบแรกในประวตศาสตรสยามประเทศ (ด เพญพสทธ อนทรภรมย. เซยวฮดเสง สบญเรอง: ทศนะและบทบาทของจนสยามในสงคมไทย. กรงเทพฯ: ศนยประวตศาสตรความสมพนธไทยกบประเทศในเอเชย ภาควชาประวตศาสตร คณะอกษรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2547, หนา 12-13.)


55

ปกครองใหมทจะเปดโอกาสใหชาวจนฮนทเปนประชากรสวนใหญของประเทศไดปกครองกนเองโดยชอบธรรมนนเอง

“การทรฐบาลแมลจเรยไดประกาศวะใหมกฎหมายคอนสตตชนเปนการทส�าหรบจะพดหลอกลวงพลเมองเทานน ทงพวกแมลจเรยไดท�าอนตรายแกพวกจนหาใชนอยไม พวกแมลจเรยอยากจะมอ�านาจเหนอพวกจนเสมอ ดแตราชการเถด สงใดทส�าคญเชนกบเสนาบดกระลาโหม และเสนาบดกระทรวงการคลงกเปนพวกแมลจเรยทงนน ... เดยวนพวกแมลจเรยกมความวตกอยโดยเกรงวาพวกจนจะแยงเอาสมบตคนจากมอของเขาไปเสย อกทงไมอยากใหพวกจนมเสยงเสมอพวกเขาดวย เหตใดเขาจะยอมใหมกฎหมายคอนสตตชนเลา ถามขนแลวนาทส�าคญไหนเลยพวกจนจะยอมใหพวกเขา การทพดนนเพอจะหลอกใหพวกจนหยดการกอการจลาจลไปพกหนงเทานน”

หวาเสยนซนเปา/ จโนสยามวารศพท16

“วธของพวกเกกเหมงซงมงหมายจะท�าลายรฐบาลตาด (รฐบาลแมนจ – ผเขยน) นน เปนนาทของชาวเมองซงเกดในประเทศจนจะตองเปนธระดวยกนทกคน หาใชเปนการของบคคนแตคนเดยวสองคนไม โดยการปกครองของรฐบาลตาดไมเปนหลก รจกแตขายทดน แลใหอ�านาจหรอผลประโยชนแกชาตอนเปนตน ... ผทตองไดรบความกดขโดยอยตธรรมนน ใชแตชาตจนเทานนกหามไดนบได ตลอดถงชาตมองโกเรย, ชาตฮยหงด, ธเบต, และชาตตาดทเปนพลเมองดวยเหมอนกน เพราะฉะนนทกๆ ชาตทกลาวมาน ควรจะรวมก�าลงกบชาตจน ชวยกนท�าลายรฐบาลตาดเสย”


16 หจช. ร.5 น.87/7 ความเหนหนงสอพมพฮวเซยมซนโป วนท 12 มกราคม ร.ศ. 127.17 หจช. ร.5 น.87/9 ความเหนหนงสอพมพฮวเซยมซนโป วนท 3 กมภาพนธ ร.ศ. 127.

56


ขอความดานบนนนเปนตวอยางงานเขยนในแนวตอตานแมนจของ เซยวฮดเสง ซงจะเหนไดวาไมไดเนนเฉพาะเรยกรองความสนบสนนจากชมชนชาวจนในสยามเพยงอยางเดยวเทานน เซยวฮดเสงยงมงท�าลาย ภาพลกษณแหงความชอบธรรมของขบวนการปฏรปทน�าโดยคงโหยวเหวย ตลอดจนตวแทนจากราชส�านกชงทก�าลงลงพนทในดนแดนทะเลใต เพอระดมทนสนบสนนโครงการสรางชาตและปรบปรงประเทศสความเปนสมยใหมกนอยางแขงขนในยคทศวรรษแรกแหงศตวรรษท 20 นนอกดวย วาทกรรมตอตานแมนจใน หวาเสยนซนเปา เนนย�าวาการปฏรปใดๆ กไมมทางจะเกดขนและส�าเรจลงไดในความเปนจรงตราบเทาทราชวงศชงยง ด�ารงอยในอ�านาจ ดงนนนโยบายปฏรปทงมวลทคนอยางคงโหยวเหวย หรอแมแตตวแทนของราชส�านกชงพยายามน�าเสนอกเปนแตเพยงค�าโปปด หลอกลวงทปนแตงขนมาเพอปลอบประโลมใหชาวจนพากนดดายนงเฉยและประวงเวลาของการปฏวตออกไปอยางไมมทสนสด

แนวทางทสองทฝายปฏวตจนในสยามพยายามน�าเสนอผานสงพมพตางๆ กคอวาทกรรมทวพากษระบอบการปกครองของจน ณ เวลานน ซงมจกรพรรดและราชส�านกชงเปนผด�ารงอ�านาจบรหารสงสดนน เปนระบอบ ทกดขขมเหง ไรประสทธภาพ และลาสมยเปนอยางมาก บทความและบทบรรณาธการทน�าเสนอแนวคดนมกจะตงค�าถามเกยวกบความชอบธรรมของระบอบสมบรณาญาสทธราชยและเหมอนจะตงขอเสนออยกลายๆ วาระบอบสาธารณรฐนนนาจะเปนระบอบทสอดคลองกบตรรกของสงคมสมยใหมมากกวา ในบทความตวอยางทยกมาดานลางน เซยวฮดเสงไดอางถงทฤษฎของรสโซ เพอสนบสนนมโนทศนการปฏวตทซนยดเซน น�าเสนอ ผานทางสมาคมพนธมตรถงเหมงของเขา

“มนษยในโลกย ควรมอศระแกคนเสมอกนทงสน ไมควรจะยอมเปนชะเลยอยใตอ�านาจผอน ... นกปราชฝรงเศษผหนงซงมชอวาลซอ ... ทานกลาววาพลเมองคนหนงกเปนสวนหนงในอ�านาจของ


57

เจาแผนดน (ค�าวาอ�านาจของเจาแผนดนคอมความเปนอศระของประเทศ พลเมองคนหนงกเปนของประเทศอยแลว เหตฉะนน จงไดมสวนในความอศระของประเทศสวนหนงเหมอนกน) อ�านาจ เจาแผนดนกเปนสวนหนงของบานเมอง. (ประเทศทจะตงขนนน กตองอาไศรยทดน พลเมอง แลความเปนอศระ สามอยางนเปนสงส�าคญ เพราะฉะนนความเปนอศระจงเปนสวนหนงของบานเมอง แลทานกลาวตอไปวา อ�านาจเจาแผนดนหาใชเปนสวนตวผใดไม เปนโดยพลเมองทกคนไดแตงตงให ... ถาจะพดไปตามน อ�านาจแหงเจาแผนดน (ความเปนอศระของประเทศเปนทประชมแหงการของบคคล บคคลเปนสวนหนงในอ�านาจเจาแผนดน เพราะฉะนนพลเมองกคอเจาแผนดน เจาแผนดนกคอพลเมอง แบงออกใหตางไปไมได)


เปนเรองไมนาแปลกใจเลยทวาทกรรมจ�าพวกท 2 ซงเซยวฮดเสงไดน�าเสนออยางกวางขวางผานสอสงพมพหลายฉบบของเขานนไดสรางความขดแยงและกอใหเกดกระแสการตอตานไมนอยภายในบรบททางการเมองของสยามประเทศซงเขาพ�านกอย ณ เวลานน แมวาเซยวฮดเสงจะปฏเสธอยางแขงขนในเวลาตอมาวาเขาหาไดมความมงรายตอระบอบกษตรยของสยามแตประการใดไม และแมวาเขาจะเนนย�าซ�าแลวซ�าอกวาระบอบสาธารณรฐนนเปนระบอบทางการเมองทเหมาะสมกบบรบทของจนเทานน แตสมาชกระดบสงในหมชนชนน�าสยามในเวลานนหลายทานกอดไมไดทจะเคลอบแคลงสงสยและไมไววางใจวา จนฮกเกยนในบงคบองกฤษผ น ซงออกตวสนบสนนการสถาปนาสาธารณรฐจนอยางจรงจงและเปดเผยนนจะสามารถด�ารงความจงรกภกดตอสถาบนกษตรยในสยามไดอยางสดจตสดใจ จรงหรอไม ยงไปกวานน ไมวาเจตนารมณแทจรงของเซยวฮดเสง ตอสถาบน

18 หจช. ร.5 น.87/9 ความเหนหนงสอพมพฮวเซยมซนโป วนท 4 กมภาพนธ ร.ศ. 127.

58


กษตรยของสยามจะเปนเชนไรกตาม กไมมใครปฏเสธไดวางานเขยนแนวสาธารณรฐนยมของเขานนไดเรมมอทธพลตอบางกลมภายในชมชนชาวจนในสยามในทศทางทอาจเปนภยตอความมนคงของพระราชอ�านาจไดใน ไมชาไมนาน

เมอซนยดเซนเดนทางมาเยอนสยามเปนครงสดทายในป ค.ศ. 1908 (พ.ศ. 2451) สมาคมพนธมตรถงเหมงกไดกลายเปนทรจกและจบตามองของทางการสยามไปแลวในฐานะองคกรการเมองทมแนวโนมตอตานระบบกษตรย เหนไดชดวางานเขยนของเซยวฮดเสง ทตพมพทางสอของฝายปฏวตอยางสม�าเสมอนนประสบความส�าเรจอยางยงในการเชญชวนใหสาธารณชนเชอสายจนจ�านวนมากพากนเดนทางมาฟงปาฐกถาของซนท จดขนอยางอลงการ ณ สโมสรจนกรงเทพฯ ในพระนคร เมอวนท 1 ธนวาคม ค.ศ. 1908 ในคราวน ซนยดเซนไดกลาววพากษวจารณระบอบกษตรย อยางรนแรงและเรยกรองใหผชมนบรอยทแออดกนอยในหอประชมนนใหการสนบสนนกลมปฏวตของเขาในการโคนลมราชวงศชงใหส�าเรจ ผลทตามมาอยางไมนาแปลกใจกคอ ซนยดเซนถกทางการสยามเชญใหออก นอกราชอาณาจกรเปนการถาวรในเวลาไมกวนหลงจากสนสดงานปาฐกถาครานน หลงจากการเยอนสยามเปนครงสดทายของซนอกเพยง 3 ปกวาๆ สาธารณรฐจนกถอก�าเนดขนและซนเองกไดมโอกาสเถลงอ�านาจเปนประธานาธบดชวคราวในระบอบการปกครองใหมนนเปนระยะเวลาสนๆ ในตนป ค.ศ. 1912 (พ.ศ. 2455) ในระหวางชวงระยะเวลาเดยวกนนนในสยามกดเหมอนวากระแสแหงความเปลยนแปลงก�าลงเรมกอตวขนอยางรนแรงและรวดเรว ชมชนเชอสายจนในสยามประเทศไดรบอทธพลอยางสงจากการมาเยอนของซนยดเซน และการสถาปนาสาขาของสมาคมพนธมตร ถงเหมงและสโมสรจนแหงพระนคร ตลอดจนการผดขนราวดอกเหดของโรงเรยนจนและหนงสอพมพจนจ�านวนมาก น�าไปสการจดตงเปนกลมการเมองตางๆ ในชวงปลายรชสมยรชกาลท 5


59

ในยคปลายทศวรรษท 1900 นน แนวทางการประทวงแบบสนตอหงสาบางจ�าพวก เชน การนดหยดงานและการปดสนคา [boycott] เรมถกน�ามาใชโดยหมผ ใชแรงงานและแวดวงธรกจในชมชนจนในพระนคร และประสบความส�าเรจพอประมาณ แตการนดหยดงานครงใหญทสด ซงกอใหเกดความเสยหายรายแรงทสดในประวตศาสตรเศรษฐกจสมยใหมของสยามประเทศนนเกดขนในป ค.ศ. 1910 (พ.ศ. 2453) การนดหยดงานดงกลาวเปนการนดหยดงานของแรงงานเชอสายจนทวประเทศซงถก ปลกระดมและจดตงโดยเหลาผน�าสมาคมลบทงหลายเพอตอตานการปฏรประบบการจดเกบภาษอากรของทางการ การปฏรปซงเกดขนในชวงปสดทายของรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวนน จะสงผลใหแรงงานชาวจนตองเสยภาษตอหวในอตราทสงขนคอเสยในอตราเดยวกบประชาชนชาวสยามโดยทวไปนนเอง การนดหยดงานในคราวนนไดรบความรวมมอจากสาธารณชนเชอสายจนแทบทกสาขาอาชพ ทงผใชแรงงาน ลกจาง และผประกอบการในวงธรกจแทบทกประเภท สงผลใหพระนครและหวเมองใหญอกหลายเมองเปนอมพาตตลอดระยะเวลา 3 วนเตมทการนดหยดงานนนด�าเนนอย

อยางไรกตาม ทายทสดแลวกตองนบวาการนดหยดงานของชาวจนในป ค.ศ. 1910 นนไมประสบผลส�าเรจตามทมงมาดไวแตแรก เนองจากการปฏรปภาษทพวกเขาตงใจตอตานนนกมไดถกยกเลกหรอมการเปลยนแปลง แตประการใด และเมอสนสดรชสมยรชกาลท 5 แลวแรงงานเชอสายจน ทงหลายกจ�าตองเสยภาษใหรฐสยามในอตราเดยวกบประชากรชาวสยามโดยทวไปอยดนนเอง แตการนดหยดงานดงกลาวนนกกลายมาเปนจดหกเหทส�าคญในทางประวตศาสตรซงแสดงใหสงคมสยามโดยเฉพาะกลมชนชนน�าสยามไดประจกษถงอทธพลทกลมชนเชอสายจนมอยอยางลนเหลอในระบบเศรษฐกจสยามและยงแสดงใหเหนวาชนกลมนอยทางชาตพนธ กล มนสามารถรวมตวกนเพอกดดนใหรฐปฏบตตามขอเรยกรองของพวกเขาไดดวยวธทรายแรงและเฉยบขาดอยางทไมเคยปรากฏมากอนในประวตศาสตร

60


เศรษฐกจและแรงงานสยามยคกอนหนานน และเพยงไมถง 2 ปหลงการ นดหยดงานใหญของชาวจน รฐบาลของพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลา- เจาอยหว กสามารถสกดแผนการปฏวตซงรวมถงแผนลอบสงหารองค พระมหากษตรยและการสถาปนาสาธารณรฐดวย จากการสอบปากค�ากลมผกอการซงเปนทรจกกนตอมาในนามของกลม กบฏ ร.ศ. 130 นน พบวา ผน�าส�าคญของกลมดงกลาวหลายคนมความเกยวเนองสมพนธบางประการกบสาขาของสมาคมพนธมตรถงเหมงในพระนคร และหลายคนไดเคยอานและอาจจะไดรบอทธพลทางความคดดานการเมองสาธารณรฐนยมจากบทความและบทบรรณาธการของเซยวฮดเสง19 เมอพจารณาดผลกระทบโดยรวมจากการมาเยอนสยามทง 4 ครงของซนยดเซน และการตพมพบทความโฆษณาชวนเชอของเซยวฮดเสงอยางตอเนองตลอดทศวรรษท 1900 แลวกเรมจะนาสงสยวากจกรรมตางๆ ดงกลาวของผน�าสายปฏวตในสยามทงสองทานนนมผลกระตนใหเกดความเคลอนไหวทางการเมองในสยามประเทศมากยงกวาจะสงผลกระทบโดยตรงใดๆ ไปสการปฏวตซนไหในประเทศจนมากมายนก

ความเปนจรงเมอค�านงถงอทธพลของความตนเตนจากการมาเยอนของซนยดเซน

บวกกบความคาดหวงอนยงใหญของเหลาชนเชอสายจนตลอดจนกลม หวกาวหนาทงหลายทมตอสงทพวกเขามองวาเปน “ความส�าเรจ” ของการปฏวตซนไหแลว กนาจะสรปไดอยางมนใจวาพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว นนเถลงราชยในทามกลางความผนแปรและไมมนคงทางการเมองอยางรายแรงทสดยคหนงในประวตศาสตรสมยใหมแหงสยามประเทศ พระองคทรงตระหนกเปนอยางดถงระดบความฮกเหมในอดมการณชาตนยมจนทเพมสงขนในหมพสกนกรเชอสายจนในสยามตงแตเถลงสหสวรรษใหม

19 แถมสข นมนนท. ยงเตรกรนแรก: กบฎ ร.ศ. 130. กรงเทพฯ: สายธาร, 2545.


61

และยางเขาสทศวรรษสดทายของรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ความเปลยนแปลงและเหตแหงความไมมนคงทงหลายทเกดขนโดยเฉพาะอยางยงการนดหยดงานครงใหญของชาวจนในปสดทายของรชกาลกอนสรางความหวนวตกใหพระมหากษตรยพระองคใหมไมนอย และความกงวลพระทยของพระองคกไดรบการตอกย�าอกครงเมอแผนการลอบปลงพระชนมและเปลยนแปลงการปกครองของคณะผกอการกบฏ ร.ศ. 130 ถกเปดเผยออกมาในขวบปแรกของรชสมยของพระองคเอง ในพระราช-วนจฉยของพระบาทสมเดจพระเจาอยหวรชกาลท 6 นน การปลกระดมอดมการณชาตนยมจนในหมชนเชอสายจนในสยามนนสงผลกระทบอยางรายแรงตอความมนคงของราชอาณาจกรสยามตลอดจนความปลอดภยของสถานภาพทางการเมองของพระองคเองมาก ยงกวาจะสงผลไดผลเสยใดๆ ตอความเปลยนแปลงทเกดขนแลวหรออาจเกดขนตอไปในแผนดนจนมากมายนก ดวยเหตนโฆษณาชวนเชอของฝายรฐบาลสยามจงมงเนนการท�าลายความชอบธรรมและความนาเชอถอของทงตวซนยดเซนเองและ การปฏวตซนไหทงหมดโดยมไดม งหวงทจะท�าลายลางสาธารณรฐจนท เพงเกดใหมหรอประชาชนเชอสายจนหรอผถอสญชาตจนแตประการใด ทงหมดนนมเปาประสงคส�าคญเพอความอยรอดของระบบกษตรยและ พระราชอ�านาจของพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาฯ เองมากกวาอยางอนทงหมด

นโยบายส�าคญประการหนงในรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว คอการสถาปนาและสงเสรมชาตนยมสยามใหเปนอดมการณหลกของรฐสยามสมยใหม ชาตนยมในแบบของพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาฯ นนถกวพากษวจารณอยางกวางขวางในวงวชาการนานาชาตมานานแลววาเปนชาตนยมทยดพระมหากษตรยเปนศนยกลาง (หรอทนกวชาการไทยหลายทานเรยกวา “ราชาชาตนยม”) และมวาทกรรมเกลยด/กลวชาตพนธจนและความเปนจน [anti-Sinicism] เปนองคประกอบส�าคญ งานเขยน แนวชาตนยมชนหนงของพระองคทดเหมอนจะเปนทกลาวขวญถงมากทสด

62


ในแงของการเปนงานเหยยดชาตพนธจน ไดแก บทความพวกยวแหงบรพทศ ซงทรงพระราชนพนธโดยใชพระนามแฝง อศวพาห และตพมพครงแรกเปนบทความใน หนงสอพมพไทย ในป ค.ศ. 1914 (พ.ศ. 2457) บทความนไดรบอทธพลอยางสงจากแนวคดเกลยด/กลวชาตพนธ และวฒนธรรมยว [anti-Semitism] ซงเปนทนยมในแวดวงสงคมชนสงของยโรปในปลายศตวรรษท 19 ซงเปนระยะเวลาเดยวกบทเจาฟาวชราวธทรงศกษาอยท มหาวทยาลยออกซฟอรดในสหราชอาณาจกรพอด ในบทความ พวกยว แหงบรพทศ นน อศวพาห ไดเปรยบเทยบลกษณะเดนและลกษณะดอยตางๆ ของชาตพนธพลดถน [Diaspora] ยวและจน และสรปในทายทสดวาจนนนเลวรายยงกวายว เพราะยวไมมรฐชาตเปนของตวเองจงจ�าตอง จบจายใชสอยทรพยสนเงนทองมากมายทขดรดมาไดจากคนชาตอนๆ ใน ดนแดนทพวกตนตงถนฐานบานเรอนอย แตจนนนนอกจากจะเอารดเอาเปรยบคนชาตอนๆ จนตวเองร�ารวยกวาใครทงหมดแลวยงสงเงนสวนใหญทหามาไดกลบไปยงชาตจนโดยไมยอมแมแตจะจบจายใชสอยกระตนเศรษฐกจของชาตทตนเองพ�านกอาศยอย20 ยทธศาสตรชาตนยมทเหนไดชดในบทความนกคอ การแยกคนเชอสายจนออกมาใหเปน คนอน [Other] ในสงคมสยาม เพอใหชาวสยามอนๆ ทไมไดมเชอสายจนสามารถสราง อตลกษณของความเปนชาตของตนเองไดชดเจนขน กลาวคอ เปนชาตพนธทไมไดเปนจนนนเอง

ในขณะเดยวกนบทความ พวกยวแหงบรพทศ ยงมงสงเสรมใหเกดการกลนกลายทางวฒนธรรม [cultural assimilation] ของลกหลานจนโพนทะเลรนหลงๆ ในขณะทเขยนโจมตความถกตองชอบธรรมของชาตพนธจนและความเปนจนนน อศวพาหยงไดเสนอวาการรบเอาอตลกษณทางวฒนธรรมของไทยและสมาทานอดมการณชาตนยมไทยยอมน�ามาซงความ “ศวไลซ” และอาจจะเปนหนทางเดยวทจะชวยใหลกหลานจนโพนทะเล

20 อศวพาห. พวกยวแหงบรพทศ และ เมองไทยจงตนเถด. กรงเทพฯ: ชวนพมพ, 2528.


63

รอดพนจากหายนะแหงการสญสนไปพรอมกบประเทศจน ซง ณ เวลานน มแตจะตกต�าลงทกวนจนท�าใหนาเปนหวงวาจะสนชาตไปในไมชาไมนาน ตรรกะและเหตผลหลกๆ สองสวนนถกยกมาใชซ�าแลวซ�าอกในงานเขยนแนวชาตนยมของพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาฯ อกหลายชน ตวอยางทชดเจนอยางยงอกชนหนงกคอบทความ เปรยบนามสกลกบชอแซ 21 ซงพระองคไดทรงเนนย�าวาพระราชด�ารในการตราพระราชบญญตนามสกลใหเกดมขนในสยามประเทศนนเปนการสถาปนาประเพณแหงชาตอนศวไลซในท�านองเดยวกบทถอปฏบตกนมายาวนานในมหาอ�านาจตะวนตก เชน องกฤษ เปนอาท และไดทรงอรรถาธบายถงความแตกตางระหวางนามสกลแบบฝรงกบชอแซตามประเพณจนโดยละเอยดดวย โดยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาฯ ทรงยนยนวาชอแซนนเปนการเรยกขานแบงกกแบงเหลาเพอรบพงกนของสงคมยคกอนสมยใหมซงยงไมมความศวไลซ โดยมตวอยางส�าคญทเปน ทรจกกนโดยทวไปคอสงคมจนและสกอตแลนดนนเอง แตนามสกลนนเปนสงทใชกนอยางกวางขวางในสงคมศวไลซเพราะท�าใหเกดความเปนอนหนงอนเดยวกนและอยรวมกนอยางสนตดงเชนในรฐชาตสมยใหมทเจรญแลวอยางองกฤษ เปนตน ดงนนการตราพระราชบญญตนามสกลในสยามประเทศกควรถอเปนพฒนาการในทางศวไลซในท�านองเดยวกบท�าเนยมทถอปฏบตกนในองกฤษและเปนสงทจะชวยใหสยามรอดพนจากความเสอมอนมกเกดขนกบสงคมปาเถอนอยางสงคมจนอยางหลกเลยงมไดอกดวย

นอกเหนอจากความพยายามทจะลดทอนความชอบธรรมและนานบถอใน “ความเปนจน” และชใหเหนถงความลาสมยและดอยพฒนาของวฒนธรรมจนแลว อศวพาหยงเขยนบทความแนวชาตนยมอกหลายชนทโจมตผน�าทางการเมองในดนแดนประเทศจนวาฉอฉลและไรศลธรรม และวพากษวจารณเหลาผน�าชาตนยมจนในชมชนโพนทะเลในสยามวาดจะ

21 มงกฎเกลาเจาอยหว, พระบาทสมเดจพระ. ประมวลบทพระราชนพนธในพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว. กรงเทพฯ: สรสาร, 2504, หนา 45-54.

64


กระตอรอรนในการชวยชาตจนมากเสยจนละเลยทจะใสใจกบขบวนการชาตนยมในประเทศทตวอาศยท�ามาหากนเลยงครอบครว ลกหลานและ วงศตระกลอยดวยซ�า ในขอหลงน เซยวฮดเสงมกถกยกขนมาเปนเปาใน การต�าหนอยเสมอ พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาฯ ทรงกลาวถงผน�าชมชนชาวจนโพนทะเลในสยามผนวา เปนคนเชอสายจนทชอบน�าเสนอความคดของตนเปนภาษาไทยผานทางหนงสอพมพภาษาไทยและอางตววาเปน นกหนงสอพมพไทย แตในขณะเดยวกนกลบใชอภสทธตางๆ จากสทธสภาพ นอกอาณาเขตอนเนองมาจากสถานภาพความเปนคนในบงคบองกฤษ ของตว

“สวนคนจ�าพวกทโฆษณาตนวาเปนคนไทย แตซงบรรดามตรและพวกพองทเขาสมาคมอยนนลวนเปนจน อกทงแสดงความรสกเขาขางจนทกคราวทกสมยทจะแสดงไดเชนน ขาพเจายงมความสงสยในความตงใจของเขาอย คนเราจ�าจะตองเปนไทยหรอจนอยางใดอยางหนง จะเปนทงสองอยางในขณะเดยวกนนนไมได และคนทท�าตวเปนทงสองอยางเชนนโดยมากมกจะเปนทงสองอยาง คนชนดนเปรยบเทยบกงกาซงเปลยนสใหเหมาะแกพนท ในเวลาทเขามาอยในหมไทยกเปนไทย ครนเขาไปในพวกจนกเปนจน ทงคนประเภทนมอยหลายคนทอยในบงคบ และจ�าพวกนแหละมกจะเปนพวกนกพดนกการเมองอยในหมพวกคนจนครงไทยครง ซงตงตนวาเปนหวหนาในความคดสมยใหม คอพวกนกพดและพวกหนงสอพมพกรงเทพฯ ขาพเจาไดเคยนกอศจรรยและเจบใจทไดฟงคนไทยผรวมชาตของขาพเจาบางคน นยมความเหนของคนจ�าพวกน ซงควรจะรไดดวา เปนไทยแตปากเทานน เขาไมรหรอวาคนจ�าพวกนจะเปนอะไรกเปนไดเพอความสะดวก ผรวมชาตของขาพเจาไปเชอคนทสามารถจะมชาตไดตง 2 ชาตเปนอยางนอย หรอบางทกถง 3 เชนนไดอยางไร ยกตวอยางเชน คนทอางตววาเปนไทยแตอวดตววาเปนหวหนาใน


65

หมจน ซ�าไดปรากฏวาเปนคนในบงคบของรฐบาลฝรงประเทศหนงดวยเชนน จะเรยกวาเขาเปนคนอะไรแน ?”

ปกณกคด22

ในขณะเดยวกบทพยายามชใหเหนถงความไมชอบธรรมและไมนา เชอถอของเหลาผ น�าชาวจนโพนทะเลทงหลายนน พระบาทสมเดจ พระมงกฎเกลาฯ กพยายามทจะตงค�าถามเกยวกบความชอบธรรมและ ความนาเชอถอของขบวนการทางการเมองทผน�าเหลานนอางตวเปนตวแทนในการตอสเรยกรองดวย เพราะหากผน�าไมใชบคคลอนพงเชอถอไดแลวไซร อดมการณทางการเมองทเขาน�าเสนอจะมความชอบธรรมเพยงพอทสาธารณชนพงสนบสนนไดอยางไร? พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาฯ ทรงน�าเสนอขอถกเถยงตามตรรกะดงกลาวขางตนหลายตอหลายครงในงานพระราชนพนธทมเนอหาเกยวเนองกบววฒนาการทางการเมองจน ตอมาเมอเกดเหตการณวนท 4 พฤษภาคม ขนในป ค.ศ. 1919 (พ.ศ. 2462) พระองคกไดมพระราชวนจฉยเกยวกบกจกรรมดานชาตนยมของเหลานกเรยนในโรงเรยนจนตางๆ ในสยามในบนทกถงเจาพระยายมราช23 ซงอาจสรปความไดวา พระองคทรงไมเชอวาจะมขบวนการทางการเมองทเกดจากอดมการณชาตนยม หรออดมคตทางการเมองในหมชาวจนในประเทศสยามไดอยางแทจรง เพราะเทาททรงสงเกตในเหตการณทผานมาหลายตอ หลายครงกปรากฏวากลมคนทอางตนเปนผน�าการเคลอนไหวทางการเมองในหมชาวจนกกลบกลายเปนพวกหวหนาองย ทเพยงแตจะมาหลอกเอาเงนจากชาวจนทงหลายทประกอบสมมาอาชพและมความผกพนหวงใยดนแดนแหงบรรพชนแตกลบไมรเทาทนกลโกงของมจฉาชพเหลานเทานน ในทาย

22 มงกฎเกลาเจาอยหว, พระบาทสมเดจพระ. ปกณกคด. กรงเทพฯ: บรรณาคาร, 2515, หนา 18-19.

23 หจช. ร.6 น.20/1 บนทกถงเจาพระยายมราช. 4 มถนายน พ.ศ. 2462.

66


ทสดแลว ตามพระราชวนจฉยของพระบาทสมเดจพระเจาอยหวรชกาลท 6 นน พฒนาการทางการเมองในประเทศจนมความเกยวของกบเรองราวตางๆ ทเกดขนในสยามประเทศในชวงระยะเวลาเดยวกนนอยมาก ดวยเหตนกจกรรมทางการเมองทอาจเกดขนภายในชมชนชาวจนในสยามยอมไมอาจสงผลกระทบอยางมนยส�าคญตอสถานการณทางการเมองภายในประเทศจนได พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาฯ ทรงเชอวาระยะหางทงในแงภมศาสตร ประวตศาสตร วฒนธรรม และชวตประจ�าวนระหวางประเทศ จนและพสกนกรเชอสายจนในสยามนนกวางใหญไพศาลเกนกวาจะเชอมตอกนได ตลอดระยะเวลายาวนานนบสหสวรรษของประวตศาสตรจนนน ชาวจนโพนทะเลไมเคยมสวนรวมหรอมอทธพลตอความเปลยนแปลงทางการเมองครงส�าคญภายในแผนดนจนมากอน ดงนนการทผน�าชมชนโพนทะเลอยางเซยวฮดเสง และเหลาสมาคมลบไดพยายามสรางภาพลวงตาแหงความเปนอนหนงอนเดยวกนของชาตพนธและวฒนธรรมจนระหวางแผนดนใหญและดนแดนทะเลใตดวยการพาเอานกการเมองลภยตางๆ เชน คงโหยวเหวย และซนยดเซน มาชวยในการโฆษณาชวนเชอนนกเปนแตเพยงท�าเพอผลประโยชนสวนตวเพอหลอกเอาเงนสนบสนนจากนยาย “ชวยชาต” [national salvation] ทพากนแตงขนมาตบตาชนเชอสายจนทงหลายในสยามประเทศเทานนเอง

พระราชวนจฉยของพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวเกยวกบสจธรรมแหงความสมพนธระหวางชมชนชาวจนโพนทะเลในสยามประเทศกบการปฏวตซนไหในประเทศจนนนอาจจะดเหมอนโหดรายและเขาขางพระองคเองมากไปสกหนอย แตกปฏเสธไมไดวามความเปนไปไดคอนขางสง ทงานเขยนโฆษณาชวนเชอของเซยวฮดเสง ทน�าเสนอแนวคดสาธารณรฐนยมในบทความหนงสอพมพตางๆ นนจะมอทธพลตอการกอกบฏ ร.ศ. 130 มากกวาทจะมสวนท�าใหการปฏวตซนไหส�าเรจลลวงไดดวยการโคนลมอ�านาจของราชส�านกชงในเดอนตลาคม ค.ศ. 1911 (พ.ศ. 2454) พระบาทสมเดจพระเจาอยหวรชกาลท 6 ทรงน�าเสนอความเปนไปไดอนนาตกใจน


67

โดยทรงชใหเหนปญหาทางตรรกะหลายประการในโฆษณาชวนเชอของฝายชาตนยมจน ไมวาจะเปนเซยวฮดเสง หรอผน�าอนๆ ของชมชนจนโพนทะเล ในสยามกตาม พระองคทรงแสดงใหเหนวาผน�าหลานนหลายคนกเขาใจผดเกยวกบองคประกอบส�าคญบางประการของขบวนการปฏวตทน�าโดย ซนยดเซน พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาฯ ไดตงค�าถามในประเดนหนงทดเหมอนจะเดนชดทสดคอ นายพลหยวนซอขาย นนมความร ความเขาใจ ความเชอมน และความจรงใจตออดมการณทางการเมองของซนยดเซน มากนอยเพยงไร? เมอเขาไดรบต�าแหนงประธานาธบดแลวเขาจะเปนผน�าในการสราง “รฐชาตจนใหม” [New China] ตามทซนไดเคยสญญาผานสนทรพจนเรองลทธไตรราษฎร [ ] ทเคยแสดงไวมากมาย และตามทเซยวฮดเสง ไดเคยน�าเสนอผานบทความโฆษณาชวนเชอของเขาไดจรงๆ หรอไม?

ตงแตเมอคราวทสาธารณรฐจนแรกสถาปนาขนนนพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาฯ ไดทรงแปลบทความวเคราะหการเมองจนของ อ. เจ. ดลลอน ชอ “The Disintegration of China” ซงตพมพในวารสารสญชาตองกฤษฉบบหนงชอ Nineteenth Century and After ในเดอนตลาคม ค.ศ. 1912 (พ.ศ. 2455) ในบทความนนดลลอนไดตงค�าถามเกยวกบเจตนารมณทางการเมองทแทจรงของนายพลหยวนซอขาย เขาไดแสดง ความสงสยและไมเชอวาหยวนจะยดมนในอดมการณสาธารณรฐนยมของซนยดเซนอยางจรงใจ ดลลอนไดท�านายวารฐบาลทน�าโดยหยวนจะกลายเปนเผดจการทหารและประเทศจนทอยภายใตการปกครองของหยวนจะตกต�าย�าแยลงยงกวาสมยปลายราชวงศชงเสยอก ทงน เนองจากสาธารณรฐทเพงสถาปนาขนใหมนนยงขาดสถาบนส�าคญหลายๆ สถาบนและระบบราชการกยงไมสมบรณและไมมประสทธภาพ เรยกไดวาดลลอนนนเหน ตรงกบพระบาทสมเดจพระเจาอยหวรชกาลท 6 ในแงทไมมความเชอมน ใดๆ ในการปฏวตซนไหเลยโดยสนเชง นกเขยนสญชาตองกฤษผนไดชให เหนวาระบอบการปกครองแบบราชวงศของจนนนไดถกท�าลายลงโดยทกลม

68


ผกอการนนมไดมแผนการหรอเตรยมโครงสรางทางการเมองใหมไวลวงหนาอยางเปนระบบแตประการใด ดงนนประชาชาตจนจงถกผลกลงสหบเหว แหงความแตกสลายกระจดกระจายและจ�าตองเขาส ยคขนศกอกครง อยางหลกเลยงไมไดในตนศตวรรษท 20 นเอง24

ตอมาในป ค.ศ. 1915 (พ.ศ. 2458) หยวนซอขายไดแสดงเจตนารมณชดเจนวาตองการจะน�าจนกลบสระบอบราชวงศและตองการสถาปนาตนเองขนเปนจกรพรรด อศวพาหจงไดตพมพบทความ วงตองคใหม25 เพอโตกบบทความทเซยวฮดเสงเขยนแสดงความโกรธแคนและต�าหนตเตยนหยวน วาก�าลงพาประเทศจนถอยหลงลงค และเพงตพมพลงในหนงสอพมพของเขา อศวพาหไดสรปวา ระบอบสาธารณรฐนนไมอาจประสบความส�าเรจไดในโลกตะวนออก และไมวาอดมการณทางการเมองของซนยดเซนจะแลด ทนสมยและตามแบบตะวนตก [Westernized] สกเพยงใดกไมสามารถน�ามาใชใหบรรลผลไดในความเปนจรงในแผนดนจน ตอใหมสงครามกลางเมอง มการปฏวต หรอเกดความไมสงบมากมายสกเทาไหรกตามทายทสดแลวสงคมตะวนออกกตองหวนคนส ระบอบกษตรย อย นนเอง กรณของ หยวนซอขายเปนหลกฐานทประจกษชดทสดในความเหนของอศวพาห หลงจากทตพมพบทความ “วงตองคใหม” ออกมาไมนาน อศวพาหกไดเขยนบทความอกชนหนงชอ ลทธเอาอยาง26 ขน เพอวพากษวจารณคนทคอยแตจะเอาอยางชาตตะวนตกโดยไมพยายามเขาใจตรรกะและเหตผลทอย เบองหลงการกระท�าและประเพณตางๆ ของตะวนตกอยางแทจรง และ ทายทสดกรงแตจะน�าความเดอดรอนวนวายมาสสงคมตะวนออกของตวเอง ไมนาแปลกใจเลยทกรณของซนยดเซนและขบวนการปฏวตของเขาถกน�ามา

24 เอมล โยเซฟ ดลลอน. อศวพาห แปล. ความกระจดกระจายแหงเมองจน. กรงเทพฯ: หนงสอพมพไทย, 2455.

25 หอจดหมายเหตแหงชาต: เอกสารรชกาลท 6; ร.6 น.13/23. บทความหนงสอพมพ “วงตองคใหม” โดย อศวพาห. 18 กนยายน 2458.

26 อศวพาห. ลทธเอาอยาง. กรงเทพฯ: ธรรมบรรณาคาร, 2519.


69

เปนตวอยางส�าคญของผคลงไคลใน “ลทธเอาอยาง” จนน�ามาซงความพนาศฉบหายของบานเมองตวเอง อศวพาหไดจบบทความชนนดวยค�าเตอนทฝากไปถงเหลานกคด “หวกาวหนา” ในสยามทอาจจะก�าลงคดจะด�าเนนรอยตามแนวทางปฏวตของซนยดเซน ดงน

“...สหายรวมชาตทงหลาย ! ขอใหตรกตรองขอนจงด การท ทานจะเอาอยางบรรพบรษของทานนนยอมใหประโยชนแกตวทานโดยแทดกวาทจะยอมใหตวทานถกพาหลงไปตามพวกเอาอยาง อนสนคดตดฝรง แลวส�าคญตนวาเปนพวกนกรการเมอง

คนประเภทนไดกระท�าใหความเจรญของเมองจนเนนชาไปอกประมาณไดรอยปแลว กเมอการเปนคนเอาอยางใหโทษแกเมองจนเหนปานฉะนแลว เราทงหลายควรจะพยายามใชสตเหนยวรง และประกอบการงานเพอความเจรญแหงชาตเรา โดยวธดทสดและ เหมาะทสดกบสถตแหงประเทศเรา ดกวาทจะกระเสอกกระสนแสวงหาสงซงประชาชนพลเมองของเรายงไมพรอมทจะไดรบผล เราทกๆ คนอาจจะชวยชาตบานเมองของเราไดโดยพยายามท�ากจของเราตามหนาทโดยสดสตก�าลงและความสามารถ และในทสดควรละเวนการพยายามทจะท�าตนใหเปนทเอาอยางฝรงโดยไมพจารณา”

ลทธเอาอยาง27

สารทตองการจะสอจากขอความดานบนนนคอนขางชดเจนและ ตรงไปตรงมาอยแลว หากผใดมงมาดปรารถนาทจะโคนลมราชวงศจกร หรอมงรายตอราชบลลงกของพระบาทสมเดจพระเจาอยหวรชกาลท 6 สยามประเทศกยอมจะมชะตากรรมทไมตางไปจากจนหลงการปฏวตซนไห

27 เรองเดยวกน.

70


กลาวคอ จะตองประสบกบสภาวะทยากล�าบากอนเกดจากความแตกพลดกระจดกระจายทางการเมอง และในทายทสดแลวประเทศกคงจะกลบคนสระบอบราชวงศดงเดมอยด ซงหมายความวาความพยายามในการทจะปฏวตเปลยนแปลงทงปวงกจะมแตสญเปลานนเอง

แรงบนดาลใจการอภปรายโตตอบในประเดนทางการเมองตางๆ ระหวางบทความ

ของอศวพาห ทตพมพในหนงสอพมพไทย และบทความของเซยวฮดเสง ทตพมพในจโนสยามวารศพท นน ด�าเนนไปอยางเผดรอนและตอเนอง เกอบตลอดทงรชสมยของพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอย หว อยางไรกตาม ดเหมอนวาหวขอเรอง “การปฏวต” ทนกหนงสอพมพทง สองคนน�ามาอภปรายและโตเถยงกนอยางยดเยอยาวนานนนเปนคนละเรองเดยวกนโดยสนเชง เซยวฮดเสงนนเฝารอ “การปฏวต” ดวยความคาดหวงและตงใจอยางเตมเปยม เขาเขยนและตพมพเรองราวของการปฏวตดวยความมนอกมนใจอยางเตมทวาประเทศจนและโลกนจะตองดขนหากการปฏวตประสบผลส�าเรจลลวงไปได แต “ความส�าเรจ” ทเขาเฝาฝนถงน แทจรงแลวคออะไรกลบไมเคยไดรบการนยามหรออธบายอยางชดเจน กอนการสถาปนาสาธารณรฐจนในป ค.ศ. 1912 (พ.ศ. 2455) “ความส�าเรจ” อาจจะหมายถงการโคนลมราชวงศชงและการสถาปนาสาธารณรฐจนไดส�าเรจ แตเมอเปาประสงคทงสองประการนนไดบรรลแลว การเถลงอ�านาจของนายพลหยวนซอขาย ในฐานะประธานาธบดแหงสาธารณรฐกลบดเหมอนไมถกตองสอดคลองกบอดมการณทางการเมองทซนยดเซนไดเคยปาวประกาศไว เซยวฮดเสงจงพบวาความส�าเรจทแทจรงของการปฏวตนน อาจจะยงไมบรรลไปถงดวยซ�าไป ในเมอต�าแหนงประธานาธบดของระบอบใหมกลบถกชวงชงไปโดยเผดจการทหาร และซนยดเซนผซงควรจะเปน “บดาแหงการปฏวต” กลบตองตกอยในสภาพผลภยทางการเมองอกครง


71

เซยวฮดเสง จงด�าเนนการสนบสนนการปฏวตตอไปดวยความคาดหวงอยางเตมเปยมวาสกวนหนงรฐบาลอนชอบธรรมภายใตการน�าของซนยดเซน จะสามารถชวงชงอ�านาจการปกครองประเทศจนกลบมาไดและสถาปนาสาธารณรฐทเปนประชาธปไตยอยางแทจรงไดในทสด และแมหลงจากท ซนยดเซนถงแกอนจกรรมไปในป ค.ศ. 1925 (พ.ศ. 2468) เซยวฮดเสงกยงคงเชอมนในการปฏวตตามแนวทางลทธไตรราษฎรและเลอกสนบสนน พรรคกกมนตงฝายหรดซงอยภายใตการน�าของหฮนหมน ผซงเขามองวา เปนทายาททางอดมการณทแทจรงของซน และจะตองน�า “การปฏวต” ไปส “ความส�าเรจ” อยางแทจรงตามทเขาไดเฝารอมาแทบทงชวตไดในทสด

ขางฝายพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว กทรงเขาใจวาการปฏวตคอการเปลยนแปลงระบอบการปกครอง ดงนนพระองคจงทรงตดสนความส�าเรจของการปฏวตทความส�าเรจของระบอบการปกครองและรฐบาลทเกดขนเปนผลสบเนองจากการปฏวต พระราชวนจฉยนเปนมมมองจากผทอยในต�าแหนงอนทรงอ�านาจในการปกครองซงเปนสถานภาพทตรงขามกบสถานภาพของทงเซยวฮดเสงและซนยดเซน ในชวงระยะเวลาสวนใหญของชวตการเมองของคนทงสองกอนการปฏวตซนไห ป ค.ศ. 1911 พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาฯ ทรงพระราชด�ารวา การปฏวตทจะประสบความส�าเรจไดนนควรจะตองมการวางแผนเปนอยางด และด�าเนนการตาม แผนนนอยางรดกมเพอน�าไปสการเปลยนแปลงรปแบบการปกครองและเปลยนผานของผครองอ�านาจทราบรน จากนนระบอบการปกครองแบบใหมและรฐบาลทสถาปนาขนใหมกจะสามารถด�าเนนการปกครองบรหาร บานเมองตอไปไดอยางมประสทธภาพ ดงนน การทหยวนซอขายด�ารงต�าแหนงประธานาธบดสบแทนซนยดเซน ซงเปนประธานาธบดชวคราวอยเพยงไมกเดอนเทานน และจากนนกตงตวเปนผเผดจการแบบเบดเสรจ เดดขาด และทายทสดกมงสการสถาปนาระบอบราชวงศขนใหมเพอตงตนเปนจกรพรรดสบไปนน ควรจะนบเปนความลมเหลวโดยสนเชงของการปฏวตจากมมมองของเจาของนามปากกาอศวพาห ในทางกลบกน การท

72


พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาฯ ทรงมองขอเขยนและกจกรรมทางการเมองของฝายปฏวตทงหมดทเกดขนกอนการปฏวตซนไหในป ค.ศ. 1911 วาเปนเพยงความฝนลมๆ แลงๆ และจนตนาการทางการเมองทไมมวนบรรลผลส�าเรจไดจรง กท�าใหพระองคทานทรงมองไมเหนผลกระทบระยะยาวประการส�าคญอกประการหนงของการปฏวต แมวาความคาดหวงอนยงใหญทเซยวฮดเสงมตอการปฏวตตลอดชวชวตของเขาจะไมไดเกดขนจรง หลงจากทเกดการปฏวตขนแลว แตความคาดหวงอนทรงอานภาพมหาศาลนซงไดเคยผลกดนใหปจเจกบคคลอยางตวเขาเองและซนยดเซน ไดทมเทชวตทงชวตของพวกเขาเพอสนบสนนขบวนการปฏวต กไดกลายมาเปนแรงบนดาลใจอนยงใหญของเหลานกปฏวตอนชนรนหลงชวลกสบหลาน

การปฏวตซนไหเปนแรงบนดาลใจของกบฏ ร.ศ. 130 ซงแมจะ ไมประสบผลส�าเรจในการเปลยนแปลงการปกครองในสยาม ณ เวลานน แตกไดกลายมาเปนแรงบนดาลใจส�าคญใหผน�าบางสวนในคณะราษฎรใหกอการปฏวตในเดอนมถนายน พ.ศ. 2475 ซงเปลยนแปลงสยามประเทศใหเปนระบอบกษตรยภายใตรฐธรรมนญไดในทสด แนนอนวาระบอบการปกครองและรฐบาลทสถาปนาขนหลงการปฏวต 2475 นนกยงมขอบกพรองและปญหามากมายและไมไดเปนประชาธปไตยอยางสมบรณดงทคณะ ผกอการบางสวนไดเคยกลาวอางไว อนทจรง แมเวลาจะผานมาแลวถง 80 ป ณ วนนประเทศไทยกยงคงไมมประชาธปไตยทสมบรณ ทงหมดนถาจะวพากษจากมมมองเดยวกบทพระบาทสมเดจพระเจาอยหวรชกาลท 6 ทรงพระราชวนจฉยการปฏวตซนไหแลว กคงจะสรปไดประการเดยววา การปฏวต 2475 กควรตองนบว าล มเหลวโดยสนเชงเช นเดยวกน การปฏวต 2475 นนควรถอเปนการเปลยนแปลงกอนเวลาอนควร หรอ “ชงสกกอนหาม” หรอไมนนยงเปนประเดนทคงจะถกเถยงกนไดไมมท สนสดไปอกนาน แตสงหนงทเราทกคนควรจะเหนตรงกนได ณ วนนกคอ การปฏวตครงนนไดกลายมาเปนแรงบนดาลใจส�าคญและเปนเหตการณความเปลยนแปลงครงส�าคญทจะตองถกอางถงทกครงทเกดความเคลอนไหว


73

เพอเปลยนแปลงทางการเมองครงส�าคญในประวตศาสตรไทยตงแตหลงสงครามโลกครงท 2 เปนตนมาจวบจนถงปจจบนน ทงหมดนกคงจะไมไดแตกตางไปจากการทซนยดเซนและการปฏวตซนไห ยงคงเปนรากฐาน ส�าคญของมโนทศนทางการเมองหลกของทงสาธารณรฐประชาชนจน บนแผนดนใหญ และสาธารณรฐจนบนเกาะฟอรโมซา แมวาจวบจนถงวนนกยงไมมใครสามารถฟนธงไดอยางชดเจนวา “บดาแหงการปฏวต” ทานนนจะเลอกอยฝงไหนของชองแคบกนแน

บทสรป

ในยค 2 ทศวรรษแรกของศตวรรษท 20 นน มโนทศนเรอง รฐชาต และ อดมการณชาตนยม ยงเปนเรองทใหมมากส�าหรบชาวบานรานตลาดใน 2 ประเทศทบงเอญไมไดตกเปนอาณานคมของมหาอ�านาจตะวนตกโดยสนเชง ในเมอความเขาใจพนฐานเกยวกบความแตกตางทส�าคญระหวางสงทเรยกกนวา รฐชาตสมยใหม กบราชอาณาจกรทเคยคนชนมากอนหนานนกยงไมคอยจะมสกกมากนอย การทนกชาตนยมทงฝายสยามและฝายจนในยคนนสามารถจะเรยกรองใหประชากรบางสวนประกาศตวเปนผรกชาต อทศสนทรพยเปนจ�านวนมหาศาลเพอสนบสนนการสรางชาตและพทกษ สงทเรยกวาชาตนใหรอดพนจากภยนตรายตางๆ ตลอดจนยอมเสยงชวต เสยงคก เสยงตารางและตะแลงแกง ในการตอสเพออดมการณทางการเมองบางอยางทเชอกนวาจะน�ามาซงความอยรอดและเจรญวฒนาสถาพรของชาตไดนน ยอมสมควรนบวาเปนความส�าเรจอนนามหศจรรยใจยง

การเคลอนไหวทางการเมองเพอสนบสนนการปฏวตซนไหและการสถาปนาสาธารณรฐจนอนเปนผลสบเนองตอกนมาของประชากรชาวจนโพนทะเลในสยามยคตนศตวรรษท 20 นน นาจะเรยกไดวาเปน ชมชนจนตกรรม28

28 Anderson, Benedict. Imagined Communities. New York: Verso, 1991.

74


ขนสด เพราะเปนการตอสเพอสรางชาตในดนแดนทพวกเขามไดพ�านกอาศยอย และบางสวนมไดเกดและไมเคยใชชวตอยในแผนดนจนจรงๆ ดวยซ�าไป อกทงอดมการณปฏวตทพวกเขาสนบสนนนนกมหลายสวนเหลอเกนทยงคลมเครอมาจนถงปจจบน ซนยดเซนผถกอปโลกใหเปนบดาแหงการปฏวตนนตองการใหสาธารณรฐทหลายคนยกใหเขาเปนผใหก�าเนดนน เปนเสรนยมประชาธปไตยหรอเปนสงคมนยม กเปนประเดนทยงเปนทถกเถยงกน อยางกวางขวางจวบจนถงวนน แตทงหมดนกหาไดท�าใหเลอดรกชาตของเหลาลกหลานจนโพนทะเลทงหลายเจอจางลงไม ความศรทธาและมงมนทจะสนบสนนอดมการณและการปฏวตทพวกเขาเชอวาจะท�าใหจนกลายเปนรฐชาตสมยใหมทมความเจรญและทนสมยทดเทยมนานาอารยประเทศนนเปนทมาของวลยอดฮตในยคตนศตวรรษท 20 ทวา “ชาวจนโพนทะเลคอมารดาของการปฏวต” ดวยซ�าไป แมกระนน ในความเปนจรงกลบดเหมอนวาการเคลอนไหวเพอเผยแพรอดมการณชาตนยมจนสมยใหมและแนวคดทมงหวงกนวาจะน�าไปสการปฏวตในประเทศจนนนกลบสงผลกระทบโดยตรงตอความเคลอนไหวและเปลยนแปลงทางการเมองในประเทศโพนทะเลทจนโพนทะเลเหลานพ�านกอยโดยเฉพาะในดนแดนทรอดพนการถกยดเปนอาณานคมโดยสมบรณมาอยางหวดหวดและชนชนน�าก�าลงโหมกระพอกระแสชาตนยมอยางหนกในยคตนศตวรรษท 20 อยางสยามประเทศมากกวาทจะมนยส�าคญใดๆ ตอความส�าเรจหรอลมเหลวของการปฏวตในแผนดนจนมากนก

กบฏ ร.ศ. 130 ทเกดขนโดยไดรบอทธพลทางความคดสวนส�าคญจากแนวคดทางการเมองของซนยดเซน, การปฏวตซนไห, และการสถาปนาสาธารณรฐจนนน กอาจเรยกไดวามความเปน “ชมชนจนตกรรม” ไมแพการปฏวตซนไห เพราะเปนการตอสเพอเปลยนแปลงการปกครองไปเปนแบบทไดยนไดฟงไดอานมาจากค�าบอกเลาและงานแปลแนวคดทางการเมองใหมๆ จากกลมชาวจนโพนทะเลผมการศกษาในเขตพระนคร ชาวจนโพนทะเลผไดชอวาเปน “มารดาของการปฏวต” กเชอวาการปฏวตโคนลม


75

ราชวงศชง (แมนจ) และเปลยนแปลงจนใหกลายเปนสาธารณรฐทมประธานาธบดชาวจนฮนเปนประมขนน นาจะเปนแนวทางทน�าไปสการ สรางจนใหเปนรฐชาตสมยใหมทมความเจรญทดเทยมนานาอารยประเทศได แมวาพวกเขาจะมไดพ�านกอาศยอยในประเทศจนมาเปนเวลาหลาย สบปแลวและหลายคนกเกดในเมองไทยและไมเคยไปอย เมองจนเลย ดวยซ�า และชาวไทยผมการศกษาในพระนครบางสวนกมความเหนคลอยตามความเหนของเพอนบานชาวจนโพนทะเล วาหากการปฏวตนนประสบความส�าเรจและเปนผลดตอประเทศจนซงพจารณาในหลายๆ ดานแลวกคลายคลงกบสยามประเทศ ไมวาจะเปนลกษณะของการเปนกงเมองขน กงศกดนา การด�ารงอย มานานของราชส�านกทปกครองในระบอบสมบรณาญาสทธราชย หรอการบงเอญรอดพนจากการถกมหาอ�านาจ ตะวนตกยดเปนอาณานคมโดยสมบรณกด จากความคลายคลงทงหมดน กนาจะอนมานไดวาการปฏวตโคนลมราชวงศเพอสถาปนาสาธารณรฐในสยามประเทศกนาจะประสบผลส�าเรจและเปนผลดตอประเทศชาตไมแพกน

ประวตศาสตรกระแสหลกและอคตทางภาษาบอกเราวาการปฏวต ซนไหนนประสบความส�าเรจ เนองเพราะสามารถโคนลมราชวงศชงและสถาปนาสาธารณรฐจนซงมการปกครองรปแบบใหมขนไดส�าเรจ จงเรยกวาเปน“การปฏวต”ซนไห ในขณะทกบฏ ร.ศ. 130 นนลมเหลวเพราะ ไมสามารถโคนอ�านาจของราชวงศจกรและสถาปนาการปกครองใหมในสยามได จงเรยกวา “กบฏ” ร.ศ. 130 แตบทความนไดตงค�าถามขนพนฐานทสดตอการตความประวตศาสตรในลกษณะน หากการใชค�าวา “ปฏวต” บงบอกถงความส�าเรจของการเคลอนไหวทางการเมอง และ “กบฏ” บงชความลมเหลวแลวละก เราแนใจไดแลวหรอวาการปฏวตซนไหประสบ ความส�าเรจในขณะทกบฏ ร.ศ. 130 นนลมเหลว ? อะไรคอมาตรฐานทชวดความส�าเรจหรอลมเหลวดงกลาว และใครคอผมสทธในการตดสนวาความเคลอนไหวใดจะไดเปนการ “ปฏวต” และความเคลอนไหวใดจะเปนไดเพยง “กบฏ” ความส�าเรจนนอยทความสามารถในการโคนลมระบอบเดมหรอ

76


ความสามารถในการสถาปนาและด�าเนนการระบอบใหมไดอยางมนคง และมประสทธภาพ หรอแทจรงแลวความส�าเรจอยทคณคาแหงการเปน แรงบนดาลใจทน�าไปสความเคลอนไหวเพอน�าพาสงคมและประเทศชาตไปสความเปนชมชนจนตกรรม ในลกษณะทดกวา ศวไลซกวา และเจรญทดเทยมนานาอารยประเทศมากกวา ? ผเขยนคงตองปลอยใหทานผอาน ใชปญญาคดหาค�าตอบแหงปญหาโลกแตกเหลานเองตามแตจะเหนสมควร แตอยากฝากทงทายไวใหคดเลนๆ แกเบอวา ถาพจารณาเรองมาตรฐาน แหงความ “ส�าเรจ” และ “ลมเหลว” อยางถวนถและเทยงธรรมแลวกอาจจะเปนไปไดวาเราควรตองเปลยนมาเรยกเหตการณทเกดขนทประเทศจน ในป ค.ศ. 1911 และเหตการณทเกดขนในสยามประเทศใน ร.ศ. 130 ดวยศพทเทคนคค�าเดยวกนได เพราะถาจะใชมาตรฐานทเหนเปนความส�าเรจกนาจะเรยกไดวาส�าเรจทงสองเหตการณ แตถาจะใชอกมาตรฐานหนงทท�าใหเหนวาลมเหลวกนาจะตความไดวาลมเหลวดวยกนทงสองเหตการณ ทงน กคงอยทวาทานเลอกจะตดสนเสนทางแหงการตอสทางอดมการณเหลาน ทความคาดหวง, ความเปนจรง, หรอแรงบนดาลใจ นนเอง

ณฐพล ใจจรง

77

100 ปของความพยายามสถาปนาระบอบประชาธปไตย:

“คณะ ร.ศ. 130” และความเปนมาของความคด “ประชาธปไตย” ในประเทศไทย

ดร.ณฐพล ใจจรง

สยามในบรบทของการปฏวตแหงศตวรรษท 20

แทบไมนาเชอ เมอรฐสมบรณาญาสทธราชยทถกสถาปนาขนจากกระบวนการรวมศนยอ�านาจทางการเมองเขาสพระบาทสมเดจพระจลจอม-เกลาฯ ไดปรากฏผลส�าเรจขนในป 2435 แตเพยงราว 2 ปภายหลงรชกาลของพระผทรงสถาปนาระบอบสมบรณาญาสทธราชยและพระผทรงเปน ทกสงทกอยางของสยามไดสนสดลง (2453) ระบอบสมบรณาญาสทธราชยอนเปนพระราชมรดกของพระองคไดถกทาทายอยางหนกหนวงจากกระแสความคดทางการเมองสมยใหมทกอตวขนในกลมคนชนใหมภายในสงคมสยาม ปลายเดอนกมภาพนธ ร.ศ. 130 (2455)1 รฐบาลสมบรณาญาสทธราชย

1 ยงคงมขอถกเถยงกนในวนท “คณะ ร.ศ. 130” ถกจบกม จากบนทกความทรงจ�าของร.ต.เนตร พนววฒน ใน คน 60 ป พมพเปนอนสรณในงานพระราชทานเพลงศพ ร.ต. เนตร พนววฒน ณ ฌาปนสถาน วดมกฏกษตรยาราม 21 ธนวาคม 2523 (กรงเทพฯ : หจก.เซนทรลเอกเพรสศกษาการพมพ, 2523), หนา 111 และ ร.ต. เหรยญ ศรจนทร ร.ต. เนตร พนววฒน , หมอเหลงร�ำลก: ประวตปฏวตครงแรกของไทย ร.ศ. 130 (พ.ศ. 2454) พมพเปนอนสรณในงานศพของ ร.อ.ขนทวยหาญพทกษ (นายแพทยเหลง ศรจนทร) ณ เมรวดมกฏกษตรยาราม 19 เมษายน 2503,

78

100 ปของความพยายามสถาปนาระบอบประชาธปไตย:“คณะ ร.ศ. 130” และความเปนมาของความคด “ประชำธปไตย” ในประเทศไทย

ได เข าจบกมกล มนายทหารและพลเรอนหวกาวหนากล มหนงทคดเปลยนแปลงการปกครองของสยามจากระบอบสมบรณาญาสทธราชยเปนระบอบ “ประชำธปไตย”

แมวาทผานมาจะมหนงสอและงานวจยทชนส�าคญท�าการศกษาประวตศาสตรของความพยายามทเปลยนแปลงการปกครองในชวงดงกลาวกตาม เชน งานของแถมสข น มนนท ทม งเนนการศกษาเหตการณท เรยกวา “กบฏ ร.ศ. 130” อจฉราพร กมทพสมย ทศกษาการปรบตว ของกองทพสยามสมยใหม สวน กลลดา เกษบญช-มด ทศกษาการ ลมสลายของรฐสมบรณาญาสทธราชยสยาม โดยพนจไปทการเปลยนแปลงรปแบบของรฐ จากรฐศกดนามาสรฐสมบรณาญาสทธราชยและเคลอน ไปสรฐประชาชาตเปนผลมาจากความขดแยงระหวางกลมคนชนศกดนากบกลมคนชนใหมทก�าเนดขนทามกลางความเปลยนแปลงของบรบทโลก2 อยางไรกตาม ยงไมมงานศกษาชนใดทม งไปตรงไปยงตวความคดทาง การเมองท เรยกกนวา “ประชาธปไตย” อนเรมตนจาก “คณะ ร.ศ. 130” อยางเปนระบบเทาทควร ดงนน การศกษาครงน จงเปนการศกษาในเชงประวตความคดทางการเมองไทยดวยวธการตความขอมลและตวบททางประวตศาสตร

(กรงเทพฯ : โรงพมพกมหลหงวน), หนา 83 ระบวา วนทถกจบกมคอ 27 กมภาพนธ 2454 (นบอยางใหม คอ 2455) แตการศกษาของ แถมสข นมนนท, ยงเตรกรนแรก กบฏ ร.ศ. 130 (กรงเทพฯ : เรองศลป, 2522), หนา 196 และอจฉราพร กมทพสมย, กบฏ ร.ศ. 130 กบฏเพอประชำธปไตย : แนวคดทหำรใหม (กรงเทพฯ : อมรนทรวชาการ, 2540), หนา 188 ระบวา วนทถกจบกม คอ 1 มนาคม 2454 (นบอยางใหม คอ 2455)

2 แถมสข นมนนท, อำงแลว, 2522. ; อจฉราพร , อำงแลว, 2540. ; Kullada Kesboon-choo Mead, The rise and decline of Thai absolutism (London : The School of Oriental and African Studies, University of London, 2000). ; ชาญวทย เกษตรศร (บรรณาธการ) หนงศตวรรษ : รฐธรรมนญและรฐประหำรกบกำรเมองสยำมประเทศไทย จำกกบฏ ร.ศ. 130 ถงรฐประหำร 19 กนยำยน 2549 หรอประชำธปไตยกบอ�ำมำตยำธปไตย (กรงเทพฯ : มลนธโครงการต�าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร, 2552).


79

ค�าถามทเกดขนในใจของผเขยนเกยวกบความพยายามปฏวตทาง การเมองของ “คณะ ร.ศ. 130” คอ พวกเขามความตองการเปลยนการปกครองระบอบสมบรณาญาสทธราชยสยามไปสระบอบใดหรอแบบใด กนแน รวมถง ผเขยนตองการทราบวา ผคนในสงคมสยามขณะนนรบร ความคดถงแบบการปกครองนนไดอยางไร มรองรอยการปรากฏตวของ ความคดถงแบบการปกครองนนๆ ในการปฏวต 2475 หรอไม และมความสมพนธระหวาง“คณะ ร.ศ. 130” กบ “คณะราษฎร” อยางไร

การอ�าพรางความคด “ประชาธปไตย” ของ “คณะ ร.ศ. 130”กวา 3 ทศวรรษทมการศกษา “คณะ ร.ศ. 130” นกวชาการไดใช

เอกสารชนตนในหอจดหมายเหตและบนทกความทรงจ�าของสมาชกคณะร.ศ.130 โดยเฉพาะอยางยงบนทกทชอ “หมอเหลงร�ำลก: ประวตปฏวต ครงแรกของไทย ร.ศ. 130 (พ.ศ. 2454)” ทเขยนโดย ร.ต.เหรยญ ศรจนทร และ ร.ต.เนตร พนววฒน พมพเผยแพรในงานศพของ ร.อ.เหลง ศรจนทร เมอป 25033 แตผเขยนยงคงไมไดรบค�าตอบอยางพอใจถงแบบของการปกครองใดกนแนทพวกเขาตองการ ในบนทกเลมดงกลาว ร.ต.เหรยญ และ ร.ต.เนตร บนทกทก�ากวมเพยงวา “ทประชมลงมตใหเปลยนแปลงกำรปกครองจำกระบอบสมบรณำญำสทธรำชยทมกษตรยเหนอกฎหมำย เปนประชำธปไตยรปแบบใดรปแบบหนง”4 ดงนน ค�าถามทผดในใจของ ผเขยนคอ อะไรคอความหมายของค�าวา “ประชำธปไตย” ในชวงบรบท แหงชวตและในความคดของพวกเขา ตลอดจนพวกเขาไดอ�าพราง

3 ร.ต. เหรยญ และ ร.ต. เนตร, อำงแลว, 2503. ; ร.ต. เหรยญ ศรจนทร และ ร.ต.เนตร พนววฒน , กบฏ ร.ศ. 130 (กำรปฎวตครงแรกของไทย) (กรงเทพฯ : ฝายเอกสารและสงพมพ โครงการสงเสรมระบอบประชาธปไตย ศนยกลางนสตนกศกษาแหงประเทศไทย, 2517).; ร.ต.เหรยญ ศรจนทร และ ร.ต.เนตร พนววฒน , กบฏ ร.ศ. 130 (กรงเทพฯ : คมภร, 2519).

4 ร.ต. เหรยญ และร.ต. เนตร, อำงแลว, 2503, หนา 49.

80


“ประชาธปไตย” ของพวกเขาในบรบททางการเมองทเปลยนไปอยางไร5

การเรมตนตอบค�าถามขางตน ผ เขยนพบวา งานศกษาในเรอง เหตการณ ร.ศ.130 นน ลวนอางองจาก“หมอเหลงร�ำลก” ท�าใหไมสามารถตอบค�าถามทผเขยนตองการทราบได อกทงแทบไมมใครใหความสนใจกบค�าวา“ประชำธปไตย”ทปรากฏในงานเขยนของพวกเขาวา หมายความวาอยางไร อกทงปราศจากการถอดรหสความหมายของค�าดงกลาวของ พวกเขา จนกระทงผเขยนไดพบหนงสอเขยนโดย ร.อ. เหลง และ ร.ต. เนตร ชอ “ปฏวต ร.ศ. 130” ซงเปนกญแจส�าคญในการไขปรศนาถงเปาหมายทางการเมองของพวกเขาโดยเฉพาะแกนน�าในครงนน หนงสอเลมนพมพ ครงแรกในป 2484 โดยมปรด พนมยงค แกนน�าของ “คณะรำษฎร” และ ผมความสมพนธใกลชดกบแกนน�า “คณะ ร.ศ. 130” หลงการปฏวต 2475 เขามสวนการผลกดนใหพวกเขาเขยนประวตของความพยายามปฏวต ครงแรกเพอเผยแพรสสงคมสยาม ดวยเหตทบรบททหนงสอเลมดงกลาวพมพเผยแพรในยคคณะราษฎร หนงสอเลมนจงบนทกอยางเปดเผยถง ความคดทางการเมอง เปาหมายและความเหนพองรวมกนของแกนน�า นายทหารและพลเรอนหวกาวหนาเมอเกอบ 100 ปทแลววา พวกเขา โดยเฉพาะอยางยงแกนน�ามความคดโนมเอยงไปในทาง “รปปลก”6 และ

5 ในประดนการพจารณาเรองบรบทกบความคดทางการเมองนน มสงหนงทผเขยนเหนวามความนาสนใจ คอ ควรมการศกษาการสราง “ประชำธปไตยอ�ำพรำง” ของกลมนยมสมบรณาญา- สทธราชยภายใตรฐประชาชาต

6 ร.อ. เหลง ศรจนทร, ร.ต. เนตร พนววฒน, สมจตร เทยนศร, ปฏวต ร.ศ. 130 (พระนคร: การพมพ กรงเทพฯ, 2489) หนงสอเลมนไดตพมพครงแรกในป 2484 สมจตร ผเรยบเรยงไดบนทกวา เขาไดเรยบเรยงเรองราวจากบนทกของ ร.ต.เนตร และหนงสอเลมดงกลาวไดรบการตรวจ “ทกตวอกษร” จาก ร.อ.เหลง ภมหลงของการเกดหนงสอเลมนเกดจากความตองการของนายปรด พนมยงค ดงน “ทำนรฐมนตร (นำยปรด) ไดเปนผหนงซงรวมมอในกำรปฏวต เมอ 24 มถนำยน นนเปนกำรเปลยนแปลงกำรปกครองครงทสองทส�ำเรจลง ทำนรฐมนตรไดคดทจะเรยบเรยงประวต ของคณะรำษฎรนไว แตเมอทำนเหนวำประวตศำสตรชนนจะสมบรณกโดยทควรจะมใครคนหนงท�ำเหตกำรณในสมย ร.ศ. 130 ขนกอนและทำนกไดเรยกนำยรอยตรเนตร พนววฒน ซงเปน ผกอกำรทเขมแขงผหนงในสมย ร.ศ. 130 ไปพบและแจงควำมคดในกำรเรยบเรยงทจะกระท�ำของ


81

ความคดดงกลาวไดปรากฏในหลกฐานแวดลอมในเวลาตอมา

ความเปลยนแปลงของบรบททางการเมอง “หลงยคคณะรำษฎร” อาจเปนสาเหตส�าคญทท�าให บนทกของพวกเขาใน “หมอเหลงร�ำลก” ทพมพในป 2503 ปราศจาการเปดเผยถง ความคดทางการเมองและเปาหมายของระบอบการปกครองทแทจรงของพวกแกนน�าในครงนน เนองจาก หากพจารณาจากบรบทแลว หนงสอเลมนพมพขนในชวงเวลาท “คณะรำษฎร” สนอ�านาจไปแลว พรอมกบบรรยากาศเรมตนในการฟนฟสถาบนกษตรยอยางรอบดานภายใตระบอบเผดจการทหารของจอมพลสฤษด ธนะรชต อาจท�าใหพวกเขาระมดระวงไมกลาเปดเผยความคดทางการเมองของพวกเขาเมอครงเกาออกสสงคม “หลงยคคณะรำษฎร” อยางเปดเผย ดวยเหตน จงมความเปนไปไดทพวกเขาอาจตองอ�าพรางความคดทางการเมองของ พวกเขา ดวยการใสรหส (encoding) ความหมายโดยการใชค�าวา “ประชำธปไตย” ซงเปนค�าศพทเกาในบรบทการเมองใหม

ดงนน หากเราจะถอดรหส (decoding) ความหมายของค�าวา “ประชำธปไตย” ของพวกเขา เราตองตความค�าดงกลาวหรอหาความหมายของค�านในบรบททใกลเคยงกน ทงน กอนการปฏวต 2475 ความหมายของค�าวา “ประชำธปไตย” หมำยถง “กำรปกครองทผเปนหวหนำแหงอ�ำนำจบรหำรไมใชเปนพระเจำแผนดน คอ เปนบคคลสำมญ หรอ คณะบคคลซงรำษฎรไดเลอกตงไว มก�ำหนดเวลำกำรอยในต�ำแหนงไมเปนมฤดกตกทอดไปไดแกผอยในสกลเดยวกน”7 หรอ หมายถงการปกครองแบบ “รปปลก” ท

ทำนขน กบขอใหนำยรอยตรเนตร พนววฒน เลำเหตกำรณของ คณะ ร.ศ. 130 ใหฟงตงแตตน จนจบลงแลวจงขอใหนำยรอยตรเนตร ถำมเวลำใหสละเพอท�ำกำรบนทกเหตกำรณเหลำน แต เนองจำกดวยบคคลทงสองยงหำเวลำทจะปลกตนมำกระท�ำใหเปนผลส�ำเรจไมได ทงทำนรฐมนตรและนำยรอยตรเนตร จงปลอยเวลำใหเนนมำจนกระทงบดน”

7 หลวงประดษฐมนธรรม “ค�าอธบายกฎหมายปกครอง” ใน ประชมกฎหมำยมหำชนและเอกชนของปรด พนมยงค, พมพเนองในโอกาสครบรอบ 100 วน แหงการอสญกรรมของผ ประศาสนการ ปรด พนมยงค 9 สงหาคม 2526 (กรงเทพฯ : มหาวทยาลยธรรมศาสตร, 2526), หนา 165-166.

82


พวกเขาไดเคยน�าเสนอความคดเอาไวและแกนน�าในครงนนมทาทสนบสนนการปฏวตไปในทศทางดงกลาว

แม “หมอเหลงร�ำลก” ถกบนทกขนโดยแกนน�าของคณะจะอ�าพรางความคดทางการเมองของพวกเขาไว แต “ปฏวต ร.ศ. 130” ทพวกเขาไดบนทกและพมพขนในป 2484 ซงเปนยคสมยท “คณะรำษฎร” มอ�านาจทางการเมอง บรบทดงกลาวท�าใหพวกเขาไดเปดเผยใหเหนรองรอยความคดทางการเมองของพวกเขา แตหนงสอเลมนกลบไมเปนทรจกแพรหลาย ซงอาจมผลท�าใหการศกษาความคด “ประชำธปไตย” ซงเปนความคดทาง การเมองสมยใหมทเกดขนในสงคมสยามมาเกอบหนงศตวรรษนหายไปจากหนาประวตศาสตรความคดทางการเมองและประวตศาสตรการเมองของไทยไปอยางนาเสยดาย

จากนไปผเขยนจะพาทานสะกดรอยเพอหาความหมายของค�าวา “ประชำธปไตย” ควบคไปกบการพจารณาบทบาท ความเคลอนไหวของ “คณะ ร.ศ. 130” และความสมพนธทใกลชดระหวางพวกเขากบ “คณะรำษฎร” ในประวตศาสตรการเมองและประวตศาสตรความคดทางการเมองไทย เมอราวหนงศตวรรษทผานมา

รงอรณของความคด “ประชาธปไตย”ใตเงาระบอบเอกาธปไตยสยาม

ความเสอมทรามทเกดขนจากการปกครองจนของราชวงศชง และความเคลอนไหวของขบวนการ “ถงเหมงฮย” หรอ ขบวนการปฏวตจน ทน�าโดยซนยดเซน กอใหเกดการโคนลมราชวงศชงในป 2454 ปฏวต ผนวกกบ “ควำมเสอมทรำม” ของระบอบเอกาธปไตยสยามท�าใหในปลายเดอนธนวาคม 2454 เกดแสงสวางทางปญญาทามกลางฤดหนาวในสยาม เมอนายทหารหวกาวหนากลมหนงไดเรมพดคยกนถงการสรางความกาวหนาใหกบสยาม ประกายความคดไดถกจดขนจาก ร.ต.เหรยญ ศรจนทร


83

ร.ต.จรญ ษตะเมษ และ ร.ต.เนตร ศรภม ไดปรกษากนถงอนาคตของสยามทกองปนกลท 1 รกษาพระองค ถนนซางฮ และได ใช หนงสอชอ “ประวตศำสตรกำรปฏวต” ซงมเนอหาเกยวกบการเปลยนแปลงการระบอบสมบรณาญาสทธราชยของประเทศตางๆ มาเปนตวอยางแนวทางการปฏวต8 ตอมา พวกเขาไดไปหา ร.อ.เหลง ทบานถนนสาธร เมอวนท 10 มกราคม 2455 ร.อ.เหลงไดน�าหนงสอพงศาวดารของประเทศตางๆ มาใหดเหตการณปฏวตทเกดขน เปรยบเทยบเปนยคๆ เพอใหเหลานกปฏวตหนมพจารณา9

การพบปะครงนนของนายทหารนกปฏวตหนม นางอบ ศรจนทร ภรยาของ ร.อ.เหลงไดรวมกนขาวเยนและรบฟงแผนการตางๆ พรอมกบเหลานกปฏวตดวย “ในฐำนะทเธอเปนสตร ซงตำมลกษณธรรมดำ เมอ พบวำสำมของเธอและเพอนกบนองชำยตำงคดกำรดงเชนกบฏตอพระมหำ-กษตรยโดยตรง เอำศรษะเขำแลกกบคมดำบนนแลว หนำทเธอจะตระหนกตกใจยบยงควำมคดของสำมเธอกบเพอน แตเธอกลบแสดงควำมคดเหน และปตยนดตอหนำทของคณะผคดกำรณไกลจะกรำชกำรบำนเมองอกดวย เธอไดกลำวสงเสรมควำมยนด อวยชยใหพร ขอใหควำมคดของคณะ จงสมฤทธผลเพอจะไดเปนประโยชนตอประเทศชำตและประชำรำษฎรกบน�ำมำซงควำมเปนอำรยะเทยมทนบรรดำประเทศชำตอนๆ ทงหลำยตอไป”10

ตอมาไดมการประชมจดตง “คณะพรรค ร.ศ. 130” ขนเมอ 13 มกราคม 2455 ทบาน ร.อ.เหลง การประชมครงนนมผเขารวมประชม จ�านวน 7 คน คอ ร.อ.เหลง ร.ต.เหรยญ ร.ต.จรญ ร.ต.เนตร ร.ต.ปลง บรณโชต ร.ต. ม.ร.ว แช รชนกร และ ร.ต.เขยน อทยกล พวกเขาไดรวมกนก�าหนดสญลกษณลบของ “คณะพรรค ร.ศ. 130” เปนเครองหมายธงมตวอกษรวา “เสยชพดกวำเสยชำต” สวนเครองหมายของสมาชก คอ ผาเชดหนา

8 ร.อ.เหลง, ร.ต.เนตร, สมจตร, อำงแลว, หนา 42.9 ร.อ.เหลง, ร.ต.เนตร, สมจตร, อำงแลว, หนา 51-52.10 ร.อ.เหลง, ร.ต.เนตร, สมจตร, อำงแลว, หนา 53-54.

84


สขาวทปกมมดวยอกษร 2 ตว สเดยวกนวา “ร” และ “ต” โดย “ร” หมายถง จงระวงตว สวน “ต” หมายถง จงเตรยมตวไวเพอเคลอนทได11 และการประชมในครงตอมาไดมการพดถง “ควำมเสอมทรำม” ของระบอบเอกาธปไตยสยาม หลงจากนนมการเตรยมการเปลยนแปลงการปกครองจากระบอบสมบรณาญาสทธราชยทมกษตรย เหนอกกฎหมายไปส “ประชำธปไตย”

“ความเสอมทรามและความเจรญของประเทศ”:ถอดรหสความคด “ประชาธปไตย” ของ “คณะ ร.ศ. 130”

ปลายเดอนกมภาพนธ 2455 รฐบาลสมบรณาญาสทธราชยไดเขาจบกม “คณะ ร.ศ. 130” เจาหนาทไดยดเอกสารชนหนงในบานของแกนน�าส�าคญ คอ ร.อ.เหลง เอกสารชนนนชอ “ควำมเสอมทรำมและควำมเจรญของประเทศ” ซงเปนเอกสารทสะทอนใหเหนความคดทางการเมองของ แกนน�าคณะอยางแจมชด ในบนทกมการแสดงความคดเหนวพากษวจารณวาความกาวหนาของประเทศตางๆ ทวโลกนน จะรงเรองหรอเสอมทรามลงกเพราะการปกครองของประเทศนน “ถำประเทศหนงประเทศใดรจกจดกำรปกครองโดยใชกฎหมำยแลแบบธรรมเนยมทยตธรรมซงไมกดขและเบยดเบยนใหรำษฎรไดรบควำมเดอดรอน ประเทศนนกจะมควำมเจรญรงเรองแลศรวลยยงขนทกท เพรำะรำษฎรไดรบควำมอสรภำพเสมอหนำกนไมมใครทจะมำเปนเจำส�ำหรบกดคอกนเลนดงเชนประเทศซงอยในยโรปแลอเมรกำเปนตน ประเทศเหลำนแตเดมกเคยมกระษตรยปกครองอยเหนอกฎหมำยใชอ�ำนำจแอบโซลดเตมทส�ำหรบกดขรำษฎรไดตำมควำมพอใจ ครนตอมำเมอรำษฎรเกดควำมรแลควำมฉลำดมำกขนแลว จงไดชวยกนลบลำงประเพณอนชวรำยของกระษตรยเสยหมด คดจดตงประเพณกำร

11 ร.ต.เหรยญ และ ร.ต.เนตร, อำงแลว, 2503, หนา 49.


85

ปกครองบำนเมองขนใหม บำงประเทศกบงคบใหกระษตรยอยใตกฎหมำย บำงประเทศกยกเลกไมใหกระษตรยปกครอง คอ กำรจดตงกำรปกครองเปนรปบลก...”12

หวใจส�าคญของบนทกดงกลาวไดเสนอและวเคราะหแนวทางการปกครองในโลกวาม 3 แบบ คอ แบบแรก“แอบโซลดมอนำก” แบบทสอง “ลมตเตคมอนำก” และแบบสดทายคอ “รปปลก” ส�าหรบการปกครองแบบ “แอบโซลดมอนำก” นน บนทกวจารณวา เปนระบอบการปกครองทกษตรยมอ�านาจเตมอยเหนอกฎหมาย “กระษตรยจะท�ำชวรำยอยำงใดกท�ำได” จะกดขแลเบยดเบยนราษฎรใหไดรบความทกขไดทกประการ ทรพยสน สมบตและทดนจะถกกระษตรยเบยดเบยนเอามาเปนประโยชนสวนตวไดอยางไมมขดจ�ากด เชน ไลทท�าวง เงนภาษอากรจะถกน�ามาบ�ารงความสขใหสวนตว พระราชวงศและบาวไพร เงนบ�ารงบานเมองจง “ไมเหลอหรอ” ประเทศสยามเปนประเทศหนงทปกครองในระบอบดงกลาว และมพวกทคอย“ลำงผลำญ”ภาษอากรทเขามา “กดกนกนเลอดเนอของประเทศ” ในบนทกวเคราะหตอไปวา ประเทศทปกครองแบบดงกลาวจะท�าใหประเทศทรดโทรมและถงแกกาลวนาศ

การปกครองแบบ “ลมตเตคมอนำก” ในบนทกวเคราะหวา การปกครองแบบน “กระษตรยตองอยใตกฎหมำย” ดงนน กษตรยจงไมมอ�านาจ “พวกเตนเขนและพวกเทกระโถนตำมวงเจำจะไมมโอกำสไดเปนขนนำงเลย” วธการปกครองแบบนเรมตนจากองกฤษ ประเทศตางๆ ไดท�าตามแบบ ดงกลาว เชน ตรก และญปน แตบางประเทศท�าเลยไปถงรปปลก บนทก เหนวา คงเหลอแตประเทศสยามเทานนทยงคงระบอบการปกครองทท�าให “พวกกระษตรยไดรบควำมสขสนกสบำยมำกเกนไปจนไมมเงนจะบ�ำรงประเทศ”

12 “บนทกวำดวยควำมเสอมซำมและควำมเจรญของประเทศ”, อจฉราพร, อำงแลว, หนา 267.

86


การปกครองแบบสดทาย คอ “รปปลก” บนทกนยามวา การปกครองแบบนเปนการปกครองท “ยกเลกไมใหมกระษตรยปกครองอกตอไป แตมทประชมส�ำหรบจดกำรบำนเมองอยำงแขงแรง โดยมประธำนำธบดเปนประธำนส�ำหรบกำรปกครองประเทศ” ประชาชนมความเสมอภาคเทาเทยมกน การปกครองรปแบบน ในบนทกวเคราะหวา “รำษฎรทกประเทศจงอยำกเปลยนแปลงกำรปกครองประเทศใหเปนรปปลกทงหมด เวลำน ประเทศใหญนอยตำงๆ เปนรปปลกกนเกอบทวโลกแลว” เชน ประเทศในยโรป อเมรกาและจนก�าลงตอสเพอเปลยนแปลงการปกครองใหเปนรปปลก

ร.อ.เหลง และ ร.ต.เนตร ไดบนทกตอไปอกวา ทประชมในชวงแรกๆหลายครงใหการสนบสนนการปกครองอยางหลงสดตามแบบจน พวกเขาไดบนทกบรรยากาศในประชมเมอครงนนวา “ทประชมเอนเอยงไปในระบอบแผนกำรปฏวตของประเทศจน เนองจำก[จน]มฐำนะและสภำพไมตำงจำกเรำ[สยำม]”13 สอดคลองกบ ร.ต.จรญ ษตะเมษ หนงในสมาชกของ “คณะ ร.ศ. 130” ไดยอนความทรงจ�าวา แนวทางในการปฏวตเปลยนแปลงการปกครองของพวกเขาไดแบบจากจน แตแนวความคดในการปกครองไดมาจากตะวนตก14

แนวทางตดสนใจไปส “ประชำธปไตย” นน พวกเขาบนทกวา ไดรบการสนบสนนจากทงนายทหารกลมหนงและพลเรอน เชน พระยารามบณฑตสทธเศรณ (เซยง สวงศ) พระพนจพจนาตรถ (นวม ทองอนทร) บญเอก ตนสถตย (อดตนกเรยนฝรงเศส ขณะนนท�างานในสถานทตฝรงเศส) และอทย เทพหสดน ณ อยธยา15 แมในบนทกของพวกเขาเลาวา เมอมสมาชก

13 ร.อ.เหลง, ร.ต.เนตร, สมจตร, อำงแลว, หนา 100.14 พลกล องกนนท, “เผชญหนาผกอการเกกเหมง”, สงคมศำสตรปรทศน 12 (ธนวาคม

2514) หนา 72.15 ร.อ.เหลง, ร.ต.เนตร, สมจตร, อำงแลว, หนา 25, 100 และ ร.ต.เนตร, อำงแลว,

หนา 107.; โปรดด ประวตและบทบาทของอทย เทพหสดน ณ อยธยา ใน ร.ต.ถด รตนพนธ (รวบรวม) เพอนตำย : ชำวคณะ ร.ศ. 130. พมพช�ารวยในงานฌาปนกจศพนายอทย เทพหสดน ณ อยธยา วนองคารท 11 มกราคม 2480 ณ เมรเชงบรมบรรพต (พระนคร : โรงพมพจนหวา, 2480)


87

เพมขนในการประชมแตละครงท�าใหเกดกลมสายกลางขน กลมดงกลาวม ร.ต.จอ ควกล และสมาชกบางสวนทเปนสมาชกทมอายมากตองการเปลยนเปนระบอบ “ลมเตดมอนำก” มากกวา กล มสายกลางใหเหตผลวา “ไมตองกำรใหเกดควำมชอกช�ำมำกเกนไป ฝำยทถกชงอ�ำนำจกจะไมเคยดแคนถงกบท�ำตวเปนศตรอยตลอดกำล” ร.ต.เนตร ซงเปนเลขาธการคณะไดประเมนความคดของกลมสายกลางวา “ไมไดควำมเลย”16 นาสงเกตวา ในบนทกของพวกเขาและทาททปรากฏในบนทกหลายเลม พวกเขามไดเคยรวม ร.อ.เหลง ร.ต.เนตร และ ร.ต.เหรยญ ซงเปนแกนน�าส�าคญของ คณะสายทหารเอาไวในกลมสายกลางเลย มพกถงทาทของกลมพลเรอนในคณะซงมความเหนไปในทศทางเดยวกบแกนน�าสายทหาร ดงนน เราจงอาจวเคราะหไดวา พวกเขาทเปนแกนน�าทงสายทหารและพลเรอนมไดจดตวเองอยในกลมสายกลาง กลาวอกอยาง คอ พวกเขามไดเหนดวยกบทศทางการปฏวตเปลยนแปลงการปกครองจากระบอบสมบรณาญาสทธราชยไปสระบอบ “ลมเตดมอนำก” ใหเกดขนในสยามในครงนน

แมแนวทางทพวกเขาตองการมไดประสบชยชนะ ดวยคะแนนเสยงทนอยกวาเพยงเลกนอย แกนน�าไดยอมรบมตทประชมในครงสดทาย และไดตกลงกนลงมอปฏวตในวนถอน�าพระพพฒนสตยาในเดอนเมษายน 245517 แตความหวงของพวกเขาในการเปลยนแปลงการปกครองของสยามไมอาจบรรลผลไดเนองจากพวกเขาถกจบกมในเวลาตอมากอนการลงมอเพยง 1 เดอน เนองจาก พ.อ.พระยาก�าแพงราม (แตม คงอย) ไดทรยศหกหลงน�าแผนการของพวกเขาไปแจงตอรฐบาล ท�าใหการปฏวตครงนนไมส�าเรจ การทรยศดงกลาวท�าใหพระยาก�าแพงรามไดทนจากรฐบาลสมบรณาญา-สทธราชยไปศกษาดานการทหารในฝรงเศส แตท�าใหพวกเขาเหลาผกลาทมากอนกาลบางคน เชน ร.ต.ชอม สงกดกองทหารมาท 1 ยงตวตายดวยการ

16 ร.ต.เนตร, อำงแลว, หนา 108. หนงสอ คน 60 ป นพมพครงแรกในป 2494 พมพแจกในวนครบรอบอาย 60 ป ของ ร.ต. เนตร

17 ร.ต.เนตร, อำงแลว, หนา 105.

88


ใชปนเลกสนของนายทหาร “ยดเขำปำก” ปลดชพตนเอง18 สมาชกสวนใหญถกโยนเขาคกไปเปนเวลากวา 12 ป ความรนแรงของตดสนโทษของรฐบาลสมบรณาญาสทธราชยทมตอเพอนๆ ของพวกเขา ท�าให ร.ต.เจอ ศลาอาสน สมาชกคนหนงทยงไมถกจบกมไดลกลอบสงจดหมายตดตอกบเพอนทตองโทษทณฑวา เขาจะเปนผถอ “ธงรปปลก” น�าขบวนการปฏวตปลดปลอยเพอนออกจากการลงทณฑโดยรฐบาลสมบรณาญาสทธราชย แตเคราะหรายทเจาหนาทรฐบาลยดจดหมายฉบบนไดท�าใหเขาถกจบกมในเวลาตอมา19 ในระหวางทพวกเขาถกลงโทษ สมาชกบางคนเสยชวตในคก ร.ต.วาส วาสนาหนงในสมาชกของคณะ เขาไดกลาวกบเพอนๆ ในวาระสดทายของชวต นกปฏวตวา “เพอนเอย กนตองลำเพอนไปเดยวน ขอฝำกลกของกนไวดวย กนขอฝำกไชโย ถำพวกเรำยงมชวตไดเหน”20

สมาคมลบ “จตรลดาสโมสร”:องคกรลบในระบบราชการของพระมงกฎเกลาฯ

แมรฐบาลสมบรณาญาสทธราชยของพระมงกฎเกลาฯ จะสามารถจบกม “คณะ ร.ศ. 130” ทมงจะโคนลมระบอบสมบรณาญาสทธราชย การกอตวทมงโคนลมระบอบสมบรณาญาสทธราชยภายในระบบราชการ แตกมไดท�าใหพระมงกฎเกลาฯ ทรงไววางใจระบบราชการของพระองค แตอยางใด จงทรงคดหาทางปองกนและตอตานการคดรายพระองค ทรงพยายามหาทางในการสรางองคกรลบทจงรกภกดตอพระองคซอน ลงไปในระบบราชการ เพอใหท�าหนาทสอดสองดพฤตกรรมและสบสวนความเคลอนไหวภายในระบบราชการ เพราะเรมมสามญชนกาวเขามาเปนขาราชการมากขน การสรางกลมผภกดจงเสมอนหนงเปนต�ารวจลบภายใน

18 ร.ต.เนตร, อำงแลว, หนา 121.19 แถมสข นมนนท, อำงแลว, หนา 99.20 ร.ต.เหรยญ และ ร.ต.เนตร, อำงแลว, 2503, หนา 212.


89

ระบบราชการนนเอง21

สมาชกของจตรลดาสโมสรเปนบคคลทงทหารและพลเรอนทใกลชดพระมงกฎเกลาฯ หรอเปน “วงใน” พระองคทรงเลยนแบบการจดสมาคมฟรเมสน (Free Mason) ซงเปนสมาคมลบขององกฤษเปนตนแบบ ดวยการใหสมาชกมเครองแบบเปนชดครย ตราของสมาชกเปนรปสามเหลยม โดยสมาชกจะตองกลดกระดมสามเหลยมนเปนกระดมเมดแรกของเครองแบบราชการ พระองคทรงเขมงวดกบเรองสมาชกมาก แมพระอนชาหรอ เจาฟาบางองคแสดงความจ�านงสมครเปนสมาชก พระองคกไมโปรดรบเขาเปนสมาชก เจาพระยามหธรเปนนายทะเบยนของสมาคมน

การประชมสมาคมลบสวนพระองคน มกนดพบกนสปดาหละครงในรปของการรบประทานอาหารค�า หรอมงานรนเรง มการจดโขน ละคร ล�าตดเพออ�าพรางความสนใจ เมอดเผนๆ แลวคนทวไปจะเขาใจวาเปนสมาคม ทมแตงานรนเรง บางครงมการนดพบทบางปะอน สมาคมนมตลอดรชกาล ของพระองค22 ดงนนจะเหนไดวา กษตรยในชวงสมบรณาญาสทธราชย ทรงไมวางใจในระบบราชการ เนองจากบคลากรภายในระบบราชการหาไดมาจากการคดสรรคนใกลชดอยางแบบโบราณ อกทงระบบราชการยงคดทจะโคนลมพระองค ท�าใหเกดความหวาดระแวงระหวางระบบราชการกบ ขาราชบรพารผใกลชดของพระองคไปจนสนรชกาล

21 พ.ต.ท. สมพงษ แจงเรว, “บทบำทของต�ำรวจสนตบำลในประวตศำสตรกำรเมองไทย พ.ศ. 2475-2500” วทยานพนธรฐศาสตรมหาบณฑต บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยเกษตรศาสตร, 2545, หนา 27-29.

22 หลวงจกรปาณศรศลวสทธ, เรองของเจำพระยำมหธร ทระลกในงานพระราชทาน เพลงศพเจาพระยามหธร (ลออ ไกรฤกษ) วดเทพศรนทราวาส (พระนคร : โรงพมพตรณสาร, 2499), หนา 82-84.

90


การรบรการปฏวตจนและความเคลอนไหวของ “ไทยเหมง”

หากหนมาดบทบาทของปรด พนมยงค แกนน�าสายพลเรอนใน คณะราษฎรซงมสวนในการกอตง “คณะรำษฎร” ขนในปารสเพอท�าการปฏวต 2475 จนส�าเรจนน ในเวลาตอมา เขาไดเลายอนถงแรงดลใจของเขานนเกดขนจากความส�าเรจของการปฏวตจน และความกลาหาญของ “ไทยเหมง”23 หรอ “คณะ ร.ศ. 130” วา24 “ฝำยพวกจนเกกเหมงทอยธยำกไดใชวธโฆษณำ โดยเชำหองไวทตลำดหวรอไวเปนหองอำนหนงสอ มภำพกำรรบเพอแจกจำยแกผ สนใจ สวนงวทศลปนจนแสดงประจ�ำทวดเชง (วดพนญเชง) นน กเปลยนเรองเลนใหมใหสมกบสมย คอ เลนเรองกองทหำรเกกเหมงรบกบกองทหำรกษตรย จงท�ำใหคนดเหนเปนกำรสนกดวย25”

ปรด ไดเลายอนในวยเดกตอไปวา เขาไดเหนการเปลยนแปลงอยางฉบพลน เขาเหนชายจนทกคนตดผมเปยทง ทงๆ ทไดไวเปยมาเปนเวลานบศตวรรษ ชาวจนเหลานนอธบายกบเขาวา ระบอบสมบรณาญาสทธราชยของจนเปนผก�าหนดใหไวผมเปยไดถกลมลางไปแลว จนไดเปลยนการปกครองกาวสสาธารณรฐอนมซนยดเซนเปนผน�า26 เขาบนทกวา “ในสมยนน หนงสอพมพยงไมแพรหลำยในสยำม โดยเฉพำะในจงหวดบำนเกดของขำพเจำ บดำขำพเจำเหนวำขำพเจำกระหำยใครรขำวครำวตำงๆ มำกนก จงไดน�ำหนงสอพมพเกำๆ ของญำตของขำพเจำคนหนง ซงเปนนำยทหำรแหงกองทพบกมำใหขำพเจำอำน ท�ำใหขำพเจำรบรทละเลกทละนอยวำ ระบอบกำรปกครองระบอบสมบรณำญำสทธรำชยนน มขอเสยหรอ

23 ฉตรทพย นาถสภา (สมภาษณ), ประสบกำรณและควำมเหนบำงประกำรของรฐบรษอำวโส ปรด พนมยงค (กรงเทพฯ : โครงการปรด พนมยงค กบสงคมไทย, 2526), หนา 40. นายปรดเลาวา “ร.ศ. 130 มสมญญำนำมเรยกกนวำ ไทยเหมง”

24 ปรด พนมยงค, ชวตผนผวนของขำพเจำ และ 21 ปทลภยในสำธำรณรฐรำษฎรจน (กรงเทพฯ: เทยนวรรณ, 2529), หนา 14.

25 ฉตรทพย, อำงแลว, หนา 35.26 ปรด, อำงแลว, หนา 15.


91

ขอบกพรองอยำงไร ชำวจนจงไดตอตำนกำรปกครองระบอบน และเปลยนมำเปนกำรปกครองในระบอบสำธำรณรฐ”27

นอกจากน ครวชาประวตศาสตรและภมศาสตรของเขาไดสอนใหเขารจกรปแบบการปกครองฉบบยอ วา “ครสอนวำแบบกำรปกครองประเทศแยกออกเปนสำมชนด คอ 1. พระเจำแผนดนอยเหนอกฎหมำย เรยกวำ ‘สมบรณำญำสทธรำชย’ 2. พระเจำแผนดนอยใตกฎหมำยกำรปกครองแผนดน 3. รำษฎรเลอกตงขนเปนประมขเรยกวำ ‘รปปลก’… มคณะเสนำบด กำรปกครองประเทศตำมควำมเหนชอบของสภำผแทนรำษฎร…ครบำงทำนทกำวหนำไดตดตำมขำวแลวเอำมำวจำรณใหนกเรยนฟงวำ วนไหนฝำยใดชนะฝำยใดแพ ซงท�ำใหปรดและนกเรยนทสนใจเกดสนกกบขำวนน”28 ตอมา ในภายหลง เขาไดตงขอสงเกตวา ครมธยมผนอาจเปนสายจดตงของ “คณะ ร.ศ. 130” เพราะน�าความคดประชาธปไตยมาเผยแพรแกนกเรยน โดยเฉพาะในชวงเกดสงครามในประเทศจนระหวางฝายเกกเหมงกบฝายกษตรยราชวงศแมนจ29 ครไดสอนอกวา “ตอมาในไมชา ความปรากฏวาฝายกษตรยแหงราชวงศแมนจตองพายแพ ครทกาวหนาจงพดเปรยๆ กบปรดวา ระบบสมบรณาฯ กสนไปแลวในจน ยงเหลอแตรสเซยกบเมองไทยเทานน ครไมรวาระบบสมบรณาฯ ใดใน 2 ประเทศนประเทศใดจะสนสดกอนกน”30

27 ปรด, อำงแลว, หนา 16.28 ฉตรทพย, อำงแลว, หนา 35.29 ฉตรทพย, อำงแลว, หนา 40.30 ฉตรทพย, อำงแลว, หนา 35.

92


การปฏวตจนกบหนงสอ “ลทธตรยราษฎร” : การแพรกระจายของความคด “ประชาธปไตย” ในสงคมสยาม

ไมแตเพยงการรายงานขาวความเปลยนแปลงทางการเมองไปสสาธารณรฐของจนจะสรางความตนตวและสนใจใหกบสงคมสยามเปนเวลาหลายป ทามกลางความสนใจของสงคมสยามในชวงกลางทศวรรษ 2460 ไดปรากฏการณแปลความคดทางการเมองของซนยดเซนและเหตการณการปฏวตจนเปนหนงสอหลายเลม เชน ซยเทยม ตนเวชกล “สนทรพจนของทำนซนยดเซน เรอง ควำมเพยรน�ำมำซงผล หรอ เรอง กำรเกกเหมงในประเทศจน ป พ.ศ. 2454” (2465)31 และ“มนกกอนหง” (2467)32 ตอมา ตนบญเทยม องกนนทน33 ไดแปล “ลทธตรยรำษฎร” ซงเปนหนงสอเลมส�าคญของซนยดเซนทถอไดวาเปนคมภรของการปฏวตจนเปนตอนๆ บนหนาหนงสอพมพหลกเมองในชวงป 2468

31 ซยเทยม ตนเวชกล, สนทรพจนของทำนซนยดเซน เรอง ควำมเพยรน�ำมำซงผล หรอ เรอง กำรเกกเหมงในประเทศจน ป พ.ศ. 2454 (กรงเทพฯ: ม.ป.ท., 2465).

32 ซยเทยม ตนเวชกล, มนกกอนหง เลม 1 (กรงเทพฯ : โรงพมพหนงสอพมพไทย, 2467)33 ตนบญเทยม องกนนทน (2433-2493) เกดทต�าบลเจสวเนยม ตลาดใหมกรมภธเรศ

เมอวนศกร เดอนอาย ปขาล ในตระกลพอคา บดาชอ นายซง และนางแอว เจาของรานช�าใหญในต�าบล เจสวเนยม เขาไดรบการศกษาจากโรงเรยนอสสมชญ เมอส�าเรจการศกษาไดกลบมาชวยบดามารดาท�าการคา ตอมาเขาท�างานเปนเสมยนทโรงรบจ�าน�า ไทฮงหย ปากตรอกอศรานภาพ และ ท�าการคาสวนตวไปดวย จนกระทง 2450 ไดท�างานเปนผจดการโรงภาพยนตรนครศรธรรมราช ทตลาดใหมกรมภธเรศ ดวยอปนสยและบคลกสวนตวท�าใหเขาสามารถจดการปญหานกเลงทกอกวนหนาโรงภาพยนตรไดเปนอยางด ตอมาเขาไดกอตงหนงสอพมพรายสปดาหชอ หนงสอพมพหลกเมอง รายสปดาห ในป 2468 กจการดานสงพมพของเขาไดรบการตอบรบจากสงคมเปนอยางด จนสามารถ ท�าก�าไรใหจนมโรงพมพสวนตว และหลกเมองรายสปดาหไดกลายมาเปนหนงสอพมพรายวน ตงแต 2470 เขาไดขยายกจการหนงสอพมพออกไปเปนหนงสอพมพรายวนอกหลายฉบบทงภาษาไทย และจน เชน ขาวชมนมลกเสอสยาม (2470-71) หนงสอพมพธงชย (2472-74) เจรญกรง (2473-87) ไทยฉบบอปกรณ (2474-75) อสสระ (2473) สนตภาพ วนด หญงไทย สวนภาษาจน เชน ฉนจงหยดปอ (2473) เปนตน จดไดวาเขาเปนราชาแหงหนงสอพมพ [อนสรณในกำรบรรจศพนำย ต. บญเทยม องกนนทน (พระนคร : ส�านกงานและโรงพมพหลกเมอง, 2494)].


93

การน�าเขาความคด “ประชำธปไตย” แบบจนและความคดทาง การเมองของซนยดเซนผานการแปลในหนงสอพมพและตพมพเปนหนงสอไดสรางความหวนวตกใหกบรฐบาลสมบรณาญาสทธราชยสยามเปนอนมาก โดยเฉพาะอยางยงเมอ ต.บญเทยมไดตพมพผลงานแปลความคดของ ซนยดเซนเปนเลมและใชชอหนงสอเลมดงกลาวเปนสามภาษาซงแสดง ความเปนสากลของความคดวา “ลทธตรยราษฎรซามนจหง (San Min Chu I : The Three Principles of The People)”(2472)34 จากบนทกของ พล.ต.อ.เผา ศรยานนท อดตอธบดกรมต�ารวจ นายทหาร ผใกลชด “คณะรำษฎร” และอดตนายทหารมหาดเลกคนหนงในขณะนน ไดบนทกเรองราวในชวงดงกลาววา “คณะหนงสอพมพหลกเมองของ นำย ต. บญเทยม เจำของโรงพมพหลกเมอง กไดเผยแพรลทธไตรรำษฎรหรอซำมนจหงขน ซงลทธนเปนลทธกำรตอสทนำสนใจของคณะกกมนตองทตอสมำกบระบบเจำขนมลนำยเปนผลส�ำเรจ... ค�ำวำเกกเหมงหรอกำรปฏวตกเรมเผยแพรเขำมำอยในควำมรสกของคนไทย”35 ไมนานจากนน รฐบาลไดสงเกบหนงสอเลมดงกลาวออกไปจากตลาดหนงสออยางรวดเรวและน�าไปท�าลายทงหลงจากจ�าหนายไดเพยงไมกเลม36 โดยรฐบาล ขณะนนอาศยอ�านาจตามพระราชบญญตสมดเอกสารแลหนงสอพมพ พระพทธศกราช 246537 ดวยเหตน การท�าลายหนงสอดงกลาวยอมสะทอนใหเหนวา รฐบาลขณะนนไมตองการใหความคดการปฏวตและความคด “ประชำธปไตย” เขามาสสงคมสยาม

34 ตนบญเทยม, ลทธตรยรำษฎรซำมนจหง, (กรงเทพฯ: โรงพมพหลกเมองบญทวผล, 2472).

35 พล.ต.อ.เผา ศรยานนท, “เหตกำรณกอนเปลยนแปลงกำรปกครองและกำรชงอ�ำนำจระหวำงผกอกำร”, เบองแรกประชำธปไตย: บนทกควำมทรงจ�ำของผอยในเหตกำรณ สมย พ.ศ.2475-2500 (กรงเทพฯ : สมาคมนกขาวแหงประเทศไทย, 2516), หนา 125.

36 พ.ต.อ.พฒน นลวฒนา, “ค�ำน�ำ” ใน ตนบญเทยม องกนนทน (แปล) ลทธไตรรำษฎร. พมพครงทสอง, (พระนคร : โอเดยน สโตร, 2495), หนา ค.

37 พล.ต.อ.เผา, อำงแลว, หนา 125.

94


ภารกจของคณะ ร.ศ. 130 และศรกรงกบการสนบสนนการปฏวตครงใหม

หลงจาก ปรด วาทนกปฏวตรนใหม ไดไปเรยนตอในโรงเรยนกฎหมาย เมอเขาส�าเรจการศกษา เขาไดรบทนไปศกษาตอดานกฎหมายทฝรงเศสในป 2463 พรอมกบการน�าการรบรการพยายามปฏวตของ“คณะ ร.ศ. 130” ไปดวย และตอมา เขาไดกลายเปนสวนหนงของ “คณะรำษฎร” ทกอตงขนในปารสเมอ 2469 และไดรวมน�าการปฏวต 2475 ในอกไมกปตอมาจากนน โดยม “คณะ ร.ศ. 130” เปนแนวรวมในการบมเพาะและปลกกระแสความตนตวของสงคมสยามใหพรอมในการเปลยนแปลงครงใหญทก�าลงจะเกดขนตอไป

ในระหวางทคณะ ร.ศ. 130 ถกจ�าคกอยางทรมานระหวาง 2455-2467 ในบนทกของสมาชกของคณะไดบนทกวา แมวาพวกเขาจะมชวตทถกทารณ แตความคดทางการเมองของพวกเขายงคงสวางไสว ท�าใหพวกเขายงคงเคลอนไหวทางการเมองตอไปดวย การลกลอบเขยนบทความแสดงการวพากษวจารณการบรหารงานของรฐบาลสมยสมบรณาญาสทธราชยและนวนยายสงไปลงตามหนงสอพมพการเมองหลายฉบบ เชน “จโนสยำม วำรศพท” “ผดงวทยำ”ของเซยวฮดเสง “สยำมรำษฎร” ของมานต วสวต “ยำมำโต” “วำยำโม” “พมพไทย” “ตทอง” และ “นกเรยน” เปนตน38

หลงพนโทษในป 2467สมาชกหลายคนไปท�างานหนงสอพมพ เชน ร.ท.ทองด�า คลายโอภาศ ร.ต.จอ ควกล ท�างานหนงสอพมพ “บำงกอกกำรเมอง” ซงมอทย เทพหสดนฯ เพอนนกปฏวตผมหนสวนในหนงสอพมพ

38 ร.ต.เหรยญ และ ร.ต.เนตร, อำงแลว, 2503, หนา 205-206. ร.ต.ถด ใชนามปากกาวา “ไทยใต” เขยนเรอง เดกก�าพรา ร.ต.โกย - “ศรยำตรำ” เขยนเรอง มารน คณสมบตของสตร พระนางโยเซฟน ร.ต.บวย-“บ.กำกะบำด” อทย เทพหสดน ณ อยธยา-“นำยเทพ” “ไกรทอง” และ“ณโภมณ” เขยนเรอง ต�าราลบสมอง และ วชาจตตศาสตร ร.ต.เนตร - “น.พ.ว.” และ ร.ต. สอน วงษโต - “กำยสทธ” เปนตน


95

ดงกลาว สวน ร.ต.บวย บณยรตนพนธ ร.ต.ถด รตนพนธ ร.ต.สอน วงษโต ร.ต.โกย วรรณกล และ ร.ต.เนตร ท�างานท “ศรกรง” และ “สยำมรำษฎร” ของมานต วสวต39 สมาชกของคณะ ร.ศ. 130 ไดเลาความมงมนของ พวกเขาในการท�าหนาทนกหนงสอพมพวา “ผทเคยกอกำร (คณะ ร.ศ. 130) เปนนกหนงสอพมพแท มกตระหนกชดแจงวำ (พวกเขำ) เปนสวนหนง ของชำตหนวยหนง… พอเลกงำนแลวมกจะออกเทยวคบคำสมำคมตำมสโมสรและแหลงชมนมตำงๆ เพอสงสรรกลนกรองควำมคดควำมเหน และขำวสำรกำรเมองเปนกำรแลกเปลยนซงกนและกน”40

บทบาทของเหลาผ มากอนกาลยงคงตองการผลกดนการปฏวต ของสยามตอไป ดงท พล.ต.อ.เผา ศรยานนท ในขณะนนเขามยศเพยง ร.ต.ทหารมหาดเลกฯ ได บนทกว า เขาได รบอทธพลทางความคด “ประชำธปไตย” จาก “คณะ ร.ศ. 130” และตอมานายทหารผนไดใหการสนบสนนการปฏวต 2475 และรวมตอสกบอ�านาจเกาจนเขาพนจากอ�านาจไป เขาไดบนทกตออกวา “(ความคดปฏวตไดแพรเขามาอยในกระแสความคด ของคนสยาม และนายทหาร) เพราะพวกทหารทคดเกกเหมงหรอคดปฏวตในรชกาลกอน (รชกาลท 6) นน กมาท�างานตามโรงพมพหนงสอรายวนตางๆ โดยเฉพาะอยางยง โรงพมพศรกรง เชงสะพานมอญ และค�าภาษาไทยใหมๆ กไดเกดขนขนานคกบลทธไตรราษฎรของ ดร.ซนยดเซน ทเผยแพรในหนงสอพมพหลกเมอง เชน ค�าวา เสมอภาค ภราดรภาพ ดงนเปนตน ลวนแลวแตเปนเรองเราอารมณของนายทหารหนมๆ ยงหนงสอพมพหลกเมองถกปด โรงพมพศรกรงถกปด กท�าใหมนายทหารเปนจ�านวนมากแอบซอหนงสอพมพนมาอาน”41

39 ร.ต.เหรยญ และ ร.ต.เนตร, อำงแลว, 2503, หนา 249-250. 40 ร.ต.เหรยญ และ ร.ต.เนตร, อำงแลว, 2503, หนา 250-251. 41 พล.ต.อ.เผา, อำงแลว, หนา 125.

96


พล.ต.อ เผา ไดบนทกความทรงจ�าตอไปวา ดวยความกระหายใครรของนายทหารมหาดเลกรกษาพระองคจ�านวนหนง พวกนายทหารเหลานนไดเรมตนคนหาความหมายของค�าวา “เสรภำพ เสมอภำค ภรำดรภำพ ทเคยเปนแตเสยงกระซบกระซำบ กเกดมกำรคนควำกนวำ มน คอ อะไร”42

และเมอนายทหารมหาดเลกรกษาพระองคจ�านวนหนงเรมตระหนกสนใจในแนวคดเรองเสรภาพ เสมอภาคและภราดรภาพ รฐบาลสมบรณาญาสทธราชยเรมระแคะระคายถงความตนตวทางการเมองดงกลาวท�าใหเกดการจดตง “สมำคมลบแหนบด�ำ” ขนเพอท�าการตอตานการปฏวต โดยองคกรน เปนองคกรลบทเกดขนในสมยพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอย หว มหนาทปองกนการโคนลมระบอบสมบรณาญาสทธราชยภายในกรมทหารมหาดเลกรกษาพระองค พล.ต.อ.เผาเชอวา พล.อ.พระยาสรเดชรณชต (ชต ยวนะเตมย) ท�าหนาทสบขาวและปรามความคดทางการเมองของ เหลานายทหาร43

แมรฐบาลสมบรณาญาสทธราชยสยามจะตดตามกระแสความคด ทไมพงปรารถนามใหเผยแพรในกองทพ แตกระนนกด ร.ต.บวย สมาชก คณะ ร.ศ. 130 กยงคงเพยรท�าหนาทเขาไปเผยแพรแนวความคดใน สโมสรนายทหารมหาดเลกตอไป ดงท พล.ต.อ.เผา ไดบนทกบทบาทของ “คณะ ร.ศ. 130” วา “ลทธเกกเหมงหรอปฏวตแบบซนยดเซนกกระพอสะพดไปทว นำยทหำรทคดกำรปฏวตเมอ ร.ศ. 130 กเรมเปนดำรำดวงเดนขน มคนอยำกรอยำกฟงเรองปฏวตใน ร.ศ. 130 และสวนมำกของนำยทหำร ซงไดรบกำรพระรำชทำนอภยโทษในสมยรชกำลทหกนน กเขำท�ำงำน หำเลยงชพอยตำมโรงพมพเปนสวนมำก ผทขนชอทสด คอ ร.ต.บวย บณยรตนพนธ เปนนกเขยนเรองเรงรมยทำงสวำทชนยอด ร.ต.บวยท�ำงำนอยโรงพมพศรกรงไดมโอกำสมำเยยมทหำรมหำดเลกบอยๆ และชอบเลำ

42 พล.ต.อ.เผา, อำงแลว, หนา 128.43 พล.ต.อ.เผา, อำงแลว, หนา 129.


97

เรองกำรปฏวตใน ร.ศ.130 บำงคนถำมวำอยในคกล�ำบำกไหม ร.ต.บวย ตอบวำ จะเอำอะไรละคณ เรำกเปนทหำรเคยเปนนกเรยนนำยรอย กนอยำงไรกได นอนอยำงไรกได ในคกนนมของทกอยำง เวนไวแตชำง ไมมเพรำะลอดประตคกเขำไปไมได ทกๆ คนนงฟง ชมเชยในควำมกลำหำญ อกคนถำมวำ กลวถกยงเปำไหม ร.ต.บวยตอบวำ กลวนะกลวกนทกคน แตอยำงมำกคนเรำกแคตำยเทำนน ผมพดอยำงนจรงหรอไม แลวสงคมกครนเครงอำรมณไปในทำงเลอมใส ร.ต.บวย บณยรตนพนธ เปนอยำงยง”44

ร.ต.บวยไดพยายามเผยแพรแนวความคด “ประชำธปไตย” ใหกบนายทหารอยางตอเนอง แมในเวลาตอมา มค�าสงหามมใหนายทหารชวนคนภายนอกเขามาในสโมสร แต ร.ต.บวย กยงคงเพยรเปลยนแปลงความคดของนายทหารตอไปดวยการสงหนงสอพมพมาใหหองสมดนายทหารมหาดเลกเสมอ และไดยายวงสงสรรคออกไปนอกกรมทหาร ตามรอบสวนเจาเชต บางวนกไปกนเลยงกนตามรานอาหารใหญ เชน รานฮงเฮง รานฮวตน ตามแตขณะนนจะมเงนมากหรอเงนนอย45 การพบปะสงสรรคแลกเปลยนความคดทางการเมองระหวาง ร.ต.บวยกบนายทหารคนอนๆ ท�าใหนายทหารเรมรบรและเหนดวยกบความคดทางการเมองนน ดงทพล.ต.อ.เผา บนทกไววา “เรองกบฏเกกเหมงในเมองไทยและทในเมองจน ซงก�ำลงตอสกนอยกเรมกระจำงแจงในใจของผบงคบหมวด คอ ร.ต.เผำ ศรยำนนท”46

44 พล.ต.อ.เผา, อำงแลว, หนา 131.45 พล.ต.อ.เผา, อำงแลว, หนา 131.46 พล.ต.อ.เผา, อำงแลว, หนา 132.

98


การบรรจบกนของ “คณะ ร.ศ. 130” กบ “คณะราษฎร” ในการปฏวต 2475

เมอปรดเดนทางกลบสสยาม ภายหลงทเขาส�าเรจการศกษาและ รวมจดตง “คณะรำษฎร” ทปารสแลว เขาไดมโอกาสพบปะกบ ร.ต.เนตร อดตแกนน�าของ “คณะ ร.ศ. 130” ดวย เมอมความคนเคยระหวางกน มากขน เขาไดเคยถามถงสภาพชวตในคกของเหลาคณะ ร.ศ. 130 และ ไดแสดงความเหนอกเหนใจตอโศกนาฏกรรมทเหลาผมากอนกาลไดรบโทษทณฑ และเขาไดซกถามถงสาเหตของความลมเหลวของ “คณะ ร.ศ. 130” คอ อะไร เขาไดรบค�าตอบจาก ร.ต.เนตร วา เกดจากการทรยศหกหลงของคนในคณะน�าความลบไปแจงแกรฐบาลสมบรณาญาสทธราชย ร.ต.เนตรมนใจวา หากไมมเหตการณทรยศดงกลาว ร.ต.เนตรมนใจวาการปฏวตจะประสบความส�าเรจ47 ความสมพนธพเศษระหวางเขากบแกนน�าใน “คณะ ร.ศ. 130” น เขาไดบนทกยนยนความสมพนธนวา “ปรดสนใจในขำวนมำก เพรำะเหนวำ เมองไทยกมคณะ ร.ศ.130 รกชำต กลำหำญ เตรยมเลกระบบสมบรณำฯ หำกแตมคนหนงในขณะนนทรยศน�ำควำม ไปแจงแกรฐบำล ปรดจงพยำมสอบถำมแกผรเพอทรำบเรองของ ร.ศ. 130 ดวยควำมเหนใจมำก”48 จากประสบการณของ “คณะ ร.ศ. 130” ทเขาไดรบฟงมา ท�าใหเขาตองสรปบทเรยนจากเหตการณดงกลาว ดงทเขาบนทกวา “มคนกลมหนงเชนอยำง ร.ศ. 130 กมคนกลมหนงทจะท�ำ (กำรปฏวต) แตถกหกหลง ถำไมถกหกหลงเขำกส�ำเรจ... ผมกเอำบทเรยนทเขำ (คณะ ร.ศ. 130) พลำดพลงมำศกษำ...”49

47 เรองรกของสามญชน ปรด พนศข ใน http://padeedub.blogspot.com/2009/05/blog-post.html เขาถง 7 กนยายน 2553 และ http://www.sameskybooks.org/board/index.php?s=ce3db72dacb539f829521f0595bcd996&showtopic=31333 จากคณ cele ในเวบบอรดฟาเดยวกน, เขาถง 7 กนยายน 2553.

48 ฉตรทพย, อำงแลว, หนา 35.49 ฉตรทพย, อำงแลว, หนา 43.


99

เมอความสมพนธพเศษระหวาง “คณะ ร.ศ. 130” กบ “คณะรำษฎร” มความแนบแนนมากขน จนน�าไปสความรวมมอกน ดงสมาชกส�าคญใน “คณะ ร.ศ. 130” ไดบนทกถงบทบาทของพวกเขาในการสนบสนนการปฏวต 2475 วา “เรำในโรงพมพศรกรงซงมสมองปฏวตอยแลวแตเดม เมอเหน เขำเตนเขำร�ำกอดไมได มหน�ำซ�ำมบำงคนไดตกปำกรบค�ำกบสำยสอของ คณะ พ.ศ. 2475 เปนทำงลบไวดวยวำ จะขออนญำตเจำของโรงพมพใชหนงสอพมพศรกรงเปนปำกเสยง (organ) ของคณะ 2475 กเผอญนำยมำนต วสวต ทำนเจำของโรงพมพศรกรงซงมนสยใจคอใครเหนควำมเจรญกำวหนำ ของประเทศชำตใหทนสมยอย แลวไดอนญำตอยำงลกผ ชำยนบแตนน เปนตนมำ”50

ความหมายของ “ประชาธปไตย” กอนการปฏวต 2475

กอนการปฏวต 2475 ปรดรบราชการในกระทรวงยตธรรมและเขายงไดท�าหนาทผสอนวชากฎหมายปกครองในโรงเรยนกฎหมายและไดเขยนต�ารา “ค�ำอธบำยกฎหมำยปกครอง” เลมส�าคญขนเพอสอนเหลานกเรยนกฎหมาย ในต�ารามการจ�าแนกของค�าวารฐบาลในโลกน ออกเปน 2 แบบ คอ แบบแรก คอ รฐบาลราชาธปไตย ซงมหลายชนดตงแต รฐบาล ราชาธปไตยอ�านาจไมจ�ากด (Monarchie absolue) ซงพระเจาแผนดน มอ�านาจเตม จนถง รฐบาลราชาธปไตยอ�านาจจ�ากด (Monarchie limitee)ซงพระเจาแผนดนไมมอ�านาจในการแผนดน และแบบทสอง คอ รฐบาลประชาธปไตย คอ รฐบาลทมหวหนาของผบรหารเปนคนสามญธรรมดา ไมมการสบทอดต�าแหนงไปยงทายาท แตการเขาสต�าแหนงมาจากการเลอกตงของประชาชนตามก�าหนดเวลา รฐบาลประชาธปไตยมสองชนด คอ รฐบาลทมประธานาธบดเปนหวหนา เชน ฝรงเศส กบ รฐบาลทอ�านาจบรหารอย

50 ร.ต.เหรยญ และ ร.ต.เนตร, อำงแลว, 2503, หนา 254.

100


กบคณะบคคล เชน สหภาพโซเวยต51

การเรยนการสอนและการถกเถยงถงรปแบบการปกครองแบบตางๆของโรงเรยนกฎหมายในชวงกอนการปฏวต 2475 นน สรางความตนตวทางการเมองใหกบผสนใจในความรสมยนนโดยเฉพาะนกเรยนกฎหมาย จนกระทง นายทหารผหนงขณะนนคนหนงบนทกวา “มขำวแพรสะพดมำวำ ทโรงเรยนกฎหมำยไดวพำกษวจำรณลทธกำรปกครองแบบใหมอยำง กวำงขวำง... ทของโรงเรยนกฎหมำยอนเปนแหลงเพำะวชำปกครอง บำนเมองและเปนสถำบนคนควำวชำกำรปกครองไดแพรสะพดออกมำวำ กำรทเขำวพำกษวจำรณกนเชนนนได เพรำะเปนสถำนทๆ ใหกำรศกษำ วชำกฎหมำยจงไมกดกนควำมคดเหนแตอยำงใด”52

เมองานฉลองพระนคร 150 ป (เมษายน 2475) ใกลเขามา มขาวลอแพรสะพดไปทวตามเบยร ฮออล บาร รานจ�าหนายสรา สถานทเตนร�า แมกระทงในสโมสรนายทหารวา จะเกดการจลาจล ท�าใหรฐบาลสมบรณาญาสทธราชยสงการใหต�ารวจภบาลซงเปนต�ารวจลบของระบอบเกาปลอมตวเขามาเปนแขกขายเนอสเตะเขามาสบขาวในกรมทหารอยางสม�าเสมอ ประกอบกบบทบาทของ “ศรกรง” ไดลงบทความโจมตระบอบสมบรณาญาสทธราชยอยางตอเนอง ท�าใหเหลานกหนงสอพมพชาว “คณะ ร.ศ. 130” ถกตดตามจากต�ารวจภบาลดวยเชนกน53 ขาวการเขามาสบขาวของต�ารวจลบแพรออกไป พล.ต.อ.เผาไดบนทกวา “ร.ต.บวย บณยรตนพนธ อำจำรยเกกเหมงกหวเรำะรวนในวงสรำวำ เหนไหมละ ผมวำแลวมขำวแปรงๆ ในหมทหำรบก พวกเรำน เมองไทยนนถงครำว มำชำนำน ถำพรอมเพรยงกนเปนส�ำเรจแน”54

51 หลวงประดษฐมนธรรม, อำงแลว, หนา 165.52 พล.ต.อ.เผา, อำงแลว, หนา 132.53 ร.ต. เหรยญ และ ร.ต. เนตร, อำงแลว, 2503, หนา 245.54 พล.ต.อ.เผา, อำงแลว, หนา 135.


101

ความคด “ประชาธปไตย” ในประกาศคณะราษฎร พลนทการปฏวตไดเรมตนขน ในเชาวนท 24 มถนายน 2475

ปรด ไดรบภารกจส�าคญจาก “คณะรำษฎร” ใหรางรฐธรรมนญฉบบ 27 มถนายน และราง “ประกำศคณะรำษฎร” ซงถอเปนค�าประกาศอสรภาพของราษฎรจากการปกครองระบอบเกาและประกาศกาวสระบอบใหม วา55

“เมอกษตรยองคนไดครองรำชยสมบตสบตอจำกพระเชษฐำนน ในชนตนรำษฎรบำงคนไดหวงกนวำกษตรยองคใหมนจะปกครองรำษฎรใหรมเยน แตกำรณกหำไดเปนไปตำมทคดหวงกนไม กษตรยคงทรงอ�ำนำจอยเหนอกฎหมำยเดม …รำษฎรทงหลำยพงรเถดวำ ประเทศเรำนเปนของรำษฎร ไมใชของกษตรยตำมทเขำหลอกลวง… คณะรำษฎรไดแจงควำมประสงคนใหกษตรยทรำบแลว เวลำนยงอยในควำมรบตอบ ถำกษตรยตอบปฏเสธ หรอไมตอบภำยในก�ำหนดโดยเหนแกสวนตนวำจะถกลดอ�ำนำจลงมำกจะชอวำทรยศตอชำต และกเปนกำรจ�ำเปนทประเทศจะตองมกำรปกครอง แบบอยำงประชำธปไตย กลำวคอ ประมขของประเทศจะเปนบคคลสำมญซงสภำผแทนรำษฎรไดเลอกตงขน อยในต�ำแหนงตำมก�ำหนดเวลำ…”

ดงนน จะเหนไดวา แมความคด “ประชำธปไตย” ทเรมตนขนจากความคดของ “คณะ ร.ศ. 130” จะมไดเกดขนจรง แตความคดดงกลาวยงปรากฏแพรหลายในสงคมสยามโดยสอผานเหตการณการปฏวตในจน หนงสอ “ลทธตรยรำษฎร” ของซนยดเซนและปรากฏขนมาอยางส�าคญ อกครงในค�าประกาศคณะราษฎร

เมอพนเชาแหงประวตศาสตรทเกดการปฏวตในสยาม เมอ 24 มถนายน 2475 ในชวงบาย พระยาพหลพลพยหเสนา หวหนา“คณะรำษฎร” ไดเชญ ร.อ.เหลง และเหลา “คณะ ร.ศ. 130” มาทพระทนงอนนตสมาคม ซงขณะนนเปนกองบญชาการของ “คณะรำษฎร” ในเวลา 13.00 น.

55 ปรด พนมยงค , ควำมเปนมำของศพทไทย ปฏวต รฐประหำร ววฒน อภวฒน (กรงเทพฯ : ประจกษการพมพ, 2519), หนา 9-10. ปรดไมเคยยอมรบวาตนเองเปนผรางประกาศคณะราษฎรจนกระทงในป 2519 เขาบนทกวา “ผมไดรบมอบหมำยจำกคณะรำษฎรใหเขยนแถลงกำรณ...”

102


หวหนา “คณะรำษฎร” ไดยนมอสมผสกบอดตผกอการรนกอนหนา เขาไดกลาวกบ “คณะ ร.ศ. 130” วา “ถำผมไมไดไปเรยนทเยอรมน กเหนจะเขำอยในคณะของคณอกคนเปนแน” เขาเลาให “คณะ ร.ศ. 130” ฟงวา ในเชาตรของวนท 24 มถนายน ในระหวางทเขาคมก�าลงทหารเขาปฏวต เขาไดจบกมพระยาก�าแพงราม (แตม) ผทรยศคณะ ร.ศ. 130 ได และตองการสงยงเปาพระยาก�าแพงรามเพอเซนธงชยเฉลมพลทสแยกเกยกกาย แตพระยาทรงสรเดช แกนน�าส�าคญของคณะราษฎร ไดหามไว56

สวนพระยาทรงสรเดช ผ เปนเพอนนกเรยนนายรอยทหารบก รนเดยวกบ ร.ต.บวย ไดกลาวทกทายวา “พอใจไหมบวย ทกนท�ำในครงน” อดตนกปฏวตไดกลาวตอบวา “พอใจมำกครบ เพรำะท�ำอยำงเดยวกบ พวกผม” และในบายวนนน “คณะ ร.ศ. 130” ไดพบกบปรด แกนน�าฝายพลเรอน เขาไดกลาวกบกลาวกบเหลาผมากอนกาลวา “พวกผมถอวำ กำรปฏวตครงนเปนกำรกระท�ำทต อเนองกนมำจำกกำรกระท�ำเมอ ร.ศ. 130 จงขอเรยก คณะ ร.ศ. 130 วำ พวกพๆ ตอไป”57

เมอการปฏวตในวนนนผานพนไป บรรดาเหลาผทไดเคยสนบสนนความคด “ประชำธปไตย” ไดใหการสนบสนน “คณะรำษฎร” เชน การบรจาคสงของและการจดพมพสงพมพสนบสนนการปฏวต 2475 โดย ต. บญเทยม ผแปลหนงสอ“ลทธตรยรำษฎร”58 และ “คณะ ร.ศ. 130” ไดเขาสนบสนนการปฏวตครงนอยางแขงขน พวกเขาไดรบการแตงตงเปน

56 ร.ต.เหรยญ และ ร.ต.เนตร, อำงแลว, 2503, หนา 255. แมพระยาก�าแพงรามจะ รอดชวตมาได แตตอมาเขาไดเขารวมกบกบฏบวรเดช แตกพายแพ เขาถกจ�าคกทเรอนจ�าบางขวางและตอมาเขาไดผกคอตายในหองสวมของคกนนเอง

57 ร.ต.เหรยญ และ ร.ต.เนตร , อำงแลว, 2503, หนา 2-3.58 หลกเมอง 9 กรกฎาคม 2475 ลงขาววา ต. บญเทยมไดบรจาคผาขนหนเชดตว 20 โหล

และผาขนหนเชดหนา 60 โหลใหกบคณะราษฎรเพอใชประโยชนในระหวางทตงกองบญชาการปฏวตทพระทนงอนนตสมาคม เขาพมพหนงสอ สยำมรฐธรรมนญกำรปกครองฉบบถำวร พรอมดวย ค�ำแถลงกำรณของอนกรรมกำร. (พระนคร : โรงพมพหลกเมอง, 2475) ออกแจกจาย ตลอดจน เขาไดเผยแพร ลทธตรยราษฎร ลงในหนงสอพมพของเขา (หลกเมอง 11 มกราคม 2475) (นบแบบใหม คอ 2476)


103

สมาชกสภาผแทนราษฎรชดแรกของประวตศาสตร เชน ร.ต.เนตร59

จรญ ณ บางชาง ตอมา สมาชกบางสวนไดลงสมครเปนสมาชกสภาผแทนราษฎรทมความกลาหาญและมฝปากกลาในการคดคานพระราชประสงคของพระปกเกลาฯ ทขดรฐธรรมนญซงเปนตวอยางส�าคญยงของประวตศาสตรสภาผแทนราษฎร เชน ร.ต. สอน (ชยนาท) ร.ท.ทองค�า (ปราจนบร) และร.ต.ถด (พทลง)60 สมาชกบางส วนกลบเข ารบราชการภายหลงท “คณะรำษฎร” นรโทษกรรมความผดทผานมาให นอกจากน พวกเขาไดสนบสนนพมพหนงสอเอกสารสนบสนนการปฏวตออกแจกจายดวย61 รวมทง มานต วสวต ผ เป นเจ าของหนงสอพมพทเสยสละยอมให หนงสอพมพของตนเปนหวหอกในการสนบสนนการปฏวตไดรบการแตงตงเปนสมาชกสภาผแทนชดแรกของประวตศาสตรการเมองไทยเชนกน

แม “คณะรำษฎร” จะท�าการปฏวตเปลยนแปลงระบอบการปกครองของสยามได แตกลมอ�านาจเกามไดถกขจดไปทงหมดท�าใหการปฏวต 2475 หาไดปลอดจากการตอตาน เหนไดจากกลมอ�านาจเกาใหการสนบสนน กบฏบวรเดช (2476) แต “คณะรำษฎร” กสามารถปราบกบฏบวรเดชลงได และตอมามการจดงานฌาปนกจศพเหลาทหารและต�ารวจฝายคณะราษฎร

59 ร.ต.เนตร ตอมาไดเปนเลขานการรฐมนตรมหาดไทยสมยทพลเรอตร หลวงธ�ารง นาวาสวสดเปนรฐมนตรวาการะทรวงมหาดไทย

60 สมดภำพสมำชกรฐสภำ 2475-2502 (พระนคร: บรษท ชมนมชาง, 2503) และโปรดดบทบาทของพวกเขาในการคดคานพระราชประสงคของพระปกเกลาฯ อยางดเดอด ใน แถลงกำรณ เรอง พระบำทสมเดจพระปรมนทรมหำประชำธปก พระปกเกลำเจำอยหว ทรงสละรำชสมบต, (พระนคร : ศรกรง, 2478) และสพจน แจงเรว. “คดยดพระรำชทรพยพระบำทสมเดจพระปกเกลำฯ” ศลปวฒนธรรม 23, 8 (มถนายน 2545 ), หนา 63-80.

61 หลก 6 ประกำร แถลงโดย นำยจรญ ณ บำงชำง พมพขนในโอกำสพธกำรมหกรรม ฉลองรฐธรรมนญแหงรำชอำณำจกรสยำม พระพทธศกรำช 2475. (พระนคร: โรงพมพลหโทษ, 2475), นายรอยตรถด รตนพนธ (รวบรวมและเรยบเรยง), คมอของผแทนต�ำบลส�ำหรบเลอก ผแทนรำษฎร (พระนคร: โรงพมพเจตนาผล, 2476) ค�ำอภปรำยเสนอกฎหมำยกบกะทถำมใน สภำผแทนรำษฎรของนำยรอยตรถด รตนพนธ ผแทนรำษฎรจงหวดพทลง. แส รตนพนธ พมพชวย ในการพระราชทานเพลงศพ หลวงศรวรวตร (พณ จนทโรจวงศ) ณ เมรวดวง จงหวดพทลง (พระนคร: โรงพมพพระจนทร, 2481).

104


จอมพล ป. พบลสงครามไดเชญ “คณะ ร.ศ. 130” รวมเปนเจาภาพงานศพเจาหนาทฝายรฐบาลทสละชวตปกปองระบอบใหม62

แบบและประสบการณของการปฏวตฝรงเศสในความคดของ แกนน�าคณะราษฎร

ภายหลงการปฏวต 2475 สงคมสยามมความตนตวกบการเปลยนแปลงทางการเมองดงกลาวอยางมาก เหนไดจากในขณะนน มการผลตหนงสอทกลาวถงประวตศาสตรการปฏวตฝรงเศสหลายเลม เชน “ประวตศำสตรสมยกำรปฏวตฝรงเศส” (2477) “ปฏวตฝรงเศส ฉบบพศดำร” และ “ขมปฏวต (ปฏวตฝรงเศสฉบบประชำชน)” มการเกรนน�าในหนงสอวา “ดเดอดทสด… เลวรำยทสด…ทำรณทสด…แตกดทสด ปฏวตฝรงเศสระเบดขนในป ค.ศ. 1789 ไมใชแตฝรงเศสเทำนนเปลยนโฉมหนำไป โลกทงโลกกเปลยนแปลงไปดวยเปนกำรพลกประวตศำสตรโลกยคใหม” 63

สองปหลงการปฏวต เราจะเหนท าทของนายปรดทมความประนประนอม เนองจาก เขาอาจคดวา กลมอ�านาจเกาคงจะไมตอตานการปฏวต 2475 อก และเขาตองการท�างานมากกวาการพะวกพะวนกบปญหาการตอตาน เขากลาววา เปาหมายของเขาอย ทความสขสมบรณของประชาชนมากกวาการเปลยนแตเพยงรปแบบ และเขาวจารณการปฏวตฝรงเศส 1789 วา การปฏวตฝรงเศสเปนการปฏวตทไมสมบรณ (Revolution imparfaite) เนองจากใหความส�าคญกบการ “เปลยนแบบ เปลยนบคคล

62 ร.อ.เหลง, ร.ต.เนตร, สมจตร, อำงแลว, หนา 176. “คณะ ร.ศ. 130” ทเขารวมงานฌาปนกจนายทหารฝายรฐบาลทเสยชวตในการปราบกบฏบวรเดชในวนนน เชน ร.ต.จรญ ณ บางชาง ร.ต.สอน วงษโต ร.ต.บวย บณยรตนพนธ ร.ต.เขยน อทยกล ร.ต.ศร ชณหะประไพ และอทย เทพหสดนฯ

63 พระองคเจาอาทตยทพอาภา, ประวตศำสตรสมยกำรปฏวตฝรงเศส (พระนคร: โรงพมพเจตนาผล, 2477) ในปกหลงของหนงสอไดมโฆษณาหนงสอใหม ของ ยอดธรรม บญบนดาล, ปฏวตฝรงเศสฉบบพศดำร 2 เลม และ ขมปฏวต (ปฏวตฝรงเศสฉบบประชำชน) จดพมพโดยหนงสอพมพเสรภาพ


105

ผเปนประมขแหงกำรปกครอง” มากกวาการสรางความสขสมบรณของประชาชน การด�าเนนการของคณะปฏวตฝรงเศสจงน�าไปสการชวงชง อ�านาจทางการเมองทไมรจบ เขาเหนวา แบบการปฏวตฝรงเศสทหาไดมงส ความสขสมบรณเปนแบบทไมควรน�ามาใชกบสยาม64

ในขณะทในเวลาตอมา จอมพล ป. เพอนนกปฏวตในฐานะ นายกรฐมนตร ไดกลาวอยางตระหนกถงผลทจะตามมาภายหลงการปฏวตของ “คณะรำษฎร” จากการตอตานโดยกลมอ�านาจเกาตอสภาผแทนฯ ในป 2482 หลงรฐบาลไดปราบปรามการกอการกบฏและกอวนาศกรรม โดยกลมอ�านาจเกาลงได เชน กบฏบวรเดช การลอบสงหาร“คณะรำษฎร” และตวเขา (2476-2481) เขาไดกลาววา “กำรเปลยนแปลงกำรปกครองนน ใชวำจะเปลยนแตระบอบแลวยอมเปนกำรเพยงพอ ...ยงตองคอยควบคมดแลมใหถอยหลงกลบเขำสทเดมอก”65 และในป 2483 เขาไดกลาวย�ากบสภาผแทนฯ อกวา “ระบอบเกำและระบอบใหมนจะตองรบกนไปอกนำนจนกวำระบอบใดจะชะนะ และผมขอยนยนวำ ในชวชวตเรำ บำงทลกเรำดวยจะตองรบกนไปอกและแยงกนระหวำงระบอบเกำกบระบอบใหมน”66

แมความพยายามของนายทหารกลมหนงในรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาฯ ทเรยกตนเองวา “คณะพรรค ร.ศ. 130” จะสถาปนาระบอบประชาธปไตยจะไมประสบความส�าเรจ แตตอมา “คณะรำษฎร” สามารถปฏวตเปลยนแปลงการปกครองของไทยจากระบอบสมบรณาญา-สทธราชยมาสระบอบประชาธปไตยไดส�าเรจในป 2475

64 หลวงประดษฐมนธรรม, “ค�าน�า” ในพระองคเจาอาทตยทพอาภา, อำงแลว.65 “ค�าปราศยของนายกรฐมนตรกลาวแดประชาชนชาวไทยทางวทยกระจายเสยงปรบความ

เขาใจเกยวแกค�าพพากษาศาลพเศษ เรองกบฏ 27 พฤศจกายน 2482” ใน ประมวลค�ำปรำศยและสนทรพจน (พระนคร : กรมโฆษณาการ, 2483), หนา 72.

66 “ค�าอภปรายของนายกรฐมนตร กลาวแดมวลสภาผแทนราษฎร ณ สภาผแทนราษฎรเกยวแกรางรฐธรรมนญแกไขเพมเตมบทเฉพาะกาล พทธศกราช 2483 15 สงหาคม 2483” ใน ประมวลค�ำปรำศยและสนทรพจน, หนา 153.

106

คณะผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคในระบอบใหม พ.ศ. 2478-2494 :ทม� แบบแผน และก�รปรบตวของสถ�บนกษตรยใตรฐธรรมนญ

คณะผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคในระบอบใหม พ.ศ. 2478-2494 :

ทม� แบบแผน และก�รปรบตวของสถ�บนกษตรยใตรฐธรรมนญ

อาจารยศรญญ เทพสงเคราะห

ก�รปฏวตสย�มของคณะร�ษฎร เมอ พ.ศ. 2475 ถอเปนเหตก�รณสำ�คญท�งประวตศ�สตร ทเปลยนแปลงโครงสร�งอำ�น�จท�งก�รเมองของสย�มจ�กระบอบสมบรณ�ญ�สทธร�ชยทมพระมห�กษตรยอย เหนอกฎหม�ย ม�สก�รปกครองระบอบก�รปกครองทพระมห�กษตรยถกจำ�กดพระร�ชอำ�น�จภ�ยใตรฐธรรมนญ ซงก�รเปลยนแปลงนถอเปนคว�มกล�ห�ญ และคณปก�รอนใหญหลวงของคณะร�ษฎรทไดว�งร�กฐ�นก�รปกครองของประเทศช�ตดวยหลกวช�ทแนนอน โดยมรฐธรรมนญเปนกตก�สงสดในก�รปกครอง ซงต�มรฐธรรมนญชวคร�ว วนท 27 มถน�ยน 2475 ไดระบอำ�น�จสงสดเปนของร�ษฎร รวมถงไดกำ�หนดสถ�บนก�รเมองทใชอำ�น�จแทนร�ษฎรไดแก กษตรย สภ�ผแทนร�ษฎร คณะกรรมก�รร�ษฎร และศ�ล

อย�งไรกต�ม จ�กก�รจำ�กดพระร�ชอำ�น�จของพระมห�กษตรย กลบกอใหเกดปญห�ใหญใหแกคณะร�ษฎรว� จะจดว�งบทบ�ทและหน�ทขององคพระมห�กษตรยและสถ�บนพระมห�กษตรยทยดโยงกบร�ษฎรท

ศรญญ เทพสงเคราะห

107

เปนเจ�ของอำ�น�จสงสดในระบอบใหมอย�งไร เนองจ�กสงนไมเคยมม�กอนในสย�ม ขณะเดยวกน บทบ�ทและหน�ทขององคพระมห�กษตรยและสถ�บนพระมห�กษตรยในระบอบรฐธรรมนญ ถงแมว�จะมก�รกำ�หนด เปนล�ยลกษณอกษรไวในรฐธรรมนญ แตกมบทบ�ทบ�งอย�งทเปนขนบประเพณ อ�ท ธรรมเนยมปฏบตทไมปร�กฏในรฐธรรมนญ รวมถง คว�มสมพนธเชงอำ�น�จระหว�งสถ�บนพระมห�กษตรยกบอำ�น�จก�รเมอง อนๆ ซงหลงก�รปฏวตสย�ม พ.ศ. 2475 คณะร�ษฎรตองรบภ�ระหลก ในก�รแสวงห�บทบ�ทอนเหม�ะสมของสถ�บนและองคพระมห�กษตรยภ�ยใตรฐธรรมนญ1

แมว�ในระยะแรกคณะร�ษฎรจะพย�ย�มกำ�หนดบทบ�ทของสถ�บนและองคพระมห�กษตรยในระบอบใหมรวมกบพระบ�ทสมเดจพระปกเกล�เจ�อยหว ดงปร�กฏในรฐธรรมนญฉบบถ�วร (10 ธนว�คม 2475) ทเพมพระร�ชอำ�น�จบ�งสวนใหแกพระมห�กษตรย แตจ�กคว�มขดแยงระหว�งรชก�ลท 7 กบคณะร�ษฎรทจบลงดวยก�รสละร�ชสมบตของรชก�ลท 72

ยอมสะทอนถงคว�มลมเหลวของรชก�ลท 7 ในก�รปรบตวเข�สระบอบใหม ตลอดจนคว�มไมร�บรนในก�รแสวงห�บทบ�ทของสถ�บนและองค พระมห�กษตรยใตรฐธรรมนญ ดงนนคณะร�ษฎรจงตองเรมตนแสวงห�บทบ�ทดงกล�วใหมอกครงในรชสมยสมเดจพระเจ�อยหวอ�นนทมหดล แตเนองจ�กขณะนนพระมห�กษตรยพระองคใหมยงทรงพระเย�ว ท�ง

1 นธ เอยวศรวงศ, “ระหว�งสถ�บนและองคพระมห�กษตรย,” ศลปวฒนธรรม 22, 7 (พฤษภ�คม 2544): หน� 53.

2 คว�มขดแยงระหว�งรชก�ลท 7 กบคณะร�ษฎร เรมจ�กก�รเสนอเค�โครงก�รเศรษฐกจของหลวงประดษฐมนธรรม (มน�คม 2476 ต�มปฏทนปจจบน) นำ�ไปสเหตก�รณตอเนองไมว�จะเปนก�รยดอำ�น�จของพระย�มโนปกรณนตธ�ด�ดวยก�รปดสภ�ผแทนร�ษฎร (เมษ�ยน 2476) ก�รรฐประห�ร (มถน�ยน 2476) ก�รเกดกบฏบวรเดช (ตล�คม 2476) และสดท�ยคอก�รสละร�ชสมบตของรชก�ลท 7 (มน�คม 2478 ต�มปฏทนปจจบน) ด ณฐพล ใจจรง, “ควำ�ปฏวต-โคนคณะร�ษฎร: ก�รกอตวของระบอบประช�ธปไตยอนมพระมห�กษตรยเปนประมข,” ฟาเดยวกน 6, 1 (มกร�คม-มน�คม 2551): 104-146. สมศกด เจยมธรสกล, ประวตศาสตรทเพงสราง (กรงเทพฯ: สำ�นกพมพ 6 ตล�รำ�ลก, 2544).

108


คณะร�ษฎร จงตงคณะผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคเพอทำ�หน�ทปฏบตพระร�ชกจในพระน�ม�ภไธยพระมห�กษตรย หรอกล�วอกนยหนงคอ คณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ เปนตวแทนอย�งเปนท�งก�รของสถ�บนพระมห�กษตรย และสงผลใหคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ไดมสวนรวมกบชนชนนำ�ระบอบใหมแสวงห�บทบ�ททเหม�ะสมของสถ�บนพระมห�กษตรยในระบอบใหม เกอบตลอดรชสมยสมเดจพระเจ�อยหวอ�นนทมหดลและชวงตนรชสมยสมเดจพระเจ�อยหวรชก�ลปจจบน รวมระยะเวล�เกอบ 16 ป

ทงน ในก�รศกษ�บทบ�ทของคณะผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคในชวงหลงก�รปฏวตสย�ม อ�จกล�วไดว�มง�นวช�ก�รทศกษ�ประเดนน นอยม�ก โดยง�นทศกษ�พระร�ชอำ�น�จของพระมห�กษตรยในรฐธรรมนญของ ธงทอง จนทร�งศ3 เสนอว� พระร�ชอำ�น�จในชวงทมผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองค มลกษณะไมแนนอนต�ยตว รวมถงไมมบรรทดฐ�นทมนคง เนองจ�กพระมห�กษตรยไมไดทรงบรห�รพระร�ชภ�ระดวยพระองคเองและมก�รเปลยนแปลงก�รเมองบอยครง ขณะทง�นของนครนทร เมฆไตรรตน4 ไดพจ�รณ�คณะผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคในฐ�นะสถ�บนก�รเมองของระบอบใหม โดยเฉพ�ะในสมยรชก�ลท 8 ว�มสวนเกอหนนใหระบอบใหมมคว�มมนคงม�กขน สวนง�นสองชนของกอบเกอ สวรรณทต-เพยร5 ไดศกษ�คณะผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคในฐ�นะตวแทนอย�งเปนท�งก�รของสถ�บนพระมห�กษตรยในสมยรชก�ลท 8 ทอยภ�ยใตก�รควบคมอย�งเขมงวดของคณะร�ษฎร โดยใชเอกส�รก�รทตรวมสมยบรรย�ยคว�ม

3 ธงทอง จนทร�งศ, พระราชอ�านาจของพระมหากษตรยในทางกฎหมายรฐธรรมนญ (กรงเทพฯ: บรษท เอช.ซ.พรนทแอนดแพค จำ�กด, 2537).

4 นครนทร เมฆไตรรตน, การปฏวตสยาม พ.ศ. 2475, พมพครงท 5 (กรงเทพฯ: ฟ�เดยวกน, 2553).

5 Kobkua Suwannathat-Pian, Thailand’s Durable Premier: Phibun Through Three Decades 1930-1957 (New York: Oxford University Press, 1995). และ Kobkua Suwannathat-Pian, Kings, Country and Constitutions: Thailand’s Political Development 1932-2000 (New York: RoutledgeCurzon, 2003).


109

ตงเครยดท�งก�รเมองระหว�งสถ�บนพระมห�กษตรยกบรฐบ�ลคณะร�ษฎร แตง�นทโดดเดนทสดคอ ง�นของณฐพล ใจจรง6 ทศกษ�ผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองค/คณะผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคในฐ�นะสถ�บนพระมห�กษตรยในระบอบใหม ว�มปฏสมพนธกบสถ�บนก�รเมองต�งๆ ในระบอบใหมอย�งไร และปฏสมพนธดงกล�วมผลกระทบตอระบอบก�รเมองอย�งไร แตอย�งไรกต�ม ก�รศกษ�ของนกวช�ก�รข�งตนกลบม ขอจำ�กดคอ ก�รไมส�ม�รถเข�ถงเอกส�รชนตนของไทยในประเดนทเกยวของกบคณะผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองค

ดงนนในก�รศกษ�ครงน ผศกษ�จะพย�ย�มรวบรวมเอกส�รชนตนทกระจดกระจ�ยทงจ�กแหลงต�งๆ อ�ท หอจดหม�ยเหตแหงช�ต (หจช.) หองสมดสำ�นกเลข�ธก�รคณะรฐมนตร (สลค.) และหองสมดสภ�ผแทนร�ษฎร ม�ชวยเตมเตมองคคว�มรของนกวช�ก�รข�งตนใหมคว�มกระจ�งชด ม�กขน โดยมจดมงหม�ยเพอศกษ�ทม� บทบ�ท และก�รปรบตวของ คณะผ สำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคในระบอบใหม อนจะทำ�ใหเข�ใจประสบก�รณท�งก�รเมองของคณะผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองค ซงเปนสถ�บนก�รเมองทเกดขนพรอมกบระบอบใหม เพอทำ�คว�มเข�ใจสถ�นะและพระร�ชอำ�น�จของสถ�บนพระมห�กษตรยใตรฐธรรมนญ

ในสวนขอบเขตของชวงเวล�ในก�รศกษ�ครงน คอ ป พ.ศ. 2478 – 2494 อนเปนชวงเวล�ทมก�รแตงตงคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ หรอ ผสำ�เรจ ร�ชก�รฯ ซงเปนตวแทนของพระมห�กษตรยต�มทบญญตในรฐธรรมนญ โดยป พ.ศ. 2478 คอ ปทสภ�ผแทนร�ษฎรมมตตงคณะผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคในรชสมยพระบ�ทสมเดจพระเจ�อยหวอ�นนทมหดล สวนป พ.ศ. 2494 คอ ปทพระบ�ทสมเดจพระเจ�อยหวภมพลอดลยเดชเสดจนวต

6 ณฐพล ใจจรง, “กำ�เนดระบอบประช�ธปไตยแบบอำ�น�จจำ�กด ปฏสมพนธระหว�ง สถ�บนท�งก�รเมองในระบอบประช�ธปไตย 2475-2490,” ฟาเดยวกน 9, 1 (มกร�คม-มน�คม 2554): หน� 116-137.

110


และประทบในประเทศไทยถ�วร อนยตบทบ�ทของผสำ�เรจร�ชก�รฯ โดยสมมตฐ�นของก�รศกษ�ครงน คอ 1. บทบ�ทและสถ�นะของคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ หรอผสำ�เรจร�ชก�รฯ มก�รเปลยนแปลงอยเสมอต�มเงอนไขท�งก�รเมองในแตละยคสมย และประสบก�รณท�งก�รเมองของผสำ�เรจ ร�ชก�รฯ และ 2. คณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ หรอ ผสำ�เรจร�ชก�รฯ มสวนสำ�คญททำ�ใหเกดแบบแผนบ�งอย�งเกยวกบสถ�บนพระมห�กษตรย ใตรฐธรรมนญขน

ทม�ของคณะผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองค

คณะผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคหรอผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองค เปนคณะบคคลหรอบคคลทไดรบแตงตงใหปฏบตพระร�ชภ�ระแทนองคพระมห�กษตรยในกรณทพระมห�กษตรยไมส�ม�รถบรห�รพระร�ชกจได เนองจ�กพระองคยงทรงพระเย�ว หรอไมประทบอยในร�ชอ�ณ�จกร หรอดวยเหตอน โดยในสวนนจะกล�วถงสถ�บนก�รเมองในระบอบเก�ทม หน�ทคล�ยคลงกบคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ จ�กนนจงพจ�รณ�ทม�ของคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ซงเปนสถ�บนก�รเมองทปร�กฏครงแรกในรฐธรรมนญแหงร�ชอ�ณ�จกรสย�ม พ.ศ. 2475

กอนก�รเปลยนแปลงก�รปกครองไดปร�กฏตำ�แหนงทเรยกว� “ผสำ�เรจร�ชก�รแผนดนต�งพระองคสมเดจพระเจ�อยหว” โดยม หลกเกณฑก�รแตงตงผ สำ�เรจร�ชก�รแผนดนในม�ตร� 14, 15 และ 16 แหงกฎมณเฑยรบ�ลว�ดวยก�รสบร�ชสนตตวงศ พ.ศ. 2467 ทบญญตว� ห�กพระมห�กษตรยทรงสบร�ชสนตตวงศตงแตยงทรงพระเย�ว (มพระชนม�ยยงไมครบ 20 พรรษ�บรบรณ) ใหเสน�บดเลอกเจ�น�ย เชอพระบรมร�ชวงศพระองคหนงขนเปนผสำ�เรจร�ชก�รแผนดนจนกว� พระมห�กษตรยจะมพระชนม�ยครบ 20 พรรษ�บรบรณ นอกจ�กน ใน กฎมณเฑยรบ�ลยงกำ�หนดใหมก�รแตงตงเสน�บดผมอ�วโสม�กทสดใน


111

ร�ชก�ร 2 ท�น ดำ�รงตำ�แหนงสมหมนตรทปรกษ�ของผสำ�เรจร�ชก�รแผนดน ซงผสำ�เรจร�ชก�รแผนดนกบสมหมนตรอก 2 ท�นจะถกเรยกว� “สภ�สำ�เรจร�ชก�รแผนดนต�งพระองคสมเดจพระเจ�อยหว หรอ สภ�สำ�เรจร�ชก�รแผนดน” มหน�ทบรห�รกจก�รทงปวงทโดยปกตเปนพระร�ชภ�ระของพระมห�กษตรย จนกว�พระมห�กษตรยจะมพระชนม�ยครบ 20 พรรษ� จงใหสภ�สำ�เรจร�ชก�รแผนดนพนจ�กหน�ทและพระมห�กษตรยส�ม�รถปฏบตพระร�ชกรณยกจไดสมบรณ7 ซงห�กพจ�รณ�ตำ�แหนงผสำ�เรจร�ชก�รแผนดนฯ และสภ�สำ�เรจร�ชก�รแผนดน จะพบว�ตำ�แหนงเหล�นไมไดยดโยงกบร�ษฎร แตจะใหคว�มสำ�คญเฉพ�ะชนชนสงในระบอบเก� คอ กลมเจ�น�ยและขนน�งชนผใหญ

ทงน หลงก�รเปลยนแปลงก�รปกครอง เมอวนท 24 มถน�ยน พ.ศ. 2475 พระมห�กษตรยถกจำ�กดพระร�ชอำ�น�จใหอยภ�ยใตรฐธรรมนญ ดง นนหลกเกณฑเกยวกบก�รแต งต งผ แทนพระมห�กษตรย จงได เปลยนแปลงไป ซงจ�กพระร�ชบญญตธรรมนญก�รปกครองแผนดนสย�มชวคร�ว พ.ศ. 2475 ในม�ตร� 5 ไดระบว� ถ�กษตรยมเหตจำ�เปนชวคร�วทจะทำ�หน�ทไมได หรอไมอยในพระนคร ใหคณะกรรมก�รร�ษฎรเปนผใชสทธแทน8 อนสะทอนใหเหนว�ผแทนพระมห�กษตรยในระบอบใหมตองยดโยงผกพนตนอยภ�ยใตรฐธรรมนญและเกยวพนกบร�ษฎร ซงเปนทม�ของอำ�น�จในก�รปกครองรปแบบใหม

เมอคณะร�ษฎรไดประนประนอมกบกลมอำ�น�จเก�จนนำ�ไปสก�รประก�ศใชรฐธรรมนญฉบบ 10 ธนว�คม 2475 ไดปร�กฏบทบญญตทเกยวกบผแทนพระมห�กษตรยทเรยกว� “ผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองค” ในม�ตร� 10 ระบว� “ในเมอพระมหากษตรยจะไมประทบอยในราชอาณาจกร

7 “กฎมณเฑยรบ�ลว�ดวยก�รสบร�ชสนตตวงศ” ใน ราชกจจานเบกษา เลม 41 (12 พฤศจก�ยน 2467), หน� 195-213.

8 “พระร�ชบญญตธรรมนญปกครองแผนดนชวคร�ว พทธศกร�ช 2475” ใน ราชกจจา-นเบกษา เลม 49 (27 มถน�ยน 2475), หน� 166-179.

112


หรอดวยเหตใดเหตหนงจะทรงบรหารพระราชภาระไมได จะไดทรงตงบคคลหนงหรอหลายคนเปนคณะขนใหเปนผส�าเรจราชการแทนพระองค ดวยความเหนชอบของสภาผแทนราษฎร ถาหากพระมหากษตรยมไดทรงตงหรอไมสามารถจะทรงตงไดไซร ทานใหสภาผแทนราษฎรปรกษากนตงขน และในระหวางทสภาผแทนราษฎรยงมไดตงผใด ทานใหคณะรฐมนตรกระท�าหนาทนนไปชวคราว”9 โดยก�รแตงตงผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคครงแรกในระบอบใหม เกดขนในชวงทพระบ�ทสมเดจพระปกเกล�เจ�อยหวเสดจประพ�สต�งประเทศเพอรกษ�พระวรก�ย (หลงจ�กพระองค พ�ยแพท�งก�รเมองอย�งตอเนองหลงก�รปฏวต 2475)10 ดงนน สภ�ผแทนร�ษฎรไดลงมตเหนชอบใหสมเดจพระเจ�บรมวงศเธอเจ�ฟ� กรมพระนรศร�นวดตวงศ เป นผ สำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคต�ม พระร�ชประสงคของรชก�ลท 7 ตงแตวนท 12 มกร�คม 2477 (2478 ต�มปฏทนปจจบน) จนเมอรชก�ลท 7 ทรงสละร�ชสมบตในตนเดอนมน�คม 2477 (2478 ต�มปฏทนปจจบน) สมเดจฯ กรมพระย�นรศร�นวดตวงศ ในตำ�แหนงผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองค จงสนสดหน�ทลงเชนกน11

ภ�ยหลงจ�กรชก�ลท 7 ทรงสละร�ชสมบต ท�งรฐบ�ลไดนำ�พระร�ชหตถเลข�เสนอเข�ทประชมสภ�ผแทนร�ษฎรในวนท 6 และ 7 มน�คม 2477 (2478 ต�มปฏทนปจจบน) ทประชมมมตรบทร�บก�รสละร�ชสมบต และไดมมตเหนชอบในก�รอญเชญพระวรวงศเธอพระองคเจ�อ�นนทมหดล

9 “รฐธรรมนญแหงร�ชอ�ณ�จกรสย�ม” ใน ราชกจจานเบกษา เลม 49 (10 ธนว�คม 2475), หน� 535.

10 ดร�ยละเอยดใน ณฐพล ใจจรง, “กำ�เนดระบอบประช�ธปไตยแบบอำ�น�จจำ�กด ปฏสมพนธระหว�งสถ�บนก�รเมองในระบอบประช�ธปไตย 2475-2490”, อางแลว, หน� 120-123.

11 แมว�พระย�พหลพลพยหเสน�ไดเข�เฝ�สมเดจฯ กรมพระย�นรศร�นวดตวงศ ในวนท 2 มน�คม พ.ศ. 2477 (พ.ศ. 2478 ต�มปฏทนใหม) เพอท�บท�มใหพระองคเปนผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคตอ แตพระองคทรงปฏเสธโดยใหเหตผลว� พระองคทรงพระชร�ม�ก ทม� : “บนทกเรองน�ยกรฐมนตรม�เฝ�สมเดจเจ�ฟ�กรมพระนรศฯ วนท 2 มน�คม พ.ศ. 2477” ใน สลค. (2) สลค.3.22/1 เรองตงซอมผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองค และก�รออกจ�กตำ�แหนง (5 มกร�คม 2476 – 9 มน�คม 2494).


113

ขนครองร�ชยเปนพระมห�กษตรยรชก�ลท 8 แหงร�ชวงศจกร แตเนองจ�กพระองคยงทรงพระเย�ว จะทรงบรห�รพระร�ชภ�ระไมได ดงนนในก�รประชมสภ�ฯ วนเดยวกนนน ทประชมไดมมตแตงตงผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคจำ�นวน 3 ท�น ประกอบเปนคณะผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองค ไดแก พระเจ�วรวงศเธอกรมหมนอนวตรจ�ตรนต ทรงเปนประธ�น, พระวรวงศเธอพระองคเจ�อ�ทตยทพอ�ภ� และเจ�พระย�ยมร�ช (ปน สขม)12 พรอมกนนนทประชมยงไดลงมตใหคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ทสภ�ตงขนนจะหมดอ�ยไปพรอมกบเหตก�รณ (ไมหมดอ�ยพรอมกบสภ�)13 ก�รลงมตภ�ยในคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ใหถอเอ�เสยงข�งม�กเปนประม�ณ และในก�รลงน�มในเอกส�รนน ใหผสำ�เรจร�ชก�รฯ อย�งนอย 2 ท�น เปนผลงน�ม14

12 ดคว�มเหนเกยวกบคณะผ สำ�เรจร�ชก�รฯ ชดน ใน รายงานการประชมสภา ผแทนราษฎร ครงท 33/2477 (สามญ) สมยท 2 (ประชมวสามญ) (6-7 มน�คม 2477), หน�. 2364-2386. ปรด พนมยงค, “คว�มเปนไปบ�งประก�รภ�ยในคณะผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองค,” ใน ปรด พนมยงค และ ปวย องภ�กรณ, บางเรองเกยวกบพระบรมวงศานวงศในระหวางสงครามโลกครงท 2 (นครหลวงกรงเทพธนบร: โรงพมพนตเวชช, 2515), หน� 51-52. และ พนพสมย ดศกล, ม.จ., สงทขาพเจาพบเหน ประวตศาสตรเปลยนแปลงการปกครอง 2475, พมพครงท 6 (กรงเทพฯ: มตชน, 2551), หน� 170-177. ขณะทง�นของ Judith A. Stowe เหนว�คณะผสำ�เรจร�ชก�ร ชดแรกเปนบคคลทมภ�พลกษณไมขดแยงกบรฐบ�ล รวมถงไมมบทบ�ทท�งก�รเมองทโดดเดนในสมยรชก�ลท 7 ด Stowe, Judith A., Siam become Thailand : a story of intrigue (Honolulu: University of Hawaii Press, 1991), p. 87.

13 ม.จ.วรรณไวทย�กร วรวรรณ ทปรกษ�น�ยกรฐมนตรแถลงตอสภ�ฯ เกยวกบประเดนก�รกำ�หนดอ�ยของคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ไวว� ต�มม�ตร� 10 ผสำ�เรจร�ชก�รฯ นนไมไดม�จ�กสภ�ฯ “เลอกตง” แตว�เปน “ใหปรกษ�กนตง” ซงถ�เปนก�รเลอกตง อ�ยจะหมดไปเท�กบอ�ยของสภ�ฯ ซงห�กเปนเชนนจะมชองโหวทคณะรฐมนตรจะตองสำ�เรจร�ชก�รแผนดนจนกว�สภ�ฯ ใหมจะตงทกครงไป ดงนนคณะผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคควรเหมอนกบพระมห�กษตรย คอเปนตำ�แหนงทควรจะตดตอกนเปนสนตต นอกจ�กน ม.จ.วรรณไวทย�กรยงมคว�มเหนว� เมอคณะ ผสำ�เรจร�ชก�รฯ ถอเปนเรองสนตต สภ�ฯ ไมว�ในกรณใดๆ จะไมมอำ�น�จถอดถอนได ถ�สภ�ฯ ทรงสทธทจะถอดถอนผสำ�เรจร�ชก�รได เชนนขอนโยงม�ถงปญห�นอนคอนฟเดนซ (Non confi-dence – คว�มไมไวว�งใจ) ทม�: รายงานการประชมสภาผแทนราษฎร ครงท 33/2477 (สามญ) สมยท 2 (ประชมวสามญ) 6-7 มน�คม 2477, หน� 2390-2398.

14 รายงานการประชมสภาผแทนราษฎร ครงท 33/2477 (สามญ) สมยท 2 (ประชมวสามญ)

114


ทงน อ�จกล�วไดว� ก�รตงคณะผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคใน พระปรม�ภไธยของพระเจ�อยหวอ�นนทมหดล ถอเปนพฒน�ก�รท�ง ก�รเมองทสำ�คญในระบอบใหม เนองจ�กสภ�ผแทนร�ษฎรไดแตงตง เจ�น�ยหรอบคคลทไมเปนปรปกษกบระบอบใหมเข�ม�ดำ�รงตำ�แหนงสำ�คญทจะปฏบตพระร�ชภ�รกจแทนองคพระมห�กษตรย อนทำ�ใหคว�มสมพนธระหว�งรฐบ�ลในระบอบใหมกบร�ชสำ�นกทเคยขดแยงกนอย�งรนแรงนบตงแตก�รปฏวตเมอวนท 24 มถน�ยน 2475 คอยๆ ผอนคล�ยลง อนมสวนชวยใหระบอบใหมของคณะร�ษฎรมคว�มมนคงม�กขน

คณะผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคกบแบบแผนสถ�บนกษตรยในระบอบใหม พ.ศ. 2478-2481

คณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ชดแรกในรชก�ลท 8 ทมกรมหมนอนวตร- จ�ตรนตเปนประธ�น ถอว�เปนคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ทมคว�มสมพนธเปนอย�งดกบรฐบ�ลคณะร�ษฎร ห�กเทยบกบผสำ�เรจร�ชก�รฯ ในสมยรชก�ลท 715 ดงสะทอนจ�กคว�มกระตอรอรนในก�รรวมมอกบรฐบ�ลและสภ�ผแทนร�ษฎรในก�รกำ�หนดบทบ�ทของคณะผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคในระบอบใหม รวมถงใหคว�มรวมมออย�งดกบรฐบ�ลในก�รใหคว�มเหนต�งๆ เกยวกบร�งกฎหม�ยหรอห�รอขอร�ชก�ร ซงคว�มสมพนธทร�บรน ข�งตน สวนหนงเปนผลจ�กคณะร�ษฎรเรมมอำ�น�จทมนคงม�กขนภ�ยหลงจ�กก�รปร�บปร�มฝ�ยโตก�รปฏวต ขณะเดยวกน ก�รสละ

(6-7 มน�คม 2477), หน� 2407-2416.15 คว�มสมพนธระหว�งรฐบ�ลกบผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคในสมยรชก�ลท 7

คอนข�งจะขดแยงกนอย�งชดเจน ซงจ�กก�รประมวลร�ยง�นก�รประชมคณะรฐมนตรระหว�ง เดอนตล�คม – มน�คม 2477 ผสำ�เรจร�ชก�รฯ มคว�มขดแยงกบรฐบ�ลในเรองร�ง พ.ร.บ.อ�กรมฤดก, ร�ง พ.ร.บ.เวนคนอสงห�รมทรพย, และเรองอำ�น�จในก�รสงจ�ยเงนปพระบรมวงศ�นวงศ รวมถงไมทรงลงพระน�มร�งกฎหม�ย 3 ฉบบ อนไดแก ร�ง พ.ร.บ.แกไขเพมเตมกฎหม�ยลกษณะอ�ชญ� พ.ศ. 2477, ร�ง พ.ร.บ.แกไขเพมเตมวธพจ�รณ�คว�มอ�ชญ� พ.ศ. 2477 และร�ง พ.ร.บ. แกไขเพมเตมประมวลอ�ญ�ทห�ร พ.ศ. 2477 ซงมเนอห�เกยวกบก�รประห�รชวต.


115

ร�ชสมบตของรชก�ลท 7 ยงทำ�ใหคณะร�ษฎรส�ม�รถกำ�หนดบทบ�ทของสถ�บนพระมห�กษตรยใหอยภ�ยใตระบอบรฐธรรมนญอย�งแทจรง ทกำ�หนดใหสถ�บนพระมห�กษตรยอย “เหนอก�รเมอง” กล�วคอ ใหสถ�บนพระมห�กษตรยอยนอกหรอพนไปจ�กอำ�น�จท�งก�รเมอง มแตเพยงอำ�น�จในก�รพธกรรมและลงน�ม โดยก�รกระทำ�ใดๆ ของพระมห�กษตรยตองทำ�ต�มคำ�แนะนำ�ของคณะรฐมนตร ตวอย�งเชน ในก�รออกแถลงก�รณเกยวกบสมเดจพระเจ�อยหวหรอคณะผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองค กระทรวงวงตองสงคำ�แถลงก�รณม�ยงกรมเลข�ธก�รคณะรฐมนตร เพอใหคณะรฐมนตรพจ�รณ�กอนทจะสงตอไปยงสำ�นกง�นโฆษณ�ก�ร16

ห�กพจ�รณ�บทบ�ทของคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ชดแรก จะพบว�คณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ไดรวมมอกบรฐบ�ลและสภ�ผแทนร�ษฎร อนทำ�ใหเกดแบบแผนประเพณของสถ�บนพระมห�กษตรยใตรฐธรรมนญขน อ�ท คณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ใหคว�มไวว�งใจแกรฐบ�ลพระย�พหลฯ รวมกบสภ�ผแทนร�ษฎร ภ�ยหลงจ�กทรฐบ�ลเสนอใหสภ�ฯ พจ�รณ�ใหคว�มไวว�งใจในก�รบรห�รร�ชก�รแผนดนหลงจ�กทรชก�ลท 7 สละร�ชสมบต17 ก�รกำ�หนดระเบยบแบบแผนต�งๆ ในก�รไปในง�นต�งๆ ของผสำ�เรจร�ชก�รฯ ทตองไดรบคว�มเหนชอบจ�กรฐบ�ล18 ตลอดจนกำ�หนดใหมก�รปฏญ�ณตน ของคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ตอสภ�ผแทนร�ษฎร ซงจ�กหลกฐ�นชนตน บงชว�แบบแผนทกล�วม�ข�งตนลวนเกดจ�กก�รรเรมของคณะผสำ�เรจ- ร�ชก�รฯ เอง โดยมฝ�ยรฐบ�ลเปนผพจ�รณ�ใหคว�มเหนชอบในก�รว�งแบบแผนพธกรรมต�งๆ อนสะทอนบทบ�ทและพระร�ชอำ�น�จทไมปร�กฏในรฐธรรมนญของสถ�บนพระมห�กษตรย รวมถงคว�มสมพนธระหว�ง

16 ร�ยง�นก�รประชมคณะรฐมนตร ครงท 15/2478 (22 พฤษภ�คม 2478).17 ร�ยง�นก�รประชมคณะรฐมนตร ครงท 71/2477 (13 มน�คม 2477).18 ดร�ยละเอยดเพมเตมใน ศรญญ เทพสงเคร�ะห, “ก�รแสวงห�บทบ�ทของสถ�บนพระ

มห�กษตรยภ�ยใตรฐธรรมนญ ระหว�ง พ.ศ. 2478-2487” ใน จลสารหอจดหมายเหตมหาวทยาลยธรรมศาสตร 16 (มถน�ยน 2555 – พฤษภ�คม 2556): หน� 80-82.

116


คณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ กบสถ�บนก�รเมองอนในระบอบใหมไดเปนอย�งด

สำ�หรบก�รปฏญ�ณตนของคณะผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคตอสภ�ผแทนร�ษฎรนน คณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ เสนอเรองม�ยงคณะรฐมนตรเพอปรกษ�เรองทจะไปแนะนำ�ตวกบสภ�ผแทนร�ษฎร รวมถงใหคณะรฐมนตรพจ�รณ�เรองก�รปฏญ�ณตนในก�รปฏบตหน�ทว�ควรดำ�เนนก�รอย�งไร และควรใชสถ�นทใดในก�รปฏญ�ณตนระหว�งสถ�นทประชมสภ�ผแทนร�ษฎร (พระทนงอนนตสม�คม) กบวดพระศรรตนศ�สด�ร�ม (วดพระแกว) ซงจ�กก�รพจ�รณ�ของคณะรฐมนตรไดลงมตใหหมอมเจ�วรรณไวทย�กร วรวรรณ คนแบบอย�งของต�งประเทศม�พจ�รณ�19 หลงก�รสบคนแบบอย�งก�รปฏญ�ณตนของผสำ�เรจร�ชก�รในข�วต�งประเทศ หมอมเจ�วรรณไวทย�กรเหนว� ก�รส�บ�นตนของคณะผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคพระเจ�ปเตอรท 2 แหงยโกสล�เวยตอสภ�ซเนตและสภ�ผแทนร�ษฎรเปนแบบอย�งทด20 พรอมกบเสนอใหคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ปฏญ�ณตนตอสภ�ผแทนร�ษฎรว� “จะจงรกภกดตอสมเดจพระเจ�อยหวอ�นนทมหดล และว�จะรกษ�ไวและปฏบตต�มซงรฐธรรมนญแหงร�ชอ�ณ�จกรสย�ม ทกประก�ร”21 ซงจ�กก�รพจ�รณ�ของคณะรฐมนตรในวนท 18 มน�คม พ.ศ. 2477 (พ.ศ. 2478 ต�มปฏทนใหม) ไดมมตเหนชอบต�มคว�มเหนของหมอมเจ�วรรณไวทย�กร22 ดงนนคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ จงปฏญ�ณตน

19 รายงานการประชมคณะรฐมนตร ครงท 72/2478 (15 มน�คม 2477).20 พระเจ�ปเตอรแหงยโกสล�เวย ขนครองร�ชยสมบตหลงจ�กพระเจ�อเลกซ�นเดอร

กษตรยพระองคกอนถกปลงพระชนม ทงน คณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ของยโกสล�เวยชดนประกอบดวย เจ�ช�ยพอล (Prince Paul), ดร.สแตนโกวตช (Dr.Stankovitch) และ ดร.เปโรวตช (Dr.Perovitch) ทม�: “The Time” October 12, 1934 ใน สลค. (2) สลค.3.22/1 เรองตงซอมผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองค และก�รออกจ�กตำ�แหนง (5 มกร�คม 2476-9 มน�คม 2494).

21 “บนทกเรองคณะผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคขอคว�มดำ�รเรองทจะไปใหสม�ชกสภ�รจกและเรองก�รปฏญ�ณตน ลงวนท 15 มน�คม 2477” ใน สลค. (2) สลค.3.22/1 เรองตงซอมผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองค และก�รออกจ�กตำ�แหนง (5 มกร�คม 2476-9 มน�คม 2494).

22 รายงานการประชมคณะรฐมนตร ครงท 73/2477 (18 มน�คม 2477).


117

ตอสภ�ผแทนร�ษฎรในวนท 25 มน�คม พ.ศ. 2477 ซงจ�กก�รดำ�เนนก�รในครงนไดกล�ยเปนประเพณทปฏบตอย�งตอเนองเมอมก�รแตงตงผสำ�เรจร�ชก�รฯ ใหมทกครง อนสะทอนว�คณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ในระบอบใหม มเงอนไขผกพนกบสภ�ผแทนร�ษฎร รวมถงมคำ�มนสญญ�ว�จะจงรกภกดตอองคพระมห�กษตรยและพทกษรฐธรรมนญแหงร�ชอ�ณ�จกรสย�ม

อย�งไรกต�ม จ�กก�รรวมมอเปนอย�งดระหว�งคณะผสำ�เรจ ร�ชก�รฯ ชดแรกกบผนำ�ระบอบใหมกลบกอใหเกดคว�มไมพอใจในกลม เจ�น�ยบ�งสวนทไมนยมชมชอบในระบอบใหม โดยเฉพ�ะอย�งยงเมอรฐบ�ลมคว�มพย�ย�มเปลยนแปลงแบบแผนคว�มสมพนธในหมเจ�น�ย เชน ก�รตดเงนปของเจ�น�ย ก�รปรบปรงกระทรวงวงจ�กเดมมฐ�นะเปน กระทรวงลงม�เปนกรม และก�รจดระเบยบทรพยสนฝ�ยพระมห�กษตรยใหอยภ�ยใตก�รควบคมของรฐบ�ลระบอบใหม23 จงเปนเหตใหบรรด� เจ�น�ยสวนม�กไมนยมชมชอบคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ โดยเฉพ�ะอย�งยงกรมหมนอนวตรจ�ตรนต ประธ�นคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ไดถกก�รกล�วเสยดสอย�งรนแรงและไมไดรบคว�มเค�รพจ�กเจ�น�ยบ�งพระองคในก�รเสดจไปง�นพธต�งๆ นอกจ�กน จ�กปญห�ก�รบรห�รจดก�รพระร�ชทรพยของพระบ�ทสมเดจพระปกเกล�เจ�อยหว เปนเหตใหเจ�น�ยบ�งพระองคตเตยนคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ว�ไมรกษ�พระเกยรตยศของพระร�ชวงศจกร ซงไดสร�งคว�มกดดนใหกบกรมหมนอนวตรจ�ตรนตม�ก จนพระองคปร�รภกบบคคลใกลชดว� “เวล�นไมว�จะทำ�อะไร แมแตเพยงกระดกนว 1 นว กตองคดเสยแลว โดยเข�คอยว�คอยคดต�ง ๆ ”24 ประกอบกบพระองค

23 ด ภ�รต เพญพ�ยพ, “ทรพยสนสวนพระมห�กษตรยคออะไร? : พระร�ชบญญตจดระเบยบทรพยสนฝ�ยพระมห�กษตรยในบรบทท�งประวตศ�สตร,” ฟาเดยวกน ปท 6 ฉบบท 3 (กรกฎ�คม – กนย�ยน 2551): 172-201.

24 ด “บนทกร�ยง�นก�รไตสวนของกรมตำ�รวจในเรองก�รสนพระชนมของกรมหมน อนวตรจ�ตรนต ประธ�นคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ” ใน หจช. สร.0201.8.1/16 กรมหมนอนวตรฯสนพระชนม (2478).

118


มปญห�สขภ�พ25 จงเปนเหตใหพระองคตดสนใจปลงพระชนมตนเองใน วนท 12 สงห�คม 247826

ก�รสนพระชนมของกรมหมนอนวตรจ�ตรนตสะทอนถงคว�มตงเครยดระหว�งผนำ�ระบอบใหมกบกลมเจ�น�ยบ�งสวน รวมถงคว�ม ขดแยงภ�ยในกลมเจ�น�ยเองระหว�งฝ�ยทรวมมอกบฝ�ยทตอต�นระบอบใหม ซงจ�กคว�มขดแยงข�งตนนกระตนใหรฐบ�ลในฐ�นะองคกรก�รเมองทรบผดชอบตอคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ตองยอมเปดเผยขอมลส�เหตก�รสนพระชนมของกรมหมนอนวตรจ�ตรนตตอทประชมสภ�ผแทนร�ษฎร ในวนท 20 สงห�คม 2478 ซงตอม�หนงสอพมพประช�ช�ตฉบบวนท 22 สงห�คม 2478 ไดตพมพคำ�แถลงก�รณของรฐบ�ลดวย และยงผลใหบรรด�เจ�น�ยบ�งสวนทเปนปฏปกษกบระบอบใหมยตก�รเคลอนไหวชวคร�ว27

25 กรมหมนอนวตรจ�ตรนตมปญห�สขภ�พจ�กพระโรคหลอดอ�ก�ศอกเสบเรอรงและ พระลำ�ไสพก�รม�น�น พระอ�ก�รเรมยำ�แยลงนบตงแตเดอนมถน�ยน 2478 อนเปนชวงเวล�ท มก�รพจ�รณ�ปรบปรงกระทรวงวง ดงนนพระองคจงขอพระบรมร�ช�นญ�ตเสดจพกผอนรกษ�พระองคท�งเรอ ตอม�ในเดอนกรกฎ�คม พระองคไดขอประทบพกผอนรกษ�พระองคตอไปอก จนถงวนท 30 กรกฎ�คม 2478 ทม� : ประมวลจ�กร�ยง�นก�รประชมคณะรฐมนตร ครงท 25/2478 (14 มถน�ยน 2478), ครงท 34/2478 (5 กรกฎ�คม 2478) และ ครงท 38/2478 (17 กรกฎ�คม 2478).

26 ด “บนทกร�ยง�นก�รไตสวนของกรมตำ�รวจในเรองก�รสนพระชนมของกรมหมน อนวตรจ�ตรนต ประธ�นคณะผสำ�เรจร�ชก�ร” ใน หจช. สร.0201.8.1/16 กรมหมนอนวตรฯสนพระชนม (2478). และ “รฐบ�ลแถลงเรองกรมหมนอนวตรจ�ตรนตสนพระชนม” ใน รายงาน การประชมสภาผแทนราษฎร ครงท 4 สมยสามญ (20 สงห�คม 2478), หน� 311-326.

27 ผลสบเนองจ�กก�รนำ�เสนอร�ยง�นของตำ�รวจเรองก�รสนพระชนมของประธ�นคณะ ผสำ�เรจร�ชก�รฯ ในสภ�และหน�หนงสอพมพ ทำ�ใหเจ�น�ย 3 พระองค ไดแก กรมขนชยน�ท- นเรนทร กรมหมนเทววงศวโรทย และพระองคเจ�ทศศรวงศ ซงต�มร�ยง�นของตำ�รวจระบว�มก�รอจฉ�รษย�ตองก�รจะเปนประธ�นคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ไดมล�ยพระหตถม�ยงน�ยกรฐมนตรปฏเสธและคดค�นร�ยง�นตำ�รวจ และขอใหนำ�ล�ยพระหตถออกโฆษณ� ซงจ�กก�รประชมคณะรฐมนตรวนท 23 สงห�คม 2478 ม.จ.วรรณไวทย�กรมคว�มเหนว� ควรกร�บทลเจ�น�ยทงส�มว� “ร�ยง�นของตำ�รวจเปนแตขอสนนษฐ�นซงไดม�จ�กคำ�ใหก�รของพย�นเอกส�รและพย�นบคคลหล�ยป�ก ซงท�งตำ�รวจไดไวเปนหลกฐ�น และเปนขอคว�มทกรมหมนอนวตรฯ ทรงปร�รภกบบคคลต�งๆ อนเปนขอสนนษฐ�นว�พระองคท�นทรงกลมพระทยในเรองต�งๆ เหล�นน จงปลงพระชนมเสย


119

ภ�ยหลงจ�กก�รสนพระชนมของประธ�นคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ คณะรฐมนตรจงเสนอสภ�ผแทนร�ษฎร ใหลงมตเหนชอบใหตงเจ�พระย�พชเยนทรโยธน (อม อนทรโยธน) เปนผสำ�เรจร�ชก�รในตำ�แหนงทว�งอย พรอมกบตงพระเจ�วรวงศเธอพระองคเจ�อ�ทตยทพอ�ภ�เปนประธ�น คณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ28 ซงคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ชดนนบว�มคว�มสมพนธทแนบแนนกบผนำ�ในระบอบใหมเปนอย�งม�ก ดงปร�กฏไดจ�กก�รใหคว�มรวมมอเปนอย�งดกบรฐบ�ลในก�รจดก�รกบหนวยง�นทเกยวกบสถ�บนพระมห�กษตรย โดยในป พ.ศ. 2478 ไดปรบปรงกระทรวงวงเปนสำ�นกพระร�ชวง และแยกกรมร�ชเลข�ธก�รเปนกรมร�ชเลข�นก�รในพระองค โดยทงสองหนวยง�นขนตรงตอน�ยกรฐมนตร และในป พ.ศ. 2480 ไดมก�รปรบปรงสำ�นกพระร�ชวงอกครงหนง เพอใหหนวยง�น ดงกล�วสอดคลองกบภ�ระหน�ทเกยวกบร�ชสำ�นกทเปลยนแปลงไปในระบอบใหม29

ขณะเดยวกนคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ชดนยงมสวนสนบสนนก�รปกครองในระบอบประช�ธปไตยทมกษตรยอยใตรฐธรรมนญ อนทำ�ใหคว�มสมพนธระหว�งสถ�บนพระมห�กษตรยกบรฐบ�ลและสภ�ผแทนร�ษฎร เกดแบบแผนทชดเจนม�กขน30 ตวอย�งเชน เมอเกดวกฤตก�รเมองในป พ.ศ. 2478 จ�กกรณทพระย�พหลฯ ล�หยดร�ชก�รเปนระยะเวล�ถง 5 เดอน

สวนขอคว�มนนจะเทจจรงเพยงใดนนยอมไมกระทบถงขอสนนษฐ�น” ซงทประชมตกลงเหนชอบตอบไปต�มคว�มเหนของ ม.จ.วรรณไวทย�กร และเหนว�ไมมคว�มจำ�เปนทจะตองโฆษณ� ล�ยพระหตถของเจ�น�ยทงส�ม ทม�: ร�ยง�นก�รประชมคณะรฐมนตร ครงท 55/2478 (23 สงห�คม 2478).

28 ปรด พนมยงค, ความเปนไปบางประการภายในคณะผส�าเรจราชการแทนพระองค,หน� 54-55.

29 ชยอนนต สมทวนช, 100 ป แหงการปฏรประบบราชการ : ววฒนาการของอ�านาจรฐและอ�านาจการเมอง (กรงเทพฯ: โครงก�รเผยแพรผลง�นวจย ฝ�ยวจยจฬ�ลงกรณมห�วทย�ลย, 2535), หน� 108-109.

30 ณฐพล ใจจรง, ก�าเนดระบอบประชาธปไตยแบบอ�านาจจ�ากด ปฏสมพนธระหวางสถาบนทางการเมองในระบอบประชาธปไตย 2475-2490, หน� 125.

120


และขอใหคณะผ สำ�เรจร�ชก�รฯ ปลดจ�กตำ�แหนงน�ยกรฐมนตร31 แตเนองจ�กก�รปลดจ�กตำ�แหนงไมมบญญตไวในรฐธรรมนญ ดงนน คณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ จงแกปญห�นดวยก�รอนญ�ตใหพระย�พหลฯ ล�พกผอนตอไปอกต�มกำ�หนดทน�ยแพทยแนะนำ�และใหกลบเข�ทำ�ง�นในตำ�แหนงน�ยกรฐมนตรต�มเดม อนชวยใหบรรเท�วกฤตก�รเมองครงนไดในระดบหนง อกกรณหนงคอ ปญห�ก�รล�ออกของคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ทงชดในชวงเดอนกรกฎ�คม พ.ศ. 2480 เนองจ�กประสบปญห�ก�รซอข�ยทดนพระคลงข�งท ซงจ�กก�รประชมสภ�ฯ ไดมมตใหคณะผสำ�เรจ ร�ชก�รฯ ล�ออกได ดงนนสภ�ฯ จงไดทำ�ก�รเลอกคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ชดใหม และสภ�ฯ ไดมมตตงพระองคเจ�อ�ทตยทพอ�ภ� เจ�พระย� พชเยนทรโยธน และเจ�พระย�ยมร�ช เปนคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ อกครงหนง32

นอกจ�กน คณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ยงมสวนสำ�คญในก�รเชอมโยงรฐบ�ลระบอบใหมกบพระร�ชวงศใหมคว�มสมพนธทดขน ผ�นก�รตดตอกบพระประยรญ�ตทใกลชดพระเจ�อยหวอ�นนทมหดล โดยเฉพ�ะสมเดจพระศรสวรนทร�บรมร�ชเทว พระพนวสส�อยยก�เจ� ซงเปรยบเสมอน “ผปกครอง” ของพระมห�กษตรยพระองคใหม ห�กรฐบ�ลตองก�รดำ�เนนก�รสงใดทเกยวเนองกบองคพระมห�กษตรยจะมอบหม�ยใหคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ตดตอกร�บทลสมเดจพระพนวสส�ฯ กอนเสมอ33 ตวอย�งท

31 สมศกด เจยมธรสกล ไดวเคร�ะหวกฤตก�รเมองครงนว�เปนผลม�จ�กคว�มขดแยงจ�กก�รทหลวงพบลสงคร�มแสดงอำ�น�จ (assertion of authority) อนสร�งคว�มไมพอใจใหกบ พระย�พหลฯ และปรด เหตก�รณครงนยตลงเมอปรดตดสนใจย�ยตวเองจ�กกระทรวงมห�ดไทย ไปอยกระทรวงก�รต�งประเทศ เพอลดคว�มอจฉ�และระแวงของหลวงพบลสงคร�ม (ดร�ยละเอยด เพมเตมใน สมศกด เจยมธรสกล, “ประวตศ�สตรวนช�ตไทยจ�ก 24 มถน�ยน ถง 5 ธนว�คม,” ฟาเดยวกน 2, 2 (เมษ�ยน – มถน�ยน 2547): หน� 88-91.

32 ดร�ยละเอยดเพมเตมใน ศรญญ เทพสงเคร�ะห, การแสวงหาบทบาทของสถาบน พระมหากษตรยภายใตรฐธรรมนญ ระหวาง พ.ศ. 2478-2487, หน� 83-85.

33 สม�ล บำ�รงสข, สกญญ� บำ�รงสข, และศภรตน เลศพ�ณชณกล, สมเดจพระศรนครน-


121

ชดเจนคอ ก�รกร�บบงคมทลอญเชญพระเจ�อยหวอ�นนทมหดลเสดจนวตพระนคร ต�มนโยบ�ยของรฐบ�ลระบอบใหม ถงแมจะประสบปญห�คว�มยงย�กในก�รอญเชญเสดจนวตพระนคร แตสดท�ยแลวดวยคว�มรวมมอกนระหว�งฝ�ยรฐบ�ลและคณะผสำ�เรจร�ชก�รกบพระประยรญ�ต ยงผลใหพระเจ�อยหวอ�นนทมหดลเสดจนวตพระนครครงแรกในวนท 2 พฤศจก�ยน พ.ศ. 2481 และประทบในประเทศสย�มเปนระยะเวล�ประม�ณ 2 เดอน จงไดเสดจพระร�ชดำ�เนนกลบประเทศสวตเซอรแลนด34

จ�กทกล�วม�ข�งตนจะเหนไดว� คณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ในชวง ระหว�ง พ.ศ. 2478-2481 มแบบแผนคว�มสมพนธทผกพนกบสภ� ผแทนร�ษฎรในฐ�นะองคกรทแตงตงและอนมตก�รล�ออก ขณะทคว�มสมพนธกบรฐบ�ลนน คณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ จะมสวนสนบสนนรฐบ�ลระบอบใหม โดยก�รดำ�เนนก�รต�งๆ ของคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ จะตองอยภ�ยใตคว�มเหนชอบของรฐบ�ล อนสะทอนสถ�นะและพระร�ชอำ�น�จของสถ�บนพระมห�กษตรยใตรฐธรรมนญทเรมกอตวขน

ก�รปรบตวของคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ในสมยรฐบ�ลจอมพล ป. พบลสงคร�ม พ.ศ. 2481-2487

ในสมยรฐบ�ลจอมพล ป. พบลสงคร�ม (พ.ศ. 2481-2487) นบเปนชวงเวล�ทมคว�มน�สนใจเปนอย�งยง เนองจ�กอยภ�ยใตบรบทแวดลอม

ทราบรมราชชนน (กรงเทพฯ: โครงก�รไทยศกษ� ฝ�ยวช�ก�ร จฬ�ลงกรณมห�วทย�ลยรวมกบธน�ค�รนครหลวงไทย จำ�กด, 2527), หน� 129-147.

34 สมศกด เจยมธรสกล ไดตงขอสงเกตก�รประทบในต�งประเทศของรชก�ลท 8 และรชก�ลท 9 ว�เปนคว�มปร�รถน�ของฝ�ยร�ชสำ�นก ขององคพระมห�กษตรยและพระญ�ตเอง ดวยเหตผลทต�งๆ กนไป แมทกรฐบ�ลมก�รกร�บบงคมทลเชญดวยหนงสอหรอดวยว�จ�ใหเสดจกลบประเทศ หรอกร�บบงคมทลเชญใหประทบตอ ไมเสดจกลบไปต�งประเทศหลงก�รเสดจนวตพระนคร แตไดรบก�รยนยนในเชงปฏเสธทกครง ทม�: สมศกด เจยมธรสกล, “ในหลวงทรงปฏเสธคำ�กร�บบงคมทลเชญเสดจกลบประเทศไทย จนกว�คดสวรรคตจะเสรจสน (2491),” เข�ถงไดจ�ก http://somsakwork.blogspot.com/2008/01/2491_27.html (11 มถน�ยน 2555).

122


ทแตกต�งไปจ�กชวงปล�ยทศวรรษ 2470 เปนอย�งม�ก ทงบรบทก�รเมอง ภ�ยนอกประเทศทเรมเข�สภ�วะสงคร�มโลกครงท 2 นบตงแตป พ.ศ. 2482 ขณะทก�รเมองภ�ยในประเทศจะพบว� ผนำ�รนใหมของคณะร�ษฎรจะเข�ม�มบทบ�ทในก�รบรห�รประเทศ โดยเฉพ�ะอย�งยงจอมพล ป. พบลสงคร�ม ผกอก�ร ทมบทบ�ทสำ�คญด�นก�รคมกำ�ลงและพทกษระบอบใหมของ คณะร�ษฎร ไดรบคว�มเหนชอบจ�กสภ�ผแทนร�ษฎรใหดำ�รงตำ�แหนงน�ยกรฐมนตรในเดอนธนว�คม พ.ศ. 2481 โดยมนโยบ�ยทสำ�คญ คอ นโยบ�ยสร�งช�ตทรบอทธพลคว�มคดช�ตนยม อนนำ�ไปสก�รเปลยนแปลงกลไกต�งๆ ของรฐและก�รสร�งวฒนธรรมของช�ต ทใหคว�มสำ�คญกบน�ยกรฐมนตรในฐ�นะผนำ�ของช�ต และสงผลทำ�ใหรฐบ�ลจอมพล ป. ส�ม�รถควบคมสงคมอย�งกว�งขว�งเพอคว�มเจรญก�วหน�ของช�ต

จ�กบทบ�ทท�นผนำ�ของจอมพล ป. จงสงผลใหรฐบ�ลมแนวโนมทจำ�กดบทบ�ทของสถ�บนพระมห�กษตรยม�กขน ประกอบกบคว�มสมพนธระหว�งพระองคเจ�อ�ทตยฯ ประธ�นคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ กบจอมพล ป. นนเรยกไดว�อยในขนด เหนไดจ�กในป พ.ศ. 2484 ทกระทรวงกล�โหมเสนอใหหลวงพบลสงคร�มเลอนยศจ�กน�ยพลตรเปนน�ยพลเอก พระองคเจ�อ�ทตยฯ ประธ�นคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ กลบอนมตเลอนยศเปนจอมพล35 หรอก�รชนชมและสนบสนนนโยบ�ยช�ตนยมของจอมพล ป. ผ�นก�รประพนธพระนพนธเรองลลตรถนยม (2485) และ มห�อปร�กรด�รณ (2486) จนทำ�ใหภ�พลกษณของคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ เปรยบเสมอนเปนเพยงกลไกหนงของรฐบ�ลและไมใชตวแทนของสถ�บนพระมห�กษตรยทเปนอสระ อย�งไรกต�ม ภ�พรวมคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ในสมยจอมพล ป. มสวนสำ�คญในก�รคำ�จนและสนบสนนนโยบ�ยของรฐบ�ล แมจะพบคว�มสมพนธทไมร�บรนระหว�งผสำ�เรจร�ชก�รฯ กบรฐบ�ลเมอประเทศไทยเข�

35 สธ�ชย ยมประเสรฐ, สายธารประวตศาสตรประชาธปไตยไทย, พมพครงท 2 (กรงเทพฯ: พ. เพรส จำ�กด, 2551), หน� 46.


123

รวมสงคร�มโลกครงทสองกบฝ�ยอกษะ ซงจะมผลตอก�รพจ�รณ�บทบ�ทของคณะผ สำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคใหมอกครงในรฐบ�ลชวงหลงสงคร�มโลกยต

เมอพจ�รณ�ก�รตงคณะผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคในสมยรฐบ�ลหลวงพบลสงคร�ม มลกษณะแตกต�งจ�กรฐบ�ลพระย�พหลฯ กล�วคอ เดมนนรฐบ�ลและสภ�ฯ จะรบตงผ สำ�เรจร�ชก�รฯ เพมแทนผสำ�เรจ ร�ชก�รฯ ทสนพระชนมหรอถงแกอสญกรรมทนทเพอใหผสำ�เรจร�ชก�รฯ ครบ 3 ท�น แตหลงจ�กทเจ�พระย�ยมร�ชถงแกอสญกรรมเมอวนท 30 ธนว�คม 2481 ท�งรฐบ�ลจอมพล ป. มไดตงผสำ�เรจร�ชก�รฯ แทนเจ�พระย�ยมร�ช แมว�จะมผแทนร�ษฎรขอใหสภ�ฯ ปรกษ�กนตงคณะผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคใหครบ 3 ท�น แตท�งรฐบ�ลไดชแจงว� ก�รตงคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ 3 ท�น เปนเพยงนโยบ�ยเพอหลกเลยงก�รลงมตทขดแยงกน และไมใชขอกฎหม�ยเนองจ�กรฐธรรมนญม�ตร� 10 ไมไดบญญตใหคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ตองม 3 ท�น นอกจ�กนรฐบ�ลยงเหนว�ผสำ�เรจร�ชก�รฯ ในเวล�นยงไมขดแยงแตอย�งใด และไมเคยปร�กฏว�ผสำ�เรจร�ชก�รฯ ทำ�ก�รวโต (Veto) หรอยอนกฎหม�ยซงสภ�ฯ หรอรฐบ�ลไดเสนอไปอย�งใด แสดงว�ท�นไดพจ�รณ�เหนพองดวยกบเสยงสวนม�กอยเสมอ ดงนนจงยงไมมคว�มจำ�เปนทจะตงผสำ�เรจร�ชก�รฯ เพม ซงจ�กก�รลงมตของทประชมสภ�ฯ ไดมมตไมอนมตใหตงผสำ�เรจร�ชก�รฯ เพม36

ดงนนตำ�แหนงคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ จงมเพยง 2 ท�นเปนระยะ เวล�เกอบ 3 ป (พ.ศ. 2482-2484) อนประกอบดวยพระองคเจ�อ�ทตย ทพอ�ภ� ประธ�นคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ กบ เจ�พระย�พชเยนทรโยธน ซงทงสองท�นมสวนสนบสนนรฐบ�ลจอมพล ป. ทม�จ�กคว�มเหนชอบ ของปวงชนตลอดจนรวมพทกษองคพระมห�กษตรยและรฐธรรมนญสมกบทไดปฏญ�ณตนตอทประชมสภ�ฯ ดงนนเมอเกดกรณทรฐบ�ลจบกมฝ�ย

36 รายงานการประชมสภาผแทนราษฎร สมยท 2 ชดท 3 (สามญ) ครงท 3 พ.ศ. 2482 (15 กรกฎ�คม 2482), หน� 89-100.

124


ปฏปกษตอระบอบใหมทว�งแผนโคนลมรฐบ�ลและลมล�งรฐธรรมนญในเดอนมกร�คม พ.ศ. 2481 คณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ จงเหนพองกบรฐบ�ลและสภ�ฯ ในก�รประก�ศใชกฎหม�ยจดตงศ�ลพเศษเพอพจ�รณ�คดเหล�กบฏอย�งเดดข�ด

ทงน ในบรรด�ผทถกจบในขอห�กบฏครงนมพระบรมวงศ�นวงศ ชนผใหญรวมอยดวย คอ พระเจ�บรมวงศเธอ กรมขนชยน�ทนเรนทร ซงสร�งคว�มลำ�บ�กใจใหแกรฐบ�ลและคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ เปนอย�งม�ก เนองจ�กเจ�พระย�พชเยนทรโยธน หนงในคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ถกกดดนจ�กสมเดจพระพนวสส�ฯ ใหชวยเหลอกรมขนชยน�ทนเรนทร37 แตผสำ�เรจร�ชก�รฯ กลบเหนแกประโยชนของบ�นเมองโดยไมแทรกแซงคดดงกล�ว และท�ยสดศ�ลพเศษไดพพ�กษ�ใหกรมขนชยน�ทนเรนทรประห�รชวต แตไดลดโทษเปนจำ�คกตลอดชวตและถกถอดจ�กฐ�นนดรศกดแหง พระร�ชวงศ38 ซงหลงจ�กมคำ�พพ�กษ� สมเดจพระร�ชชนนศรสงว�ลยทรงมพระโทรเลขม�ยงประธ�นคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ห�รอเกยวกบเรองกรมขนชยน�ทนเรนทรว� “จะมทางทจะเนรเทศไปตางประเทศเสยตลอดชวตไดหรอไม”39 แตประธ�นคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ มพระดำ�รว� คงทำ�ต�มพระประสงคไมได เนองจ�กห�กทำ�ต�มพระประสงคยอมเปนก�รเลอกปฏบต และคว�มผดของกรมขนชยน�ทนเรนทรนนร�ยแรง ตระเตรยมก�รลวงหน� ก�รเนรเทศไปต�งประเทศนอกจ�กขดตอคว�มยตธรรม ยงขดรฐธรรมนญ ตลอดจนกฎหม�ยระหว�งประเทศ40 นอกจ�กน เมอท�ง

37 ดร�ยละเอยดใน รอง ศย�ม�นนท, ประวตศาสตรไทยในระบอบรฐธรรมนญ (กรงเทพฯ: ไทยวฒน�พ�นช, 2520), หน� 124-125.

38 “ประก�ศสำ�นกน�ยกรฐมนตร เรองถอดยศ ฐ�นนดรศกดแหงพระร�ชวงศ และบรรด�ศกด” ใน ราชกจจานเบกษา เลม 56 (27 พฤศจก�ยน 2482), หน� 2617-2619.

39 หจช. สร.0201.15/28 เรองคดกบฏกรมขนชยน�ทฯ กบพวก (พ.ศ. 2481-2483) ใน นตราษฎร นตศาสตรเพอราษฎร, “โทรเลขของพระร�ชชนนศรสงว�ลย : กรณกรมขนชยน�ทฯ ตองโทษกอกบฎลมล�งก�รปกครองฯ” เข�ถงไดจ�ก http://www.enlightened-jurists.com/page/230 (24 พฤษภ�คม 2551).

40 เรองเดยวกน.


125

รฐบ�ลสงฎก�ของนกโทษก�รเมอง 18 ร�ยทขอพระร�ชท�นอภยโทษม�ยง คณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ซงจ�กก�รพจ�รณ�ฎก�อย�งถถวนของคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ไดลงมตเปนเอกฉนท เหนชอบดวยคำ�ปรกษ�คณะรฐมนตรใหยกฎก�ทง 18 ร�ย และใหลงโทษไปต�มคำ�พพ�กษ�ศ�ลพเศษ41

จ�กกรณข�งตนอ�จกล�วไดว� คณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ในระยะแรกของรฐบ�ลจอมพล ป. พบลสงคร�ม (ระหว�ง พ.ศ. 2481-2484) มท�ท ทสนบสนนรฐบ�ลและมสวนชวยพทกษระบอบรฐธรรมนญอย�งแขงขน อย�งไรกต�ม ไมไดหม�ยคว�มว�คณะผสำ�เรจฯ จะเปนตวแสดงทออกม� โลดแลนในเวทก�รเมอง เนองจ�กรฐบ�ลจอมพล ป. คอนข�งจะจำ�กดบทบ�ทของสถ�บนพระมห�กษตรย (องคพระมห�กษตรยและผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองค) โดยไมใหมบทบ�ทท�งก�รเมองใดๆ นอกเหนอจ�กทกำ�หนดไวในรฐธรรมนญ ดวยก�รทำ�ใหสถ�บนพระมห�กษตรยเปนสญลกษณของช�ต เฉพ�ะก�รประกอบรฐพธและพระร�ชพธ อนเกยวเนองกบศ�สน�และจ�รตประเพณของช�ตเท�นน ดงปร�กฏจ�กก�รทรฐบ�ลพย�ย�มว�งระเบยบและกำ�หนดหน�ทของพระมห�กษตรยไวอย�งชดเจนนบตงแตตนป พ.ศ. 2482 และระเบยบดงกล�วไดประก�ศใชในป พ.ศ. 2486 ภ�ยใตชอว� “ประก�ศสำ�นกพระร�ชวง เรองระเบยบพธก�รและก�รขอเฝ�”42 อนสะทอนถงคว�มค�ดหวงของรฐบ�ลจอมพล ป. ทตองก�รใหสถ�บนพระมห�กษตรยอย “เหนอก�รเมอง” อย�งแทจรง โดยก�รกระทำ�หรอก�รตดสนใจใดๆ ของสถ�บนพระมห�กษตรยจะตองอยในก�รควบคมของรฐบ�ล และอ�จกล�วไดว� สถ�บนพระมห�กษตรยในสมยจอมพล ป. อยภ�ยใตรฐธรรมนญและอำ�น�จประช�ชนอย�งแทจรง ดงสะทอนไดจ�กสถ�บนพระมห�กษตรยมใชแหลงทม�ของอำ�น�จก�รเมองแตอย�งใด

41 เรองเดยวกน.42 ดร�ยละเอยดเพมเตมใน ศรญญ เทพสงเคร�ะห, การแสวงหาบทบาทของสถาบน

พระมหากษตรยภายใตรฐธรรมนญ ระหวาง พ.ศ. 2478-2487, หน� 87-91.

126


ประสบก�รณก�รเมองบ�งประก�รของผสำ�เรจร�ชก�รฯ ในชวงสงคร�ม

อย�งไรกต�ม จ�กคว�มขดแยงระหว�งจอมพล ป. พบลสงคร�ม กบปรด พนมยงค ในปญห�กองทห�รญปนในประเทศไทยในเดอนธนว�คม พ.ศ. 2484 อนทำ�ใหคณะรฐมนตรข�ดคว�มเปนเอกภ�พในย�มสงคร�ม ประกอบกบคว�มไมพอใจทฝ�ยญปนมตอปรด ว�มท�ทไมเปนมตรกบญปน ไดเปนแรงผลกดนใหจอมพล ป. ลดบทบ�ทท�งก�รเมองของปรดลงโดยกระทำ�ผ�น พล.ต.อ.อดล อดลเดชจรส รฐมนตรสงร�ชก�รแทนน�ยก-รฐมนตร เปนผลงน�มเรองขอใหสภ�ตงซอมผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคเพมเตม โดยเสนอชอพระย�พหลพลพยหเสน�กบน�ยปรด พนมยงค ซงในก�รประชมสภ�ฯ เมอวนท 16 ธนว�คม ท�งพระย�พหลฯ ไดขอถอนชอ และสภ�ฯ ไดมมตตงปรด พนมยงค เปนผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคดวยคะแนนเสยง 76 ตอ 143

เมอปรดตองออกจ�กคณะรฐบ�ลไปดำ�รงตำ�แหนงผสำ�เรจร�ชก�รฯ อ�จถอเปนเหตก�รณทสะทอนคว�มขดแยงอย�งรนแรงระหว�งจอมพล ป. กบปรด อนนำ�ไปสก�รแตกแยกภ�ยในกลมผนำ�ระบอบใหมระหว�งฝ�ยปรดกบฝ�ยจอมพล ป. แมว�สถ�นะของปรดในตำ�แหนงใหมจะอย “เหนอก�รเมอง” มอำ�น�จเฉพ�ะในท�งพธก�ร แตห�กพจ�รณ�จ�ก ขอเทจจรงกลบพบว� ในชวงทปรดเปนผสำ�เรจร�ชก�รฯ ไดมก�รเคลอนไหวท�งก�รเมองในท�งลบเพอโคนอำ�น�จจอมพล ป. และตอต�นกองทพญปน

43 ขอสงเกตเกยวกบก�รตงผสำ�เรจร�ชก�รฯ ครงนคอ ประธ�นสภ�ฯ พย�ย�มรวบรด ก�รประชมม�ก โดยมไดใหสม�ชกในทประชมเสนอชอผทสมควรเปนผสำ�เรจร�ชก�รฯ ท�นอนประกอบก�รพจ�รณ�เพมเตมดงทเคยปฏบตม� แตกลบเสนอชอเฉพ�ะน�ยปรด พนมยงค เพยง คนเดยวต�มทรฐบ�ลเสนอม� และใหทประชมลงมตเหนว�ควรตงให ปรด พนมยงค เปนผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคหรอไมเท�นน นอกจ�กนในก�รประชมครงนไมมสม�ชกทวงตงก�รทำ�หน�ทของประธ�นสภ�ฯ ดร�ยละเอยดใน รายงานการประชมสภาผแทนราษฎร สมยท 2 ครงท 3 สมยวสามญ พ.ศ. 2484 (16 ธนว�คม 2484), หน� 46-49.


127

โดยผ�นก�รตงองคกรใตดนน�ม “ขบวนก�รเสรไทย” รวมถงอ�ศยคว�ม ใกลชดกบพระร�ชวงศในตำ�แหนงผสำ�เรจร�ชก�รฯ สร�งพนธมตรกบกลมเจ�น�ย44 ซงจ�กก�รเคลอนไหวดงกล�วถอเปนจดพลกผนสำ�คญทนำ�คณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ เข�ม�สคว�มขดแยงท�งก�รเมอง อนทำ�ใหคว�มสมพนธระหว�งผสำ�เรจร�ชก�รฯ กบรฐบ�ลจอมพล ป. ไมร�บรนเท�ใดนก

ตวอย�งหนงคอ ก�รประก�ศสงคร�มตอสหรฐอเมรก�และบรเตนใหญ ในวนท 25 มกร�คม 2485 สะทอนคว�มเหนแยงของปรดตอก�รดำ�เนนนโยบ�ยท�งทห�รของจอมพล ป. เนองจ�กน�ยปรดไมไดลงน�มในเอกส�รประก�ศสงคร�ม45 แตอย�งไรกต�ม ก�รประก�ศสงคร�มนกมผลสมบรณเพร�ะมผสำ�เรจร�ชก�รฯ ลงน�ม 2 ท�น คอ พระองคเจ�อ�ทตยฯ และ เจ�พระย�พชเยนทรโยธน

สำ�หรบคว�มขดแยงทชดเจนระหว�งจอมพล ป. กบคณะผสำ�เรจ ร�ชก�รฯ เหนไดจ�กกรณทจอมพล ป. ยนใบล�ออกจ�กตำ�แหนงน�ยกรฐมนตร ม�ยงประธ�นคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ในเดอนกมภ�พนธ พ.ศ. 2486 ซงจ�กก�รพจ�รณ�ของคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ไดอนมตใหจอมพล ป. ล�ออก ไดต�มคว�มประสงค รวมถงไดแจงใหประธ�นสภ�ฯ ทร�บและประก�ศ ก�รล�ออกของจอมพล ป. ผ�นท�งวทยกรมโฆษณ�ก�ร แตตอม�จอมพล ป. กลบเปลยนใจและไมประสงคจะล�ออก และไดมคำ�สงแกข�วท�งวทยกระจ�ยเสยงว�ตนยงดำ�รงตำ�แหนงน�ยกรฐมนตร46 ซงหลงเหตก�รณน ยตลงทำ�ใหจอมพล ป. เกดคว�มหว�ดระแวงตอคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ม�กขน ดงนนในเดอนมน�คม พ.ศ. 2486 จอมพล ป. ในฐ�นะผบญช�ก�ร

44 ดร�ยละเอยดใน สรศกด ง�มขจรกลกจ, ขบวนการเสรไทยกบความขดแยงทาง การเมองภายในประเทศไทยระหวาง พ.ศ. 2481-2492 (กรงเทพฯ: สถ�บนเอเชยศกษ� จฬ�ลงกรณมห�วทย�ลย, 2532).

45 ปรด พนมยงค, ประวตศาสตรการเมองไทย, พมพครงท 2 (กรงเทพฯ: โรงพมพ มห�จฬ�ลงกรณร�ชวทย�ลย, 2545), หน� 61.

46 ด ปรด พนมยงค, ความเปนไปบางประการภายในคณะผส�าเรจราชการแทนพระองค, หน� 59-62.

128


ทห�รสงสด ไดมคำ�สงใหผสำ�เรจร�ชก�รฯ ทงสองท�น คอ พระองคเจ� อ�ทตยฯ และปรดไปประจำ�กองบญช�ก�รทห�รสงสดในตำ�แหนงทปรกษ� ผบ.สงสด และผ เชยวช�ญท�งกฎหม�ยประจำ� ผบ.สงสด ต�มลำ�ดบ รวมถงใหไปร�ยง�นตวภ�ยใน 24 ชวโมง ซงหลงก�รออกคำ�สงนพระองคเจ�อ�ทตยฯ ไดเสดจไปร�ยง�นตวต�มคำ�สง ขณะทปรดไมปฏบตต�มโดยใหเหตผลว� ท�นดำ�รงตำ�แหนงเปนผแทนองคพระมห�กษตรย ซงเปนจอมทพต�มรฐธรรมนญ ถ�ตองไปร�ยง�นตวอย ใตก�รบญช�ของผ บญช�ก�รทห�รสงสดเท�กบเปนก�รลดพระร�ชอำ�น�จของพระมห�กษตรย ประกอบกบมรฐมนตรหล�ยท�นขอรองใหจอมพล ป. ถอนคำ�สง ดงนนจอมพล ป. จงมคำ�สงใหมว�ไมตองไปร�ยง�นตว แตจะสงเรองม�ขอ คว�มเหนเปนครงคร�วไป ปญห�คว�มขดแยงระหว�งผสำ�เรจร�ชก�รฯ กบจอมพล ป. ครงนจงยตลง47

นอกเหนอจ�กคว�มสมพนธทไมร�บรนระหว�งคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ กบรฐบ�ลแลว ในชวงปล�ยสมยจอมพล ป. ยงปร�กฏคว�มแตกแยกภ�ยในคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ โดยในเดอนกรกฎ�คม 2486 เมอน�ยปรดได ท�บท�มพระองคเจ�อ�ทตยฯ ว�เหนดวยกบขบวนก�รเสรไทยหรอไม โดยยกกรณก�รตงรฐบ�ลใหมของอต�ลแทนมสโสลนม�เปรยบเปรยกบประเทศไทย แตปร�กฏว�พระองคเจ�อ�ทตยฯ ซงอยภ�ยใตอทธพลของจอมพล ป. กลบนำ�เอ�เรองร�วทงหมดไปบอกจอมพล ป. ใหทร�บทำ�นองว�น�ยปรดชกชวนใหรวมมอกำ�จดจอมพล ป. อนถอเปนก�รทรยศช�ต ดงนนจอมพล ป. จงมคำ�สงเรยกประชมผกอก�ร 24 มถน�ฯ ทงฝ�ยทห�รและพลเรอน รวมทงน�ยทห�รในกองทพ ในวนท 22 กนย�ยน 248648

47 ด “บนทกคำ�สงท�งก�รเมอง ลงวนท 30 และ 31 ม.ค. 86” ใน อนนต พบลสงคร�ม, พลโท, จอมพล ป. พบลสงคราม (เลมท 1), พมพครงท 2 (กรงเทพฯ: บรษท พรกหว�นกร�ฟฟค จำ�กด, 2540), หน� 242.

48 หลกฐ�นชนตนทกล�วถงเหตก�รณน ผเขยนพบเอกส�รเพยงชนเดยวคอ สมดสงง�นฝ�ยพลเรอนของจอมพล ป. ทเกบรกษ�ทพพธภณฑโรงเรยนน�ยรอย จปร. โดยในสมดสงง�นวนท


129

ซงในก�รประชมน จอมพล ป. เปนประธ�น เพอใหทประชมพจ�รณ�ขอกล�วห�ของน�ยปรด ในทสดทประชมไดลงมตตงกรรมก�รชดหนง ไดแก พล.ร.ท.สนธ กมลน�วน พ.อ.ชวง เชวงศกดสงคร�ม และ พล.ต.อ.อดล อดลเดชจรส ไปสอบถ�มน�ยปรด ซงหลงจ�กกรรมก�รไดสอบถ�มกบ น�ยปรดพบว�เรองทงหมดเกดจ�กพระองคเจ�อ�ทตยฯ เอ�เรองเหลวไหลม�ร�ยง�นจอมพล ป. ดงนนเรองนจงยตลง แตอย�งไรกต�ม หลงเหตก�รณนไดสร�งคว�มหว�ดระแวงไมไวว�งใจกนภ�ยในคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ระหว�งพระองคเจ�อ�ทตยฯ กบปรดไปโดยปรย�ย49

ทงน ควรบนทกไวว�ในชวงตงแตปล�ยป 2486 อนเปนชวงข�ลง ของรฐบ�ลจอมพล ป. ไดมคว�มพย�ย�มลดบทบ�ทผนำ�ของจอมพล ป. ดวยก�รใหคว�มสำ�คญกบองคพระมห�กษตรยม�กขน ดงปร�กฏว�ใน วนท 20 กนย�ยน 2486 จอมพล ป. ไดมคำ�สงใหหยดบรรเลงเพลงท เกยวกบผนำ�ในวนเกดของสมเดจพระเจ�อยหวอ�นนทมหดล ตลอดจนมคำ�สงไปยงกระทรวงมห�ดไทยจดก�รขอพระร�ชท�นอภยโทษใหกรมขน- ชยน�ทนเรนทรในโอก�สครงนดวย50

อย�งไรกต�ม ในชวงปล�ยสงคร�ม เมอจอมพล ป. ตดสนใจล�ออกจ�กตำ�แหนงน�ยกรฐมนตรในวนท 24 กรกฎ�คม 2487 เนองจ�กรฐบ�ลพ�ยแพญตตในสภ�ผแทนร�ษฎรเรองก�รพจ�รณ�พระร�ชกำ�หนดระเบยบบรห�รนครหลวงเพชรบรณและพระร�ชกำ�หนดจดสร�งพทธมณฑลบร ซงหลงจ�กคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ อนญ�ตใหจอมพล ป. ล�ออกและเสนอให

22 ก.ย. 2486 จอมพล ป. ไดเขยนดวยล�ยมอว� “-2- บาย 15 น. วนน ขอใหเชนพวกกอการน ทมต�าแหนงแตชนเอกขนไป รวมทางทหาร

แตชน น.อ.ขนไป มาประชมทตกไทยคฟาชนลาง ขอใหตดตอรบรองใหมาใหทกคนรวมทงรฐมนตรวาการทกคนดวย ใหมน�าชาดวยฯ”

49 ด ปรด พนมยงค, “คว�มเปนไปบ�งประก�รภ�ยในคณะผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองค,” หน� 62-64. ปรช� พงศภมร, ชวตและผลงานการตอสของ ดร.ปรด พนมยงค (กรงเทพฯ: โรงพมพแมบ�นก�รเรอน, ม.ป.ป.), หน� 272-281.

50 สมดสงง�นฝ�ยพลเรอนของจอมพล ป. ลงวนท 20 กนย�ยน 2486.

130


สภ�ฯ เลอกตงน�ยกรฐมนตรใหม ท�งสภ�ฯ ไดมมตเลอกน�ยควง อภยวงศ เข�รบตำ�แหนงน�ยกรฐมนตร และนำ�ไปสคว�มขดแยงระหว�งประธ�น คณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ กบสภ�ฯ เนองจ�กพระองคเจ�อ�ทตยฯ ไมทรงยนยอมลงพระน�มแตงตงน�ยควง เปนน�ยกรฐมนตรต�มทสภ�ฯ ไดลงมตเลอก อนเปนผลม�จ�กก�รถกกดดนจ�กฝ�ยจอมพล ป. ทตองก�รอยในอำ�น�จตอ สดท�ยพระองคทรงตดพระทยยนใบล�ออกจ�กตำ�แหนงประธ�น คณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ม�ยงสภ�ฯ ซงจ�กก�รพจ�รณ�ของสภ�ฯ ไดอนมตใหออกไดต�มคว�มประสงค และไดแตงตงใหปรด พนมยงค เปนผสำ�เรจร�ชก�รแตผเดยว อนเปดท�งใหปรดลงน�มแตงตงน�ยควง เปนน�ยกรฐมนตรไดสำ�เรจ51

ปรด พนมยงคกบก�รปรบตวของสถ�บนกษตรย พ.ศ. 2488-2489 หลงจ�กทคณะร�ษฎรส�ยพลเรอนทสนบสนนปรด ประสบคว�ม

สำ�เรจในก�รตงรฐบ�ลควง อภยวงศ ไดเปดท�งใหปรด ในฐ�นะผสำ�เรจ ร�ชก�รฯ หวหน�ขบวนก�รเสรไทยภ�ยในประเทศ และผนำ�ฝ�ยพลเรอนของคณะร�ษฎร มบทบ�ทท�งก�รเมองสงเดนม�กขน ทงก�รเคลอนไหวตอต�นญปน ก�รรวมมอกบรฐบ�ลลดบทบ�ทท�งก�รเมองของจอมพล ป. โดยมพระบรมร�ชโองก�รปลดจอมพล ป. ออกจ�กตำ�แหนงผบญช�ก�รทห�รสงสด ตลอดจนปรองดองกบเหล�กษตรยนยม (Royalist)52 ทเคยเปนปฏปกษกบระบอบใหม ดวยก�รผลกดนใหอภยโทษและนรโทษกรรมแกนกโทษก�รเมอง

อย�งไรกต�ม บทบ�ททโดดเดนทสดของน�ยปรด ในฐ�นะผสำ�เรจ ร�ชก�รฯ คอ ก�รสงเสรมก�รปกครองระบอบประช�ธปไตย ดวยก�รปร�รภ

51 รายงานการประชมสภาผแทนราษฎร ครงท 7/2487 (สามญ) สมยท 2 ชดท 3 (1 สงห�คม 2487), หน� 94-105.

52 “กษตรยนยม” ในบทคว�มนหม�ยถงกลมคนทมอดมก�รณรอฟนหรอเพมพระร�ช-อำ�น�จของพระมห�กษตรย


131

กบน�ยกรฐมนตรควง อภยวงศ ใหแกไขรฐธรรมนญฉบบ พ.ศ. 2475 ซงในก�รห�รอระหว�งน�ยกรฐมนตรกบผสำ�เรจร�ชก�รฯ เกยวกบรฐธรรมนญนมหลกก�รสำ�คญคอ เลกบทเฉพ�ะก�ลในรฐธรรมนญทสม�ชกประเภท 2 ไดรบก�รตออ�ยถงป พ.ศ. 2495

หลงจ�กทญปนยอมจำ�นนโดยปร�ศจ�กเงอนไขตอฝ�ยสมพนธมตร น�ยควงจงไดล�ออกจ�กตำ�แหนงน�ยกรฐมนตร และเปดท�งให ม.ร.ว.เสนย ปร�โมช เปนน�ยกรฐมนตร ก�รพจ�รณ�แกไขรฐธรรมนญไดมคว�ม คบหน�ม�กขนโดยมก�รยกร�งรฐธรรมนญใหมภ�ยใตก�รควบคมของกลมปรด โดยมปรด ในฐ�นะผสำ�เรจร�ชก�รฯ คอยประส�นกบเหล�พระบรมวงศ�นวงศ ตลอดจนสม�ชกประเภท 2 และผกอก�ร 2475 เพอกำ�หนดอน�คตของกลมคนเหล�นในรฐธรรมนญใหม53

ห�กพจ�รณ�รฐธรรมนญฉบบ พ.ศ. 2489 อ�จกล�วไดว� เปนรฐธรรมนญทมคว�มเปนประช�ธปไตยม�กขน โดยยกเลกสม�ชกประเภท 2 ทม�จ�กก�รแตงตง พรอมทงกำ�หนดใหสม�ชกในสถ�บนนตบญญตทงสม�ชกสภ�ผแทนร�ษฎรและพฤฒสม�ชกม�จ�กก�รเลอกตงของประช�ชน ตลอดจนใหผดำ�รงตำ�แหนงท�งก�รเมองตองไมเปนข�ร�ชก�รประจำ�

รฐธรรมนญฉบบใหมยงสะทอนก�รปรบตวของสถ�บนพระมห�-กษตรยในชวงหลงสงคร�ม อนเปนผลม�จ�กคว�มสมพนธทใกลชดระหว�งกลมปรดกบกลมกษตรยนยม จงไดยกเลกเรองพระบรมวงศ�นวงศตงแตชนหมอมเจ�ขนไปใหอยในฐ�นะเหนอก�รเมอง แตพงระลกว�ก�รเมองใน

53 ในก�รพจ�รณ�ประเดนพระบรมวงศ�นวงศทอยเหนอก�รเมองนน ปรด ในฐ�นะผสำ�เรจร�ชก�รฯ เหนว�เปนปญห�เกยวกบสทธและหน�ทของพระบรมวงศ�นวงศ จงไดทลเชญพระบรมวงศ�นวงศม�ประชมในวนท 21 ตล�คม 2488 และพระบรมวงศ�นวงศทเสดจม�ทรงเหนชอบโดยทวกนทจะยกเลกบทบญญตทกำ�หนดใหพระบรมวงศ�นวงศอยเหนอก�รเมอง สวนประเดนก�รยกเลกสม�ชกประเภท 2 ผสำ�เรจร�ชก�รฯ ไดเชญสม�ชกประเภท 2 และผกอก�รทไมใชสม�ชกประเภท 2 ม�ขอทร�บคว�มเหน ซงบรรด�ผทไดรบเชญม�มคว�มเหนเปนเอกฉนทใหเลกสม�ชกประเภท 2 ทม�: สลค. สลค. 3.2.1/8 เรองรฐธรรมนญแหงร�ชอ�ณ�จกรไทย ฉบบ พ.ศ. 2489 (2 กรกฎ�คม 2488 – 18 พฤษภ�คม 2489).

132


ชวงนนยงอยใตอทธพลของกลมปรด ทมไดถว�ยพระร�ชอำ�น�จม�กไปกว�หลงก�รปฏวต 2475 แตอย�งใด54 ขณะเดยวกนยงมก�รเปลยนแปลงแนวคดก�รตงผสำ�เรจร�ชก�รฯ ชวคร�วดวย ดงท ไพโรจน ชยน�ม เลข�นก�รกรรมก�รยกร�งรฐธรรมนญ ไดกล�วถงขอบกพรองในเรองก�รตงผสำ�เรจร�ชก�รฯ ของรฐธรรมนญฉบบ พ.ศ. 2475 ว� กรณทสภ�ฯ ยงมไดตงผ ใดเปนผสำ�เรจร�ชก�รฯ ใหคณะรฐมนตรทำ�หน�ทผ สำ�เรจ ร�ชก�รฯ ชวคร�ว ปญห�มว� ห�กพระมห�กษตรยสวรรคตขณะทสภ�ฯ มไดอยในสมยประชมหรออยในชวงยบสภ� คณะรฐมนตรจะทำ�หน�ทผสำ�เรจร�ชก�รฯ ชวคร�ว จะทำ�ใหเกดปญห�ต�มม�ว�ใครจะเปนผตร� พระร�ชกฤษฎก�เรยกประชมสภ�ฯ และใหมก�รเลอกตงผแทนร�ษฎร เพร�ะพระมห�กษตรยมไดทรงมพระชนมอย ซงห�กตคว�มอย�งกว�งอ�จใหคณะรฐมนตรทำ�หน�ทอย�งพระมห�กษตรยได เชน ตร�พระร�ช- กฤษฎก�ในฐ�นะเปนประมขของประเทศนนจะไมถกตองและเปนก�ร มอบอำ�น�จทม�กเกนไป55

จ�กคว�มเหนข�งตนสะทอนถงคว�มกงวลของผร�งรฐธรรมนญจ�กประสบก�รณท�งก�รเมองทฝ�ยบรห�รมอำ�น�จอย�งกว�งขว�งในชวงสมยจอมพล ป. พบลสงคร�ม จนนำ�ไปสก�รเมองแบบเผดจก�ร ดงนนในรฐธรรมนญใหมจงตดฝ�ยบรห�รในก�รเปนผสำ�เรจร�ชก�รฯ ชวคร�วไป ดงปร�กฏในม�ตร� 10 และ 11 แหงรฐธรรมนญฉบบ พ.ศ. 2489 สรป คว�มว� ห�กพระมห�กษตรยไมทรงตงผสำ�เรจร�ชก�รฯ ใหรฐสภ�ประชมปรกษ�กนตง และในระหว�งทรฐสภ�ยงมไดตงผใด ใหสม�ชกพฤฒสภ� ผมอ�ยสงสด 3 คน เปนคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ชวคร�ว และในกรณท ร�ชบลลงกว�งลงและไมมผสำ�เรจร�ชก�รฯ ใหสม�ชกพฤฒสภ�ผมอ�ยสงสด

54 ธงชย วนจจะกล, ขามใหพนประชาธปไตยแบบหลง 14 ตลา, (กรงเทพฯ: โรงพมพ เดอนตล�, 2548), หน� 25-26.

55 ไพโรจน ชยน�ม, การรางรฐธรรมนญใหมและบทความเรองรฐธรรมนญ, (กรงเทพฯ: โรงพมพพ�นชสภผล, 2488), หน� 173-175.


133

3 คน เปนคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ชวคร�วนอกจ�กนพงกล�วดวยว� น�ยไพโรจน ชยน�ม เหนว�ก�รร�ง

รฐธรรมนญใหม ควรมหลกก�รบ�งอย�งทอ�จพจ�รณ�เพมเตมคอ ก�รตงองคกรก�รเมองขนอกองคกรหนงในลกษณะสภ�ทปรกษ�ร�ชก�รแผนดน ซงจะมสม�ชกประกอบดวยรฐบรษผส�ม�รถ ข�ร�ชก�รชนผใหญ ตลอดจนผททรงคณวฒด�นต�งๆ สำ�หรบเปนเครองกนชนหรอชวยประส�นระหว�งพระมห�กษตรยกบคณะรฐมนตร โดยใหเหตผลว� คว�มชำ�น�ญด�นต�งๆ ของสภ�ทปรกษ�ร�ชก�รแผนดนจะชวยเหลอกจก�รง�นของพระมห�กษตรย รฐบ�ลและรฐสภ�ไดม�ก รวมถงยกตวอย�งสภ�ทปรกษ�ร�ชก�รใน พระมห�กษตรยหรอสภ�องคมนตร (Privy Council) ของรฐธรรมนญญปนม�ประกอบดวย56 อย�งไรกต�ม ขอเสนอนกลบไมปร�กฏในรฐธรรมนญฉบบ พ.ศ. 2489 แตค�ดว�หลกก�รนอ�จเปนแรงบนด�ลใจใหแกบรรด�สถ�ปนกท�งก�รเมอง ทกอกำ�เนดตำ�แหนงอภรฐมนตรและองคมนตรในเวล�ตอม�

เมอสมเดจพระเจ�อยหวอ�นนทมหดลเสดจนวตกลบสประเทศไทยในวนท 5 ธนว�คม 2488 ปรด พนมยงค จงพนจ�กตำ�แหนงผสำ�เรจร�ชก�รฯ และไดมพระบรมร�ชโองก�รโปรดเกล�ฯ ในวนท 8 ธนว�คม 2488 ยกยองปรดในฐ�นะ “รฐบรษอ�วโส” มหน�ทรบปรกษ�ร�ชก�รแผนดน เพอคว�ม วฒน�ถ�วรของช�ตสบไป57 ทงน ควรบนทกว�ในชวงระยะเวล� 6 เดอนนบตงแตเสดจนวตประเทศไทยจนกระทงสวรรคตในเดอนมถน�ยน 2489 สมเดจพระเจ�อยหวอ�นนทมหดลไดทรงบรห�รพระร�ชภ�ระดวยพระองคเอง ซงพระร�ชกรณยกจทสำ�คญของพระองคคอ ก�รเสดจพระร�ชดำ�เนนประกอบรฐพธพระร�ชท�นรฐธรรมนญ ในวนท 9 พฤษภ�คม 2489 อนสะทอนใหเหนว� พระองคทรงมพระร�ชปณธ�นยนยนแบบธรรมเนยม

56 เรองเดยวกน, หน� 372-373.57 “พระบรมร�ชโองก�รประก�ศยกยองน�ยปรด พนมยงค เปนรฐบรษอ�วโส” ใน

ราชกจจานเบกษา ตอนท 70 เลม 62 (11 ธนว�คม 2488), หน� 699-700.

134


ก�รเมองทถอกำ�เนดขน โดยทรงยนยอมเปนกษตรยภ�ยใตรฐธรรมนญท กอตวขนหลงก�รปฏวต 2475 สบไป58

จ�กนกโทษก�รเมองสผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองค

เมอสมเดจพระเจ�อยหวอ�นนทมหดลเสดจสวรรคตอย�งกระทนหนในวนท 9 มถน�ยน 2489 รฐบ�ลปรด พนมยงค จงขอคว�มเหนชอบจ�กรฐสภ�อญเชญพระเจ�นองย�เธอ เจ�ฟ�ภมพลอดลยเดช ขนทรงร�ชยสบสนตตวงศตอไป และรฐสภ�ไดลงมตเหนชอบเปนเอกฉนท แตเนองจ�กพระมห�กษตรยพระองคใหมยงทรงไมบรรลนตภ�วะ ดงนนรฐสภ�จงมมตใหสม�ชกพฤฒสภ�ผมอ�ยสงสด 3 คน ไดแก พระสธรรมวนจฉย (ชม วณกเกยรต) พระย�นลร�ชสวจน (ทองด นลร�ชสวจน) และน�ยสงวน จฑะเตมย ประกอบเปนคณะผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคชวคร�ว ต�มคว�มในม�ตร� 10 และ 11 ของรฐธรรมนญฉบบ พ.ศ. 248959

หลงจ�กทมก�รตงคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ชวคร�วโดยรฐสภ� ท�งน�ยกรฐมนตรปรดไดพย�ย�มประนประนอมกบกลมกษตรยนยม ดวยก�รเสนอใหประธ�นรฐสภ�ตงคณะผสำ�เรจร�ชก�รใหมอกครง60 โดยมจด มงหม�ยใหคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ประกอบดวยตวแทนของรฐบ�ล 1 ท�นคอ พระย�ม�นวร�ชเสว และตวแทนของร�ชสำ�นกอก 2 ท�น ดงนน น�ยกรฐมนตรปรดจงมอบหม�ยใหหมอมเจ�ศภสวสดวงศสนท สวสดวตน อดตผนำ�เสรไทยส�ยองกฤษ61 และน�ยดเรก ชยน�ม ไปเฝ�พระเจ�

58 ณฐพล ใจจรง, ก�าเนดระบอบประชาธปไตยแบบอ�านาจจ�ากด: ปฏสมพนธระหวาง สถาบนทางการเมองในระบอบประชาธปไตยไทย 2475-2490, หน� 126.

59 ร�ยง�นก�รประชมรฐสภ� ครงท 1/2489 (9 มถน�ยน 2489), หน� 1-7.60 “ท 1/2489 ลงวนท 14 มถน�ยน 2489 เรองขอใหประชมรฐสภ� จ�กน�ยกรฐมนตร

ถงประธ�นรฐสภ�” ใน สลค. (2) สลค.3.22/1 เรองตงซอมผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองค และก�ร ออกจ�กตำ�แหนง (5 มกร�คม 2476-9 มน�คม 2494).

61 หมอมเจ�ศภสวสดวงศสนท สวสดวตน (2443-2510) หรอท�นชน เปนพระโอรสองค


135

บรมวงศเธอกรมขนชยน�ทนเรนทรทวงถนนวทย ในชวงบ�ยวนท 14 มถน�ยน 2489 เพอท�บท�มใหพระองคเปนผสำ�เรจร�ชก�รฯ ซงจ�กบนทกของน�ยดเรก ชยน�ม ไดใหร�ยละเอยดก�รเข�เฝ�ครงนว�

...ขาพเจาไดกราบทลวาทมาเฝาวนนกเนองจากทานนายกรฐมนตรใหมากราบทลวา เนองจากตามรฐธรรมนญมาตรา 10 บญญตวา ระหวางทพระมหากษตรยยงไมทรงสามารถตงคณะผส�าเรจราชการได ใหรฐสภาปรกษากนเลอกตงคณะผส�าเรจราชการขน ในการนทานนายกฯ เหนวาควรเชญพระองคทานทรงรบเปนผส�าเรจราชการดวยพระองคหนง นอกจากนนกคดจะเสนอเจาคณ มานวราชเสวอกดวย และไดคดกนวาเมอสมเดจพระนางเจาร�าไพ พระบรมราชนในรชกาลท 7 เสดจมา กจะเชญอกพระองคหนง ในระหวางนกเพยงสองทาน

ทรงรบสงวา “ส�าหรบสมเดจพระนางร�าไพฯ กดเหมาะ แตขอใหบอกนายกฯ ไดวา ในพระทยของพระองคทานอยางจรงพระทยนนไมอยากรบ เพราะทรงหางเหนราชการมามาก ทงทรงคดวายง เพราะเวลานบางพวกบางหมหนามด แตถารฐสภาจะเอาสวนมากทานกไมขดของ แตเชอวาคงมผขดของบาง และส�าหรบพระองคทานนนรบรองวาเปนกลางไมเขากบใคร ทรงมอเบกขาเปนทตง ความจรงถงแมรบกหนกพระทยจรงๆ

ขาพเจาไดกราบทลวา ททานนายกฯ ใหมากราบทลกเพราะ เหนวาพระองคทานเปนพระบรมวงศานวงศผใหญ ซงทรงไววาง

ท 9 ในสมเดจพระเจ�บรมวงศเธอ พระองคเจ�สวสดโสภณ กรมพระสวสดวดนวศษฎ กบ หมอมร�ชวงศเสงยม เปนพระเชษฐ�ของสมเดจพระน�งเจ�รำ�ไพพรรณ พระบรมร�ชน มคว�ม ใกลชดกบปรดในชวงสงคร�มโลกจ�กก�รรวมง�นเสรไทย และเปนเจ�น�ยเพยงไมกพระองคท ยนยนคว�มบรสทธของปรดในกรณสวรรคตของรชก�ลท 8

136


พระราชหฤทยดวยผหนง ม.จ.ศภสวสดฯ ไดทลสนบสนนความใน ขอน ในทสดรบสงวาถาเสยงขางมากในรฐสภาเอาทาน กตกลง มฉะนนกจะถกหาวาเลยง62

ทงน ในก�รประชมรฐสภ�เมอวนท 16 มถน�ยน 2489 ทประชมรฐสภ�ไดปรกษ�กนและลงมตตงคณะผ สำ�เรจร�ชก�รแทนพระองค ประกอบดวยพระเจ�บรมวงศเธอ กรมขนชยน�ทนเรนทร เปนประธ�น และพระย�ม�นวร�ชเสว โดยมขอตกลงว� ในก�รลงน�มในเอกส�รร�ชก�รนน ใหผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคทงสองคนเปนผลงน�ม63

หลงจ�กกรมขนชยน�ทนเรนทรและพระย�ม�นวร�ชเสวไดรบก�รตงเปนคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ผสำ�เรจร�ชก�รฯ ทงสองท�นไดปฏญ�ณตน ตอทประชมรฐสภ�ในวนท 17 มถน�ยน 2489 ว�จะจงรกภกดตอองค พระมห�กษตรย รวมถงพทกษและปฏบตต�มรฐธรรมนญ อนเปนแบบแผนประเพณของคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ในระบอบประช�ธปไตยทผกพนกบประช�ชนและรฐธรรมนญ

อย�งไรกต�ม จ�กบรรย�ก�ศทเปดกว�งท�งก�รเมองในชวงหลงสงคร�ม ไดกอใหเกดก�รตอสท�งก�รเมองอย�งเขมขน โดยเฉพ�ะอย�งยง เมอเหล�กษตรยนยม ทประกอบดวยอดตนกโทษก�รเมอง เชอพระวงศและขนน�งในระบอบเก� ไดรวมตวกนเปนเครอข�ยสถ�บนกษตรย โดยมจดมงหม�ยเพอใหสถ�บนกษตรยและกลมของตนมอำ�น�จก�รเมองเหนอกลมปรดและกลมจอมพล ป. ซงเครอข�ยสถ�บนกษตรยไดอ�ศยกรณสวรรคต

62 “บนทกก�รเฝ�พระเจ�บรมวงศเธอ กรมขนชยน�ทนเรนทร ของน�ยดเรก ชยน�ม และ ม.จ.ศภสวสดวงศสนท สวสดวตน ลงวนท 14 มถน�ยน 2489” ใน สลค. (2) สลค.3.22/1 เรองตงซอมผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองค และก�รออกจ�กตำ�แหนง (5 มกร�คม 2476-9 มน�คม 2494).

63 “หนงสอรฐสภ�ท 922/2489 ลงวนท 16 มถน�ยน 2489” ใน สลค. (2) สลค.3.22/1 เรองตงซอมผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองค และก�รออกจ�กตำ�แหนง (5 มกร�คม 2476-9 มน�คม 2494).


137

ทำ�ล�ยกลมปรด ทงก�รเคลอนไหวในรฐสภ�ผ�นนกก�รเมองในพรรคประช�ธปตยโจมตกลมปรดอย�งตอเนอง รวมถงหนม�เปนพนธมตรชวคร�วกบกลมจอมพล ป. เพอโคนอำ�น�จกลมปรด อนนำ�ไปสก�รรฐประห�ร 8 พฤศจก�ยน 249064

อ�จกล�วไดว� ก�รรฐประห�ร 8 พฤศจก�ยน 2490 โดยคณะรฐประห�รจะสำ�เรจลงไมไดห�กปร�ศจ�กก�รสนบสนนจ�กบคคลใน เครอข�ยสถ�บนกษตรย โดยเฉพ�ะเจ�น�ยสองพระองคทรวมมอกบ คณะรฐประห�รอย�งตรงไปตรงม�คอ หมอมเจ�จกรพนธเพญศร จกรพนธ65 ไดนำ�บคคลสำ�คญในคณะรฐประห�รเข�เฝ�ประธ�นคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯเพอขอใหลงน�มรฐธรรมนญชวคร�ว และตอม�ท�นไดรบก�รแตงตงจ�กคณะรฐประห�รใหเปนตวแทนไปกร�บบงคมทลพระบ�ทสมเดจพระเจ�อยหว ทเมองโลซ�นน ประเทศสวสเซอรแลนดดวย เจ�น�ยอกพระองคคอ กรมขนชยน�ทนเรนทร ประธ�นคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ไดทรงละเมดคำ�ปฏญ�ณทไดกล�วไวกบรฐสภ� ดวยก�รรบรองก�รรฐประห�รอย�งแขงขน รวมถงเปนผสำ�เรจร�ชก�รฯ เพยงท�นเดยวทลงพระน�มในพระปรม�ภไธยของพระมห�กษตรยประก�ศใชรฐธรรมนญชวคร�วของคณะรฐประห�ร โดยมจอมพล ป. พบลสงคร�ม ผบญช�ก�รทห�รแหงประเทศไทย เปนผรบ

64 ดบทท 2 ใน ณฐพล ใจจรง, “ก�รเมองไทยสมยรฐบ�ลจอมพล ป. พบลสงคร�ม ภ�ยใตระเบยบโลกของสหรฐอเมรก� (พ.ศ. 2491 - 2500).” (วทย�นพนธดษฎบณฑต คณะรฐศ�สตร จฬ�ลงกรณมห�วทย�ลย, 2552).

65 หมอมเจ�จกรพนธเพญศร จกรพนธ (2452-2536) เปนพระโอรสในพระเจ�วรวงศเธอ กรมหมนอนวตรจ�ตรนต อดตประธ�นคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ในรชก�ลท 8 และหมอมจำ�รส ทรงเปนนกบรห�รท�งก�รเกษตรทประสบคว�มสำ�เรจ รวมถงมคว�มส�ม�รถพเศษด�นดนตร อนทำ�ใหท�นถว�ยง�นใกลชดกบพระบ�ทสมเดจพระเจ�อยหวภมพลอดลยเดช ตงแตยงทรงดำ�รงพระยศเปนสมเดจพระอนช�ธร�ช สำ�หรบชวตสวนพระองคไดสมรสกบหมอมวภ� บตรส�วของ พลโท หลวงก�จสงคร�ม แกนนำ�คณะรฐประห�ร 2490 นอกจ�กนท�นยงดำ�รงตำ�แหนง รมว.เกษตรและสหกรณในรฐบ�ลสญญ� ธรรมศกด และดำ�รงตำ�แหนงองคมนตรนบตงแต พ.ศ. 2518 ตร�บจนสนพระชนม

138


สนองพระบรมร�ชโองก�ร66 ซงจ�กคว�มรวมมอระหว�งเครอข�ยสถ�บนกษตรยกบคณะรฐประห�รไดเปดโอก�สใหกลมกษตรยนยมไดแสดงบทบ�ทท�งก�รเมองอย�งโดดเดนในชวงหลงป พ.ศ. 2490 ควบคไปกบบรรด� น�ยทห�รในคณะรฐประห�ร ซงจะมสวนชนำ�ก�รเปลยนแปลงของสถ�บนพระมห�กษตรยในชวง พ.ศ. 2490-2494

คณะอภรฐมนตรในฐ�นะคณะผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองค หลงก�รรฐประห�ร 2490

รฐธรรมนญฉบบชวคร�ว พ.ศ. 2490 หรอ “รฐธรรมนญใตตม” เปนกตก�ก�รเมองหลงก�รรฐประห�ร 2490 ทเออใหเครอข�ยสถ�บนกษตรยไดมบทบ�ทสงเดนท�งก�รเมอง ตลอดจนฟนฟพระร�ชอำ�น�จอย�งไมเคยปร�กฏม�กอนหลงก�รปฏวต 2475 เชน พระมห�กษตรยส�ม�รถเพกถอนรฐมนตรไดดวยพระร�ชโองก�ร ใหอำ�น�จกรณฉกเฉนแกพระมห�-กษตรยในก�รตร�พระร�ชกำ�หนดออกใชบงคบเชนพระร�ชบญญตได67

นอกจ�กนพระมห�กษตรยยงทรงมอำ�น�จแตงตงอภรฐมนตรและวฒสภ�ไดอย�งอสระ ดงนนอ�จกล�วไดว� รฐธรรมนญฉบบนขดแยงกบหลกก�รของรฐธรรมนญทคณะร�ษฎรไดว�งร�กฐ�นไวทมงจำ�กดพระร�ชอำ�น�จ ของกษตรย อนสะทอนถงก�รเปลยนแปลงครงสำ�คญของสถ�บนพระมห�-กษตรยหลงก�รรฐประห�ร 2490

ทงน เมอพจ�รณ�ตำ�แหนงอภรฐมนตร ซงเปนองคกรใหมต�มรฐธรรมนญ 2490 มหน�ทหลกคอ บรห�รร�ชก�รในพระองคและถว�ย คำ�ปรกษ�แกพระมห�กษตรยในทกส�ข� โดยตำ�แหนงนกล�วไดว�มบทบ�ท

66 สธ�ชย ยมประเสรฐ, แผนชงชาตไทย วาดวยรฐและการตอตานรฐ สมยจอมพล ป. พบลสงคราม ครงทสอง (พ.ศ. 2491-2500), พมพครงท 2 (กรงเทพฯ: สำ�นกพมพ 6 ตล�รำ�ลก, 2550), หน� 100.

67 สธ�ชย ยมประเสรฐ, สายธารประวตศาสตรประชาธปไตยไทย, หน� 68.


139

ท�งก�รเมองในฐ�นะเปนตวแทนทโดดเดนทสดของเครอข�ยสถ�บนกษตรยหลงก�รรฐประห�ร 2490 เนองจ�กตำ�แหนงนไดรบก�รแตงตงจ�ก พระมห�กษตรย มบทบ�ทอย�งกว�งขว�งทงก�รเปนผสำ�เรจร�ชก�ร แทนพระองค หรอใชอำ�น�จบรห�รร�ชก�รในกระทรวง ทบวง กรม ไดต�มพระร�ชกฤษฎก� ไมมบทบญญตใหอภรฐมนตรรบผดชอบตอสถ�บนก�รเมองใด ไมมบทบญญตใหถอดถอนอภรฐมนตร นอกจ�กนประธ�น อภรฐมนตรยงเปนผ ลงน�มรบสนองพระบรมร�ชโองก�รแตงตงน�ยกรฐมนตรและรฐมนตร คณะอภรฐมนตรจงอยในฐ�นะเปนองคกรทมอำ�น�จสงสดในประเทศ ดงท หยด แสงอทย เปรยบคณะอภรฐมนตรว�มลกษณะเดยวกบคณะเผดจก�ร68

จ�กก�รศกษ�ของกอบเกอ สวรรณทต-เพยร พบว�ก�รแตงตง อภรฐมนตร 5 ท�นต�มรฐธรรมนญ 2490 เปนชยชนะของฝ�ยกษตรยนยม เนองจ�กกรมขนชยน�ทนเรนทร ประธ�นคณะผสำ�เรจร�ชฯ ในขณะนน ไดยนยนกบจอมพล ป. ว�คณะอภรฐมนตรตองเปนไปต�มพระร�ชประสงค ดงนนจงไดเสนอชอพระวรวงศเธอ พระองคเจ�ธ�นนวต และพลโท พระวรวงศเธอ พระองคเจ�อลงกฏ แทนทจอมพล ป. พบลสงคร�ม และพระประศ�สนพทย�ยทธ ซงเปนร�ยน�มทคณะรฐประห�รเสนอม�69 ดงนน ในวนท 9 พฤศจก�ยน 2490 คณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ทประกอบดวย กรมขนชยน�ทนเรนทร และพระย�ม�นวร�ชเสว จงไดประก�ศแตงตง อภรฐมนตร อนไดแก พระเจ�บรมวงศเธอกรมขนชยน�ทนเรนทร เปนประธ�น พระวรวงศเธอพระองคเจ�ธ�นนวต พลโทพระวรวงศเธอ พระองคเจ�อลงกฏ พระย�ม�นวร�ชเสว และพลเอกอดล อดลเดชจรส โดยผมชอเหล�นเปนผรบสนองพระบรมร�ชโองก�ร และคณะอภรฐมนตร

68 หยด แสงอทย, ค�าบรรยายกฎหมายรฐธรรมนญ, พมพครงท 3 (พระนคร: โรงพมพมห�วทย�ลยธรรมศ�สตร, 2515), หน� 78.

69 Kobkua Suwannathat-Pian, Kings, Country and Constitutions: Thailand’s Political Development 1932-2000, p. 138.

140


ชดนยงเข�บรห�รร�ชก�รแผนดนในหน�ทคณะผ สำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคต�มม�ตร� 10 แหงรฐธรรมนญฉบบชวคร�ว พ.ศ. 2490

หลงจ�ก ควง อภยวงศ ไดรบก�รแตงตงเปนน�ยกรฐมนตร โดยมคณะอภรฐมนตรเปนผรบสนองพระบรมร�ชโองก�ร น�ยควงจงตงคณะรฐมนตรทประกอบดวยเหล�กษตรยนยม ขณะเดยวกนคณะอภรฐมนตรในฐ�นะคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ยงมบทบ�ทในก�รตงสม�ชกวฒสภ� 100 น�ย ทำ�หน�ทแทนรฐสภ�จนกว�จะมก�รเลอกตงสม�ชกสภ�ผแทน ซงสม�ชกสวนใหญลวนเปนตวแทนเครอข�ยสถ�บนกษตรยเชนกน

ดงนนจงอ�จกล�วไดว� หลงก�รรฐประห�ร 2490 เครอข�ย สถ�บนกษตรยไดครอบงำ�ก�รเมองไทยทงตำ�แหนงประมขของรฐ ฝ�ยบรห�ร และฝ�ยนตบญญต อนทำ�ใหเครอข�ยสถ�บนกษตรยมบทบ�ทนำ�ในก�รปรบเปลยนบทบ�ทและสถ�นะของสถ�บนกษตรยใหม จนนำ�ไปสกระบวนก�รฟนฟพระร�ชอำ�น�จอย�งเปนระบบ

ในก�รฟนฟพระร�ชอำ�น�จท�งเศรษฐกจนน รฐบ�ลกษตรยนยมไดเพมงบประม�ณภ�ครฐใหแกสถ�บนกษตรย พรอมทงถว�ยคนทรพยสนบ�งสวนทรฐบ�ลเคยยดไวหลงก�รปฏวต 2475 รวมถงตงหมอมทววงศ ถวลยศกด ผใกลชดกบร�ชสำ�นกดำ�รงตำ�แหนงผอำ�นวยก�รทรพยสนสวนพระมห�กษตรย และทสำ�คญคอก�รออกพระร�ชบญญตจดระเบยบทรพยสนสวนพระมห�กษตรย (ฉบบท 3) พ.ศ. 2491 เพอใหสำ�นกง�นทรพยสนสวนพระมห�กษตรยเปนนตบคคลทเปนอสระจ�กรฐบ�ล โดยสถ�บนพระมห�กษตรยจะมอำ�น�จในก�รแตงตงผอำ�นวยก�รและคณะกรรมก�รทรพยสนสวนพระมห�กษตรย รวมถงส�ม�รถควบคมก�รจดห�ผลประโยชนจ�กทรพยสนสวนพระมห�กษตรยไดอย�งเตมท อนทำ�ใหสำ�นกง�นทรพยสนฯ กล�ยเปนฐ�นอำ�น�จท�งเศรษฐกจทสำ�คญของ สถ�บนพระมห�กษตรย70

70 ด พอพนธ อยย�นนท “สำ�นกง�นทรพยสนสวนพระมห�กษตรยกบบทบ�ทก�รลงทน


141

ขณะทก�รฟนฟพระร�ชอำ�น�จท�งก�รเมองบรรด�เครอข�ยสถ�บนกษตรยทงรฐบ�ลควงและสม�ชกรฐสภ�ไดมก�รร�งรฐธรรมนญฉบบใหม เพอสถ�ปน�ก�รปกครอง “ระบอบประช�ธปไตย มพระมห�กษตรยเปนประมข” ทสะทอนรปแบบก�รปกครองในอดมคตของเหล�เครอข�ยสถ�บนกษตรย โดยสม�ชกสภ�ร�งรฐธรรมนญสวนใหญลวนเปนบคคลในเครอข�ยสถ�บนกษตรย อนทำ�ใหหลกก�รของรฐธรรมนญทจะประก�ศใชใน พ.ศ. 2492 โนมเอยงไปในแนวท�งกษตรยนยม ทมงเพมพระร�ชอำ�น�จอย�งกว�งขว�งและซบซอน ทงก�รถว�ยอำ�น�จใหพระมห�กษตรยเปนผเลอกและแตงตงวฒสภ� ใหสทธในก�รยบยงกฎหม�ยม�กขน มสทธในก�รขอประช�มตจ�กประช�ชนในกรณแกไขรฐธรรมนญ มอำ�น�จแตงตงองคมนตรหรอใหออกไดต�มพระร�ชอธย�ศย มอำ�น�จสถ�ปน�ฐ�นนดรศกด และพระร�ชท�นเครองร�ชอสรย�ภรณ71 ดงนนรฐธรรมนญฉบบน จงถกวพ�กษวจ�รณว�เปนรฐธรรมนญทเนนไปท�งพระร�ชนยมหรอรอยลลสต อนจะกอใหเกดผลร�ยตอพระมห�กษตรยทตองยงเกยวกบก�รเมองและพฒน�ก�รของระบอบประช�ธปไตยไทยทถอยหลงเข�คลอง

ผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคในรฐธรรมนญ 2492ทงน ห�กพจ�รณ�ประเดนทเกยวกบผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองค

ถอว�เปนประเดนทสภ�ร�งรฐธรรมนญใหคว�มสำ�คญเปนอย�งม�ก เนองจ�กตำ�แหนงนเปนใจกล�งของเครอข�ยสถ�บนกษตรยในย�มท พระมห�กษตรยประทบอยนอกประเทศ ดงนนบรรด�เหล�กษตรยนยมจงตองก�รกำ�หนดทศท�งในเรองนใหม�กทสด ซงจ�กก�รพจ�รณ�เรองก�รตงผสำ�เรจร�ชก�รฯ ของสภ�ร�งรฐธรรมนญไดแบงเปน 2 กรณ โดยกรณ

ท�งธรกจ” ใน ผ�สก พงษไพจตร, การตอสของทนไทย เลม 2 (กรงเทพฯ: มตชน, 2549). และ ภ�รต เพญพ�ยพ, “ทรพยสนสวนพระมห�กษตรยคออะไร? : พระร�ชบญญตจดระเบยบทรพยสนฝ�ยพระมห�กษตรยในบรบทท�งประวตศ�สตร” ฟาเดยวกน 6, 3 (กรกฎ�คม-กนย�ยน 2551): หน� 172-201.

71 สธ�ชย ยมประเสรฐ, สายธารประวตศาสตรประชาธปไตยไทย, หน� 69-70.

142


แรกในย�มปกตพระมห�กษตรยจะเปนผตงผสำ�เรจร�ชก�รฯ ดวยคว�ม เหนชอบจ�กรฐสภ� สวนกรณทสองซงเปนปญห�คอ กรณทพระมห�กษตรยไมส�ม�รถตงผสำ�เรจร�ชก�รฯ เนองจ�กยงทรงพระเย�วหรอเหตอนๆ ซงกรณนสม�ชกสภ�ร�งรฐธรรมนญมคว�มเหนทหล�กหล�ย แตกอ�จแบงไดเปน 2 ขอเสนอ คอ ขอเสนอแรก ใหอภรฐมนตรหรอองคมนตรเปน ผสำ�เรจร�ชก�รฯ ชวคร�วต�มรฐธรรมนญฉบบ พ.ศ. 2490 และอกขอเสนอ ใหคณะรฐมนตรหรอพระบรมวงศ�นวงศชนผใหญหรอประธ�นรฐสภ� ประธ�นศ�ลฎก� ประธ�นองคมนตร เปนผสำ�เรจร�ชก�รฯ ชวคร�วหรอประกอบเปนคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ซงจ�กก�รลงมตของทประชมสภ�ร�งรฐธรรมนญเหนควรใหเปลยนแปลงรฐธรรมนญชวคร�วในประเดนทให คณะอภรฐมนตรเปนผสำ�เรจร�ชก�รชวคร�ว นอกจ�กนประเดนคว�มสมพนธระหว�งผสำ�เรจร�ชก�รฯ กบรฐสภ� สม�ชกสภ�ร�งรฐธรรมนญสวนใหญเหนว� ไมควรใหรฐสภ�เปนผเลอกตงผสำ�เรจร�ชก�รฯ เนองจ�กรฐสภ�เปนสภ�ก�รเมอง อ�จทำ�ใหผสำ�เรจร�ชก�รฯ ไมเปนกล�งท�ง ก�รเมอง และไมควรใหรฐสภ�เปนเพยงรบทร�บก�รตงผสำ�เรจร�ชก�รฯ เนองจ�กขดแยงกบหลกก�รระบอบประช�ธปไตย ดงนนรฐสภ�ควรเปนเพยงเหนชอบในก�รตงผสำ�เรจร�ชก�รฯ72

จ�กแนวคดของผร�งข�งตนจงทำ�ใหรฐธรรมนญฉบบ พ.ศ. 2492 มบทบญญตใหมๆ เกยวกบผสำ�เรจร�ชก�รฯ ทงก�รกำ�หนดใหพระมห�-กษตรยตงผสำ�เรจร�ชก�รฯ มเพยงคนเดยวดวยคว�มเหนชอบของรฐสภ� (ม�ตร� 19) เพอตดปญห�ก�รลงมตทแยงกนในคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ในกรณทพระมห�กษตรยไมส�ม�รถตงผสำ�เรจร�ชก�รฯ ไดนน กำ�หนดให คณะองคมนตรเสนอชอผดำ�รงตำ�แหนงผสำ�เรจร�ชก�รฯ หนงท�นเพอ ใหรฐสภ�เหนชอบ (ม�ตร� 20) และห�กไมมผ สำ�เรจร�ชก�รฯ หรอ ผสำ�เรจร�ชก�รฯ ไมส�ม�รถปฏบตหน�ทได ใหประธ�นองคมนตรเปน

72 ดร�ยละเอยดใน รายงานการประชมสภารางรฐธรรมนญ ครงท 7/2491 (26 กนย�ยน 2491), หน� 292-325.


143

ผสำ�เรจร�ชก�รชวคร�ว (ม�ตร� 21) ซงจ�กบทบญญตข�งตนสะทอน คว�มค�ดหวงของเครอข�ยสถ�บนกษตรย ทต องก�รใหตำ�แหนง ผสำ�เรจร�ชก�รฯ อยภ�ยใตก�รกำ�หนดทศท�งของกลมตนผ�นองคมนตร ซงไมไดยดโยงกบตวแทนประช�ชนในระบอบประช�ธปไตย อนสะทอน หลกก�รตงผสำ�เรจร�ชก�รฯ ทแตกต�งจ�กชวงกอนก�รรฐประห�ร 2490

อย�งไรกต�ม ในรฐธรรมนญฉบบ พ.ศ. 2490 ยงคงพบมรดกเกยวกบ แนวคดก�รตงผสำ�เรจร�ชก�รฯ ของคณะร�ษฎรบ�งประก�ร อ�ท ก�รใหรฐสภ�เหนชอบก�รตงผสำ�เรจร�ชก�รฯ และทสำ�คญคอ ก�รมบทบญญตใหผสำ�เรจร�ชก�รฯ ตองปฏญ�ณตนในทประชมรฐสภ�ว� “จะรกษาไว และปฏบตตามซงรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทยทกประการ” เปน ล�ยลกษณอกษรครงแรกในรฐธรรมนญ ซงก�รปฏญ�ณตนนถอเปนแบบแผนประเพณของผสำ�เรจร�ชก�รฯ ทไมปร�กฏในรฐธรรมนญ แตไดปฏบตม�อย�งตอเนองนบตงแตป พ.ศ. 2478 แตมอ�จทร�บไดว�ผร�งรฐธรรมนญฉบบ พ.ศ. 2492 มสำ�นกหรอใหคว�มหม�ยพธกรรมดงกล�วนยเดยวกนกบก�รปฏญ�ณตนในชวงกอนก�รรฐประห�ร 2490 หรอไม

บทบ�ทท�งก�รเมองของผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองค พ.ศ. 2492-2494

เมอประก�ศใชรฐธรรมนญฉบบ พ.ศ. 2492 ในเดอนมน�คม 2492 จ�กบทเฉพ�ะก�ล (ม�ตร� 180) ทใหประธ�นอภรฐมนตรต�มรฐธรรมนญฉบบ พ.ศ. 2490 เปนผสำ�เรจร�ชก�รฯ จนกว�จะไดมก�รแตงตงผสำ�เรจร�ชก�รฯ ใหม จงทำ�ใหกรมขนชยน�ทนเรนทร ดำ�รงตำ�แหนงผสำ�เรจร�ชก�รฯ เพยงผเดยว จนกระทงวนท 23 มถน�ยน คณะองคมนตรไดเสนอกรม ขนชยน�ทนเรนทร ซงทรงทำ�หน�ทผสำ�เรจร�ชก�รฯ ขณะนน เปนผสมควรเปนผสำ�เรจร�ชก�รฯ ตอรฐสภ�เพอขอคว�มเหนชอบ และในวนเดยวกนรฐสภ�ไดประชมกนปรกษ�ว�ควรเหนชอบหรอไม ซงในก�รประชมครงน

144


มผอภปร�ยเพยง 2 ท�น คอ พระสทธอรรถนฤมนตร สม�ชกวฒสภ� ทกล�วสนบสนนกรมขนชยน�ทนเรนทร กบจอมพล ป. พบลสงคร�ม น�ยกรฐมนตร ทกล�วสน ๆ ว� “กระผมเหนว�ท�งสภ�นยงไมมผใดคดค�น ผมคดว�น�จะลงมตกนไดแลว” และจ�กก�รลงมตทประชมรฐสภ�ได เหนชอบใหกรมขนชยน�ทนเรนทรเปนผสำ�เรจร�ชก�รฯ73 และผสำ�เรจ ร�ชก�รฯ ไดปฏญ�ณตนในทประชมรฐสภ�วนท 25 มถน�ยน 2492

ทงน ควรบนทกดวยว� นบตงแตทศวรรษ 2490 มคว�มพย�ย�ม จะฟนฟสถ�นะและเกยรตยศของสถ�บนพระมห�กษตรยอย�งจรงจง หลงจ�กผ�นชวงตกตำ�นบตงแตก�รปฏวต 2475 โดยกรมขนชยน�ทนเรนทร ผสำ�เรจร�ชก�รฯ และเหล�องคมนตรโดยเฉพ�ะพระองคเจ�ธ�นนวต จะมบทบ�ทสำ�คญในก�รฟนฟพระร�ชพธต�งๆ ทเกยวของกบสถ�บน พระมห�กษตรย เชน ก�รฟนฟพระร�ชพธจรดพระนงคลแรกน�ขวญในป พ.ศ. 249274 หลงจ�กทคณะร�ษฎรยกเลกก�รประกอบพธพร�หมณลง ดวยเหตผลว� “เปนพธโบร�ณท�งไสยศ�สตร”75 และเมอสมเดจพระเจ�อยหวทรงมพระชนมพรรษ�ครบ 20 ป ดงนนในป พ.ศ. 2491 รฐบ�ลจอมพล ป. จงกร�บบงคมทลผ�นคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ ทลเชญ เสดจนวตพระนครเปนก�รชวคร�วเพอประกอบพระร�ชพธบรมร�ช�ภเษก ซงในก�รนกรมขนชยน�ทนเรนทรและเหล�องคมนตรมสวนสำ�คญในก�รตระเตรยมพระร�ชพธอนยงใหญของร�ชสำ�นกรวมกบรฐบ�ลจอมพล ป. แตเนองจ�กสมเดจพระเจ�อยหวประสบอบตเหตทำ�ใหตองเลอนพระร�ชพธดงกล�วออกไป จนกระทงวนท 24 มน�คม 2493 สมเดจพระเจ�อยหวเสดจนวตสพระนคร กรมขนชยน�ทนเรนทร ผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคจงพนจ�กตำ�แหนง และมพระบรมร�ชโองก�รโปรดเกล�ฯ ใหกรมขน

73 รายงานการประชมรวมกนของรฐสภา ครงท 1 พ.ศ. 2492 (23 มถน�ยน 2492), หน� 677-679.

74 ธงชย วนจจะกล, ขามใหพนประชาธปไตยแบบหลง 14 ตลา, หน� 32-33.75 รายงานการประชมคณะรฐมนตร ครงท 44/2479 (22 กนย�ยน 2479).


145

ชยน�ทนเรนทร เปนประธ�นองคมนตร ตงแตวนท 25 มน�คม 2493 และในก�รเสดจนวตพระนครครงนไดประกอบพระร�ชพธสำ�คญ อนไดแก พระร�ชพธถว�ยพระเพลงพระบรมศพในเดอนมน�คม พระร�ชพธร�ช�ภเษกสมรสในเดอนเมษ�ยน และพระร�ชพธบรมร�ช�ภเษกในเดอนพฤษภ�คม76 อนทำ�ใหสงคมไทยหวนรำ�ลกถงคว�มศกดสทธของร�ชสำ�นกกอนก�รปฏวต 2475 อกครง

หลงจ�กพระบ�ทสมเดจพระเจ�อยหวประกอบพระร�ชพธบรมร�ช�ภเษกเสรจสน พระองคทรงตองเสดจพระร�ชดำ�เนนกลบประเทศสวสเซอรแลนด เพอทรงศกษ�ตอและรกษ�พระเนตร ดงนนจงทรง พระกรณ�โปรดเกล�ฯ ตงใหพลเอก พระเจ�บรมวงศเธอ กรมพระชยน�ท-นเรนทร ประธ�นองคมนตร เปนผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองค ดงนนพระองคจงมพระร�ชหตเลข�ปรกษ�ม�ยงประธ�นรฐสภ� เพอใหทประชมรฐสภ�พจ�รณ�เหนชอบก�รตงผสำ�เรจร�ชก�รฯ ซงในก�รประชมรฐสภ�เมอวนท 3 มถน�ยน 2493 น�ยนวตน ศรสวรนนท ผแทนร�ษฎรจงหวดรอยเอด ไดอภปร�ยว� กรมขนชยน�ทนเรนทรไมเหม�ะกบก�รเปนผสำ�เรจร�ชก�รฯ เนองจ�กเคยเปนผกระทำ�ผดขบถตอร�ชอ�ณ�จกร และใหโอก�สแกพวกคณะรฐประห�รทำ�ก�รขบถตอแผนดนดวยก�รฉกรฐธรรมนญของประช�ชนป 248977 อย�งไรกต�ม ในก�รลงมตของรฐสภ� ทประชม สวนใหญเหนชอบใหตงกรมขนชยน�ทนเรนทรเปนผสำ�เรจร�ชก�รฯ

เมอกรมขนชยน�ทนเรนทรไดเปนผสำ�เรจร�ชก�รฯ อกครง พระองคไดอ�ศยคว�มไดเปรยบจ�กรฐธรรมนญฉบบ พ.ศ. 2492 ขย�ยอทธพลท�งก�รเมองของกลมกษตรยนยม ซงจ�กก�รศกษ�ของณฐพล ใจจรง พบว� ผสำ�เรจร�ชก�รฯ พย�ย�มรกษ�ฐ�นอำ�น�จท�งก�รเมองของตนใน

76 นครนทร เมฆไตรรตน, พระผทรงปกเกลาฯ ประชาธปไตย : 60 ปสรราชสมบตกบการเมองการปกครองไทย (กรงเทพฯ: สำ�นกพมพมห�วทย�ลยธรรมศ�สตร, 2549), หน� 45.

77 รายงานการประชมรวมกนของรฐสภา ครงท 6 พ.ศ. 2493 (3 มถน�ยน 2493), หน� 729-733.

146


รฐสภ�อย�งตอเนอง อนขดขว�งก�รทำ�ง�นของรฐบ�ลจอมพล ป. โดยมไดปรกษ�ห�รอกบรฐบ�ลทงท�งตรงและท�งออม นอกจ�กนผสำ�เรจ ร�ชก�รฯ ยงทรงขย�ยบทบ�ทท�งก�รเมองดวยก�รเข�ประทบในก�รประชมคณะรฐมนตร อนนำ�ไปสคว�มขดแยงระหว�งคณะรฐมนตรของจอมพล ป. และสร�งคว�มไมพอใจอย�งม�กใหแกจอมพล ป. และทำ�ใหจอมพล ป. ตอบโตก�รแทรกแซงท�งก�รเมองของผสำ�เรจร�ชก�รฯ โดยจอมพล ป. ประสงคจะเข�รวมประชมคณะองคมนตรดวย78 ซงผสำ�เรจ ร�ชก�รฯ มดำ�รกลบม�ว�น�จะไมเหม�ะสม เพร�ะต�มรฐธรรมนญ พระมห�กษตรยไมไดรวมประชมองคมนตร แตถ�น�ยกรฐมนตรจะเข�เฝ�เกยวกบร�ชก�รสำ�คญในร�ชสำ�นกกส�ม�รถเข�เฝ�ได79

แมว�กรมพระชยน�ทนเรนทร ผสำ�เรจร�ชก�รฯ ไดสนพระชนมดวยโรคพระหทยในเดอนมน�คม 2494 ทำ�ใหพระเจ�วรวงศเธอ กรมหมน พทยล�ภพฤฒย�กร (พระองคเจ�ธ�นนวต) ประธ�นองคมนตรทรงทำ�หน�ทผสำ�เรจร�ชก�รฯ ชวคร�วต�มรฐธรรมนญ และในวนท 12 มน�คม 2494 รฐสภ�มมตเหนชอบตงกรมหมนพทยล�ภพฤฒย�กร เปนผสำ�เรจร�ชก�รฯ แตผสำ�เรจร�ชก�รฯ ท�นใหมกยงมท�ททไมต�งจ�กผสำ�เรจร�ชก�รฯ คนเดมทจะพย�ย�มเพมบทบ�ทและอำ�น�จท�งก�รเมองของเหล� กษตรยนยมอย�งกว�งขว�งและตอเนอง ตลอดจนหวงจะใชโอก�สท พระมห�กษตรยจะทรงประทบอยในประเทศไทยเปนก�รถ�วรในปล�ยป พ.ศ. 2494 เปนพลงสนบสนนก�รเคลอนไหวท�งก�รเมองของกลมตน ลมอำ�น�จคณะรฐประห�รและรฐบ�ลจอมพล ป. พรอมทงตงรฐบ�ลใหมทมแกนนำ�กลมกษตรยนยมเปนน�ยกรฐมนตร80

78 ณฐพล ใจจรง, การเมองไทยสมยรฐบาลจอมพล ป. พบลสงคราม ภายใตระเบยบโลกของสหรฐอเมรกา (พ.ศ. 2491-2500), หน� 105.

79 หจช. (2)สร.0201.10/5 เรองน�ยกรฐมนตรเฝ�ทลละอองธลพระบ�ท หรอผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองค (3 กรกฎ�คม 2475 – 20 พฤศจก�ยน 2495).

80 ณฐพล ใจจรง, การเมองไทยสมยรฐบาลจอมพล ป. พบลสงคราม ภายใตระเบยบโลกของสหรฐอเมรกา (พ.ศ. 2491-2500), หน� 114-115.


147

รฐประห�ร 2494 : ก�รโตกลบของจอมพล ป. และก�รปดฉ�ก “ผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองค” ในก�รเมองไทย

ห�กเปรยบก�รปรบตวของสถ�บนกษตรยนบตงแตป 2490 ถกกำ�หนดโดยเครอข�ยสถ�บนกษตรยเองและทำ�ใหสถ�บนกษตรยกลบม�มอำ�น�จท�งก�รเมองอย�งกว�งขว�ง ก�รรฐประห�ร 29 พฤศจก�ยน 2494 อ�จถอเปนปฏกรย�โตกลบของจอมพล ป. และคณะรฐประห�รทพย�ย�มปรบบทบ�ทใหมของสถ�บนกษตรยดวยก�รจำ�กดพระร�ชอำ�น�จท�ง ก�รเมอง

สำ�หรบส�เหตหลกของก�รรฐประห�ร 2494 เปนผลม�จ�กก�รทจอมพล ป. และคณะรฐประห�รตองก�รลดอำ�น�จของเครอข�ยสถ�บนกษตรยทอ�ศยรฐธรรมนญ 2492 ขย�ยอทธพลท�งก�รเมองของกลมตนอย�งกว�งขว�ง รวมถงตองก�รจำ�กดอำ�น�จของสถ�บนกษตรยดวยก�รนำ�รฐธรรมนญ 2475 กลบม�ประก�ศใชใหม ซงก�รรฐประห�รครงนไดสร�งคว�มไมพอใจอย�งรนแรงใหแกเหล�กษตรยนยม เนองจ�กคณะรฐประห�ร ภ�ยใตชอ “คณะบรห�รประเทศชวคร�ว” ไดยดอำ�น�จระหว�งทพระบ�ทสมเดจพระเจ�อยหวจะเสดจนวตถงประเทศไทยเพยง 3 วน ดงสะทอนไดจ�กท�ทของกรมหมนพทยล�ภพฤฒย�กร ผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองค ทปฏเสธก�รลงพระน�มยกเลกรฐธรรมนญฉบบ พ.ศ. 2492 รวมถงไมใหคว�มรวมมอใด ๆ กบคณะรฐประห�รจนกว�พระมห�กษตรยจะเสดจถงพระนคร81 แตก�รตอต�นของผสำ�เรจร�ชก�รฯ กลบไรผล คณะรฐประห�รส�ม�รถยดอำ�น�จและนำ�รฐธรรมนญ 2475 กลบม�ใชใหมไดสำ�เรจ

ทงน คณะบรห�รประเทศชวคร�วไดตงคณะรฐมนตรชวคร�ว โดยม จอมพล ป. เปนน�ยกรฐมนตร ซงคณะรฐมนตรชวคร�วนไดอ�ศยรฐธรรมนญ 2475 เปนผสำ�เรจร�ชก�รแผนดนชวคร�วแทนกรมหมนพทย-

81 พทยล�ภพฤฒย�กร, กรมหมน, เจดรอบอาย กรมหมนพทยลาภพฤฒยากร 2512 (พระนคร: โรงพมพพระจนทร, 2512), หน� 125.

148


ล�ภฯ ทไมใหคว�มรวมมอกบคณะรฐประห�ร และรฐบ�ลจอมพล ป. ไดใชอำ�น�จคณะผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคแตงตงสม�ชกสภ�ผแทนร�ษฎรประเภทท 2 จำ�นวน 123 คน82 เพอทำ�หน�ทนตบญญต ตลอดจนใชอำ�น�จผสำ�เรจร�ชก�รฯ เรยกประชมสภ�ผแทนร�ษฎร ในวนท 1 ธนว�คม 249483

อย�งไรกต�ม เมอพระมห�กษตรยเสดจนวตพระนครในวนท 2 ธนว�คม 2494 จอมพล ป. จงพนจ�กตำ�แหนงผสำ�เรจร�ชก�รฯ ชวคร�วต�มรฐธรรมนญฉบบ พ.ศ. 2475 ซงก�รเสดจนวตครงนถอเปนจดเปลยนสำ�คญท�งประวตศ�สตร เนองจ�กเปนก�รเสดจพระร�ชดำ�เนนประทบในประเทศไทยเปนก�รถ�วรของพระบ�ทสมเดจพระเจ�อยหว อนเปนจด สนสดยคสมยของผสำ�เรจร�ชก�รฯ ในฐ�นะเปนตวแทนของสถ�บน พระมห�กษตรยในระบอบใหมนบตงแต พ.ศ. 2478-2494 และเปนจดเรมตน ทพระมห�กษตรยจะปฏบตพระร�ชกรณยกจและใชพระร�ชอำ�น�จต�มรฐธรรมนญดวยพระองคเอง อนจะนำ�ไปสก�รแสวงห�บทบ�ทและระเบยบแบบแผนใหมอกครงของสถ�บนพระมห�กษตรยในระบอบประช�ธปไตยหลงจ�กทพระมห�กษตรยไมไดประทบอยในประเทศไทยเกอบ 20 ป

บทสรปของคณะผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองค

บทคว�มชนนไดพย�ย�มเผยใหเหนทม� บทบ�ท และก�รปรบตวของคณะผ สำ�เรจร�ชก�รแทนพระองคกบก�รเมองไทย โดยในชวง พ.ศ. 2478-2490 คณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ เปนสถ�บนก�รเมองทอยในกรอบของระบอบประช�ธปไตยทผกพนกบรฐธรรมนญและประช�ชน รวมถงมสถ�นะเหนอก�รเมองอย�งชดเจน อนเปนแบบแผนของสถ�บนพระมห�กษตรยใตรฐธรรมนญทคณะผสำ�เรจร�ชก�รฯ และคณะร�ษฎรรวมกน

82 ดร�ยละเอยดเพมเตมใน “ประก�ศแตงตงสม�ชกสภ�ผแทนร�ษฎรประเภทท 2” ใน ราชกจจานเบกษา ตอนท 71 ก ฉบบพเศษ เลมท 68 (30 พฤศจก�ยน 2494), หน� 1-8.

83 เรองเดยวกน, หน� 10-11.


149

กำ�หนดขน แตอย�งไรกต�ม แบบแผนดงกล�วกลบอนตรธ�นไป เมอ เครอข�ยสถ�บนกษตรยหลงก�รรฐประห�ร พ.ศ. 2490 ไดฟนฟพระร�ช-อำ�น�จอย�งกว�งขว�ง พรอมทงไดปรบปรงตำ�แหนงผสำ�เรจร�ชก�รฯ ใหอย ใตก�รควบคมของกล มกษตรยนยม โดยเชอมโยงตำ�แหนงนกบ อภรฐมนตรหรอองคมนตร ดงนนผสำ�เรจร�ชก�รฯ ในชวง พ.ศ. 2490-2494 จงกล�ยเปนตวแทนทโดดเดนทสดของเครอข�ยสถ�บนกษตรย รวมถงแสดงบทบ�ทท�งก�รเมองอย�งชดเจน ซงขดแยงกบหลกก�รจำ�กดอำ�น�จสถ�บน พระมห�กษตรยของคณะร�ษฎรหลงก�รปฏวต 2475 ตลอดจนนำ�ไปสคว�มขดแยงกบกลมจอมพล ป. และสนสดดวยก�รทำ�รฐประห�รของกลมจอมพล ป. ในป พ.ศ. 2494 เพอจำ�กดอำ�น�จของสถ�บนพระมห�กษตรยอกครงภ�ยใตรฐธรรมนญฉบบ 2475

อย�งไรกต�ม ก�รจำ�กดอำ�น�จสถ�บนพระมห�กษตรยหลงก�รรฐประห�ร พ.ศ. 2494 กลบเปนชวงเวล�สนๆ เพยง 3 เดอน เนองจ�กสถ�บนพระมห�กษตรยตอรองกบกลมจอมพล ป. จนส�ม�รถนำ�หลกก�รบ�งอย�งในรฐธรรมนญ 2492 ม�แกไขเพมเตมรฐธรรมนญฉบบ 2475 ไดสำ�เรจ สงผลใหรฐธรรมนญฉบบ 2495 เปนรฐธรรมนญทจำ�กดอำ�น�จ พระมห�กษตรยมใหครอบงำ�รฐบ�ลและรฐสภ� แตกลบมแนวคดกษตรยนยมแอบแฝง โดยยงคงมตำ�แหนงองคมนตร หรอในก�รตงผสำ�เรจร�ชก�รฯ ยงคงอยภ�ยใตก�รควบคมของกลมกษตรยนยม อนสะทอนถงพฒน�ก�รของก�รปรบตวของสถ�บนพระมห�กษตรยนบตงแต พ.ศ. 2490 จนถงปจจบน ทสถ�นะและพระร�ชอำ�น�จของสถ�บนพระมห�กษตรยจะไมหวนกลบไปกอนก�รรฐประห�ร 2490 ซงหลกฐ�นยนยนทชดเจน คอ บทบญญตทเกยวของกบก�รตงผสำ�เรจร�ชก�รฯ ชวคร�วในกรณทพระมห�กษตรย ไมทรงตง รฐธรรมนญฉบบ 2492 ฉบบ 2511 ฉบบ 2517 ฉบบ 2521 ฉบบ 2534 ฉบบ 2540 และฉบบ 2550 ลวนกำ�หนดใหประธ�นองคมนตรดำ�รงตำ�แหนงผสำ�เรจร�ชก�รฯ ชวคร�วตลอดม�

150


เอกส�รอ�งอง

เอกส�รหอจดหม�ยเหตแหงช�ตหจช. สร.0201.8.1/16 กรมหมนอนวตนฯ สนพระชนม (2478).

หจช. สร.0201.15/28 เรองคดกบฏกรมขนชยน�ทฯ กบพวก (พ.ศ. 2481-2483) ใน นตร�ษฎร นตศ�สตรเพอร�ษฎร, “โทรเลขของพระร�ชชนนศรสงว�ลย : กรณกรมขนชยน�ทฯ ตองโทษกอกบฏลมล�งก�รปกครองฯ” เข�ถงไดจ�ก http://www.enlightened-jurists.com/page/230 (24 พฤษภ�คม 2551).

หจช. (2)สร.0201.10/5 เรองน�ยกรฐมนตรเฝ�ทลละอองธลพระบ�ท หรอผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองค (3 กรกฎ�คม 2475 – 20 พฤศจก�ยน 2495).

เอกส�รสำ�นกเลข�ธก�รคณะรฐมนตรสลค. (2)สลค.3.22/1 เรองตงซอมผสำ�เรจร�ชก�รแทนพระองค และก�รออกจ�ก

ตำ�แหนง (5 มกร�คม 2476-9 มน�คม 2494).

สลค. สลค.3.2.1/8 เรองรฐธรรมนญแหงร�ชอ�ณ�จกรไทย ฉบบ พ.ศ. 2489 (2 กรกฎ�คม 2488 – 18 พฤษภ�คม 2489).

ร�ยง�นก�รประชมสภ�รายงานการประชมสภาผแทนราษฎร ครงท 33/2477 (ส�มญ) สมยท 2 ประชมวส�มญ

(6-7 มน�คม 2477).

รายงานการประชมสภาผแทนราษฎร ครงท 4 สมยส�มญ (20 สงห�คม 2478).

รายงานการประชมสภาผแทนราษฎร สมยท 2 ชดท 3 (ส�มญ) ครงท 3 พ.ศ. 2482 (15 กรกฎ�คม 2482).

รายงานการประชมสภาผแทนราษฎร สมยท 2 ครงท 3 สมยวส�มญ พ.ศ. 2484 (16 ธนว�คม 2484).

รายงานการประชมรฐสภา ครงท 1/2489 (9 มถน�ยน 2489).

รายงานการประชมสภารางรฐธรรมนญ ครงท 7/2491 (26 กนย�ยน 2491).


151

รายงานการประชมรวมกนของรฐสภา ครงท 1 พ.ศ. 2492 (23 มถน�ยน 2492).

รายงานการประชมรวมกนของรฐสภา ครงท 6 พ.ศ. 2493 (3 มถน�ยน 2493).

ร�ยง�นก�รประชมคณะรฐมนตร

รายงานการประชมคณะรฐมนตร ครงท 71/2477 (13 มน�คม 2477).



รายงานการประชมคณะรฐมนตร ครงท 15/2478 (22 พฤษภ�คม 2478).

รายงานการประชมคณะรฐมนตร ครงท 25/2478 (14 มถน�ยน 2478).

รายงานการประชมคณะรฐมนตร ครงท 34/2478 (5 กรกฎ�คม 2478).

รายงานการประชมคณะรฐมนตร ครงท 38/2478 (17 กรกฎ�คม 2478).

รายงานการประชมคณะรฐมนตร ครงท 55/2478 (23 สงห�คม 2478).

รายงานการประชมคณะรฐมนตร ครงท 44/2479 (22 กนย�ยน 2479).

ร�ชกจจ�นเบกษ�

“กฎมณเฑยรบ�ลว�ดวยก�รสบร�ชสนตตวงศ” ใน ราชกจจานเบกษา เลม 41 (12 พฤศจก�ยน 2467), หน� 195-213.

“พระร�ชบญญตธรรมนญปกครองแผนดนชวคร�ว พทธศกร�ช 2475” ใน ราชกจ- จานเบกษา เลม 49 (27 มถน�ยน 2475), หน� 166-179.

“รฐธรรมนญแหงร�ชอ�ณ�จกรสย�ม” ใน ราชกจจานเบกษา เลม 49 (10 ธนว�คม 2475), หน� 535.

“ประก�ศสำ�นกน�ยกรฐมนตร เรองถอดยศ ฐ�นนดรศกดแหงพระร�ชวงศ และบรรด�ศกด” ใน ราชกจจานเบกษา เลม 56 (27 พฤศจก�ยน 2482), หน� 2617-2619.

“พระบรมร�ชโองก�รประก�ศยกยองน�ยปรด พนมยงค เปนรฐบรษอ�วโส” ใน ราชกจจานเบกษา ตอนท 70 เลม 62 (11 ธนว�คม 2488), หน� 699-700.

152


“ประก�ศแตงตงสม�ชกสภ�ผแทนร�ษฎรประเภทท 2” ใน ราชกจจานเบกษา ตอนท 71 ก ฉบบพเศษ เลมท 68 (30 พฤศจก�ยน 2494), หน� 1 – 8.

เอกส�รชนรองชยอนนต สมทวนช. 100 ป แหงการปฏรประบบราชการ : ววฒนาการของอ�านาจรฐ

และอ�านาจการเมอง. กรงเทพฯ: โครงก�รเผยแพรผลง�นวจย ฝ�ยวจยจฬ�ลงกรณมห�วทย�ลย, 2535.

ณฐพล ใจจรง. “กำ�เนดระบอบประช�ธปไตยแบบอำ�น�จจำ�กด ปฏสมพนธระหว�งสถ�บนท�งก�รเมองในระบอบประช�ธปไตย 2475-2490.” ฟาเดยวกน 9, 1 (มกร�คม-มน�คม 2554): 116-137.

ณฐพล ใจจรง. “ควำ�ปฏวต-โคนคณะร�ษฎร: ก�รกอตวของระบอบประช�ธปไตยอนมพระมห�กษตรยเปนประมข.” ฟาเดยวกน 6, 1 (มกร�คม-มน�คม 2551): 104-146.

ณฐพล ใจจรง. “ก�รเมองไทยสมยรฐบ�ลจอมพล ป. พบลสงคร�ม ภ�ยใตระเบยบโลกของสหรฐอเมรก� (พ.ศ. 2491-2500).” วทย�นพนธดษฎบณฑต คณะรฐศ�สตร จฬ�ลงกรณมห�วทย�ลย, 2552.

ธงชย วนจจะกล. ขามใหพนประชาธปไตยแบบหลง 14 ตลา. กรงเทพฯ: โรงพมพ เดอนตล�, 2548.

ธงทอง จนทร�งศ. พระราชอ�านาจของพระมหากษตรยในทางกฎหมายรฐธรรมนญ. กรงเทพฯ: บรษท เอช.ซ.พรนทแอนดแพค จำ�กด, 2537.

นครนทร เมฆไตรรตน. การปฏวตสยาม พ.ศ. 2475. พมพครงท 5. กรงเทพฯ: ฟ�เดยวกน, 2553.

นครนทร เมฆไตรรตน. พระผทรงปกเกลาฯ ประชาธปไตย : 60 ปสรราชสมบตกบการเมองการปกครองไทย. กรงเทพฯ: สำ�นกพมพมห�วทย�ลยธรรมศ�สตร, 2549.

นธ เอยวศรวงศ. “ระหว�งสถ�บนและองคพระมห�กษตรย.” ศลปวฒนธรรม 22, 7 (พฤษภ�คม 2544): หน� 50-53.

นธ เอยวศรวงศ. “สมพนธภ�พเชงอำ�น�จกบคว�มรนแรง.” มตชนสดสปดาห (9 มน�คม 2555): หน� 28-29.


153

ปรช� พงศภมร. ชวตและผลงานการตอสของ ดร.ปรด พนมยงค. กรงเทพฯ: โรงพมพแมบ�นก�รเรอน, ม.ป.ป.

ปรด พนมยงค. ประวตศาสตรการเมองไทย. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: โรงพมพ มห�จฬ�ลงกรณร�ชวทย�ลย, 2545.

ปรด พนมยงค และ ปวย องภ�กรณ. บางเรองเกยวกบพระบรมวงศานวงศในระหวางสงครามโลกครงท 2. นครหลวงกรงเทพธนบร: โรงพมพนตเวชช, 2515.

พทยล�ภพฤฒย�กร, กรมหมน. เจดรอบอาย กรมหมนพทยลาภพฤฒยากร 2512. พระนคร: โรงพมพพระจนทร, 2512.

พนพสมย ดศกล, ม.จ. สงทขาพเจาพบเหน ประวตศาสตรเปลยนแปลงการปกครอง 2475. พมพครงท 6. กรงเทพฯ: มตชน, 2551.

พอพนธ อยย�นนท. “สำ�นกง�นทรพยสนสวนพระมห�กษตรยกบบทบ�ทก�รลงทนท�งธรกจ.” ใน ผ�สก พงษไพจตร. การตอสของทนไทย เลม 2. กรงเทพฯ: มตชน, 2549.

ไพโรจน ชยน�ม. การรางรฐธรรมนญใหมและบทความเรองรฐธรรมนญ. กรงเทพฯ: โรงพมพพ�นชสภผล, 2488.

ภ�รต เพญพ�ยพ. “ทรพยสนสวนพระมห�กษตรยคออะไร? : พระร�ชบญญตจดระเบยบทรพยสนฝ�ยพระมห�กษตรยในบรบทท�งประวตศ�สตร.” ฟาเดยวกน ปท 6 ฉบบท 3 (กรกฎ�คม – กนย�ยน 2551): หน� 172-201.

รอง ศย�ม�นนท. ประวตศาสตรไทยในระบอบรฐธรรมนญ. กรงเทพฯ: ไทยวฒน� พ�นช, 2520.

ศรญญ เทพสงเคร�ะห. “ก�รแสวงห�บทบ�ทของสถ�บนพระมห�กษตรยภ�ยใตรฐธรรมนญ ระหว�ง พ.ศ. 2478-2487” จลสารหอจดหมายเหตมหาวทยาลยธรรมศาสตร 16 (มถน�ยน 2555 – พฤษภ�คม 2556): หน� 73-91.

สมศกด เจยมธรสกล. ประวตศาสตรทเพงสราง. กรงเทพฯ: สำ�นกพมพ 6 ตล�รำ�ลก, 2544.

สมศกด เจยมธรสกล. “ประวตศ�สตรวนช�ตไทยจ�ก 24 มถน�ยน ถง 5 ธนว�คม.” ฟาเดยวกน 2, 2 (เมษ�ยน – มถน�ยน 2547): หน� 88-91.

154


สมศกด เจยมธรสกล. “ในหลวงทรงปฏเสธคำ�กร�บบงคมทลเชญเสดจกลบประเทศไทย จนกว�คดสวรรคตจะเสรจสน (2491).” เข�ถงไดจ�ก http://somsakwork.blogspot.com/2008/01/2491_27.html (11 มถน�ยน 2555).

สรศกด ง�มขจรกลกจ. ขบวนการเสรไทยกบความขดแยงทางการเมองภายในประเทศไทยระหวาง พ.ศ. 2481-2492. กรงเทพฯ: สถ�บนเอเชยศกษ� จฬ�ลงกรณมห�วทย�ลย, 2532.

สธ�ชย ยมประเสรฐ. สายธารประวตศาสตรประชาธปไตยไทย. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: พ. เพรส จำ�กด, 2551.

สธ�ชย ยมประเสรฐ. แผนชงชาตไทย วาดวยรฐและการตอตานรฐ สมยจอมพล ป. พบลสงคราม ครงทสอง (พ.ศ. 2491-2500). พมพครงท 2. กรงเทพฯ: สำ�นกพมพ 6 ตล�รำ�ลก, 2550.

สม�ล บำ�รงสข, สกญญ� บำ�รงสข, และศภรตน เลศพ�ณชยกล. สมเดจพระศร นครนทราบรมราชชนน. กรงเทพฯ: โครงก�รไทยศกษ� ฝ�ยวช�ก�ร จฬ�ลงกรณมห�วทย�ลยรวมกบธน�ค�รนครหลวงไทย จำ�กด, 2527.

หยด แสงอทย. ค�าบรรยายกฎหมายรฐธรรมนญ. พมพครงท 3. พระนคร: โรงพมพมห�วทย�ลยธรรมศ�สตร, 2515.

อนนต พบลสงคร�ม, พลโท. จอมพล ป. พบลสงคราม (เลมท 1). พมพครงท 2. กรงเทพฯ: บรษทพรกหว�นกร�ฟฟค จำ�กด, 2540.

Kobkua Suwannathat-Pian. Kings, Country and Constitutions: Thailand’s Political Development 1932-2000. New York: RoutledgeCurzon, 2003.

Kobkua Suwannathat-Pian. Thailand’s Durable Premier: Phibun Through Three Decades 1930-1957. New York: Oxford University Press, 1995.

Stowe, Judith A. Siam become Thailand : a story of intrigue. Honolulu: University of Hawaii Press, 1991.

ชาตชาย มกสง

155

2475 กบการปฏวตรสชาตอาหาร :จากกนเพออยสกนเพอชาต และการตอสทาง

วฒนธรรมของรสชาตในสงคมไทยรวมสมย

อาจารยชาตชาย มกสง*

๏มสมนแกงแกวตา หอมยหรารสรอนแรงชายใดไดกลนแกง แรงอยากใหใฝฝนหาฯลฯ ๏ชาชาพลาเนอสด ฟงปรากฏรสหนหอมคดความยามถนอม สนทเนอเจอเสาวคนธ

กาพยเหชมเครองคาวหวานพระราชนพนธพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย รชกาลท 2

รสชาตของมนษยชาตยากแทหยงถงบทพระราชนพนธกาพยเหเรอชมเครองคาวหวานนบเปนวรรณคด

เกยวกบอาหารทขนชอทสด และกลาวถงอาหารคาว หวานและผลไมอยางชดเจนทสดในสมยตนรตนโกสนทร แตไฉนเมอตองการหารองรอย

*อาจารยประจ�าภาควชาประวตศาสตรคณะสงคมศาสตรมหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒปจจบนลาศกษาตอระดบดษฎบณฑต สาขาวชาประวตศาสตร คณะอกษรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย เนอหาในบทความนเปนสวนหนงของวทยานพนธเรอง “รฐ โภชนาการใหมกบการเปลยนแปลงวถการกนในสงคมไทยพ.ศ.2482-2517”.

156

2475กบการปฏวตรสชาตอาหาร:จากกนเพออยสกนเพอชาตและการตอสทางวฒนธรรมของรสชาตในสงคมไทยรวมสมย

หรอความนยมเรองรสชาตของคนไทยสมยนน กลบไมพบรองรอยของการนยามรสชาตทชดเจนวาคนสมยนนนยามความ“อรอย”หรอ“รสชาตด”เปนเยยงไรในรสชาตทยอมรบเปนสากลวาม4รสคอเปรยวหวานขมและเคม มแตค�าแสดงวารสดอยางนนอยางนแตไมร วารสทงสรสไหนเหนอกวารสไหนแตกพบรองรอยบางอยางคอการพดถงรสชาตอาหารนนเปนการพดจากวตถทเปนเครองปรงวามรสเปนเชนไรแตจะรวาเปนเชนใดกตองรรสเครองปรงทใชในสมยนน เชน น�าปลาญปนทยากเพราะเปนเครองปรงทผลตขนในยคนน แตกรณของสมนไพร เชน ยหรานน พอจะชมรสชาตไดอย การทบทวนดวรรณคดดงกลาวทงหมดกไมพบวารสชาตทคนสมยนนชนชอบเปนเชนไรกนแน

ฤาเรองรสชาตจะเปนเรองยากทจะพดถง ยากเหมอนกบทปรากฏในการศกษาประวตศาสตรแทบทกสงคมทยากจะเขาใจถงรสชาตในอดตเพราะนกประวตศาสตรคงไมสามารถยอนไปชมอาหารในอดตทหางไปแลวได เพราะฉะนนแลวมวธไหนบางทเราพอจะมหนทางในการรอฟนหรอรอสรางรสชาตในอดตกลบคนมาในประวตศาสตร นคอค�าถามส�าคญของบทความนทตองการพจารณาใหเหนถงวธการศกษาประวตศาสตรของรสชาตอาหารและรสชาตอาหารนนไดบอกอะไรแกเราบางไดสงผลตอสงคมหรอความสมพนธระหวางมนษยกบมนษยและกบสงคมอยางไร

เนองจากผสสะการรบรสชาตไมไดรบความส�าคญเพราะไมเกยวกบวฒปญญาทจะท�าความเขาใจโลกไดเทยมเทากบผสสะระยะไกลคอการเหนและการไดยน จงมกถกจดวางใหเปนเรองเชงปจเจกทสามารถเขาถงไดดวยตวเอง จงไมตองการฉนทามตในความรใหเปนของสาธารณะมากนกทงน ไมไดเกดขนจากความสามารถของการผสสะการลมรสเองแตเปนผลมาจากการไมไดรบการพฒนาหรอสรางความละเอยดของการรบรใหแสดงออกมาไดเนองจากวาภาษาหรอค�าพดถงทอธบายความรเรองรสชาตนนมคอนขางนอยหากเทยบกบผสสะอน หรอหากพดถงรสชาตอาหารกตองอาศยการพดถงแบบเทยบเคยง (analogy) ผานคณสมบตของสงอนๆ


157

ทมคณสมบตใกลเคยงกน หรอจากสงททกคนร จกอย ร วมกน หรอมประสบการณรวมกนในรสชาตอาหารนนอยกอนแลว1 อกวธการหนงในการจะเขาใจถงรสชาต คอตองอาศยการเปรยบเทยบและการสรางอปมา(metaphor)กบสงอนทคนมความเขาใจรวมกนอยแลวเนองจากค�าอธบายถงรสชาตมจ�ากดจงตองอาศยการเปรยบเทยบกบสงอนวามรสชาต“เหมอนกบ”อาหารทรจกกนดอยางไร2

ความรเรองรสชาตแมจะเปนเรองเฉพาะบคคลเวลาใชผสสะสมผสกตามแตเวลาใหความหมายแลวจะเปนเรองทางสงคมวฒนธรรมอยางมากเพราะรสชาตถกสรางจากสงคมใหมความหมายขนรวมกนในสงคมขณะใดขณะหนง หรอเพราะผสสะดานการรบรรสของคนเราถกบมเพาะขนมาในวฒนธรรมจากกระบวนการทซบซอนมาแลว ในประเดนนมเชล แซรส(Michel Serres) ไดเสนอวา การรบรรสชาตทไดลมลองโดยลนเกดขนหลงจากไดสมผสรสชาตนนๆ แตกอนทจะตระหนกตอคณลกษณะของรสชาตนนๆการรบรรสชาตวาเปนเชนใดนนมาทหลงสาเหตทตองมาทหลงกเพราะวาการขาดแคลนทกษะทางปญญาและถอยค�าทน�ามาท�าความเขาใจตอรสชาตและกลนของอาหารอยางทรสชาตของอาหารเปนเชนนนจรงๆแตสงทเราท�าไดกคอการกลาวถงหรอเปรยบเปรยรสชาตโดยการเทยบเคยง(analogy)กบสงอนๆทหมายถงไดในขนตอนนแซรสเรยกวา“thesecondmouth”ซงเปนสงทชวยใหเราหวนนกถงรสชาตทลมลองไดสวนสาเหตทตองใช“thesecondmouth”กเพราะวาเราละเลยและหลงลมไปวาทกษะในการบรรยายรสชาตของอาหารการกนคอสงทขาดหายไปในกระบวนการคดและความรเรองรสชาต กลาวอกนยหนงกคอ วฒปญญาไมไดพฒนา

1 เกษมเพญภนนท,“ลน:ผสสะในการลมลองสนทรยศาสตรของรสชาตและจรยศาสตรเชงโภชนาการ”,ใน เอกสารประกอบการประชมประจ�าปทางมานษยวทยาครงท 9,เรองปากทองและของกน: จรยธรรมและการเมองเรองอาหารการกน, วนท 25-27 มนาคม 2553 ณศนยมานษยวทยาสรนธร(องคการมหาชน).หนา3.

2 Prescilla Parkhurst Furguson, “The Sense of Taste”, The American Historical Review.Vol.116No.2.(April2011),p.379.

158


ความเขาใจการรบร ดวยลนและจมกเทากบตาและห ในขณะเดยวกนเรากปลอยใหการรบรดวยลนและจมกเปนเพยงการบมเพาะทกษะเชงสนทรยะผานการลมลองและจนตนาการตอรสชาต3

การปฏวตรสชาตในอาหารฝรงเศสจากการศกษาการเปลยนแปลงดานรสชาตของอาหารในโลก

ตะวนตกโดยรวมและเจาะจงฝรงเศสในการปฏวตดานอาหารของซซาน พนการด(SusanPinkard)พบวาอาหารการกนการครวและรสชาตอาหารนนสมพนธกบระบบคดทางการแพทยอยางมากอาหารในยคกรกถงยคกลางจงถกจดวางอยบนแนวคดของการแพทยทฤษฎธาตของฮปโปเครตสอยางแยกไมออกรสชาตของอาหารในแถบทะเลเมดเตอเรเนยนในยคโบราณนนตรงขามกบอาหารในยคสมยใหมโดยอาหารมรสชาตซบซอนหลายชนซอนกนอยในส�ารบเดยวจากการใชเครองปรงจ�านวนมากวธการปรงและการจดอาหารจะเนนถงการเปลยนรสชาตเนออาหารสและขนาดของวตถดบหลกโดยมวตถประสงคทจะเปลยนวตถดบทน�ามาประกอบอาหารใหไมมความเปนธรรมชาตของสงนนเหลออยซงคลายกนกบในประวตศาสตรการอาหารของมนษยในวฒนธรรมใหญของโลกทจะเนนอาหารรสจดรสใดรสหนงในขณะทจะมอกหลายรสซอนอยหลายชนจากวตถดบและเครองปรงจ�านวนมากโดยอาหารในหลายวฒนธรรมยงคงเปนเชนนอยในปจจบนซงสามารถสมผสไดในเมกซโก แอฟรกาเหนอ ตะวนออกกลาง อนเดยและอนทวปรวมทงเอเชยตะวนออกเฉยงใตและในหลายสวนของประเทศจน4

ในยโรปตงแตยคกรกสยคกลางจะถกครอบง�าดวยอาหารรสชาตเปรยวหวานจากการผสมกนอยางเขาค ของกลนของเครองเทศและ

3Michel Serres,The Five Sense: A Philosophy of Mingled Bodies, trans.MargaretSankeyandPeterCowley,(LondonandNewYork:Continuum,2008),p.161.

4 SusanPinkard,A Revolution in Taste: The Rise of French Cuisine.(NewYork:CambridgeUniversityPress,2009),p.4.


159

เครองปรงทมรสหวานผสมกบวตถดบทมรสเปรยวทงผลไม น�าสมสายชของหมกดองตางๆจดเปลยนส�าคญของประวตศาสตรอาหารของตะวนตกคอการปฏวตดานรสชาตอาหารของฝรงเศสทเกดขนมาตงแตกลางศตวรรษท17ในกระแสเดยวกนกบการปฏวตทางการเมองของฝรงเศสทส�าเรจอยางเปนรปธรรมในปลายศตวรรษท 18 อนถอไดวาเปนการปฏวตดานรสชาตอาหารเปนแบบสมยใหมทเนนรสชาตของวตถดบของจานอาหารใหมความกลมกลอมเปนธรรมชาตดวยการปรงงายๆใหมรสชาตดงทมนเปนอนตางจากรสชาตของอาหารยคกลางทเนนความตดกนชดเจนของรสชาตและเนออาหาร5 ในขณะทรสชาตอาหารยโรปสมยใหมนนมแนวโนมจะเนนใหรสชาตทตางกนแตละรสชาตยงคงจดเดนของมนอยทงในจานของคนกนแตละคนและในชดอาหารทเสรฟในมอนนเชอมโยงกนกบปฏบตการส�าคญในการปรงทตองใหความส�าคญกบการคงรสตามธรรมชาตของวตถดบทมาเปนอาหารและรสชาตสามารถแยกความเดนทแตกตางจากรสชาตอน6

การเกดขนของการปฏวตดานรสชาตของอาหารในฝรงเศสจนกลายเปนอาหารประจ�าชาตเกดขนกอนหนาการปฏวตทางการเมองในป 1789กวาศตวรรษ คอเรมตงแตทศวรรษ 1650 ทอ�านาจทางการเมองและวฒนธรรมของชนชนสงถกทาทายจากอ�านาจของชนชนกลาง สงผลใหเกดการเปลยนแปลงอาหารประจ�าชาตของฝรงเศสจากอาหารแบบโบราณและมวฒนธรรมสงสงของชนชนสง มาเปนอาหารของชนชนกลางทเกดขนจากการเปลยนแปลงทางวฒนธรรมของอาหาร ทเปนผลมาจากการเปลยนแปลงสนทรยศาสตร ความรทางการแพทยและโภชนาการสมยใหมทชนชนกลางใหความส�าคญมากกวา และการปฏวตทางการเมองเปนจดเรมตนทชดเจนขนเทานนเอง7

5 Ibid,p.xii.6 Ibid,p.3.7 Ibid.

160


แตทงน การเคลอนไหวเพอสถาปนาความมมาตรฐานทมนคงของรสชาตเปนสงทพยายามสรางเรอยมาในยโรปจนกระทงถงศตวรรษท18ทรสชาตถกนยามขนมาใหมดวยความรแบบวทยาศาสตรและสนทรยศาสตรของยคภมธรรม รสชาตขยบจากการอธบายจากประสบการณของมนษยแตละคนมาเขาใจเปนล�าดบขนของผสสะซงมความเฉพาะเจาะจงในแตละกาลเทศะ และเปลยนการอธบายรสชาตจากรางกายมาสจตใจ และกลายเปนตวตนของแตละปจเจกมากขนในเวลาตอมาจดเปลยนส�าคญของรสชาตในอาหารมาถงเมอเทคโนโลยการพมพแพรหลาย ท�าใหเกดการวเคราะหรสชาตและท�าใหมความพยายามเขาถงรสชาตในอดต ซงการพมพต�าราอาหารและต�าราโภชนาการลวนมสวนชวยสรางความแนนอนของรสชาตขนหรอกลาวไดวาการพมพต�าราอาหารเปนการก�าหนดมาตรฐานของรสชาตขนนนเองแตในกระบวนการสถาปนารสชาตใดรสชาตหนงเปนมาตรฐานในอกทางหนงกเปนการกดทบและละเลยตอรสชาตแบบอนไปดวยซงนคอการสราง“ความเปนอน”ของ“ภมทศนดานรสชาต”(tastescape)ระหวางผศกษากบผถกศกษาทมความตางกนในเวลาและบรบท เชนเดยวกบคนในยคสมยใหมทม “ภมทศนดานรสชาต” ตางจากคนในยคกลางดานอาหารการกน โดยหนมากนเนอสดๆ แทนเนอทแขวนทงไวเปนสปดาห และลดการใชเครองเทศลงหนมาใชสมนไพรทมรสชาตละมนกวาทหาไดจากสวนครวแทน8

ต�าราอาหารเปนวทยาศาสตรประยกตของการท�าอาหาร เทคนคการปรงอาหารเปนเรองของประสบการณของนกเขยนเรองอาหารมออาชพทมความละเอยดตอการปรงอาหารแตละจานแตในขณะเดยวกนการท�าครวกมความเปนแบบแผนทแนนอนขน มการน�าเสนอเทคนคการเตรยมและการปรงทเปนมาตรฐาน การก�าหนดเครองปรงตามอตราสวนทแนนอนการก�าหนดเวลาในการปรงแตละอยาง ล�าดบของการครวชดเจนเปน

8PrescillaParkhurstFurguson,“TheSenseofTaste”,pp.376-377.


161

แบบแผนขนเหลานท�าใหความคงทของรสชาตอาหารเกดขนตอมาการเพมจ�านวนขนของพอครวมออาชพตลอดศตวรรษท 19 ท�าใหเกดการตอสเพอผลตรสชาตทแตกตางขนเพอตอบสนองตอผบรโภค จนท�าใหเรองกนกลายเปนศลปะในการรบประทานอาหาร(Gastronomy)ขนมาและเรองการกนและรสชาตกเปลยนจากวทยาศาสตรในศตวรรษท 18 มาเปนเรองของสงคมและมนษยศาสตรมากขน9

การแพทยทฤษฎธาตกบโภชนาการแบบโบราณในสงคมไทยแมการแพทยสมยโบราณของไทยจะมปรชญาการแพทยหลายแนว

ในการอธบายสาเหตและอาการของความเจบปวยคอระบบการแพทยแบบโหราศาสตรแบบประสบการณแบบเหนอธรรมชาตแบบทฤษฎธาตกตาม10 แตค�าอธบายหลกทใชในทฤษฎการแพทยแผนไทยนาจะไดแกทฤษฎธาตทมการอธบายถงสาเหตการเกดโรคอาการและการรกษาทยนอยบนพนฐานของแนวคดทฤษฎธาตเปนส�าคญ ดงจะเหนไดจากคมภรการแพทยแผนโบราณตางๆ ทวาความรส�าหรบแพทยไทยนนม 4 ประการดวยกนคอ “รทแรกเกดโรค๑รจกชอโรค๑รยาส�าหรบแกโรค๑รวายาอยางใดจะควรแกดวยโรคใด๑”11ส�าหรบประการท1ทวารทแรกเกดโรคกคอสาเหตของการเกดโรคหรอโรคสมฏฐานนนเอง โดยการแพทยแผนไทยมจ�าแนกเอาไววาเกดจากฤดแปรไปอาหารใหโทษไมเปลยนอรยาบถตองรอนยงนกตองเยนยงนกอดนอนอดขาวอดน�ากลนอจจาระกลนปสสาวะซงลวนเปนการปฏบตตวใหรางกายผดปกตทงสนสวนประการท2การรจกชอโรค

9Ibid,pp.377-378.10กรณาดรายละเอยดการวเคราะหในประเดนนไดจากโกมาตรจงเสถยรทรพย,“แนวคด

ไทยเรองเจบไขไดปวย”,และ“ระบบการแพทยพนบานในชนบทไทย”,ในโกมาตรจงเสถยรทรพยและยงศกด ตนตปฎก (บรรณาธการ),สขภาพไทย วฒนธรรมไทย (นนทบร:ส�านกวจยสงคมและสขภาพ,2550).

11พระเจาราชวงศเธอกรมหมนจตรสพรปฏภาณ, “เวชปจฉา”, ในลทธธรรมเนยมตางๆ ภาค1-6 (กรงเทพฯ:องคการคาของครสภา,2504),หนา211.

162


นนเปนการ “ก�าหนดรตามชอของโรคซงไดสมมตไววาอาการเชนนนๆ ชอโรคนอาการเชนนๆชอโรคนน”12สวนอกสองประการคอตองมความรทางรางกายของผปวย อาการตางๆ ของผปวย และสงแวดลอมตางๆ ความรเกยวกบเรองธาต 4 ในต�าราแพทยแผนไทย ความรเรองยาส�าหรบแกโรคชอยาพกดยารสของยาวธการประกอบยาและการฝกใชยารกษาโรคใหช�านาญ

กลาวไดวา ความรหลกของการแพทยแผนไทยนนตงอยบนพนฐานของทฤษฎธาตทงสนแตทงนธาต(Humour)ในระบบการแพทยแบบทฤษฎธาตนน แตกตางไปจากธาต (Element) ในทฤษฎวทยาศาสตรสมยใหมทหมายถง สารบรสทธ เปนสารทประกอบขนจากอะตอมชนดเดยวกนโดยไมมสารอนใดประกอบหรอเจอปนเชนโซเดยมออกซเจนในขณะทธาตในความหมายขององคประกอบขนรากฐานของจกรวาลและรางกายมนษยนนหมายถงองคแหงคณลกษณะเฉพาะ เปนการท�าความเขาใจระบบดวยการมองแบบมหทศนซงแตกตางจากจลทศนทไมใหความส�าคญกบรายละเอยดทแยกยอยมากไปกวาการมองทงระบบแบบองครวมท�าความเขาใจทงระบบอยางทมนเปนอยการจ�าแนกเปนองคแหงคณลกษณะทตางกน4ประการและเรยกขานในนามสมมตวา “ธาต” จงเปนการมองอยางองครวม ธาตเปนค�าทรวมเอาลกษณะทางรปธรรมและคณลกษณะทางนามธรรม หรอหนาท(Function)ไวดวยการท�าความเขาใจตอทฤษฎหรอธาตไมอาจท�าไดโดยการตความหมายตามตวอกษรดนน�าลมหรอไฟซงเปนสญลกษณทสมมตขนแทนองคแหงคณลกษณะทมคณสมบตเฉพาะเทานน โดยนยนธาตตางๆจงมค�าจ�ากดความทแตกตางไป13

โดยความเจบปวยตามการแพทยแบบทฤษฎธาตของไทยทมรากฐานจากปรชญาอนเดยนน ถอวารางกายมนษยประกอบดวยธาต 4 ประการไดแกธาตดน (ปถวธาต) ธาตน�า (อาโปธาต) ธาตลม (วาโยธาต) และธาตไฟ

12เพงอาง,หนา213.13 โกมาตรจงเสถยรทรพย.“ระบบการแพทยพนบานในชนบทไทย”หนา134.


163

(เตโชธาต) ในขณะทจนโบราณถอวาจกรวาลมธาต 5 หรอเบญจธาตเปนพนฐานไดแกธาตทอง ธาตไม ธาตไฟ ธาตลม และธาตน�าดงรายละเอยดตอไปน

1) ธาตดนหมายถงองคประกอบในสวนทเปนโครงสรางมคณสมบตไปทางแขงอยกบทนงคงตว เปนองคประกอบทท�าใหทงระบบคงรปรางอยไดในระบบการแพทยไทยจ�าแนกอวยวะทประกอบกนเปนรางกายไวเปนธาตดน20ประการไดแกผม,ขน,เลบ,ฟน,หนง,เนอ,เสนและเอน,กระดก,เยอในกระดก,มาม,หวใจ,ตบ,ผงผด,ไต,ปอด,ไสใหญ,ไสนอย,อาหารใหม,อาหารเกาและมนในสมอง

2) ธาตน�าหมายถงองคประกอบสวนทเปนของเหลวมคณสมบตทซมซาบท�าใหออนตว เปนตวกลางทท�าใหสงตางๆ ไหลเวยนไปการแพทยไทยจ�าแนกไวเปนธาตน�า12ประการไดแกน�าด,เสลด,หนอง,เลอด,เหงอ,มนขน,มนเหลว,น�าตา,น�า,น�ามก,ไขขอและน�าปสสาวะ

3) ธาตลม หมายถง พลงขบดนภายในระบบรางกายทมการเคลอนไหวหมนเวยนจ�าแนกไวเปนธาตลม6ประการไดแกลมส�าหรบพดตงแตปลายเทาตลอดศรษะ,ลมส�าหรบพดตงแตศรษะตลอดปลายเทา,ลมส�าหรบพดอยในทองแตนอกล�าไส,ลมส�าหรบพดในล�าไสและในกระเพาะ, ลมส�าหรบพดทวรางกายและลมส�าหรบหายใจเขาออก

4) ธาตไฟ หมายถง พลงงานทใหความอบอน ความรอน และเผาไหม ไดแก ธาตไฟ 4 ประการ คอ ไฟส�าหรบอนกาย, ไฟส�าหรบระส�าระสาย,ไฟส�าหรบเผาใหแกคร�าคราและไฟส�าหรบยอยอาหาร14

14เพงอาง,หนา134-135.

164


บรรดาธาตทง4ธาตดนกบธาตน�าจดวาเปนธาตทเกดขนกอนและเปนเจาเรอนโดยมธาตลมและธาตไฟมาอาศยคนไทยจงถอวาธาตดนและธาตน�าตองมความครบถวนบรบรณอยกอนสขภาพอนามยจงจะปกตดดงทเรยกกนวา “มอาการครบสามสบสอง” ซงหมายถงธาตดน 20 ประการรวมกบธาตน�า 12 ประการ รวมกนเขาเปน 32 ประการนนเอง ซงถอวามธาตดนและธาตน�าครบถวนเปนเบองตน ส�านวนทวา “มอาการครบสามสบสอง” ในความหมายของชาวบานไทย จงถกใชในความหมายของการมอวยวะตางๆครบถวนสมบรณไมมความพกลพการเปนความเขาใจทงาย และเปนรปธรรม นอกจากนน คตไทยจะถอกนวาเมอคราวสนชวตธาตอาศย คอ ธาตลมกบธาตไฟจะดบสนไปกอน คอ ทงรางกายไปกอนโดยลมหายใจเขาออกจะเปนลมทจะหมดไปเปนลมสดทายและสนตปปคคคอ ไฟทอนกายจะหมดไปเปนไฟสดทาย โดยทธาตดนและธาตน�าจะยงคงอยและคอยๆ เลอมสลายตามไป15 นนคอซากศพทเปนธาตเจาเรอนของธาตดนและธาตน�านนเอง

ทฤษฎทางกายวภาคและสรรวทยาของการแพทยไทยจงมไดอธบายระบบรางกายผานอวยวะแตละชนดและหนาทของมน ดงทการแพทยสมยใหมซงใชจลทศนแยกระบบขององครวมออกเปนสวนยอยๆ โดยถอวาระบบใหญเกดขนโดยตรงจากองคประกอบยอยและคณสมบตของสวนยอยนนมารวมกน ความเจบปวยในทศนะของการแพทยสมยใหมจงเปนเรองของความผดปกตของโครงสรางหรอหนาทของอวยวะใดอวยวะหนงซงเปนเหตการณเฉพาะอวยวะ แตทวาส�าหรบการแพทยแบบทฤษฎธาต ซงถอเอาการมองระบบแบบมหทศน ความผดปกตไมวาจะเกดขนทอวยวะใดลวนแตตองมรากเหงามาจากการคลาดเคลอนของภาวะสมดลของธาตในระบบ ความเจบปวยทแสดงออกทอวยวะใดอวยวะหนงนนเปนเพยงปรากฏการณของความไมสมดลขนมาใหมอนเปนการแกทปฐมเหตอนเปน

15โกมาตรจงเสถยรทรพย,“แนวคดไทยเรองเจบไขไดปวย”,หนา15.


165

รากเหงา เมอภาวะสมดลกลบคนมา ความเจบปวยทมอย กจะหายไป ในทางตรงขาม การมงรกษาเฉพาะทโดยมไดค�านงถงสมดลของทงระบบ เปนสงทไมไดประโยชน แมวาจะสามารถรกษาความผดปกตทแสดงออกมาเฉพาะทได แตความขดแยงอนเปนปฐมเหตทมไดรบการแกไขยอมจะตองปรากฏออกมาเปนความผดปกตในต�าแหนงอนอก

ในขณะทความเจบปวยตางๆ มปฐมเหตจากการแปรปรวนหรอผดปกตของธาตทง4ซงแพทยไทยไดจ�าแนกแจกแจงออกไปเปน5ประการไดแก 1) ธาตพการ หมายถง ธาตนนผดปกตไปไมมาก 2) ธาตก�าเรบหมายถง ธาตนนมมากขน 3) ธาตหยอน หมายถง ธาตนนมนอยลง 4)ธาตแตกหมายถงเกดการแปรปรวนรนแรงมากถงมการแตกท�าลายของธาตนน 5) ธาตออกจากกาย หมายถงธาตนนๆ หมดสนไปจากรางกายเชน ธาตหมดลม หมายถงลมหายใจเขาออกหยดไป เปนตน16 ภาวะทธาตใดธาตหนงหยอนหรอก�าเรบ จงมความหมายในเชงปรมาณ ในขณะทธาตพการเปนการเปลยนไปของคณภาพของธาตนนๆ การวนจฉยโรคในระบบการแพทยแบบทฤษฎธาตจงเปนการวนจฉยไปทความผดปกตของธาตเชนปถวธาตพการเตโชธาตก�าเรบเปนตน17

ในดานการวนจฉยโรคนนแพทยไทยใชการวเคราะหสมฏฐานของโรคอนหมายถงตงแตแรกเกดของโรคเปนกญแจไขสวธการรกษา โดยทแพทยไทยจะมการแบงสมฏฐานของโรคดงนคอ

ก. ธาตสมฏฐาน หมายถงการเจบไขทเกดจากการแปรปรวนของ ธาตทง4(42ประการ)

แบงเปน4กองคอ 1) ปถวสมฏฐานดนเปนทตงแจกออก20อยาง 2) อาโปสมฏฐานน�าเปนทตงแจกออก12อยาง

16เพงอาง,หนา21.17โกมาตรจงเสถยรทรพย.“ระบบการแพทยพนบานในชนบทไทย”,หนา133-134.

166


3) วาโยสมฏฐานลมเปนทตงแจกออก6อยาง 4) เตโชสมฏฐานไฟเปนทตงแจกออก4อยาง

ธาตทง4นแพทยไทยกเอามารวมเปนธาตใหญๆ3ธาตไดแกเสมหะ(เสลด),ปตตะ(น�าด)และวาตะ(ลม)ซงอธบายเปนสมฏฐานของโรคไดเปนเสมหะสมฏฐาน,ปตตะสมฏฐานและวาตะสมฏฐานตามล�าดบ

ข. อตสมฏฐานหมายถงการเจบไขทเกดจากฤดแปรปรวน(อตปรนามชาอาพาธา)แบงออกเปน3ฤดไดแก

1) คมหนตฤด (ฤดรอน) เจบไขมาจากสมฏฐานเตโช พกดสนตปปคค(ไฟส�าหรบอนกาย)

2) วสนตฤด(ฤดฝน)เจบไขมาจากสมฏฐานวาโยพกดกจฉสยา-วาตา(ลมส�าหรบพดในทองแตนอกล�าไส)

3) เหมนตฤด(ฤดหนาว)เจบไขมาจากสมฏฐานอาโปพกดเสมหะและโลหต

ในแตละฤดมธาตตางๆประจ�าเชนกนผปวยฤดไหนกลดยาประจ�าธาตฤดนนๆลงเพอใหตวยาพอเหมาะกบฤด

ค. อายสมฏฐาน แปลวา อายเปนทตงทแรกเกดของโรค แบงออกเปน3อยางไดแก

1) ปฐมวย (นบตงแตแรกเกดจนถงอาย 16 ป) สมฏฐานอาโปพกดเสมหะกบโลหตระดมกน(แรกเกดถง8ขวบมเสมหะเปนเจาเรอนโลหตแทรก8ขวบถง16ขวบมโลหตเปนเจาเรอนเสมหะยงเจออย)

2) มชฌมวย(นบตงแตอายพน16ปขนจนถง32ป)สมฏฐานอาโปพกดโลหต2สวนและสมฏฐานวาโย1สวนระดมกน

3) ปจฉมวย(นบตงแตอายพน32ปจนถง64ป)สมฏฐานวาโยเมออายพน64ปขนไปแลวสมฏฐานวาโยเปนเจาเรอนมอาโป(พกดเสมหะและเหงอ)แทรก


167

ง. กาลสมฏฐานแปลวา เวลาเปนทตงทแรกเกดของโรคแบงออกเปน2ชวงคอ

1) เวลากลางวน

06.00-09.00น.เปนสมฏฐานอาโปพกดเสมหะ

09.00-12.00น.เปนสมฏฐานอาโปพกดโลหต

12.00-15.00น.เปนสมฏฐานวาโย


2) เวลากลางคน

18.00-21.00น.เปนสมฏฐานอาโปพกดเสมหะ

21.00-24.00น.เปนสมฏฐานอาโปพกดโลหต

24.00-03.00น.เปนสมฏฐานอาโปพกดด


จ. ประเทศสมฏฐาน แปลวา ประเทศ (สถานท) ทเกดทอย เปน ทตงทเกดของโรคแบงเปน

1) คนเกดในทสงเชนชาวเขาเรยกวาประเทศรอนทตงของโรคเปนสมฏฐานเตโช

2) คนเกดในททเปนน�ากรวดทรายเรยกวาประเทศอนทตงของโรคเปนสมฏฐานอาโปพกดดและโลหต

3) คนเกดในททเปนน�าฝนเปอกตม เรยกประเทศเยน ทตงของโรคเปนสมฏฐานวาโย

4) คนเกดในททเปนน�าเคมเปอกตมเรยกวาประเทศหนาวทตงของโรคเปนสมฏฐานปถว18

18โกมาตรจงเสถยรทรพย,“ระบบการแพทยพนบานในชนบทไทย”หนา138-140.

168


เมอร โรคและสาเหตการเกดโรคแลว ตอไปตองการร จกยาและการเยยวยาโรคแตละชนดทจะท�าใหเกดภาวะสมดลขนในระบบนนการแพทยแบบทฤษฎธาตไดจ�าแนกสรรพสงซงเปนเภสชสารออกเปนหมวดหม ซงมคณสมบตเฉพาะเพอกระท�าโดยตรงตอความแปรปรวนของธาตใดธาตหนง ดวยการสงเกตถงปฏกรยาทสารนนมตอคณลกษณะทง 4ของระบบรางกาย ไดแบงเภสชสารออกเปน “รส” ตางๆ กน 9 รส ซงเชนเดยวกบค�าวา“ธาต”ค�าวา“รส”ในทนมไดเปนความหมายเดยวกนทงหมดกบ“รสชาต”ทปรากฏแกลนเมอสมผสแต“รส”ในทนหมายถงฤทธทางเภสชวทยาซงอาจพองกบรสชาตทลมไดจากลนหมอไทยจงมกใชการ “ชม” ยาสมนไพร เพอประกอบการพจารณาเรองสรรพคณไปดวยรสของยาทง9รสนนจะมสรรพคณทแตกตางกนคอรสฝาดมฤทธสมาน,รสหวานซมซาบไปตามเนอใหก�าลงงาน,รสเมาเบอแกพษ,รสขมแกทางโลหตและด, รสเผดรอน แกลม ขบลม, รสมน แกเสนเอน แกขดยอก,รสหอมเยนท�าใหชนใจบ�ารงก�าลง,รสเคมซมซาบไปตามเนอรกษาเนอ,รสเปรยวกดเสมหะ19เหนไดวาการจ�าแนกรสชาตอาหารแบบเดมของไทยนนจะจ�าแนกรสตามรสของยาในการแพทยแผนไทยเพราะถอวาอาหารเปนทงยาชวยปรบธาตและเปนทงมลเหตแหงการเกดโรคดวย ถากนมากหรอนอยไปหรอกนอาหารบดเสย หรอกนอาหารทไมเคยกน20 ดงนนอาหารไทยจงมรสชาตมากกวาเคมขมหวานเปรยวแบบรสชาตทจ�าแนกกนในรสชาตของตะวนตก นอาจจะเปนสาเหตของการหารสชาตไมพบในหลกฐานเกาของไทยกไดเพราะเราจ�าแนกรสชาตตางจากคนในสมยโบราณนนเองเชน“มสมนแกงแกวตาหอมยหรารสรอนแรง”ถาเทยบกบรสชาตตามระบบการแพทยแผนไทยแลวกคอมรสเผดรอนนนเอง

19เพงอาง,หนา138.20โกมาตรจงเสถยรทรพย,“แนวคดไทยเรองเจบไขไดปวย”,หนา19,23.


169

อาหารการกนจงถอไดวาส�าคญส�าหรบการดแลรกษาสขภาพและการเยยวยาอาการปวยเพราะอาหารเองถกมองวามสรรพคณทางเภสชดวยคอมธาตตางๆ ทจะท�าใหความสมดลของรางกายผนแปรไปตามชนดของอาหารนน ในขณะทคนแตละคนจะม “ธาตเจาเรอน”21 ซงธาตเจาเรอนนม 2 ลกษณะ คอ ธาตเจาเรอนเกด ซงจะเปนไปตามวนเดอนปเกด และธาตเจาเรอนปจจบนทพจารณาจากบคลกลกษณะ อปนสยและภาวะดานสขภาพกายและใจวาสอดคลองกบลกษณะของบคคลธาตเจาเรอนใดการกนจงตองรจกเลอกอาหารกนใหถกตองกบธาตเจาเรอนของแตละบคคลซงเปนการมองอาหารเปนตวสรางสมดลใหกบรางกายและเปนธาตทท�าใหเสยสมดลกไดหากกนไมถกตองตามธาตเจาเรอนดงนนเพอเปนการปองกนปญหาความเจบปวยทอาจเกดขนสงทสามารถชวยไดระดบหนงในเบองตนคอ พฤตกรรมการบรโภคอาหารของแตละคนในชวตประจ�าวน โดยใชรสของอาหารคณลกษณะทเปนยามาปรบสมดลของรางกายเพอปองกนความเจบปวย

โดยคนแตละคนทมธาตเจาเรอนตางกนกจะมหลกในการกนอาหารใหตรงกบธาตของตวเอง เพอปองกนธาตเสยสมดลจนอาจเจบปวยได ซงจ�าแนกไดดงน ธาตดน คอ คนทเกดเดอน 11, 12, 1 หรอ ตลาคมพฤศจกายน ธนวาคมมลกษณะรปรางสงใหญ ผวคอนขางคล�าผมดกด�ากระดกใหญ ขอกระดกแขงแรง น�าหนกตวมาก ล�าสน เสยงดงหนกแนนควรรบประทานอาหารรส ฝาด หวาน มน และเคม เช น มงคด ผดน�ามนหอย น�านม น�าออย ธาตน�า คอ คนทเกดเดอน 8, 9, 10 หรอกรกฎาคมสงหาคมกนยายนลกษณะรปราง รปรางสมบรณสมสวนผวพรรณสดใสเตงตงตาหวานน�าในตามากทาทางเดนมนคงผมดกด�างามทนหวทนรอนทนเยนไดดเสยงโปรงความรสกทางเพศดอากปกรยามก

21กรณาดรายละเอยดไดจาก เพญนภา ทรพยเจรญ,การแพทยแผนไทยการแพทยแบบ องครวม,(กรงเทพฯ:โรงพมพองคการสงเคราะหทหารผานศก,2539).

170


เฉอยและคอนขางเกยจครานควรรบประทานอาหารเปรยวและขมเชนมะนาวขเหลกแกงสมดอกแคกระทอนลอยแกวธาตลม คอคนทเกดเดอน5, 6, 7 หรอเมษายน พฤษภาคม มถนายนลกษณะรปราง ผวหนงแทหยาบกรานรปรางโปรงผอมบางขอกระดกมกลนเมอเคลอนไหวขอจฉาขขลาด รกงายหนายเรว ทนหนาวไมคอยได นอนไมคอยหลบ ชางพด เสยงต�า ออกเสยงไมชดเจน ความรสกทางเพศไมคอยดควรรบประทานอาหารรส เผดรอนเชนขงขาพรกไทยพรกขหนธาตไฟคอคนทเกดเดอน2,3,4หรอมกราคมกมภาพนธมนาคมลกษณะรปรางมกขรอนทนรอนไมคอยไดหวบอยกนเกงผมหงอกเรวมกหวลานผวหนงยนผมขน และหนวดออนนม ไมคอยอดทนใจรอน ขอกระดกหลวม มกลนปากกลนตวแรง ความตองการทางเพศปานกลางควรรบประทานอาหารรส ขมเยนและจดเชนแตงโมมนแกวผกบงมะระแกงจดต�าลง22

ในมมมองของชาวตางประเทศทงหลายทรายงานสภาพการแพทยแผนโบราณของไทยมกจะฉงนสนเทหกบการทคนไทยใหความส�าคญวาสาเหตของการเกดโรคตางๆมากมายหลายโรคนนเกดจากลมหรอ“ลมจบ”จงตองหายาแกลมหรอขบลมตางๆมาใชรกษากนอยเปนพนทงมกจะใชการบบนวดในการรกษาโรคแทบทกชนดอกดวย23อนเปนการใหความหมายของความเจบปวยตามแนวทางของทฤษฎธาต4ทเนนใหความส�าคญกบลมและยงปรากฏอยจนปจจบนวา “เปนลม” คออาการเจบปวยทคนไทยมกเรยกกนอยบอยๆ เมอไมสบาย ซงเปนเหตผลหนงของอาหารไทยทจะเนนใหมรสชาตเผดรอนจากเครองเทศเพอขบลม ในขณะทรสเคมมสรรพคณรกษาเนอจงเปนอกรสหนงทอาหารไทยจะมรสชาตเคมเปนพนฐานเพราะเกลอ

22กรณาดรายละเอยดไดจาก เพญนภา ทรพยเจรญ, การแพทยแผนไทยการแพทย แบบองครวม,หนา33-38,78-80.

23ฌงบปตสตปาลเลกวซ, เลาเรองกรงสยาม, (นนทบร:ศรปญญา,2549),หนา228.และดเกยวกบการนวดรกษาทกโรคของชาวสยามใน ซมอน เดอ ลาลแบร,จดหมายเหตลาลแบร ราชอาณาจกรสยาม,(นนทบร:ศรปญญา,2548),หนา195.


171

รกษาสขภาพจากคณสมบตเปนกลางของมนในสมยโบราณเครองปรงส�าคญคอพรกกบเกลอมสองสงนกถอวาปรงกบขาวไดแลวรสเผดและเคมจงเปนรสชาตพนฐานของอาหารไทยมาแตดงเดม

รองรอยอนจดจางของรสชาตในไทยศกษาแมวาการศกษาเรองรสชาตในทางสงคมและประวตศาสตรของ

รสชาตในวงวชาการไทยจะมไมมากนกแตกมความพยายามจะคนหารสชาตอาหารในอดตผานวธการศกษาทไมใชประวตศาสตรรวมอยดวยนนคอการศกษาดวยการวเคราะหภาษาและวรรณคดไทยของสจตรา จงสถตยวฒนาเรองกาพยเหชมเครองคาวหวานในพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย:อาหารกบอารมณสะเทอนใจพบวามค�าและวลพรรณนากลนและรสชาตของอาหารคอฉนเฉยบรอนรสรอนแรงรสดดวยน�าปลาโอชาจะหาไหนแหลมเลศรส รสทพยหยบมาโปรย รสครามครน ของสวรรคเสวยรมย กลออมกลอมเกลยงกลมรสพเศษฟงปรากฏรสชนหอมโอชารสกวาทงปวงหวานซานทรวงในโดยมขอสงเกตวาผลไมมรสหวานเยนและความหอมอนแตกตางจากเครองคาวทเนนรสเผดรอนรนแรง24แตปรากฏวาพบค�าทแสดงถงรสชาตของอาหารแคอยางเดยวคอรสหวานซงอาจจะสมพนธกบความหวานชนของความรกทเปนการแสดงอารมณของกว ในขณะทรสชาตทดและอรอยนาจะหมายความถง“กลออมกลอมเกลยงกลม”แตกไมรอยดวาประกอบดวยรสทงสอยางไรมรสไหนน�ารสไหนตามการคนหารองรอยของรสชาตในวรรณคดทนาจะเปนแหลงส�าคญจงอาจจะตองพจารณาหลายอยางเชน จากเครองปรงหลกทใช สอและสญลกษณทใชในการบรรยายซงยงตองหารองรอยทมากกวานในการพจารณารสชาตในอดต

24สจตรา จงสถตยวฒนา, “กาพยเหชมเครองคาวหวานในพระบาทสมเดจพระพทธ-เลศหลานภาลย:อาหารกบอารมณสะเทอนใจ”ในสจตราจงสถตยวฒนา(บก.),รวมบทความวจย ย�าใหญใสสารพด: วฒนธรรมอาหารไทย-เทศ(กรงเทพฯ:คณะอกษรศาสตรจฬาลงกรณมหาวทยาลย,2550),หนา119-122.

172


ในขณะทการศกษาถงต�าราอาหารรวมสมยจากต�าราอาหารไทยของม.ล.เตบชมสายและในสตรอาหารไทยเวบไซตปลาแดกพบวาค�ากรยาบอกรสอาหารเปนค�าชดเดยวกนคอ จด เคม เผด เปรยว และหวาน25 ซงปรากฏวามไมครบทง4รสชาตพนฐานของอาหารคอเคมเปรยวหวานและขม คอขาดรสขม แตมรสเผดเขามาดวยอนเปนลกษณะทเชอวาเปนลกษณะส�าคญของอาหารไทยซงแสดงใหเหนวารสชาตของอาหารแมวาจะมอยแตกมกจะแสดงไมครบอาจจะขนกบความชอบและไมชอบรวมทงการเปนรสแทรกและรสรองจงไมไดถกกลาวถงดงทเกดกบรสขมทมในอาหารไทยหลายต�ารบแตไมไดรบการกลาวถง จงเหนไดวาแมจะเปนการศกษาปรากฏการณรวมสมยกยงมการละเลยหรอมอคตกบรสชาตบางรสในกาลเทศะหนงอย มพกกลาววาในอดตททงหลกฐานมาถงยคสมยเรากเชนกนจงเปนสงทพงระวงและถอดรหสความหมายใหรอบดานในการศกษาประวตศาสตรของรสชาต

ในงานศกษาทางประวตศาสตรจ�านวนมากมกระบถงรสชาตอาหารของชนชนน�าวา นยมรสชาตน มนวลไมจด ดงทสนทร อาสะไวย26

ใหนยามอาหารชาววงวา

ลกษณะทส�าคญของอาหารชาววง นอกจากลกษณะพนฐานทวไปทมความใกลเคยงกบอาหารของชาวบาน อาหารชาววงม อตลกษณทส�าคญอย ทความอดมสมบรณและความสดใหมของวตถดบในการประกอบอาหาร มกรรมวธในการท�าทซบซอน ประณต ตองใชเวลาและก�าลงคนในการท�าจ�านวนมาก มลกษณะของ

25สนนท อญชลนกล, “ค�าแสดงโภชนลกษณในต�าราอาหารไทยของ ม.ล. เตบ ชมสายและเวบไซตปลาแดก”, ใน สจตรา จงสถตยวฒนา (บก.), รวมบทความวจย ย�าใหญใสสารพด: วฒนธรรมอาหารไทย-เทศ (กรงเทพฯ: คณะอกษรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2550),หนา140.

26สนทร อาสะไวย, “ก�าเนดและพฒนาการของอาหารชาววงกอน พ.ศ. 2475”, ศลปวฒนธรรมปท32ฉบบท7(พฤษภาคม2554),หนา88.


173

ความแปลกแตกตาง ความวจตรบรรจง รวมถงมรสชาตทนมนวล ไมเผดมาก มความกลมกลอมเปนหลก คอมศลปะทงในแงของการเปนทงอาหารปากและอาหารตา (ขดเสนใตโดยผเขยน)

โดยไมทราบวานยามนมาจากไหน อางองจากหลกฐานทางประวตศาสตรใดหรอกระทงมทายาทชนชนสงบางคนอางวาอาหารในวงมรสหวานน�า27 จากการสามารถใชน�าตาลทรายราคาแพงจากชวามาเปนเครองปรงไดในยคอาณานคมแตชาวบานในเอเชยตะวนออกเฉยงใตเองกมน�าตาลพนบานหลายชนดเปนเครองปรงอาหารในชวตประจ�าวนไดอยางไมขาดแคลน อาหารรสหวานของชาววงถามจรงกคงไมมรสชาตทแตกตางจากชาวบานมากนก28 แตทงหมดทงปวงการศกษาเชงประวตศาสตรทงหลายตางกไมมขอมลเชงประจกษจากอาหารโดยตรงในการยนยน มแตการกลาวอางจากคนทเคยเกยวของทางเชอสายกบชนชนสงเทานนทมกใชเปนหลกฐานอางองกน เชน ม.ล. เตบ ชมสาย ม.ล. เนอง นลรตน และม.ร.ว. ถนดศร สวสดวฒน ทมชวตอย หลงการลมสลายของระบอบ ราชาธปไตยแลวเทานน โดยปราศจากค�ายนยนของคนกนอาหารในวง รวมสมยอกดวย และไมเคยมการวเคราะหจากอาหารทปรงขนจากชาววงในยคสมยตางๆ หรอการวเคราะหเครองปรงอยางละเอยดเพอหารสชาตอาหารในบรบทของยคสมยใหเหนเลย รสชาตอาหารชาววงทแทจรงจากหลกฐานทางประวตศาสตรจงยงไมไดถกคนพบ

27ในความเหนของม.ร.ว.ถนดศรสวสดวฒนทเขยนลงไทยรฐในฉบบวนท2กนยายน2552หนา24ไดเสนอเหมอนตอบโตกบความเขาใจผดอะไรบางอยางวา“แตทหลายคนเขาใจผดคอนกวาชาววงตองกนหวานซงไมใชเลย”จงนาจะเปนการแยงกบความเขาใจทคนทวไปมอยอางจากสนทรอาสะไวย,“ก�าเนดและพฒนาการของอาหารชาววงกอน พ.ศ. 2475”,หนา88.

28โปรดดรายละเอยดในชาตชายมกสง,“น�าตาลกบวฒนธรรมการบรโภครสหวานในสงคมไทย พ.ศ. 2504-2539”,(วทยานพนธศลปศาสตรมหาบณฑตสาขาประวตศาสตรคณะศลปศาสตรมหาวทยาลยธรรมศาสตร,2548).

174


แตหากพจารณากาพยเหชมเครองคาวหวานในบรบทการแพทย แผนไทยจะเหนไดวารสชาตของอาหารนนมความหมายเหมอนรสของยาในต�าราการแพทยแผนไทยจากแนวคดการแพทยทฤษฎธาตวาอาหารชนดใดมรสชาตใดใน 9 รส คอ ฝาดหวาน เมาเบอ ขม เผดรอน มน หอมเยน เคม และเปรยว มคณลกษณะเปนคณเปนโทษกบรางกายอยางไรดวย ในกาพยเหชมเครองคาวหวานทวา “หอมยหรารสรอนแรง” นนเปนการจ�าแนกคณสมบตของรสผานทฤษฎธาตวามรสเผดรอน โดยการกนของคนสมยกอนจะใช“ทฤษฎธาตเจาเรอน”ในการจ�าแนกของกนวาจะเหมาะกบสขภาพอยางไร ซงรสรอนมคณสมบตขบลมดเหมาะส�าหรบคนธาตลมเปนตนหรอ“ฟงปรากฏรสหนหอม”นนคอรสหอมเยนหรอรสเยนทเหมาะส�าหรบคนธาตไฟนนเอง

นอกจากนรสชาตของอาหารไทยทงสมยโบราณแมกระทงปจจบนนนเปนรสชาตทซบซอนและซอนกนหลายรสในส�ารบเดยวกนและยงอดมไปดวยเครองเทศหรอเครองปรงรสจนหารสชาตเดมทเปนธรรมชาตของวตถดบหลกของอาหารไมได คอถอคตการปรงใหรสวตถดบจากธรรมชาตหายไปถอวาเปนอารยะของอาหารอนคลายคลงกนกบอาหารของยโรปสมยโบราณและสมยกลาง ทงหากพจารณาในชดอาหารทกนรวมกนแลวมกจะเปนอาหารปรงใหมหลากรสตดกนเองในแตละรายการมากกวาจะค�านงถงรสชาตอาหารแตละรายการเปนเอกเทศ นอาจจะเปนอกเหตผลหนงทหารสชาตหลกของอาหารไทยเปนเรองยาก และหากดจากจานของแตละคนแลวกเปนการกนพรอมกนหลายอยางตามส�ารบและเตมรสชาตอาหารเองบางในบางรายการ

อาหารไทยกอนเขาสสมยใหมตอนตนรตนโกสนทรนน เกดจากการผสมผสานทหลากหลายจากการตอรองในราชส�านกต�าราอาหารและรสชาตทพอจะสบคนไดปรากฏในกาพยเหชมเครองคาวหวานทท�าใหเหนวาอาหารไทยนนรสชาตยงเปนรสแบบอาหารยคคลาสสคและยคกลางของยโรปคอรสชาตของอาหารจะเกดจากเครองปรงทเปนเครองเทศหรอเครองปรงแตง


175

รสชาตของอาหารมากกวาจะเปนรสธรรมชาตของตววตถดบหลกของจานทเครองปรงรสเขามามบทบาทท�าใหไดรสชาตทแทจรงของวตถดบนน แตอาหารไทยนนรสชาตเกดจากการผสมผสานของรสชาตเครองปรงและเครองเทศทปรงจนกลบรสชาตของวตถดบนน อาหารราชส�านกเชนแกงมสมนจะเหนไดชดจากกาพยทวา“มสมนแกงแกวตาหอมยหรารสรอนแรง”หรอ“ย�าใหญใสสารพดวางจานจดหลายเหลอตรารสดดวยน�าปลาญปนล�าย�ายวนใจ”

ม.ร.ว. คกฤทธ ปราโมช ไดใหความเหนในสยามรฐเมอวนท 13ตลาคม2522วาอาหารไทยนนเรยกวา“กบขาว”คออาหารทใชเพอใหกนขาวอนเปนอาหารหลกใหไดมาก กบขาวไทยมรสชาตเผดจดเคมจดเพอใหคนกนขาวไดมาก กบขาวพนฐานจงมรสเผด รสเปรยว และรสเคมเชนน�าพรกกนกบผกเพราะความจดของรสกท�าใหกนขาวไดมาก29รสชาตของอาหารกอนการปฏวต 2475 จากการสงเกตและประสบการณของนายแพทยยงคชตมาเองกเหนวากบขาวไทยนนรสจดเพอใหกนขาวไดมากๆกนกบไดนอยๆและรสทถอวาเปนหลกคอเคมและเผด30

ความรและการตระหนกถงโภชนาการกอน 2475 พรอมๆ กนกบกระบวนการสรางภาวะความทนสมยดานวฒนธรรม

การกนอาหารของชนชนน�านน การกนตามหลกโภชนาการสมยใหมกไดถกน�าเขามาสสงคมไทยพรอมกนกบกระบวนการปรบปรงการแพทยของสงคมไทยทหนไปรบรปแบบของตะวนตกทงองคความรและวธการจดการปญหาสขภาพอนามยของคนในสงคมมาตงแตการสรางโรงพยาบาลศรราชในป พ.ศ. 2431 ดงนนองคความรเกยวกบโภชนาการใหมทเพงกอตวขน

29คกฤทธปราโมช,คกฤทธพอครวหวปาก (กรงเทพฯ:ครวบานและสวน,2541),หนา5.30กรณาด ยงค ชตมา,ประมวลบทความของนายแพทยยงค ชตมา (พมพเปนทระลก

ในงานพระราชทานเพลงศพนายแพทยยงค ชตมาณ เมรวดมกฏกษตรยาราม วนท 8 สงหาคมพ.ศ.2507).

176


ไมนานในโลกตะวนตกกไดถกถายทอดสสงคมไทยพรอมกบการเรยนการสอนนกเรยนแพทยทศรราชดงปรากฏในต�าราสอนนกเรยนแพทย“หนงสอแพรกทศ ออฟ เมดดซน” ของนายแพทยแฮน แอดดมซน ทแตงขนในปพ.ศ.2439ปรากฏเรองโรคทเกดจากการขาดสารอาหารคอโรคกระดกออนหรอ“โรครกเกดซ”(rickets)ทอธบาย“เหตของโรคนมกจะเปนขนแกคนทจนๆ ซงไมมอาหารบรบรณ หรอทอยนนโสโครกอบชนแฉะตางๆ หรอ เบยดยดกนอย” และวธการรกษาโดยการบ�ารงดวยอาหารเปนส�าคญเชน น�ามนตบปลาและการเปลยนทอยทมอากาศบรสทธ เชน ตามทงนาทงยงกลาวถงความส�าคญของอาหารทท�าใหรางกายปกตและแขงแรงดวย31 ซงดเหมอนจะแปลตามต�าราตะวนตกมาตรงๆ เสยมากกวา และยงไมไดกลาวถงความส�าคญของแสงแดดแตอยางใด อนหมายความวาวตามนดยงไมมการคนพบ

ต�าราการครวสมยใหมอยางแมครวหวปากของคณหญงเปลยนภาสกรวงษ นน ไดแสดงใหเหนถงความตองการสรางตนแบบของการครวต�ารบอาหารการกน การจดการบานเรอนและครวของบานตามแบบสมยใหมของชนชนสงไทย และเผยแพรอยางจ�ากดอยในแวดวงชนชนสงทสามารถอานคมอดงกลาวได และในหนงสอเขยนถงการจดบานและอาหารทตองมคนใชดวยจงชดเจนวามเปาหมายอยทชนชนสงและผมฐานะเปนส�าคญ32และหากดจากยอดพมพกจะเหนวาพมพเปนจ�านวนนอยและกวาจะพมพซ�าครงท2กลวงเขาสปพ.ศ.2470ครงท3ในปพ.ศ.2486แลว33 จงเหนไดวาการแพรหลายของความรแบบสมยใหมของต�าราเลมน

31แฮนแอดดมซน,หนงสอแพรกทศ ออฟ เมดดซน(บางกอก:โรงพมพพวกครอเมรกน,1896[พ.ศ.2439]),หนา49-51.

32กรณาดเปลยนภาสกรวงษ,แมครวหวปาก,(กรงเทพฯ:สมาคมกจวฒนธรรม,2545[2451]).

33ธงชยลขตพรสวรรค,“ถอยแถลงของผจดพมพ”,ในเปลยนภาสกรวงษ,แมครวหวปาก. และดสนทรอาสะไวย,“ก�าเนดและพฒนาการของอาหารชาววงกอนพ.ศ.2475”.


177

คงไมไดกวางขวางในหมมหาชนนก

ในสวนของการใหความหมายตออาหารนนแมวาจะปรากฏอยางแจงชดถงการรบเอาค�าอธบายตามแนวโภชนาการสมยใหมทมองวาอาหารเปนธาตทางเคมทมประโยชนตอรางกาย “จะไมมสงไรดยงกวาอาหารใน บางอยางบางชนด อนเปนสงของจ�าเปนทสมควรซงจะบ�ารงเลยงชวตร ของเรา”ซง

อาหารนนควรจะจดเปนสามชนดตามทางทมา คออาหารทเกดจากตนไมผกแลหญาจะเรยกวาพฤกษาหารอยาง 1 อาหารทเกดจากแรธาตโหละจะเรยกวาธาตกาหารอยาง 1 แลอาหารทสบมาแตสตวปราณชาตจะเรยกวาสตวาหารอยาง 1 ดงเขาสกขนมปงมนเผอก ผลไม ใบไมแลผกตางๆ นเปนพฤกษาหาร เกลอแลน�าเปนธาตกาหาร เนอปลาฟองเนยนมเหลานเปนสตวาหาร [โดยอธบายวาการท�างานของรางกายตองอาศยอาหารบ�ารงเลยงเพอ] ทจะใหมการซอมแซมในสงทเสยไป แตตองการความรอนใหอบอนอยดวยเหมอนกน...อาหารจงไดแบงเปนสองวรรคฤาประเภทจะเรยกวามงษะกรรตตา สงทท�าใหเกดรปเปนเนอ อกวรรคหนงจะเรยกวาอษมะปะธาตาสงซงใหเกดความรอน อาหารทง 2 วรรคนบ�ารงความประชมแตงรางกายของเราอย 34

ซงจะสงเกตเหนวาแมจะอธบายตามหลกเคมของธาตอาหารและอางถง“ทานสาสดาไลบคผแปรธาตชาตเยรมนอนมชอเสยงปรากฏ”35 กตาม แตยงไมใชโภชนาการเปนหมชดเจน ซงความรเกยวกบโภชนาการสมยใหมทมการแบงหมธาตอาหารเปน โปรตน คารโบไฮเดรต ไขมนเกลอแรและวตามนเรมปรากฏชดเจนขนในสงคมไทยตงแตทศวรรษ246036

34เปลยนภาสกรวงษ,แมครวหวปาก(เลม2),หนา2-9.35เปลยนภาสกรวงษ,แมครวหวปาก(เลม2),หนา9.36“กนเพออย”,แถลงการณสาธารณสข,เลม1อนดบ9(กนยายน2468),หนา622-629.

178


นอกจากนยงมการจ�าแนกวตามนเปนอาหารพเศษนอกเหนอจากธาตอาหารอนและน�า ทงน “เพอบ�ารงเลยงใหเจรญและเปนสขปราศจากโรคภย อาหารพเศษนเรยกวาวตามนซ (vitamins) ซงมอยางนอย 3 ชนด ก.ข.ค.” หรอA.B1และCนนเอง37

ขณะเดยวกนการกนอาหารไดกลายเปนประเดนส�าคญทางการแพทยและการสาธารณสขของรฐไทยอยางเดนชดขน โดยเฉพาะความตนตวเกยวกบโรคขาดสารอาหารอยางเหนบชาทเปนปญหาสมพนธโดยตรงกบการกนขาวอนเปนทงอาหารหลกและสนคาออกของคนไทยไดรบความสนใจเปนพเศษในวารสารการแพทยและประกาศของกรมสาธารณสขไดปรากฏความรและความเขาใจเรองโรคเหนบชาอยประจ�าหลายเรองดวยกน เชนในป พ.ศ. 2463 นายแพทยเอม. คารทว ทปรกษากรมสาธารณสขไดกลาวถงโรคเหนบชาวาเปนโรคทขาดวตถธาตส�าคญ(Deficiencydisease)คอขาด“วตะมนหรอวตถเพมเตมฉเพาะอาหารเรยกวตามน ข. (vitamine B.) หรอวตถเฉพาะแกโรคเหนบชา”โดยสาเหตของโรคเกดจากการกนขาวขดขาวจากโรงสไฟทมาแทนการกนขาวซอมมอซงมเปลอกแกเหนบชาอยและเพงเปลยนมาราว 30 ปทผานมาในหมคนจนทมอาหารอนใหกนแทนนอย ถงแมวาสาเหตของการเกดโรคเหนบชาจะมแพทยทวโลกเหนพองวาเกดจากการกนขาวขดขาวทขดเอาวตามนออกจากขาวไป แตกมอกหลายความเชอในยคนถงสาเหตการเกดโรค อาท เชอวาเกดจากการกนขาวของชาวตะวนออก เกดจากวตถส�าคญเฉพาะอาหาร เชน ไนโตรเจนฟอสเฟตหรอเกดจากบคเตร38เปนตน

37ด�ารงแพทยาคณ,นายพนเอกพระยา (ชนพทธแพทย), เรองอาหาร (พมพแจกในงานพระราชทานเพลงศพอ�ามาตยโทพระเทพวทยเสถยร(เพอนโกมลวณช))(พระนคร:โรงพมพบ�ารงนกลกจ,2470),หนา17.

38เอม. คารทว, “ลทธปจจบนกลาวถงเหตและการบ�าบดโรคเหนบชาในประเทศสยาม”,จดหมายเหตทางแพทย, เลม3(สงหาคม2463),หนา37-62.


179

ความไมลงรอยกนในการอธบายการเกดโรคเหนบชายงเกดการขดแยงกนตลอดทศวรรษน ดงปรากฏวา ในป พ.ศ. 2468 มบทความสองชนทแสดงใหเหนวามผไมเชอวาโรคเหนบชาเกดจากการ“ขาดวตถธาตส�าคญในอาหาร”คอวตามน“แตบางคนมนใจวาเกดแตพษในขาว”39สวนในเอกสารของทางการทส�าคญอกชนหนงไดพยายามแกตางไมใหขาวซงเปนสนคาออกส�าคญของสยามเปนจ�าเลยการเกดโรคเหนบชาอยางแขงขนเพราะกลววาจะกระทบกบการผลตและสงออกขาวของไทย40แตพอลวงถงทศวรรษ2470แลวการเกดโรคเหนบชาปรากฏใหเหนในประเทศสยามอยบางในเขตทปลกขาวและมโรงสขาวขนาดใหญตงอยแตปรากฏวามวตามนสกดรกษาโรคนแลว ดงปรากฏวาชาวบานแถบองครกษทยากจนกนปลายขาวจากโรงสไฟอยนานจงเปนโรคเหนบชา ทางกรมสาธารณสขไดรกษาโดยใหกนขาวซอมมอและให “วตามนบ เอกสแตรค” แจกผปวยกนมอละ 1 ชอนคาว41 จงท�าใหความรเกยวกบโรคเหนบชาวาเกดจากการขาดสารอาหารชดเจนขนจนไมมขอถกเถยงอก ทงยงท�าใหองคความรดานโภชนาการเกยวกบโรคขาดสารอาหารไดรบการยอมรบมากขนดวยแตไมแพรหลายไปสประชาชนอยางกวางขวาง

แตแนวคดโภชนาการใหมไมไดถกยอมรบเขาไวในต�าราอาหารของชนชนสงหรอแพรหลายถงความส�าคญของอาหารเพอสขภาพมากนกดงปรากฏวา แมแตหลงการเปลยนแปลงการปกครองแลวและการรณรงคอาหารก�าลงท�ากนอย อยางครกโครม แตการพมพต�ารบสายเยาวภาของพระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาเยาวภาพงศสนท องคอปถมปโรงเรยนสายปญญาขนมาครงแรกในป พ.ศ. 2478 และพมพซ�าอกในปพ.ศ.2482โดยสนทรอาสะไวย ไดตงขอสงเกตวาอาจจะมจดประสงคท

39“บทบรรณาธการ”,แถลงการณสาธารณสข,เลม1อนดบ4(เมษายน2468),หนา207.40 ทระลกสยามรฐพพธภณฑสวนลมพน พ.ศ. 2468(กรงเทพฯ:ส�านกพมพแหงจฬาลงกรณ

มหาวทยาลย,2549),หนา136-137.41“รายงานเรองโรคเหนบชาทองครกษ”, แถลงการณสาธารณสข, ฉบบ 4 อนดบ 6

(มถนายน2471),หนา801-802.

180


ตองการรกษาวฒนธรรมอาหารชนชนสงทมอยมใหสญหายโดยเปนปฏกรยาตอการเปลยนแปลงการปกครองพ.ศ.2475ขณะเดยวกนกเปนการสบทอดและปรบปรงต�ารบอาหารดงเดมของไทยใหสอดคลองกบยคสมยทก�าลงมความเปลยนแปลง42กไดใหความส�าคญกบ“โอชารส”มากกวาความสนใจถงคณประโยชนของอาหารดงทกลาวถงวธการลางไก เปดและหานวา“ถาตดเปนชนแลวไมควรลางเลย เพราะเหตวาน�าเลอดซงตกจากเนอและกระดกนนคอโอชะและประโยชนทรางกายตองการ”43 ซงไมตางจากต�าราแมครวหวปากทใหความส�าคญกบการท�าอาหารใหม “โอชารศ” อนดเพอความสขของตนเองและความส�าราญของผอน มากกวาจะเนนคณคาของอาหารตอรางกายถงแมจะมกลาวถงไวเชนกนแตดเหมอนจะเปนการแปลมามากกวาจะเขาใจและตระหนกถงความส�าคญของโภชนาการแบบวทยาศาสตรอยางจรงจง44

การปฏวต 2475 กบการปฏวตดานอาหารการกน

“รากฐานแหงความเจรญของประเทศชาตอยทคนและก�าลงคน แมการศกษาอบรมจะด การคมนาคมสะดวก การอตสาหกรรมจะกาวหนา แตพลเมองออดแอด ออนแอขโรค ท�างานหนกไมได อายสน ความเจรญทแทจรงยอมเปนของเราไมได วทยาศาสตรปจจบนบอกกบเราวา สงบกพรองเหลานจะแกไขไดดวยอาหาร การกน ขณะนเราอยในระหวางระยะของการปฏวต ดงนนจงขอใหเราปฏวตในเรองอาหารการกนของประชาชนดวยอกประการหนง”

ยงคชตมา,ท�าไมตองปฏรปอาหารการกนของชาต?,หนา37

42สนทร อาสะไวย, “ก�าเนดและพฒนาการของอาหารชาววงหลง พ.ศ. 2475”, ศลปวฒนธรรมปท32ฉบบท8(มถนายน2554),หนา149.

43 ต�ารบสายเยาวภา บอกวธปรงอาหารคาวหวาน.(พมพเนองในงานพระราชทานเพลงศพนางสนทรวาจนา(สวางวงษสาลกษณ)พระนคร:กรงสยามการพมพ,2514),หนา14.

44เปลยนภาสกรวงษ,แมครวหวปาก (เลม2),หนา3.


181

หลงเปลยนแปลงการปกครองคณะราษฎรไดมนโยบายดานสาธารณสขชดเจนทจะแกไขปญหาสาธารณสขทก�าลงเปนปญหาของสงคมไทยขณะนนโดยไดแตงตงคณะกรรมการขนมา6ชดเพอศกษาและน�าเสนอโครงการแผนงานในการแกปญหาโครงการอาหารของชาตเปนโครงการหนงทเรมประชมคณะกรรมการทแตงตงขนมาตงแตปพ.ศ.2477และตอมาไดเสนอเปนโครงการอาหารของชาตและน�ามาสการจดตง “กองสงเสรมอาหาร” ขน ซงเหนวาเปนการด�าเนนนโยบายทมเปาหมายและแผนการชดเจนและตงใจจรงทจะแกไขปญหาสขภาพของประชาชนดวยการปฏวตสขลกษณะของคนไทยใหอยดกนดขน45

ระบอบการเมองใหมไดใหความสนใจกบการสรางคณภาพของประชากรเพอความรงเรองของประเทศ โดยพยายามโยงใหเกดการปฏวตดานอาหารการกนของประชาชนขนดวยหลงจากปฏวตทางการเมองการปกครองส�าเรจแลว เนองจากความเจรญของประเทศในแผนการปกครองใหมตองการก�าลงคนทแขงแรงจากการกนอาหารทถกตองตามหลกวทยาศาสตรปจจบน46ซงในการนการแพทยสมยใหมและการสาธารณสขกกลายเปนเครองมอส�าคญของรฐ47 และรฐบาลมนโยบายในการทสรางใหรฐไทยกลายเปน“รฐเวชกรรม”มาตงแตปพ.ศ.247748ปเดยวกนกบการเรมงานโภชนาการ ซงกมผลใหการแพทยและการสาธารณสขไดขยายตวและกลายเปนสถาบนทางสงคมและสถาบนผลตความรเกยวกบสขภาพ

45หอจดหมายเหตแหงชาต, สร.0201.27/9 เรอง รายงานการประชมคณะกรรมการพจารณาการสาธารณสขและการแพทย(6ธนวาคม2478-12เมษายน2480).

46ยงค ชตมา, “ท�าไมตองปฏรปอาหารการกนของชาต?”, ในประมวลบทความของ นายแพทยยงค ชตมา (พมพเปนทระลกในงานพระราชทานเพลงศพนายแพทยยงคชตมาณเมรวดมกฏกษตรยารามวนท8สงหาคมพ.ศ.2507),หนา37.

47ดรายละเอยดใน ชาตชาย มกสง, “วาทกรรมทางการแพทยกบนโยบายการสรางชาตสมยจอมพลป.พบลสงคราม (พ.ศ.2481-2487)”, สงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม 17,1,(2548):หนา90-111.

48ดรายละเอยดในทวศกด เผอกสม, เชอโรค รางกาย และรฐเวชกรรม: ประวตศาสตร การแพทยสมยใหมในสงคมไทย(กรงเทพฯ:ส�านกพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย,2550).

182


และเขามามอทธพลตอการด�าเนนชวตประจ�าวนของคนไทยอยางยงในเวลาตอมา

“กนกบมากๆ กนขาวมากพอควร”อดมคตการกนในยคการเมองใหม

นายแพทยยงคชตมา(ปรากฏในเอกสารบางแหงชอนายแพทยยงฮวกอนจะเปลยนชอ) ผมบทบาทรเรมส�าคญในงานดานโภชนาการไดเขยนถงการเกดขนของความรเรองการกนทมตอสขภาพเอาไวในป พ.ศ. 2482 วา“กนอยางไรจงจะดน ความรในเรองนชนเดมคบแคบมากเพงจะมาแพรหลายกวางขวางขนกเมอไมถง 20 ปมานเองและเพงจะมาตนตวขนในประเทศไทยกในยคน”49 จากประสบการณท�างานของนายแพทยยงคเองทเปนผรเรมงานสงเสรมอาหารขนขณะด�ารงต�าแหนงนายแพทยตรวจการสาธารณสขไดเลาถงความพยายามบกเบกงานดานอาหารขนอกแขนงททานเองเรมจะตดตอพดคยกบดร.ตวลพานกรมมากอนเปลยนแปลงการปกครอง2475ซงตอมาดร.ตวกลายเปนคนส�าคญในคณะราษฎรทใหความสนบสนนงานดานโภชนาการของกรมสาธารณสขมาตงแตปพ.ศ.2477โดยไดตดตอกบองคการอนามยแหงสนนบาตชาต เพอด�าเนนการใหเปนไปตามหลกวทยาศาสตรของอารยประเทศดวยแตในระยะแรกการด�าเนนงานมอปสรรคใหลาชาบาง แตกปรากฏการรณรงคดวยการพดทางวทยเนนใหประชาชนเหนความส�าคญของการกนเพอใหมสขภาพด50

งานดานโภชนาการเรมปรากฏเปนรปเปนรางของความคดทจะด�าเนนงานตอสาธารณชนกยางเอาในป พ.ศ. 2479 ไดมบทความรณรงค

49กรมสาธารณสข, กระทรวงมหาดไทย,อาหารของเรา (พระนคร: โรงพมพไทยพทยา,2482),หนา12.

50ยงคชตมา,“ประวตการอาหารในประเทศไทย”,ในประมวลบทความของนายแพทยยงค ชตมา,หนา2.


183

เกยวกบการกนใชแพรกระจายตามสอมวลชนถงการกนตาม“อนามยแผนใหมแบบสรางสม”โดยการใชวธ“โปรปะกนดาอยางแรง”ใหคนไทยตนตวและสนใจเรอง“การบรโภคอาหารดถกสวนครบธาต”อาทการชค�าขวญ“กนกบมากๆ กนขาวมากพอควร51” แทนคตโบราณทให “กนขาวมากๆกนกบนอยๆ” รวมทงการบรหารรางกายและการหยอนอารมณตามหลกอนามย เพราะคนไทยมอาหารอดมสมบรณในการกนกจรง แตการกนของคนไทยยงตองการการปรบปรงเปลยนแปลงอยางมากทางกรมสาธารณสขจงไดวางแผนตงกองสงเสรมอาหารขนเพอแนะน�าการกนทถกตองกบประชาชน52

หลงการด�าเนนงานจดตงหนวยงานใหมเพอรบผดชอบดานการสงเสรมการกนตามหลกบรโภคศาสตรเพอแกปญหาโภชนาการอยางจรงจงไดด�าเนนมาประมาณ4ปจนถงปพ.ศ.2481จงมการตงองคการสงเสรมอาหารขนเปนพเศษในกรมสาธารณสขโดยมนายแพทยยงคชตมาเปนหวหนารบผดชอบกอนจะด�าเนนการเสนอตงหนวยงานขนมาท�าหนาทในการดแลและแนะน�าการกนของประชาชนใหถกตองตามหลกการแพทยและการสาธารณสขเปนการเฉพาะตามหลกบรหารราชการเนองจากปญหาวาดวยการกนทท�าใหเกดโรคขาดสารอาหารมความรนแรงมาก ดงปรากฏในค�า “ปรารภ” ถงเหตผลในการตงกองสงเสรมอาหาร (Division ofNutrition)ทวา“เนองจากความออนแอของพลเมอง และความไมเตบโตสงใหญใหสมสวนของพลเมองหนม กมการบกพรองธาตส�าคญแหงอาหารเปนสาเหต ฉะนนกจการแพทยและการสาธารณสขแผนปจจบน จงตองอาศยวชาอาหารการบรโภคเปนรากเปนฐาน”53

51ยงคชตมา,“สยามกาวหนาและอนามยแผนใหม”,ในประมวลบทความของนายแพทยยงค ชตมา,หนา9-19.

52วณะวระไวทยะและสงาดามาพงษ,ววฒนาการงานโภชนาการ(นนทบร:กองโภชนาการกรมอนามยกระทรวงสาธารณสข,2545).

53หอจดหมายเหตแหงชาต,กรมศลปากร, (2)สร.0221.27/10 เรอง โครงการสงเสรมอาหารของชาต (5 กรกฎาคม 2581),หนา5.

184


ตอมาเมอการประชมคณะรฐมนตรครงท34/2481ในวนท7ตลาคมพ.ศ.2481ไดพจารณาเรองดงกลาวแลวปรากฏวา“ทประชมรบหลกการและสงใหกระทรวงการคลงพจารณาตอไป”54 หลงจากกระทรวงการคลงพจารณาแลวกเหนควรอนมตใหจดตงขนได จงไดจดตงกองสงเสรมอาหารขนในกรมสาธารณสขซงขณะนนสงกดอยในกระทรวงมหาดไทยดงปรากฏในพระราชกฤษฎกาจดวางระเบยบราชการส�านกงานและกรมในกระทรวงมหาดไทย (ฉะบบท 12) พ.ศ. 2482 ลงวนท 4 สงหาคมพ.ศ. 248255 โดยไดตงกองสงเสรมอาหารแบงเปน3แผนกคอแผนกกลางแผนกต�าราและแผนกคนวชา และมนายแพทยยงค ชตมา เปนหวหนากองทเอาจรงเอาจงกบเรองนมากวาทศวรรษตอมา แสดงใหเหนถงความเอาจรงเอาจง

ของรฐบาลในระบอบใหมทจะปฏวตการกนของประชาชนใหอย ดกนดเพอจะเปนก�าลงส�าคญในการสรางชาตตามอดมคตของรฐบาลในระบอบรฐธรรมนญทต องการเปลยนแปลงประเทศในหลายดานดวยกน

รสชาตของอาหารหลงการปฏวต2475นนจะไมเนนรสชาตและส�ารบหรอการปรงทหรหราเทากบคณคาทางโภชนาการทจ�าเปนตอการสรางรางกายพลเมองไทยใหแขงแรงเพอสรางชาตใหเจรญกาวหนาการกนอาหารหายาก หรหราราคาแพง การประดดประดอยทพถพถนใหโอชารส

54หอจดหมายเหตแหงชาต,กรมศลปากร, (2) สร. 0221.27/10 เรอง โครงการสงเสรมอาหารของชาต (5 กรกฎาคม 2581), หนา12.

55 ราชกจจานเบกษาเลม56(25ธนวาคม2482):2044-2050.

โปสเตอรรณรงคการกนอาหารใหถกสวน ครบธาต สมยรฐบาลจอมพล ป. พบลสงคราม (พ.ศ. 2481-2487)


185

ของชนชนสงและการกนเพออยแบบไมใสใจกบสขภาพของชนชนลางไมใชการกนในอดมคตของระบอบใหม จงตองปฏวตการกนอาหารใหแสดงถงความเทาเทยมกนภายใตระบอบการเมองใหมการกนอาหารไมไดถกมองวา เปนเรองของการสนองตอบความตองการของปจเจกชนเทานน แตการกนเปนไปเพอประโยชนของสวนรวมคอชาตดวย ดงนนการกนตามหลกโภชนาการใหมเพอความเจรญกาวหนาของชาตจงเปนอดมคตใหมของการกนในสงคมไทย

การสรางจตส�านกพลเมองใหมดานการกนดวยวธการ“โปรปะกนดาอยางแรง”

เมอไดจดตงกองสงเสรมอาหารขนแลวกไดด�าเนนงานเกยวกบการกนในดานสขภาพหลายอยางและทส�าคญกคอการเผยแพรความรดานอาหารการกนทถกหลกบรโภคศาสตร (ค�าวาโภชนาการถกใชในทศวรรษ 2490เปนตนมา) ผานหลกสตรการเรยนการสอนนกเรยนในสถาบนการศกษาและมการรณรงคทางวทยกระจายเสยงและสอสงพมพ ภาพยนตร การจดประกวดการท�าอาหาร เปนตน เพอใหประชาชนหนมากนอาหารตามหลกโภชนาการใหม56ซงทางหนวยงานทรบผดชอบกคอกองสงเสรมอาหารเองกอยากใหประชาชนท�าตามค�าแนะน�าของรฐในเรองน โดยยกเอาเหตผลวา“เพราะฉะนนถาเราทานไมประสงคจะใหเกดความเจบไขขนแกตนเองและญาตพนองรวมชาตแลวประการทหนงทส�าคญยงกคอ รวมมอกบเจาหนาทของรฐบาลปฏบต จดท�าทกสงตามค�าแนะน�าชกชวนและรองขอดวยความเตมใจทสด”57

56หอจดหมายเหตแหงชาต,กรมศลปากร, (2) สร. 0221.27/10 เรอง โครงการสงเสรมอาหารของชาต (5 กรกฎาคม 2581),หนา6.

57กรมสาธารณสข,กระทรวงมหาดไทย,อาหารของเรา,หนา8.

186


ในกระบวนการนนรฐบาลไดใชวธการประชาสมพนธอดมการณของรฐแบบใหมๆ ผานชองทางการสอสารสมยใหมทก�าลงขยายตวและไดรบความสนใจจากมวลชนอยางมหาศาลอยในขณะนน อยางเชน การใชวทยกระจายเสยงทเกดขนหลงเปลยนแปลงการปกครองและเปนชองทางทส�าคญมากส�าหรบการเผยแพรเรองโภชนาการและอาหารการกน (ถงกบใน ยคตอมามต�าราอาหารทางวทยพมพออกขายหลงออกอากาศทางวทย) และบางครงบทบรรยายทางวทยจะตพมพในวารสารและสอสงพมพดวย ดงปรากฏในประมวลบทความของนายแพทยยงค ช ตมา นนเอง ภาพยนตรทกอนหนานนจะอยในแวดวงคนชนสงแตหลงการเปลยนแปลงการปกครองกเขาถงประชาชนทวไปมากขน รวมถงสอสงพมพทผลต ใหเขาใจไดงายอยางโปสเตอรหรอใบปลวตางๆ และยงรวมถงสอทเกดขนในภาวะความทนสมยทเผยแพรในหม ผ มความร เชน หนงสอพมพ ต�าราความรงานวรรณกรรมเปนตน

งานต�าราหรอการเผยแพรความรทางอาหารและการกนเพอบ�ารงสขภาพไดพมพขนหลายเลมในทศวรรษ 2480 ทงานโภชนาการเรมจะตงมนขนมาเปนสาขาหนงของวทยาศาสตรการแพทยสมยใหมทขยายตวอยางยงในสงคมไทยเชนกน การพมพต�าราเลมส�าคญคอ “อาหาร ของเรา”ของกรมสาธารณสขกระทรวงมหาดไทย ไดพยายามน�าเสนอวา“อาหารเปนพนฐานของสขภาพถาไดจดใหไดกนดกจะอย กนดวยด ความเจบไขไดปวยจะลดนอยลงไดไมเจบงายตายงายและรางกายกจะสมบรณแขงแรง สามารถท�าประโยชนไดเอนกประการทงแกตนเองและประเทศชาต”58 ซงถอไดวาเปนหนงสอทเปนหลกฐานส�าคญทแสดงถงความชดเจนในงานโภชนาการอยางมากและไดเผยแพรใหเดกและเยาวชนดวย เพราะในเลมมรปลายเสนของอาหารไวส�าหรบเดกไดระบายสเองดวยนอกจากนกยงไดพมพ “ต�าราอาหารจากถวเหลอง” ขนในงานฉลอง

58กรมสาธารณสข,กระทรวงมหาดไทย, อาหารของเรา,ค�าน�า.


187

รฐธรรมนญ พ.ศ. 2482 เพอชกชวนและสงเสรมใหประชาชนหนมานยมบรโภคถวเหลองซงเปนอาหารโปรตนทส�าคญ59 หรอการเสนอถงความส�าคญของวตามนทเปนเสมอนยาอายวฒนะเพอการมสขภาพดและชะลอความชราในหนงสอชอ “อายวฒนะดวยอาหาร”60 กระทงปลายทศวรรษ2480 เปนตนมา กมความนยมพมพเรองโภชนาการเปนหนงสอทระลกในงานศพควบคกบต�าราอาหารทนยมจดพมพมากอนหนานน

โดยปญหาเรงดวนของสมยนนกคอ การกนอาหารโปรตนนอย จงท�าใหเกดการสงเสรมใหกนอาหารโปรตนขนในทศวรรษ 2480 ซงหนงสอเลมส�าคญทใหความส�าคญในการใหเพมการบรโภคโปรตนอยางมากสวนการบรโภคอาหารอยางอนไมใชถกมองวาเปนปญหาเรงดวนกคอเรอง“เพมก�าลงของชาตโดยอาหารการกนตามหลกวทยาศาสตร”ดงทเขยนเอาไววา

เพอความเขมแขงแหงก�าลงของชาต เพอทวจ�านวนพลเมอง เพอลดอตราตายและความกาวหนา ขาพเจาวาถงเวลาอนสมควรแลวทประชาชาตไทยจกตองลบลางประเพณโบราณตางๆ ซงถวงความเจรญของประเทศชาตบานเมอง และโดยฉะเพาะอยางยงการยกเลกขนบธรรมเนยมโบราณ ซงบงคบใหเรา กนขาวมากๆ กนกบนอยๆ ตอนไปขอใหเปลยนเปน “กนขาวพอควร กนกบมากๆ “กบในทนหมายความถงเนอสตวตางๆ ไข, ปลา, ถว, กง ไมใชน�าพรกหรอ แกงเผด”61

59กรมวทยาศาสตร,กระทรวงเศรษฐการ,ต�าราอาหารจากถวเหลอง(พระนคร:กระทรวงเศรษฐการ, 2481), (เอกสารพเศษของกรมวทยาศาสตร กระทรวงเศรษฐการออกในงานฉลองรฐธรรมนญพ.ศ.2481).

60วบลอายรเวท,พระยา,อายวฒนะดวยอาหาร(พระนคร:โรงพมพอกษรนต,2490).61ยงฮวซวเจรญวงศ, เพมก�าลงของชาตโดยอาหารการกนตามหลกวทยาศาสตร (พระนคร:

โรงพมพเดลเมล,2479),หนา9.

188


การสงเสรมใหเพมการบรโภคอาหารโปรตนไดท�ากนอยางเขมขนและจรงจงจนถงกบมลทธโปรตนนสมเพอการสรางชาตขน62โดยนายแพทยยงค ชตมา เหนวา “ไทยเราตองการลทธโปรตนนสม (Proteinism) เพอการสรางชาต” และเสนอวาถวเหลองพชมหศจรรยเหมาะเปนแกนแหงลทธโปรตนนสม63 และการสงเสรมการกนโปรตนกเปนภารกจหลกของการแกปญหาทางโภชนาการของไทยมาตลอด

นอกจากนน งานปฏวตดานอาหารการกนเปนงานยากแตกมเจตนาแนวแนทจะท�าเพอชาต ดงปรากฏวาหนวยงานนตองด�าเนนงานโดยมอดมคตดวย

...ในการเรมงานใหมและงานอนส�าคญใหแกประเทศชาต เชนงานสงเสรมอาหารใหประชากรปฏวตลทธการบรโภคจากเลวมาเปนดหรอคอนขางดขนตามหลกวทยาศาสตรนน ทางกองบรโภคสงเคราะหจ�าเปนตองวางหลกอดมคตไวใหสงพอควรเพอเปนตามเจตนาอนแรงกลาของบรรดาผทมความสนใจและมความรในวชาบรโภคศาสตรและเพอกอประโยชนอนใหญหลวงใหแกพลานามย ของชาต 64

62ดรายละเอยดในกองสกลกวนรวกล,“การสรางรางกายพลเมองไทยในสมยจอมพลป.พบลสงคราม พ.ศ. 2481-2487”, (วทยานพนธมหาบณฑต คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา(มานษยวทยา)มหาวทยาลยธรรมศาสตร,2545),หนา89-92.

63ยงคชตมา, ประมวลบทความฯ,หนา55-56.64ยงค ชตมา,บรโภคศาสตรสงเขปและสตรอาหารตางๆ, (พมพแจกเปนทระลกในงาน

ฌาปนกจศพนายศรธรรมารกษณวดพลบพลาไชยจงหวดเพชรบรวนท10เมษายนพ.ศ.2492,พระนคร:โรงพมพไทยพทยา,2492),หนา37-38.


189

กนดกนเพอชาตและอนามยตองไมกนรสจด

“การกนดคอกนกบมาก กนไมเผดจด กนขาวแตพอควรยอมบ�ารงรกษาสขภาพไวไดด การกนเลว เชน การกนขาวมาก กนกบนอย แลกนเผดจด ยอมท�าใหปวยงาย ตายเรว”65

นอกจากบรโภคนสยของการกนทกนขาวมากกนกบนอยตองแกเปนกนกบขาวมากขนกนขาวนอยลง กบขาวตองมเนอ ผกและผลไมอยางถกสวนครบธาตแลว การกนไมเปนมอเปนเวลา กนจบกนจบ กตองแกใหกนเปนมอชดเจน “เราตองกนด กนเปนเวลา และรจกคณคาของอาหารตางๆ ไมใชกนเพออมแตกนเพออนามย”66 อกเรองหนงทตองแกไขอยางเรงดวนและส�าคญไมแพกน คอรสชาตอาหารทยงไมถก “หลกบรโภคศาสตร” โดยนายแพทยยงค ชตมา เหนวา “สงชรส เชน พรก หอม กระเทยม พรกไทย และเครองเทศตางๆ ไมจ�าเปนตอรางกาย ไมควรหดรบประทานสงเหลานเปนปรมาณมากๆ ทกๆ วน เพราะเปนการเฝาและรบกวนทอง และล�าไส”67เสนอวาใหควรกนแตเลกนอยเพอชวยใหอาหารโอชารสยงขนแตขณะเดยวกนกมโทษตอรางกายหากกนมากจนกอใหเกดอาหารรอนไหมของทางเดนอาหารได จงไมควรหดใหเดกกนของเผด ของรอน ของหมกของดอง68

นายแพทยยงคไดวเคราะหถงการบรโภคดงทชาวบานนยมกนอยในสมยนนวามกประกอบดวย“ขาวเปนอาหารยนพน มปลาเคม กงเคมหรอเนอเคมนดหนอยเปนสงชรสชวยใหกลนขาวลงไปได แมบางครงอาจมผกตม ผกนง หรอผกสดบาง แตกมปรมาณนอยเตมท”69ซงทานเหนวาการบรโภค

65ยงคชตมา,ประมวลบทความฯ,หนา4.66ยงคชตมา,บรโภคศาสตรสงเขปและสตรอาหารตางๆ,หนา40.67เพงอาง,หนา22.68เพงอาง,หนา22-23.69เพงอาง,หนา36.

190


ถกหลกบรโภคศาสตรหรอบรโภคสงเคราะหนนจะตอง“ลด หรอก�าจดความเผดและความเคมของอาหารลง น�าพรกถาผะสมดวยปลายางหรอกงแหงหรอถวเหลองหรอกะปใหพอควรและใชพรกทไมเผดจดแลวจะเปนอาหารทดได.... ดงนการสงเสรมใหชาวบานเพมไข เนอ ปลาบาง ผกสด ผลไมสกสดมากๆ ใหลดความเผดลงแลว ยอมเปนอดมคตแหงการบรโภคสงเคราะหในประเทศไทย”70 และยงตงขอสงเกตของการชอบรบประทานอาหารรสจดวา “ชาวไทยเราสวนมากชอบรบประทานอาหารทมรสแรงจด เชน เปรยวจด เคมจด หวานจด เผดจด การทพวกเราชอบกนอาหารทม รสแรงจดนสนนษฐานไดวาเนองมาจากการเคยวหมาก และความเขาใจผดนานาประการท�าใหปากและลนของผรบประทานชาไป ไมร สกอาหาร ในรสธรรมดา จงตองกนอาหารรสแรงจดจงจะรรส”71

ในการบรรยายทางวทยกระจายเสยงเมอวนท1พฤศจกายน2484นายแพทยยงค ชตมา ไดพดถงเรองความส�าคญของการกนเนอสตวและการใหเลกกนอาหารรสจดเอาไววา สาเหตมลฐานของสขภาพไมดของชาวไทยมาจาก

การบรโภคอาหารไมถกสวนครบธาตคอนยมรบประทานขาวมากเกนไป กนกบนอยและชอบรบประทานอาหารชรส เชน เผดจด หวานจด เคมจด เปนตน...ฉะนนเดยวนเราจงไดพยายามปลกฝงอดมคตใหมแกพวกเราชาวไทยวา ใหกนขาวพอควร กบมากๆ เลกอาหารเผดรอนและการเคยวหมาก”72 และ “สงเสรมการบรโภคอาหารประเภทเนอสตวใหเพมมากขน”เพราะเนอสตวนเองเปนของทจะขาดเสยไมไดในการสรางชาตไทย...ไทยทกคนจงกนเนอสตวคกบผกสดมากๆ ทกวน เพออนามย73

70ยงคชตมา,บรโภคศาสตรสงเขปและสตรอาหารตางๆ,หนา37.71เพงอาง,หนา33-3472ยงคชตมา,ประมวลบทความฯ,หนา59.73ยงคชตมา,ประมวลบทความฯ,หนา64.


191

ผลส�าเรจอกประการจากการรณรงคดานโภชนาการคอวธการดานการครวหมายถงการปรงอาหารทงการเลอกวตดบการลางการหนการใชไฟปรงการจดส�ารบอาหารตวอยางเชนการปรงทไมใหผกสกมากนกหรอกนผกสดสวนผลไมควรกนสดตามธรรมชาตไมควรน�าไปปรงเปนของหวานจะท�าใหวตามนเสอม74การปรงเนอใหมคณคาทางอาหารครบคอปรงใหสกพอดไมเอาน�าเนอทง ใหใชความรอนพอควรไมเคยวนานเกนควร หรอปรงแบบแหงคอป งหรอยางจะดทสด75 ทงหมดเปนผลมาจากความรทางโภชนาการทส�าคญทท�าใหการปรงเปลยนแปลงไปและรสชาตอาหารเปลยนแปลงไปดวยซงปรากฏวาไดถกยอมรบไปไวในต�าราอาหารในยคนนและยคตอมาอยางกวางขวาง และถอไดวากอใหเกดความเปลยนแปลงในรสชาตของอาหารขนดวย

ทส�าคญทสดคอรฐบาลสมยคณะราษฎรไดสรางความหมายใหมใหเกดขนกบอาหารและเปลยนภาษาอาหารการกนใหเปนภาษาแบบโภชนาการทงในการคดพดคยสอสารปฏบตการเกยวกบอาหารหรอภาษาการครว ภมทศนดานรสชาต อนถอเปนจดเปลยนส�าคญในเชงปรมาณคอลดรสและประสานรสใหดขน นมนวลขน ทงนเนองมาจากการเปลยนหนาทของกบขาวทกนเพอประกอบกบขาวใหครบตามสวนถกธาตแทนการเรยกขาวใหมากแตเดมและการเปลยนวตถดบและเครองปรงทหลากหลายขนและมมากขนในอาหารของคนทวไป ท�าใหรสชาตของอาหารคนไทยเปลยนแปลงตงแตยครฐบาลคณะราษฎรเปนตนมาแตยงไมถงกบเปลยนในวธคดของรสชาตไปเลยทเดยวเหมอนกบทเกดในฝรงเศสในศตวรรษท 17ดงกลาวขางตน

74กรณาดยงคชตมา,บรโภคศาสตรสงเขปและสตรอาหารตางๆ,หนา31,33.75ยงคชตมา.ประมวลบทความฯ,หนา61.

192


การสงเสรมการท�าสวนครวและการเลยงสตวเพอปรบปรงอาหาร

“รฐบาลในระบอบรฐธรรมนญจงไดพยายามสงเสรมกจการอาหารนอยางไมทอถอย”76

ราวปลายเดอนกนยายน พ.ศ. 2482 รฐบาลมนโยบายใหหาทางสงเสรมการท�าสวนครวและการเลยงสตวขนในประเทศไทย โดยม จดมงหมายใหราษฎรชวยตวเองในดานความเปนอยไมเปนภาระตอคนอนและสงคม ในขณะทในโลกก�าลงเกดสงครามอย และไม “ถวงความเจรญกาวหนาของชาตดงทเปนอยสวนมากในทกวนน”77นอกจากนยงเปนการเพมอาหารของคนในชาตใหสามารถกนอยางสมบรณขนไดดวยจอมพลป.พบลสงคราม ไดออกค�าสงนายกรฐมนตรใหขาราชการทงในสวนกลางและภมภาคท�าสวนครวและเลยงสตวเปนตวอยางแกราษฎรและใหอ�านาจตอผบงคบบญชาในการตรวจตราใหผใตบงคบบญชาท�าดวย หากไมท�าจะผดในลกษณะไมเชอฟงผ บงคบบญชาตามนยมาตรา 46 แหง พ.ร.บ.ขาราชการพลเรอนได และตองมการเสนอรายงานการท�าตามค�าสงมารวมเอาไวทหนวยงานระดบกรมดวย78 และกอนหนานนในหนงสอลงวนท 28กนยายน2482จอมพลป.พบลสงครามนายกรฐมนตรได “ขอรองโดยจรงจงให ขาหลวงประจ�าจงหวด นายอ�าเภอ ปลดกงอ�าเภอเลยงไกไวทกคน”เพอประโยชนแกตนเองและเปนแบบอยางแกประชาชน79

จนกระทงไดประกาศออกเปนกฎหมายใชบงคบทวไปคอพระราชบญญตการสวนครวและการเลยงสตว เพอประโยชนแหงครวเรอน

76ยงคชตมา,ประมวลบทความฯ,หนา58.77หอจดหมายเหตแหงชาต,(2)ศธ. 15.2.2/1เรองใหขาราชการท�าสวนครวและเลยงสตว

(5ตลาคม2482-12มถนายน2483)ปก1.78หอจดหมายเหตแหงชาต, ศธ. 0701.29/7 เรองการท�าสวนครวและเลยงสตวของ

ขาราชการตามนโยบายของรฐบาล.79หอจดหมายเหตแหงชาต, ศธ. 0701.29/7 เรองการท�าสวนครวและเลยงสตวของ

ขาราชการตามนโยบายของรฐบาล.


193

พ.ศ.2482ทออกบงคบใชเมอวนท20ตลาคมพ.ศ.248280เทากบเปนการยนยนความตงใจจรงของรฐบาลในเรองน เพราะหากเจาบานไมท�าตามค�าสงและตกเตอนใหท�าสวนครวของพนกงานจะมโทษปรบไมเกน12บาทและจะตองปฏบตตามค�าสงภายในสามเดอนหลงถกปรบอกดวยและมการแตงตงผ มหนาทอ�านวยการและคอยสอดสองตรวจตราใหเปนไปตามกฎหมาย รวมทงแตงตงกรรมการตามพระราชบญญตการสวนครวและการเลยงสตวเพอประโยชนแหงครวเรอนพ.ศ.2482 โดยมปลดกระทรวงมหาดไทยเปนประธานและมกรรมการ 11 คนจากกระทรวงและกรมทเกยวของ และยงขอรองใหพระสงฆชวยชกชวนชาวบานและใชทวดปลกสวนครวดวย81แตสวนใหญจะใชวธการชกชวนใหราษฎรหนมาท�าดวยความสมครใจโดยใหขาราชการท�าเปนตวอยางกอน

ในป พ.ศ. 2483 ทประชมคณะรฐมนตรเมอวนพธท 5 มถนายนพ.ศ. 2483 เรองโครงการบ�ารงและสงเสรมการเลยงสกร เปดและไกไดรบหลกการใหเรงรบขยายจ�านวนสกรเปดและไกเพอแจกจายพนธใหกบราษฎรอยางกวางขวาง โดยอนมตใหกรมเกษตรและการประมงเสนอไปในงบประมาณปพ.ศ.2483-2484ซงทางกรมเกษตรและการประมงไดจดท�าเปนโครงการขนแยกการเลยงสกรกบเปดไกเปนสองโครงการมงบประมาณชดเจน และด�าเนนการในสถานทดลองการเกษตรกลางบางเขนเปนผเลยงหลกเมอไดพนธดจะสงไปยงสถานทดลองการเกษตรในภมภาคซงเชอวาจะสามารถขยายพนธใหเกษตรกรทสนใจไดจ�านวนมากขน รวมทงไดใหภาพของการเลยงสตวทงสามในเมองไทยชดเจนพอสมควร82

80 ราชกจจานเบกษา,เลมท56.81กองจดหมายเหตแหงชาต,(2) ศธ. 15.2.2/1เรองใหขาราชการท�าสวนครวและเลยงสตว

(5ตลาคม2482-12มถนายน2483)ปก1.82หอจดหมายเหตแหงชาต,(3)สร. 0201.42/12 เรองโครงการบ�ารงและสงเสรมการเลยง

สกรเปดและไก(25พฤษภาคม2483-11กรกฎาคม2487).

194


ในรายละเอยดของการเลยงสกรในประเทศไทยปรากฏวา“ประเพณของชาวไทยภาคอสาณและภาคเหนอ (ทรบประทานขาวเหนยว) นยมการเลยงสกรสบเนองกนตอมาจนถงปจจบนน” และมจ�านวนสกรในเมองไทยราว800,000ตวรฐบาลไดคาอาชญาบตรราวปละ2ลานบาทแตสกรทเลยงสวนมากเปนพนธพนเมองจงจ�าเปนจะตองปรบปรงคดเลอกพนธสกรทดแจกจายใหราษฎรเลยงโดยผานการเพาะเลยงและสาธตการเลยงตามแบบวธการใหม โดยจะใหสถานทดลองการเกษตรกลางบางเขนเปนผเลยงแลวขยายพนธดสงไปยงสถานทดลองในสวนภมภาค เชน เชยงใหม สโขทย(คลองมะพลบ)สระบร(ทบกวาง)นครราชสมา(โนนวดและบานใหมส�าโรง)อบลราชธาน รอยเอด และขอนแกน (ทาพระ) เปนตน เพอใหพนธสกรดแพรหลายไปถงมอราษฎรผเลยงสกรอยแลวจะไดสกรพนธดไปเลยง โดยในการนไดมการตงงบประมาณซอพนธสกรตางประเทศจ�านวน 38 ตวราคาตวละ 150 บาท เปนจ�านวนเงน 5,700 บาท ซงคาดหมายวาในปทสองการเพาะและขยายพนธดจะเพมขนถง8เทาตวทเดยว83

สวนการสงเสรมเลยงเปดและไกนนกส�าคญไมนอยเชนกนเนองจากรฐบาลเลงเหนวามหลายประเทศ เชน สหรฐอเมรกา แคนาดาและออสเตรเลย ทเลยงเปดไกเปนอตสาหกรรมของประเทศมคาทางเศรษฐกจสง ในขณะเดยวกนเปดไกมความส�าคญเกยวกบการอนามยมากเพราะไขเปนอาหารทดรองจากนม แตประเทศไทยไมมนมกน ดงนนการสงเสรมการเลยงเปดไกใหเจรญขนกท�าใหอนามยของพลเมองดขนดวยจากการมไขบรโภคมากขนนนเองการเลยงเปดไกเปนการสวนครวของราษฎรกมอยแตมโรคระบาดเกดอยเสมอและพนธทเลยงเปนพนธพนเมองใหผลผลตนอยจงตองสงเสรมการเลยงพนธ ทด ซงรฐบาลจะตองเพาะเลยงพนธ ดขนแจกจายเหมอนกบหมจดประสงคส�าคญของการด�าเนนโครงการม3ประการ

83หอจดหมายเหตแหงชาต,(3) สร. 0201.42/12 เรองโครงการบ�ารงและสงเสรมการเลยงสกรเปดและไก(25พฤษภาคม2483-11กรกฎาคม2487).


195

คอ1)ศกษาและขยายการท�าวคซนปองกนโรคระบาดและวธการจดการโรคระบาดในไกและเปด2)เพาะพนธเปดไกพนธดเพอขยายพนธใหแพรหลาย3)การสาธตการเลยงไกเปดพนธใหมดวยวธการสรางเลาและขยายการเลยงไกเอาไขแบบขงกรงและเรมการเลยงไกเพอขายเอาเนอขนเปนตวอยาง ซงขนตอนและวธการด�าเนนงานอาศยสถานทดลองการเกษตรของรฐบาลเปนศนยกลางกอนขยายถงมอประชาชนในทองถน84

การชกชวนใหปลกพชสวนครวและเลยงสตวไดกระท�ากนอยางตอเนองมาถงชวงสงครามทมกองทหารญปนเขามาอยในเมองไทยกยงมความจ�าเปนยงขนไปอก เพราะทหารญป นจะซอผกทปลกกนอย จน ขาดตลาด และประเทศอยในภาวะสงครามเศรษฐกจไมดการปลกผก และเลยงสตวจงเปนการชวยเหลอเศรษฐกจของครวเรอนอกทางหนงไดดวยทางกระทรวงการเศรษฐกจจงขอใหหนวยงานตางๆอาทเรอนจ�าโรงเรยนฝกอาชพตางๆนคมสระบรองคกรตางๆทท�าไดชวยกนปลกผกโดยเฉพาะหวผกกาด ใบผกกาด ใบหอม แตงราน ฟกเขยว ฟกทอง เปนตน และ ใหกรมพาณชยหาตลาดให85 ดานจอมพล ป. เองกเอาจรงจะพดเกอบ ทกกาละเทศะใหชวยกนท�าสวนครว ดงปรากฏใน “ค�าปราสยของพนะ นายกรถมนตร แดมวลชนชาวไทยเนองไนอพลกขตสมยงานฉลองวนชาต 24 มถนายน 2485” “ถาไครไมท�างานเพอสางตนเอง ผนนเปนตองอดตายหยางแนนอน พดไหเหนไดชดไนเวลานถาไครไมท�าสวนครว อกไมชาคนนนจะอดผก และการไมกนผกนแหละ ทานจะตองตายโดยโรคเลอดออกตามไรฟน เปนตน ถาไครไมเลยงสตวคนนนกไมรวาจะเอาเนอสตวทไหนมากน”86

84หอจดหมายเหตแหงชาต,(3) สร. 0201.42/12เรองโครงการบ�ารงและสงเสรมการเลยงสกรเปดและไก(25พฤษภาคม2483-11กรกฎาคม2487).

85หอจดหมายเหตแหงชาต, ศธ. 0701.29/7 เรองการท�าสวนครวและเลยงสตวของขาราชการตามนโยบายของรฐบาล.

86หอจดหมายเหตแหงชาต,(2) สร. 0201.10/50เรองนายกรฐมนตรกลาวค�าปราศรยแกประชาชนและสนทรพจนโอวาทสาสนวงวอน.

196


นอกจากนนในวนเกดของทานผน�าจอมพลป.พบลสงครามในวนท14 กรกฎาคม พ.ศ. 2485 ไดประกาศใหเปนวนหยดราชการและใหขาราชการท�าสวนครวทบานและหากไมมทดนกใหมาหาทดน ณทท�าการของหนวยงานทสงกดท�าสวนครวปลกผก ซงปรากฏวาไดรบความรวมมอจากขาราชการเปนอยางดและมรายงานของขาราชการสงกดกระทรวงธรรมการรายงานผลการปฏบตเอาไวอยางละเอยดดวย87นอกจากนจอมพลป.พบลสงครามยงมสาสนขอบใจทพนองอวยพรวนเกดดวยการท�าสวนครวและชกธงชาตอวยพรใหถอเอาวนเกดนายกรฐมนตรเปนวนรเรมท�าสวนครวเลยงสตวคอถาไมท�าใหเรมท�า ท�าอยแลวท�าตอขยายขน ท�าแลวเลกใหเรมท�าใหมดวย88 และถดมาในปลายปหลงน�าทวมใหญแลวกมการเรงรดใหท�าสวนครวเครองช�าและคาขายเบดเตลดดวย

ในป พ.ศ. 2486 เมอปรากฏวาราษฎรท�านาในฤดหลงจากน�าทวมเพยงพอแกความตองการขาวบรโภคภายในประเทศแลวรฐบาลจงไดก�าหนดนโยบายในการท�ากนของราษฎรวาถาใครจะท�ากสกรรมใหมขอใหอยาปลกขาวใหท�าการเลยงสตวปลกฝายและพชไรอนๆเชนฝายถวละหงหอมกระเทยมเปนตนโดยแนะน�าวาพชไรดทสดคอฝาย89จนลวงสปลายสงครามราวกลางปพ.ศ.2487เมอการทงระเบดรนแรงในกรงเทพฯจนมขาราชการและราษฎรอพยพหลบภยไปอยรอบนอกของกรงเทพฯขาดแคลนอาหารการกนโดยเฉพาะผกขน จงตองชกชวนสงเสรมใหท�าสวนครวอก ดวยการปลกผกและทางการไดจดหาเมลดพนธผกในราคายอมเยาวมาจ�าหนายใหดวย90แมกระทงในการเขามาเปนนายกรฐมนตรอกครงหลงการรฐประหาร

87หอจดหมายเหตแหงชาต, ศธ. 0701.29/7 เรองการท�าสวนครวและเลยงสตวของขาราชการตามนโยบายของรฐบาล.

88หอจดหมายเหตแหงชาต,(2) สร. 0201.10/50เรองนายกรฐมนตรกลาวค�าปราศรยแกประชาชนและสนทรพจนโอวาทสาสนวงวอน.

89หอจดหมายเหตแหงชาต,(2) ศธ. 15.2.1/31นโยบายการท�ากนของราสดรขอไหท�าการเลยงสตวปลกฝายและพชไรอนๆแทนการปลกขาว(12สงหาคม2486).

90หอจดหมายเหตแหงชาต, ศธ. 0701.29/7 เรองการท�าสวนครวและเลยงสตวของ


197

2490แลวยงปรากฏวาจอมพลป.พบลสงครามยงใหความใสใจในเรองนอยอยางตอเนอง ถงกบไดเรงรดใหท�าสวนครวและเลยงสตวกนอยอกในปพ.ศ.249391

การสงเสรมการขยายพนธพชพนธสตวทใชเปนอาหารหนงสอจากนายกรฐมนตรจอมพลป.พบลสงครามถงรฐมนตรวาการ

กระทรวงเกษตราธการลงวนท6ตลาคม2484ใหความรวมมอและเรงรดกจการใหเปนไปตามนโยบายสงเสรมพนธ สตวทใชเปนอาหาร อางวาเนองจากประชากรเพมมากขนจาก7ลานคนเมอยสบปกอนเปน14ลานคนในการส�ารวจลาสด “และเชอวาเวลานคงมไมนอยกวา 17 ลานคน”ความตองการบรโภคเนอสตวกทวขนจงจ�าเปนตองวางโครงการควบคมการจบสตวทเปนอาหารอยางเครงครด โดยการโฆษณาทางวทยและหนงสอชแจงประชาชนใหเวนการจบสตวทยงเลกและทก�าลงมไขมลกและชกชวนใหราษฎรเลยงสตวทเปนอาหารใหมากยงขน และตงองคการขนรบซอเปนการอดหนนดวย92ซงหนงสอฉบบนยงไดสงไปยงอ�าเภอตางๆทวประเทศจ�านวน400ฉบบและไดมการสงการเรงรดใหหนวยงานราชการด�าเนนงานอยางเรงดวน

เพอด�าเนนการใหเปนไปตามนโยบายรฐมนตรกระทรวงเกษตราธการพลอากาศตรมน มหาสนทนะ เวชยนตรงสฤษฎ ไดสงการใหกรมเกษตรเปนเจาของเรองในการน�าปฏบตและไดประชมหารอสวนราชการทเกยวของ ไดแก กรมพลาธการทหารบก กรมสหกรณ กรมพาณชย เลขานการการสวนครวและการเลยงสตวทเปนผ แทนของกรมมหาดไทย เมอวนท

ขาราชการตามนโยบายของรฐบาล.91หอจดหมายเหตแหงชาต, (2) ศธ. 15.2.1/38 ขอใหเรงรดท�าสวนครวและเลยงสตว

(18กรกฎาคม2493).92หอจดหมายเหตแหงชาต. (3) สร. 0201.42/13 เรอง การสงเสรมการปลกผกและ

เลยงสตวทเปนอาหาร(6ตลาคม2484-31ธนวาคม2484).

198


29 ตลาคม 2484 ผลของการประชมไดมมตวาการสงเสรมพนธสตวท ใชเปนอาหารชนนไมสามารถทจะด�าเนนงานเปนการใหญทวประเทศไดเพราะมอปสรรคหลายประการโดยเฉพาะการเลยงสกรทอาหารคอร�าแพงเลยงเพอขาย ไมคม และกรมพลาธการทตงโรงงานฆาเนอสตวไดรบซอในราคาไมสงเพอใหประชาชนไดรบประทานเนอหมในราคาถก และมปญหาพอคาคนกลางอย สวนโคจะมปญหาผรวบรวมรบซอสงโรงงานทตองอาศยพอคาคนกลางแตละหนวยงานจงไดพยายามจะขจดอปสรรคใหประชาชนสามารถเลยงหมเพอขายเนอใหไดดวยการรวมมอกนอยางใกลชดตามหนาทของตน เชน กรมพลาธการจะตงหนวยรบซอในแหลงผลต กรมเกษตรจะแนะน�าการเลยงและจดหาพนธ กรมสหกรณจะตงสหกรณผเลยงในพนททพรอมกรมพาณชยจะชวยดแลราคาร�าไมใหสงเปนตน93ทงนเพอใหเปนไปตามนโยบายการเพมจ�านวนการเลยงสตวเปนอาหาร

ในเดอนพฤศจกายน 2484 นายกรฐมนตรไดมค�าสงถงกระทรวงเกษตราธการเรองการเตรยมและสงวนผกไวรบประทานในฤดแลง โดยใหกระทรวงเกษตรรวมมอกบกระทรวงทเกยวของด�าเนนการใหมการปลกผกมากขนในฤดแลง และหามมใหสงผกออกนอกราชอาณาจกรเพอปองกนขาดแคลน ในค�าสงอางถงวา แมการเตรยมการนออกเปนกฎหมายแลวคนไทยไมใครท�ากน “ถาไดใหราษฎรทอาศยอยรมแมน�าล�าคลองปลกผกอยางทชนชาตจนกระท�าแลว กหวงวาคงจะพอเลยงกนเปนแน” ซงตอมากระทรวงเกษตราธการไดท�าบนทกแผนการด�าเนนงานขยายการปลกผกไว4ขอไดแกหนงเรงรดใหราษฎรท�าสวนครวใหมากขนสองใหสหกรณจงหวดชกชวนสมาชกสหกรณปลกผก สาม ใหเจาพนกงานขาวประจ�าอ�าเภอในภาคกลางชกชวนปลกผกหลงท�านา ส ใหเจาพนกงานจดท�าไรผกขนทไรชาอ�าเภอฝาง เพอสงลงมาจ�าหนายทตลาดพระนครและ

93หอจดหมายเหตแหงชาต. (3) สร. 0201.42/13 เรอง การสงเสรมการปลกผกและเลยงสตวทเปนอาหาร(6ตลาคม2484-31ธนวาคม2484).


199

เกบเมลดพนธไวส�าหรบศกหนา ส�าหรบการหามสงผกออกนอกประเทศไมใชปญหาเรงดวน เพราะสงออกผกนอย สวนมากเปนผกดองและมมลคารวมทงปประมาณ2หมนบาทเทานน94ในเรองนแสดงใหเหนวาทางราชการไดเหนถงความจ�าเปนของการขยายการปลกผกและเลยงสตวเพราะอยในชวงของการเตรยมพรอมการเขาสภาวะสงครามอยางแทจรงจงหมดเวลาผอนผนการด�าเนนงานแลว

ตอมาเมอประเทศไทยเขาสภาวะสงครามโลกครงทสองเมอวนท8 ธนวาคม 2484 ยงท�าใหเรองการเลยงสตวและการท�าสวนครวเปนเรองส�าคญยงขนและผรบผดชอบการด�าเนนงานหลกกลายเปนกระทรวงกลาโหมไปดวยเนองจากความตองการเนอสตวและพชผกเพมขนจากทหารพนธมตร(ทหารญปน-ผเขยน)เขามารบซอไปบรโภคดวยกระทรวงกลาโหมจงไดออกหนงสอทางปฏบตการเลยงปศสตวและการท�าสวนครวไปถงกระทรวงมหาดไทยและกระทรวงเกษตราธการลงวนท19ธนวาคม2484ใหชวยเรงรดกวดขนด�าเนนการโดยวธการใหทกจงหวดมหนวยจ�าหนายลกปศสตวทจะขายใหราษฎรน�าไปเลยงและอาจจะตองเคลอนทไปในอ�าเภอเพอใหถงมอราษฎรสะดวกขนกบใหทกจงหวดจดใหมหนวยจ�าหนายพนธผกทเหมาะแกทองท และประกอบกบทกองทพตองการใชมาก ทใดทเคยปลกผกแลวขอใหปลกเพมขนอก ทไมเคยปลกขอใหพยายามปลก รวมถงชกชวนใหครอบครวทหารปลกผกเพอคลายกงวลเมอสมาชกในบานตองไปราชการดวย95 ทงหมดเพอปองกนการขาดแคลนอาหารอนอาจจะเกดขนในภาวะสงคราม

94หอจดหมายเหตแหงชาต.(3) สร. 0201.42/14เรองขอตกลงของคนะกมการป.ท.ร.เกยวกบผกและสตวกบเรองไหกะซวงกเสตรเตรยมและสงวนผกไวไหพอบรโภคส�าหรบทะหานและประชาชน(19พฤศจกายน2484-10มนาคม2485).


200


ในชวงระหวางเขาสภาวะสงครามนทางกระทรวงเกษตราธการเองกไดเสนอบนทกลงวนท21ธนวาคม2484ใหเหนถงความตงใจจรงในการปฏบตงานอนเกยวกบการสงเสรมการปลกผกและเลยงสตวทใชเปนอาหารทนทโดยสงเจาหนาทออกไปประจ�าตามอ�าเภอทองททมลกษณะสมควรไดรบการสงเสรมเพอควบคมตรวจตราการปลกผกและการเลยงสตวขน ดงตอไปน การปลกผกปลกในฤดแลง ในพนทตามทระบอ�าเภอในจงหวดภาคกลางและภาคเหนอหลายจงหวดไดแกพระนครศรอยธยาสพรรณบรอางทอง สงหบร ลพบร สระบร นครสวรรค พจตร พษณโลก สโขทยอตรดตถ ล�าปาง ล�าพน และเชยงใหม โดยผกสดทราชการทหารตองการคอ ฟกทอง ฟกเขยว แฟง ผกกาดสด กะหล�าปล มนเทศ มนแกวหนอไมสดและขงผกแหงหนอไมแหงหนอไมดองหวผกกาดเคมถวลสงถวเหลอง เมลดพนธทกรมเกษตรสงไปแจก คอ กะหล�าปล ผกกาดเขยวผกกาดหวผกกาดขาวกระเทยมหอมพรกถวฝกยาวโดยเมอปลกไดผกแลวจะใหทางอ�าเภอเปนผรบหนาทรวบรวมผกสงฝายทหารและเตรยมการท�าการถนอมอาหารใหกบฝายทหาร นอกจากนยงเนนการปลกถวเหลองและถวเขยวในภาคเหนอและภาคกลางเนองจากถวทงสองใชเปนอาหารในเวลาสงครามไดดและเกบไดนาน แปรรปเกบเปนเตาห ว นเสนไดดวยสวนการเลยงสกรทนยมเลยงในภาคอสานนนใหขยายการเลยงใหมากเทาทจะมากได และใหสงเสรมการเลยงในภาคกลางในจงหวดราชบร นครปฐมนนทบร พระนครศรอยธยา อางทอง เหตเพราะหาร�าขาวไดสะดวกและการขนสงโดยทางเรอเสยคาใชจายถกกวา ทงยงใกลโรงงานฆาสตวในกรงเทพฯทสรางใหมทพระโขนงมากกวาการบ�ารงพนธโคใหจดหาโคพนธดไปเลยงทสถานบ�ารงพนธแมโจ จงหวดเชยงใหม และททาพระ จงหวดขอนแกนถาทางราชการทหารตองการใชโคกระบอเปนสตวพาหนะจะตองน�ามาจากภาคอสานเพราะภาคเหนอและภาคกลางมเลยงนอยจงจะไมใหสงเขาโรงฆาสตว ใหเอาจากจงหวดราชบร เพชรบร กาญจนบรกอน การเลยงเปดไกควรด�าเนนการขยายการเลยงในการสวนครวกอน โดยทาง


201

ราชการจดหาลกพนธไวใหทวถงการเลยงสตวน�าทางกระทรวงเกษตราธการไดเตรยมแหลงเพาะพนธไวสองแหงคอ บงบอระเพด และกวานพะเยาเพอจ�าหนายพนธใหราษฎรน�าไปเลยงในบอของตนโดยใหพนกงานประมงไปแนะน�าการจดท�าบอเลยงปลา และเปลยนทรกษาพนธสตวน�าใหเปนทผกขาดการจบสตวน�า96เหนไดวาทงหมดเปนการเตรยมเสบยงอาหารในยามสงครามถาหากเกดเหตคบขนขนในประเทศ

นอกจากนกระทรวงการเศรษฐกจทไดรบมอบหมายใหด�าเนนการจดหาเสบยงอาหารแกกองทพไทยและญปนไดมหนงสอมาถงกระทรวงเกษตราธการลงวนท 14 ธนวาคม 2484 ขอความรวมมอจากเจาหนาทกระทรวงเกษตราธการชวยสะสมเสบยงอาหารไวมใหขาดแคลน โดยใหแนะน�าราษฎรทกจงหวดใหปลกผกตางๆเชนผกกาดขาวผกกาดหวฟกทองฟกเขยว แตงกวา มะเขอขาว ฯลฯ เตรยมเมลดพนธผกแจกจายราษฎรแนะน�าใหราษฎรเลยงสกร เปดไก สะสมฟองเปดไก และขดบอเลยงปลาใหมากทสดเทาทจะท�าได ซงตองด�าเนนการเปนการดวนดวยการพจารณาสงทางวทยกระจายเสยงตอมาในวนท 31ธนวาคม2484 ไดมค�าสงจากรฐมนตรวาการกระทรวงเกษตราธการเจาของเรองตงคณะกรรมการสงเสรมการปลกผกและการเลยงสตวขนจ�านวน 11 คน มรฐมนตรเกษตรเปนประธานมกรรมการคอปลดกระทรวงเกษตรอธบดกรมเกษตรกรมสหกรณกรมการประมงผแทนกระทรวงกลาโหมการคลงการเศรษฐกจมหาดไทยและคมนาคมโดยมนายเกษมสตยมานะเปนเลขานการ97

ในปตอ มาจากบนทกวธด�าเนนการและรายงานการปฏบตเกยวกบการสงเสรมการปลกผกและการเลยงสตวของกระทรวงเกษตราธการลงวนท 31 มกราคม 2485 ถงความคบหนาในการปลกผกและเลยงสตว

96หอจดหมายเหตแหงชาต. (3) สร. 0201.42/13 เรอง การสงเสรมการปลกผกและ เลยงสตวทเปนอาหาร(6ตลาคม2484-31ธนวาคม2484).


202


เตรยมเปนเสบยงในภาวะสงคราม ปรากฏวาการปลกผกเปนไปตามแผนในภาคเหนอมผกสดเพยงพอทางราชการก�าหนดใหจงหวดล�าปางและเชยงใหมเปนศนยกลางรวบรวมผกสงใหแกทางราชการทหาร แตการท�าผกตากแหงและดองขาดแคลนเกลอ จงไดซอเกลอส�าหรบแจกจายใหจงหวดภาคเหนอเกบไวใชดองและตากแหงผกอยางเพยงพอ สวนการเลยงสกรทสงเสรมในพนทภาคกลางมคนนยมหนมาเลยงกนมากขน เนองจากทางสหกรณชวยเหลอจดหาร�าราคาถก จากการท�าความตกลงกบบรษทขาวไทยจ�ากดมาจ�าหนายใหแกผเลยงจงมจ�านวนสกรถงประมาณ1แสนตวในภาคกลาง ท�าใหคาดไดวาเนอสกรคงจะพอเพยงในการบรโภค สวนโคทงประเทศมราว 6 ลานตวแตตองบ�ารงพนธและวางโครงการเลยงใหมากยงขนไปอก ในชวงเดยวกนนราวเดอนกมภาพนธ 2485 ทางรฐบาลไดตงคณะกรรมการประสานงานทหาร-พลเรอน (ปทร.) ขนมาท�าหนาทจดการเรองการจดเตรยมและสะสมเสบยงอาหารในยามสงครามขนมาดแลจดการซงไดรบค�าชมเชยจากนายกรฐมนตรในการปฏบตงานดวย98

เรองของไขกบอาหารอนามยของชาตในวนท6ตลาคม2485จอมพลป.พบลสงครามนายกรฐมนตร

ลงนามในหนงสอดวนมากของส�านกนายกรฐมนตรท ส.7288/2485 ถงรฐมนตรวาการกระทรวงเกษตราธการเรองจดตงองคการผลตและจ�าหนายไขโดยใหเหตผลวา

“ดวยเปนทซาบกนทวไปวา ไขเปดและไขไกเปนอาหานส�าคนหยางหนงของประชาชน หากไดบรโภคกนเสมอและทวถงกนแลวยอมจะเปนการชวยบ�ารงอนามยของประชาชนไดเปนหยางด แตตาม

98หอจดหมายเหตแหงชาต.(3) สร. 0201.42/14เรองขอตกลงของคนะกมการป.ท.ร.เกยวกบผกและสตวกบเรองไหกะซวงกเสตรเตรยมและสงวนผกไวไหพอบรโภคส�าหรบทะหานและประชาชน(19พฤศจกายน2484-10มนาคม2485).


203

สภาพการณทเปนหยไนปจจบน ไขเปดและไขไกมจ�านวนไมเพยงพอแกการบรโภคและการซอหาไมสดวก ประกอบกบราคายงสงหย อนเปนเหตไหประชาชนไมไครไดบรโภคกนหยางแพรหลาย

ฉนนจงเปนการสมควนทรถบาลจะจดตงองคการขนท�าการผลตและจ�าหนายไขเปดและไขไกไหมปรมานเพมมากขน จนเปนการเพยงพอแกความตองการของประชาชน”

และยงสงใหเรมงานนตงแตวนท 10 ตลาคม 2485 เปนตนไปดวยจากเงนงบประมาณจ�านวน 1 แสนบาทจากส�านกงานทรพยสนสวนพระมหากษตรย99

ตอมาจงไดประชมเรองการผลตและจ�าหนายไขในวนท 9 ตลาคม2485 ไดตกลงตงองคการเปนรปบรษทกงราชการท�าหนาทจ�าหนายไขไกและไขเปดในวนท 10 ตลาคม สวนการผลตนนมอบใหสถานทดลองและสงเสรมเกษตรกลางบางเขนท�าการผลต โดยเลยงไกแบบขงกรงเพมขนเปนการใหญ และสงไขทงหมดใหกบองคการ โดยทางองคการสนบสนนเงนทนเบองตน 5,000 บาทและใหยมอก 5,000 บาทและขอใหใชเงนคนเปนไขแทนจนครบ ตงแตนนมาการสงเสรมการเลยงไกเปดเอาไขกเกดการด�าเนนงานกวางขวางจนตอมาในปพ.ศ.2491ไขไดกลายเปนสนคาจ�าเปนแกการครองชพของประชาชนถาเกดขาดตลาดหรอร�าทใชเลยงเปดไกแพงขนไขจะขนราคาจนทางกระทรวงพาณชยตองหามาตรการควบคมราคาไขดวยการหาทางผลตไขใหมากขนและรบเปนหลกการใหสามารถสงไขไปขายตางประเทศไดถาหากมจ�านวนเพยงพอกบความตองการภายในประเทศแลว100

99หอจดหมายเหตแหงชาต,(3) สร. 0201.42/16เรองไข(6ตลาคม2485-15พฤษภาคม2496).

100หอจดหมายเหตแหงชาต, (3) สร. 0201.42/16เรองไข(6ตลาคม2485-15พฤษภาคม2496).

204


กวยเตยวอาหารปรงงาย “เปนประโยชน” จะสรางชาตไทย

พอเพมพด: “...เขาพดกนถงเรองคณวเศษตางๆ ของกวยเตยวจนไมรจะฟงอยางไรได เดยวนถงกบวาๆ กวยเตยวชามเดยวนแหละอาจแกเศรษฐกจของชาตได...ออ! แลวถาใสหมวกอกใบหนง กนกวยเตยวชามหนงละกอเปนมหาอ�านาจไดเลย แมพลอยเอย”101

สแผนดน (ประพนธโดย คกฤทธ ปราโมช เมอ พ.ศ. 2493)

การประชดประชนถงการด�าเนนงานสงเสรมการขายกวยเตยวของรฐบาลดงปรากฏในนยายสแผนดนทเขยนขนในยคจอมพลป.พบลสงครามสมย2 ในทศวรรษ2490นนนอกจากจะพยายามแยกขาดการมองเรองการขายกวยเตยวจากเรองทางเศรษฐกจอนๆ ในบรบทแลว ยงเปนการพยายามใหภาพการเปนผ น�าเผดจการของผ น�าทางการเมองในสมยรฐธรรมนญทด�าเนนนโยบายตามใจทานผน�าทคดชวแลนจากการไดกนกวยเตยวทมผท�ามาเลยงในท�าเนยบระหวางน�าทวม“พอทานผมบญวาสนาทานไดรบประทานกวยเตยวอรอยกนเขา ทานกเหนวากวยเตยวเปนของดเปนของวเศษ เลยเกดเรองนยมกวยเตยวกนเปนการใหญ ชกชวนใหราษฎรกนกวยเตยวกนใหกลมไปหมด และนยวาๆ จะสนบสนนใหคนไทยขายกวยเตยวเปนการใหญดวย”102 แตโครงเรองเลาถงการขายกวยเตยววาเปนการคดท�ากนเลนๆ สนกๆ หลงน�าทวมนกลายเปนโครงเรองหลกจากการผลตซ�าผานวฒนธรรมประชา(popularculture)อยางสแผนดนทกลายเปนละครเวท ละครโทรทศน ภาพยนตรจนกลายเปนเรองเลาทไมเคยถกตรวจสอบทาทาย

หากมองยอนกลบไปถงจดประสงคหลกประการหนงของการตงกองสงเสรมอาหารขนมาและปรากฏในโครงการสงเสรมอาหารของชาตดวยนน

101คกฤทธปราโมช,สแผนดน,(พระนคร:กาวหนา,2514),หนา622-623.102อางแลว,หนา623.


205

ไดแกการคดคนหาสตรอาหารทเหมาะสมแนะน�าแกราษฎรเพอบ�ารงอนามย103

และเปนสงทรฐบาลคณะราษฎรใหความสนใจใหประชาชนหนมากนอาหารทดมประโยชนหาไดงายในประเทศอยแลว หลงจากงานใหปลกพชและเลยงสตวกนเองในครวเรอนและเหลอไวขายเปนรายไดของครอบครวแลวในปลายเดอนตลาคม พ.ศ. 2485 หลงจากน�าเรมลดลงบางแลวหลงจากน�าทวมใหญและอยระหวางสงครามโลกครงท2รฐบาลไดสงเสรมใหราษฎรเพาะปลก เลยงสตว ขายของช�า (อาหารประเภทหมกดอง เครองปรงรสพวกเครองเทศ น�าปลา เตาเจยว) และการคาเบดเตลดหรอการคาขายเลกนอย เพอเปนการสงเสรมอาชพหลงน�าลดและมการตงกรรมการมาประกวดเพอรบรางวลส�าหรบผท�าไดดใน4ประเภทนนดวย104

ในขณะทการขายกวยเตยวทเกดขนนนหากมองในภาพรวมและความตอเนองของความคดเกยวกบการสงเสรมการกนดของราษฎรทรฐบาลสงเสรมอยหลายประการมาบรณาการงานเขาดวยกน และเกดจากความตอเนองของแผนงานทเกดขนจากเจตนาทตองการสงเสรมอาชพและสรางงานใหกบราษฎรทท�ามาตลอดกอนหนานน ไมใชแคนกจะท�าเฉพาะหนาเพราะไดกนกวยเตยวเรอทท�าเนยบ และไมใชแคเหตผลทวาขาวขาดแคลนเพราะน�าทวมเลยสงเสรมใหกนกวยเตยวแทนขาวโดยใชถวเขยวทรฐบาลแนะน�าใหปลกมาท�าเสน ดงทปรากฏในหลกฐานรวมสมยของการประชมในกระทรวงสาธารณสขเชนกน105แมวาอาจจะเปนความจรงอยสวนหนงดวยกตาม

แตอยางไรกด หากพจารณาจากความเชอมโยงกนของหลกฐานเอกสารในสมยนนแลวจะพบวาเปนความตงใจของนายกรฐมนตรในการหา

103หอจดหมายเหตแหงชาต,กรมศลปากร, (2) สร. 0221.27/10เรองโครงการสงเสรมอาหารของชาต(5กรกฎาคม2581).

104หอจดหมายเหตแหงชาต,กรมศลปากร,(2) สร. 0201.18.1/6(ปก3)เรองบทสนทนาระหวางนายมนชชาตกบนายคงรกไทย(พฤศจกายน2485-กมภาพนธ2486).

105หอจดหมายเหตแหงชาต,(2) สร. 0201.10/59เรองการขายกวยเตยวและของอนๆทปรงดวยถวเขยว(4พฤศจกายน2485-27พฤศจกายน2488).

206


สตรอาหารใหมทมประโยชนทางโภชนาการ หาวตถดบงายในทองถนปรงงาย สะดวกรวดเรว ราคาไมแพงเหมาะกบคนทวไป แมจะเปนอาหารของชาวจนชนแรงงานแตกเปนประโยชนอยางยงซงในค�าปราศรยทางวทยของจอมพลป.พบลสงครามเมอวนท7พฤศจกายนพ.ศ.2485ทชกชวนใหคนไทยกนกวยเตยวนอกจากจะเนนความส�าคญของกวยเตยวในฐานะอาหารทมประโยชนตอสขภาพปรงงายท�างายและรสอรอยแลวยงแสดงใหเหนถงความพยายามเชอมโยงการกนกวยเตยวกบประโยชนทางเศรษฐกจจากการหมนเวยนของเงนในระบบเศรษฐกจทกวางออกไปและเชอมโยงกนอยของผผลตเครองปรงและวตถดบคอผกปลาเนอสตวกบคนขายกวยเตยวทไดเงนจากคนกนไปซอของมาปรงกวยเตยว106 ดงนนเหนไดวากวยเตยวสามารถบรณาการเอางานตางๆ ทรฐบาลก�าลงด�าเนนการอยเขามาไดเปนอนมากทงการปลกผกเลยงสตวท�าเครองช�าและการคาเบดเตลดรวมทงสรางอาชพใหคนไทยคาขายเปน

กวยเตยวยงแสดงใหเหนวารฐบาลในสมยรฐธรรมนญไดใหความส�าคญกบอาหารของชาวบานหรออาหารธรรมดาทวไปอยางกวยเตยวทปรงงายราคาถกใสวตถดบไดหลากหลายและถกหลกบรโภคศาสตรดงทนายมนพดออกทางวทยเมอ8พฤศจกายน2485วา“แตกอนๆ เราดถกของเลกๆ นอยๆ เหนวาการขายกวยเตยวเปนอาชพของจนชนต�าๆ เราจงไมเอาใจใส แตทไหนได พอทานนายกรฐมนตรสงใหกรมประชาสงเคราะห สงเสมการขายกวยเตยวจงๆ จงๆ เขาเราจงไดพากนเหนวากวยเตยวไมใช เปนของเลกนอย เปนของไหยทจะชวยใหชาตจเรนไดเหมอนกน”107

ในปลายป2485เรองกวยเตยวถอไดวาเปนเรองส�าคญทเดยวและมการพดออกวทยกนบอยครงมากในการรณรงคใหคนไทยหนมากนกวยเตยว

106อางจากประวทยสวณชย,“วฒนธรรมกวยเตยว”,สารคดฉบบท72ปท6(กมภาพนธ2534),หนา167.

107หอจดหมายเหตแหงชาต, (2) สร. 0102.18.1/4 (ปก 1) บทสนทนาระหวางนายมนชชาตกบนายคงรกไทย(พฤศจกายน2485-กมภาพนธ2486)


207

รวมถงมเพลง “กวยเตยว” เชญชวนใหคนไทยกนกวยเตยวทใชผลผลตในประเทศเพอความเจรญกาวหนาของชาต108 และเมอวนท 9 พฤศจกายน2485นายกรฐมนตรพดชกชวนใหอธบดครอาจารยใหญขาหลวงประจ�าจงหวดและนายอ�าเภอใหจดการขายกวยเตยวคนละ1หาบซงสรางความสบสนกนพอควรพอตอมาในวนท12พฤศจกายนจงมหนงสอมอบหมายใหกระทรวงสาธารณสขทมกรมประชาสงเคราะหสงกดอยอ�านวยการแทนนายกรฐมนตรตอจากนทางรฐบาลจงเอาจรงเอาจงถงกบตงคณะกรรมการเรองกวยเตยวขนและไดประชมกนในวนท17พฤศจกายนซงทประชมไดตกลงในหลกการจะใหแตละหนวยราชการจดใหมคนไทยไปขายกวยเตยวในหนวยงานราชการหรอใหกรมประชาสงเคราะหจดหามาใหกไดหากหาไมได รวมทงใหกรมประชาสงเคราะหเปนผจดหาอปกรณการขายวตถดบเครองปรง รถเขนขายเพราะคนไทยไมชอบหาบเรและยงใหมการแตงกายเหมอนกนตามแบบของกองสาธารณสขเทศบาลกรงเทพดวย109และตอมาในวนท27พฤศจกายนนายกรฐมนตรใหกระทรวงมหาดไทยมค�าสงไปยงคณะกรมการอ�าเภอขอใหพยายามจดการใหมการขายกวยเตยวกนขนใหทวทกอ�าเภอและยงใหขายไดต�าบลละ1หาบจะดมากและหากขายกวยเตยวไดดแลวกขอใหขายเตาสวนลกบวตมน�าตาลเปนตนกอนหนานนกระทรวงมหาดไทยเองกไดออกค�าสงใหขาหลวงประจ�าจงหวดและนายอ�าเภอจดใหมการขายกวยเตยวขน 1 หาบทกอ�าเภอ ทงยงไดซกซอมกบขาหลวงและนายอ�าเภอวาการขายกวยเตยวนนไมใชแคสาธตแตจะตองจดใหมประจ�าทกวนเพอใหราษฎรสามารถยดเปนอาชพมรายไดเลยงตวได110

และเมอการขายกวยเตยวในหนวยงานราชการในความรบผดชอบ

108 ประวทยสวณชย,“วฒนธรรมกวยเตยว”,หนา167.109หอจดหมายเหตแหงชาต, (2) สร. 0201.10/59 เรองการขายกวยเตยวและของอนๆ

ทปรงดวยถวเขยว(4พฤศจกายน2485-27พฤศจกายน2488).110หอจดหมายเหตแหงชาต, (2) สร. 0201.10/59 เรองการขายกวยเตยวและของอนๆ

ทปรงดวยถวเขยว(4พฤศจกายน2485-27พฤศจกายน2488).

208


สงเสรมของกรมประชาสงเคราะหด�าเนนการไปไดเกอบปในวนท 23กนยายน 2486 ไดมหนงสอจากกรมเลขาธการคณะรฐมนตรถงกระทรวงสาธารณสขสอบถามถงการด�าเนนงานและใชจายเงนชวยเหลอในการขายกวยเตยวจ�านวน10,000บาทซงตอมากรมประชาสงเคราะหไดท�ารายงานชแจงการด�าเนนงานขายกวยเตยวซงปรากฏวาไมขาดทนจากเงนชวยเหลอและยงพบวามคนไทยเขารวมขายกวยเตยวจ�านวนทงสน278รายแตเลกขายไป53รายสวนมากขาดความตงใจจรงทจะปรบปรงงานใหดขน111

เมอรายงานไปยงนายกรฐมนตรกสงใหทางกระทรวงสาธารณสขไปฟนฟการขายกวยเตยวขนมาใหม ซงปรากฏวาทประชมปลดกระทรวงทไดรบมอบหมายมาเสนอใหฟนฟ2ขอส�าคญคอใหกระทรวงทบวงกรมตางๆคงจดใหมการขายกวยเตยวไวใหเพยงพอแกผ บรโภคตอไป และเสนอแผนการด�าเนนงานทเนนขอความรวมมอจากหนวยงานทเกยวของใหความสนบสนนวตถดบและเครองปรงคอรานจ�าหนายเนอสตวของบรษทเนอและนมและเครองปรงจากกรมการคาภายในเปนตนการใหทนแกผคาทตงใจจรงกยมโดยมผรบรองเพอสรางอาชพการแตงกายเปนระเบยบเดยวกนและสะอาดทงคนปรงและสถานท และมการเสนอใหสงวนอาชพขายกวยเตยวไวเฉพาะคนไทยซงทางกรมเลขาคณะรฐมนตรใหระงบไวกอนและยงเสนอใหโฆษณาโดยอาศยหลกบรโภคศาสตรเขาชวยดวย112 ซงสดทายเมอนายกรฐมนตรไดรบรายงานขอเสนอฟนฟการขายกวยเตยวกใหความเหนในหนงสอลงวนท5มกราคมพ.ศ.2487วาการด�าเนนงานทงหมด“ดแลว เปนการดดนสยไหท�าอะไรมมานะ และขอขอบคณ”113 จงถอไดวาการสนบสนนใหคนไทยขายกวยเตยวนนด�าเนนการมาไดปกวาซงคงจะไมใชเรองท�าเลนๆเพราะมการตดตามผลอยางชดเจนดวยเปนการกระตนใหฟนฟขนเปนระยะอกดวย

111เพงอาง.112เพงอาง.113เพงอาง.


209

สรปแลว กวยเตยวอาจถอไดวาเปนต�ารบอาหารเดยวทรฐบาลสมยคณะราษฎรสรางขนเปนภาพตวแทนของอาหารในระบอบการเมองใหมทไมไดเอามาจากส�ารบเดมของไทยทเปนต�ารบของชนชนสงเปนสวนมากจงเปนเหมอนภาพตวแทนของอาหารในระบอบรฐธรรมนญไดอยางลงตวเพราะเปนสตรอาหารทตรงกบอาหารในอดมคตของคณะราษฎรคอท�าจากวตถดบในประเทศปรงงายสะอาดและมคณประโยชนตอรางกายรวมถงรสไมจดและยงเปนประชาธปไตยเหนอชามสวนบคคลดวยอ�านาจการปรงของตนเองอกดวย แมวาความส�าเรจของการสรางกวยเตยวเปนส�ารบของชาตในสมยรฐบาลคณะราษฎรอาจจะยงเปนขอถกเถยงกนอย แตความแพรหลายของกวยเตยวในฐานะอาหารของคนธรรมดาสามญนนกลบยงยนกวาระบอบการเมองของคณะราษฎรเสยอก และคงไมมการเถยงกนอกตอไปแลววา กวยเตยวคอหนงในส�ารบอาหารยอดนยมของคนไทยในปจจบน

ชดแตงกายเปนระเบยบเดยวกนทรางขนส�าหรบคนขายกวยเตยว114

114หอจดหมายเหตแหงชาต, (2) สร. 0201.10/59 เรองการขายกวยเตยวและของอนๆทปรงดวยถวเขยว(4พฤศจกายน2485-27พฤศจกายน2488).

210


การตอรองทรสชาตกบอ�านาจทปลายลน

แมวาการเปลยนแปลงการปกครองในปพ.ศ.2475ไดท�าใหอ�านาจการเมองการปกครองและเศรษฐกจไดเปลยนมอจากชนชนสงเดม ทเปนสมาชกของราชส�านกทสงสมแบบแผนวฒนธรรมมานานหลายชวอายคนหมดสนอ�านาจทางการเมองไปในขณะทผปกครองรนใหมทเขามามอ�านาจทางการเมองกเพงขยบฐานะขนมาจากขาราชการทมฐานะเปนชนชนกลางในชวงชวตของตนเอง จงท�าใหขาดแมแบบทางวฒนธรรม ชนชนกลางทกลายเปนชนชนน�าทางการเมองเหลาน จงไดรวมกนสรางวฒนธรรมใหมขนมา เพอใหสอดคลองกบการปกครองในรปแบบใหม และสวนหนงกไดหยบยมเอาวฒนธรรมของชนชนสงทเปนตนแบบมาสบทอดตอไป รวมกบการผสมวฒนธรรมตะวนตกและการประดษฐสรางวฒนธรรมใหมขนมาหลายประการ

ในดานอาหารการกนวงเคยเปนศนยกลางของการสบทอดวฒนธรรมและเปนแหลงฝกฝนสตรในดานการครว การเรอน และงานฝมอตางๆ แตหลงจากเปลยนแปลงการปกครองสถาบนวงกลมสลายลงรฐบาลในระบอบใหมกไดสรางสถาบนการศกษาแบบสมยใหมขนมาท�าหนาทฝกฝนสตรในงานการเรอนตางๆ แทน ขณะเดยวกนการประกาศใชแผนการศกษาชาตฉบบใหมซงก�าหนดใหประเภทวสามญศกษาไดแกการศกษาวชาอาชพเพอใหการศกษาแกพลเมองไดกวางขวางขนและเหมาะกบสภาพการเตบโตของสงคมเชนกสกรรมหตถกรรมและพาณชยการซงเปนความรพนฐานส�าหรบประกอบการเกษตรและอตสาหกรรมตางๆ115ทส�าคญคอการจดตงโรงเรยนการเรอนขนในปพ.ศ.2477และผลตครการเรอนขนปอนโรงเรยนประถมและมธยมการเรอนทเรมผลตมาตงแตปพ.ศ.2481เปนครในสงกดอาชวศกษา116และปรากฏวาโรงเรยนการเรอนไดใหความรวมมอกบรฐบาล

115สนทรอาสะไวย,“ก�าเนดและพฒนาการอาหารชาววงหลง พ.ศ. 2475”,หนา148.116 วทยาลยครสวนดสต,ครบรอบ 50 ปวทยาลยครสวนดสต พ.ศ. 2477-2527(กรงเทพฯ:


211

ในการเผยแพรการกนตามแนวโภชนาการใหมเปนอยางด

แมวาวชาการเรอนจะออกจากวงมาสสถาบนการศกษาสมยใหมอยางเชนโรงเรยนการเรอนสวนดสตหรอตอมาขยายไปสโรงเรยนสายปญญาแตเปนการเรยนการสอนตามจารตการเรอนของไทยทยงมอทธพลของวงอยแมวาจะมความรของการเรอนแบบตะวนตกแตไมเปนระบบนก117การเรยนการสอนวชาคหกรรมศาสตร(homeeconomics)แบบอเมรกนในสถาบนการศกษาระดบอดมศกษาทเรมตนขนในทศวรรษ2490นบวาเปนจดเปลยนส�าคญเพราะหลกสตรการเรยนการสอนและความรเปนการถายทอดโมเดลอเมรกนมาเตมท จากการวางหลกสตรและสงอาจารยไปศกษาตอทสหรฐอเมรกาดานคหกรรมศาสตรโดยตรง ซงก�าลงเฟองฟในอเมรกาในยคนนและกอนหนาโดยเฉพาะหลงสงครามโลกครงท1เปนตนมา

การเรยนวชาคหกรรมศาสตรทมหาวทยาลยเกษตรศาสตรเรมตนขนในป พ.ศ. 2491 จากการเปดวชาถนอมอาหารจากผลตผลทางการเกษตรเปนวชาเลอกโดยมภรรยาของผเชยวชาญอเมรกนทประจ�าประเทศไทยชอยนซรม(EuniceReam)เปนผสอนและอาจารยชวนชมจนทระเปารยะเปนผ ช วยจดท�าค�าบรรยายภาษาไทยและตอมาไดไปเรยนตอดานคหกรรมศาสตรจนกลบมาบกเบกวชานรวมกบอกหลายคนทจบมาจากอเมรกาเชนกน และการออกแบบหลกสตร ตลอดจนความชวยเหลอตางๆกไดรบจากอเมรกนและองคการอาหารแหงสหประชาตและมลนธรอกกเฟลเลอรเปนหลก118 จนกลายเปนสมาคมคหเศรษฐศาสตรและมบทบาท

คณะวชามนษยศาสตรและสงคมศาสตร,2527),หนา113.117การสบสาวการสบทอดความรวชาการเรอน“แบบไทยๆ”ยงเปนประเดนส�าคญทตอง

ดจากประวตสตรชนชนสงและชนชนกลางรวมสมยจากหนงสองานศพและหนงสอครบรอบหลายตระกลและสถาบนส�าคญ เชน สายปญญาสมาคม ตระกลสนทวงศ ชมสาย เปนตน ซงไดท�าการรวบรวมและศกษาแลวจ�านวนหนงแตยงไมไดผลวเคราะหทชดเจนนกจงตองการศกษาในภายหลง

118ชวนชม จนทระเปารยะ, “ประวตความเปนมาของภาควชาคหกรรมศาสตร”,ใน เกษตรศาสตร 40 ป (กรงเทพฯ: อมรนทรการพมพ, 2506), หนา 203-212. และด ชวนชมจนทระเปารยะ, “ศาสตราจารย คณชวนชม จนทระเปารยะ กบภาควชาคหกรรมศาสตร”, ใน

212


ในดานการครว การสงเสรมโภชนาการใหแพรหลาย และการจดการบานเรอนในสงคมไทยตอมา

การเรยนการสอนของโรงเรยนการเรอนแมจะเปนสถาบนการศกษาสมยใหมแตกตองประสมประสานเอาความรของสตรทมความรจากในรวในวงมารวมกนสอนกบอาจารยการเรอนรนใหมทจบวชาคหกรรมศาสตรจากตางประเทศ พนทของโรงเรยนการเรอนเหลานเองทเปนพนทของการประสมประสานของความรโภชนาการใหมเขากบอาหารชนชนสงทเกดขนอยางเดนชดตงแตปลายทศวรรษ2490เปนตนมาโดยเฉพาะในกระบวนการเขามามอทธพลของโภชนาการแบบอเมรกาจากสญญาความชวยเหลอทมาในรปแบบของการเรยนการสอนคหกรรมศาสตร ซงผ สอนวชาใหมนหลายคนไดเชญชวนผมประสบการณดานอาหารจากรววงทเปนผรเกยวกบอาหาร “ไทยโบราณ” และวชาการเรอนแบบไทยมากกวาพวกตนทฝกฝนเรยนรจากตะวนตก ท�าใหเกดการแลกเปลยนเรยนรกนและกนจนกลายเปนการประสมประสานอาหารชนชนสงทสามารถรบเอาชดค�าอธบายเรองโภชนาการใหมเขาไปใชไดอยางมพลง ในขณะเดยวกนวชาคหกรรมศาสตรเองกไดอาศยต�ารบอาหารและการเรอนของไทยทมอยในสงคมไทยอยแลวใหกลายเปนต�ารบอาหารไทยยคใหมทเปน“ของแท”แตกมความทนสมยจากการมโภชนาการใหมและเพมค�าอธบายเรองโภชนาการเขาไป และกลบไปหารสชาตอาหารแบบหลากรสชาตในส�ารบเดยวของเครองปรงเหมอนเกาไมได เปนแบบทเอาแตคณคาทางโภชนาการอยางเดยว เชนอาหารสมยสรางชาตทเผยแพรเอาไวแลวไมส�าเรจดานส�ารบและรสชาตแตดานโภชนาการใหมถอวาส�าเรจเพราะภาษาของโภชนาการใหมไดกลายเปนสวนหนงของแนวความคดและปฏบตตออาหารททกคนในสงคมไทยไมปฏเสธ แตถกกลนไปเปนสวนหนงของส�ารบอาหารชนชนสงทถกท�าใหกลายเปนอาหารของชาตไทยในยคทการเมองแบบอนรกษนยมขนสกระแส

วรรณานาวกมล(บรรณาธการ), ชวตและงาน ศ. ชวนชม จนทระเปารยะ (กรงเทพฯ:โรงพมพสนทว,2553),หนา13.


213

สงตงแตทศวรรษ2500เปนตนมานอกจากน การแพรหลายของต�ารบอาหารจากในวงของชนชนสง

ทตดตวพอครว แมครว ทตองออกจากวงมาเปดรานขายอาหารเลยงชพ หลงความตกต�าของระบบการชบเลยงในระบบศกดนาลมสลายลงหลงการเปลยนแปลงการปกครอง119หรอคนทเคยใชชวตในวงอนเปนแหลงฝกฝนวชาการครวส�าหรบสตรมาแตกอน ซงในตอนหลงกมชนชนผดเดมดวยตอมาเมอไดมาใชชวต“นอกวง”กไดเผยแพรต�ารบอาหารและการกนอาหารอยางชาววงออกสตลาดทมชนชนกลางเปนลกคาส�าคญผานการเขยนต�าราการท�ากบขาว รายการท�าอาหารในโทรทศนและวทย การเปดรานอาหารทเราคนเคยกนด เชน การเสนอรายการท�าอาหารทงหนงสอและโทรทศนรวมทงการเปดรานอาหารของหมอมหลวงเตบ ชมสาย ผซงมบทบาทและอทธพลอยางสงในสอมวลชนเกยวกบเรองอาหารการกนตงแตทศวรรษ2500 เปนตนมา รวมกบ ม.ร.ว.ถนดศร สวสดวตน ม.ล.เนอง นลรตนหรอม.ร.ว.คกฤทธปราโมชเปนตน

การตอรองของรสชาตอาหารแบบชนชนสงทมรสชาตนมนวลไมจดเหมอนรสของอาหารชาวบานกบแนวคดและแนวปฏบตทางโภชนาการใหมทเรมไดรบการยอมรบอยางสงตงแตทศวรรษ 2500 เปนตนมา ไดท�าให“ภมทศนดานรสชาต” ของอาหารในสงคมไทยเปลยนเปนอาหารรสชาตกลางๆทเนนการปรงและวตถดบทค�านงถงโภชนาการควบคกบความอรอยทยงคงรสชาตแบบซบซอนในอาหารชนดเดยวดงทเปนมาแตโบราณแตการเขามาของโภชนาการเทากบเปนการสรางสมดลของรสชาตใหมทเปนรสชาตกลางๆ ในสงคมไทย ทเกดขนจากการปฏวตอาหารและรสชาตหลงการปฏวต2475ซงมโภชนาการใหมเปนตวกลางของการตอรองทส�าคญจนท�าใหภมทศนดานรสชาตของอาหารไทยแนบแนนอยกบความรดานโภชนาการใหมอยางแยกไมออกมาจนปจจบน

119สมรกษชยสงหกานานนท.“รสนยม:ภาษาในสงคมไทยยคบรโภคนยม,”(วทยานพนธมหาบณฑตคณะสงคมวทยาและมานษยวทยามหาวทยาลยธรรมศาสตร,2538),หนา92.

214

ทศนยภาพของการตอตาน: การเมองทศนา (Visual Polltics) ของการปฏวตสยามในสอรวมสมย

ทศนยภาพของการตอตาน: การเมองทศนา (Visual Politics)

ของการปฏวตสยามในสอรวมสมย1

ผศ.ดร.บณฑต จนทรโรจนกจ

การเมองทศนา (Visual Politics): มองภาพถายและภาพยนตรในฐานะประดษฐกรรมสมยใหม

ในสารคดทางโทรทศนของบบซ โดย จอหน เบอรเกอร (John Berger) เรอง Ways of Seeing ซงตอมาถกจดท�าเปนหนงสอในชอเดยวกนไดอางองถงงานส�าคญของ วอลเตอร เบนจามน (Walter Benjamin) เรอง The Work of Art in the Age of Mechanical Reproduction ซงท�าใหเราไดเหนวาเทคโนโลยสมยใหมชวยท�าใหเราไดเขาใกลงานศลปะมากกวาเดม และครอบครองมนไดในหลายความหมาย หลายบรบท แตบทบาทของเทคโนโลยสมยใหมชวยท�าใหเรามอ�านาจก�ากบเหนอวตถทาง

1 บทความนถกน�าเสนอครงแรกในการสมมนาเรอง “จาก 100 ป ร.ศ. 130 ถง 80 ป ประชาธปไตย” ภาควชาประวตศาสตร คณะอกษรศาสตร รวมกบสถาบนนโยบาย โดยการสนบสนนของมลนธคอนราด อาเดนาวร อาคารมหาจกรสรนธร คณะอกษรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย 21-22 มถนายน 2555 ตอมาไดมการเปลยนชอและปรบเนอความเพอการตพมพครงน

ผ เขยนขอมอบบทความนเปนเกยรตในโอกาสเกษยณอายของ อ.เชษฐา พวงหตถ ภาควชาสงคมศาสตร คณะอกษรศาสตร มหาวทยาลยศลปากร ผเปนทงพชายและกลยาณมตรทางวชาการของผเขยน

บณฑต จนทรโรจนกจ

215

ศลปะ ในบางครงเมอเราสามารถใชเทคโนโลยบดเบอน เบยงเบน หนเห ความสนใจจาก “สาระหลก” ของสอ

ในสารคดของเบอรเกอรไดแสดงใหเราเหนพลงของการจดล�าดบภาพของเทคโนโลยสมยใหม โดยใชเสยงเพลงหรอบทสวดประกอบ การซม (zoom) เพอดงภาพเขา-ออก การยายจดสนใจและเคลอนตว (tilt) ชวยใหเกดความเขาใจภาพ ตความภาพใหม หรอกระทงถกอธบายใหม และมพลงใหเราคลอยตามสอทเราไดเหน2 การเพมเสยงและจดวางภาพเขยนทางศาสนาใหมสามารถสราง “การเลาเรองแบบภาพยนตร” (cinematic narrative) ได จงเปนการอธบายใหมและเปลยนภาพทางโลกยใหกลายเปนภาพเลาทางศาสนาอนนาศรทธาและศกดสทธไดอยางนาอศจรรยใจ

ตวอยางดงกลาวชให เหนว าสอร วมสมยจงมใช สอทน�าเสนอ “สจธรรม” (truth) อยางทอๆ แตภาพทเสนอผานโทรทศน ภาพถาย ภาพยนตร ต�ารา เอกสารเผยแพร ลวนแลวแตถกคดกรองมาแลวระดบหนง หรอมากกวาหนงชนและเรยบเรยงจดวางมนอยางประณต ผานผเลา ไดแก ผก�ากบ บรรณาธการ หรอศลปน กระบวนการดงกลาวเปนการสรางชด ของค�าอธบายใหม เปนการตความใหมของภาพปรากฏเบองหนา ผานการขบคดอยางเปนระบบ

ภาพถายเปนประดษฐกรรมทส�าคญของโลกยคใหม โดย หลยส แดแกร (Louise J. Daguerre) เปนผคดคนการ “ดกเกบเงาของแสง” เอาไวได เทคนคการจบเอาแสงเงาไวบนแผนรบแสงทเรยกวาวธการแบบแดแกร (Daguerreotype) ท�าใหเขากลายเปนผมชอเสยงในฐานะผคดคนภาพเทคนคการถายภาพ แตเทคนคของเขามจ�ากดในการผลตซ�า จนกระทงมการคนพบฟลมถายภาพแบบกระจกและกระบวนการถายภาพทมความ ซบซอนลดนอยลง มความเทยงตรงมากขน วธการแบบแดแกรจงเสอม ความนยมในทสด

2 งานของ Berger ไดรบการตพมพในชอเดยวกบสารคด คอ Ways of Seeing. New York: British Broadcasting Corporation and Penguin, 1972.

216


หลงจากทแดแกรขายสทธบตรการถายภาพทเขาคดคนขน เขาใหความสนใจกบภาพมมกวาง เพราะความนยมในการชมภาพทวทศนแบบมมกวาง (panorama) ทเปนมหรสพส�าคญทท�าใหคนทไมมโอกาสเดนทางไปยงดนแดนอนอนนาพศวง (exotic) ไดมโอกาสพบเหนจงเกดการสราง โรงมหรสพภาพทวทศนมมกวางทยนยอเวลาและสถานทเขามาใหผชมไดชนชมเรองราวตางๆ ทงทวทศนอนสวยงามจนถงเรองราวของสนามรบในแนวหนาเพอปลกเราส�านกรกชาต3

ในทามกลางความคลงใคลมหรสพของภาพทวทศนมมกวาง แดแกรสนใจในการเลยนแบบธรรมชาตมากขนจนหลงใหลการจ�าลองภาพทวทศนธรรมชาตมาไวในโรงมหรสพจนกลายมาเปนอนตรภาพ (Diorama) ทท�าใหมนษยไดเหนมหศจรรยของแสงสทแดแกรเลยนแบบธรรมชาตจากดนแดนอนไกลโพนมาอยในเมองใหคนด และมการสรางอาคารหมนไดท “ถอนราก” (uproot) ผชมใหเพลดเพลนไปกบ “ธรรมชาตทถกประดษฐ” จนเลองชอ

กลจกรของแดแกรท�าใหเกดความจรงเสมอนในยคสมยใหม เมอ ผนวกมองกบแนวคดเรองเรอนจองจ�าทเหนไดจากทกดานของเยเรม เบนธม (Jeremy Bentham) ทเรยกวาพานอปตคอน (panopticon) ทอนตรภาพของเขาสรางความจรงลวง ใหเกดความรบรรวมหมของสงคมในทศทางเดยวกนกบแสงและภาพมายา

การหลอหลอมโลกภายในหรอระบบคดของคนทถกผลตและรบผานสอทางสายตา การถอนรากของคนในเครองจกรกลรฐ เชอมบคคลกบโลกสาธารณะภายนอกทมการตดปายเฉลมฉลองยกยองเปนสอของความจรงเฉพาะททสรางเพอก�าหนดความรสกนกคดของคนใหเปนไปในทางเดยวกนอยางไมรตว กลายมาเปนแนวทางการมองสงคมไทยดงทผเขยนเรยกวา

3 การศกษาเกยวกบพานอรามาและไดโอรามาและนยทางการเมองและการรบรทครอบคลมทสดกคองานของ Stephan Oettermann. 1997. The Panorama: History of a Mass Medium. New York: Zone Books.


217

สยามอนตรภาพ (Siamese diorama)4 Camera Lucida เปนเครองมอทชวยใหมนษยสามารถจบภาพของ

ความจรงไดโดยใชการมองผานปรซมไปทวตถหรอบคคลทตองการวาดภาพแลวใชความสามารถรางภาพนนบนกระดาษ ซงอนทจรง Camera Lucida ไมใชเครองถายภาพอยางทเขาใจ แตเปนเครองชวยใหศลปนสามารถ วาดภาพไดเหมอนจรง

ในความเรยงของโรลอง บารท เรอง Camera Lucida ไดอางถงแนวคดในพทธศาสนาเรองสญญา (ความจรง), ความวางเปลา (ตถาตา) วาภาพถายน�ามาซงความจรงและความวางเปลาในเวลาเดยวกน

เมอบารทวเคราะหภาพถายเขาจงใชค�าวา Camera Lucida มาใชเพอแสดงใหเหนวาเราก�าลงใชตาของเขามองวตถจรงชนหนง และจากสายตาของเขาทก�าลงเปนตนรางใหกบภาพหนงบนหนากระดาษ คอการพจารณาความจรงและความวางเปลาเบองหนาไปพรอมๆ กน

กลาวคอ ภาพถายเปนสวนขยายของสงทเคยมอยในชวขณะของปจจบน มนแสดงอดตของวตถ หรอปรากฏการณทางสงคม ดงนน ภาพถายจงแสดงสงซงเคยด�ารงอยใหปรากฏในปจจบน ภาพถายจงเปนสอของภาวะจตประสาท (Hallucination) คอเปนภาวะทเคยเปนจรง แตเปนภาวการณทไมด�ารงอยในปจจบน

บารทบอกวาสงคมพยายามควบคมภาพถาย ดวยการท�าใหมน เปนศลปะ (Society is concerned to tame the Photograph.)

4 Pandit Chanrochanakit. 2006. The Siamese Diorama and Thai National Imaginary in Contemporary Thai Art. Unpublished Ph. D. Dissertation. University of Hawaii. ภาษาไทยสามารถดไดจาก บณฑต จนทรโรจนกจ. 2550. “สยามอนตรภาพกบจนตภาพชาตรวมสมย: ศลปะรวมสมยกบการเมองของเอกลกษณไทย”. ใน เอกสารประกอบการสมมนาเรองสถานะความรปจจบนของรฐศาสตรและรฐประศาสนศาสตรในประเทศไทย. กรงเทพ: คณะกรรมการสภาวจยแหงชาต สาขารฐศาสตรและรฐประศาสนศาสตร. และ 2549. “อารมภบท รฐธรรมนญสถาปนากบประชาธปไตยในสยามอนตรภาพ”. รฐธรรมนญสถาปนา: ชวตและชะตากรรมของประชาธปไตยในวฒนธรรมไทย. กรงเทพ: ส�านกพมพวภาษา, หนา 16.

218


เพราะการหยบยนสถานะของงานศลปะท�าใหภาวะหลอนหมดสภาพหรอถกลมเลอน เนองจากสาระส�าคญเบองตนของภาพถายคอการหลอนลวงใหเราเหนวามนคอความจรง หรอเคยเปนความจรง ในประการทสองภาพถายถกท�าใหเปนเรองธรรมดาสามญจนสาระส�าคญของมนคอความจรงลวง ไมถกตระหนกร

บารทเตอนเราวาภาพถายสามารถลวงเราได เมอทกสงทกอยาง ถกเปลยนใหเปนภาพถาย ท�าใหเราไมสามารถตระหนก หรอถอนการตระหนกร (de-realize) โลกมนษยทเตมไปดวยความขดแยงและความ อยากไดใครมของมนษย (desire) ภายใตภาพถายทสะทอนมนออกมา บารทเหนโลกปจจบนบรโภคเพยงภาพมใชความเชอ (belief) การบรโภคภาพถายท�าใหเราพบกบความนาเบอนาขยะแขยงทชวนคลนเหยน เปนโลกทไรความแตกตางหลากหลาย ภาพถายมความหมายใหเราเลอกสองทาง ทางหนงคอการมองสงเกตโลกทแฝงรหสอารยะส�าหรบภาพลวงตาสมบรณแบบ อกทางหนงกคอการเผชญหนากบการตนตระหนกรของเราตอความจรงทยากจะจดการกบมนได (Barthes, 1993: 119)

หากเราพจารณาก�าเนดของภาพถายทเรมจากงานของแดแกร (Louise J. Daguerre) ผเปนศษยของ จอหน พรโวสต (Jean Prevost) ทไดประดษฐหองโถงแสดงภาพทวทศนขนาดใหญทเรยกวาแพโนรามา (Pano-rama) แดแกรพฒนาและประดษฐไดโอรามาหรออนตรภาพ (diorama) ทยกและถอนรากผชมจากโลกของความเปนจรง แสดงภาพหลอนของเวลาดวยแสงเงาประดษฐ จนกระทงโรงมหรสพไดโอรามาเสอมความนยมและถกไฟไหม แดแกรจงหนมาประดษฐวธเกบทวทศนธรรมชาตดวยสารเคมและแสงเงาจนภรรยาเขาถงกบรองขอแพทยใหทดสอบจตวา แดแกรเสยสตไปหรอเปลา วธการควาจบธรรมชาตของแดแกรกลายมาเปนวธการถายภาพยคแรกทมภาพเนกาทฟและไมสามารถพมพภาพซ�าได จงเรยกวธทเขา คนพบเพอเปนเกยรตแกแดแกรวา “Daguerreotype” เปนหลกฐาน ซงงานของเขาครอบง�าวงการถายภาพถงกวาทศวรรษ (Solnit, 2003: 15)


219

ภาพถายมววฒนาการจนสามารถท�าใหเกดการท�าซ�า มนท�าใหคนสามารถครอบครองภาพเหมอนหรอภาพบคคล (portrait) ไดโดยไมตองจางศลปนเลองชอมาวาด หรอสามารถเกบภาพครอบครวไดโดยไมตองจางศลปนและเสยเวลาในการยนเปนหน ภาพถายเปลยนสถานะของตวมนเอง หากพจารณาในบรบทของวฒนธรรมทศนา ภาพถายเปนผลพวงของเทคโนโลยท�าใหมนษยสามารถควาจบเวลาใหหยดนงได ภาพถายในระยะเรมแรกเปนเพยงการเลยนแบบธรรมชาต เปน “ซาก” ของกาลเวลาในอดต (relics of the past) เปนรองรอยของสงทเคยบงเกดขนมาแลวผานไป แตเมอภาพถายถกน�ามาวางลงในหวงเวลาของประวตศาสตร ภาพถายจงอยในบรบททไมตายจากไปเหมอนอดต (living context) ทมนเกบแชเอาไว ภาพถายด�ารงอยเหนอวนเวลาทมนถกถายเอาไว และกลายมาเปนสวนหนงของความทรงจ�าของมนษยและมความตอเนอง แมกระทงภาพถายของครอบครวกกลายเปนภาพถายของสาธารณะไดเมอเวลาเปลยนไป บรบทเปลยนไป (Berger, 1980: 61)

วอลเตอร เบนยามน (Walter Benjamin) กลาวไววา ภาพถายน�าไปสการท�าลายลางความเปนมออาชพของนกวาดภาพทวทศน และยงท�าลายบทบาทของศลปนผผลตภาพบคคล (portrait) เพราะบรรดาคนทนยม ความแปลกใหมตางหนไปหาภาพถาย ในงานแสดง World Exhibition ค.ศ. 1855 ไดแสดงภาพถายเปนครงแรก ซงนกวจารณคนหนงไดกลาวถงภารกจของภาพถายกคอการสรางความร แจงใหแกภาพเขยน ดงนน ปฏกรยาของวงการจตรกรรมทมตอภาพถายกคอการเนนสสนในภาพมากขน เชน แนวอมเพรสชนนสต (impressionism) ทเปดทางใหควบสม (cubism) และพฒนาในแนวทางทภาพถายไมอาจจะกระท�าได ความสามารถในการผลตซ�าของภาพถายและคณภาพของภาพธรรมชาตทกลองถายภาพควาจบและท�าใหนงงนนนน�ามาซงความนยมในภาพถายอยางมาก (Benjamin, 1978: 150-151)

ภาพถายจงมชวตของมนเอง ภาพถายมมตทเวลาถกควาจบใหนงงน

220


เชนเดยวกบองคประธาน (Subject) ของภาพถกจบใหนง แตหากการถายภาพถกผนวกเขากบมตของเวลา มนคอการประดษฐ

ทสรางภาพเคลอนไหวจากการศกษาความเคลอนไหวของคน ก�าเนดของภาพยนตรอาจนบไดจากการคดคนวธการถายภาพวตถหรอคน สตวทเคลอนไหวได มายบรดจ (Eadward James Muybridge) ผคดคนการ ถายภาพคนก�าลงวง มาก�าลงลากเลอน ทละกรอบ (frame) ผลงานของ มายบรดจ จงเสมอนหนงการท�าลายลบเวลาและพนท (the Annihilation of Time and Space) (Solnit, 2003: 1-24)

ภาพยนตรเปน “การสรางความจรง” ขนมาชดหนง เปนความจรงทถกสรางผานจนตนาการของผสราง ใชพลงของเทคโนโลยสรางภาพทเรา ไมอาจไดเคยพบเหนมากอน สรางสงทเปนไปไมไดใหบงเกดขนได

การสรางภาพเคลอนไหวจากการถายภาพความเรวสงจงกลายมาเปนก�าเนดของภาพยนตรซงเปนการหลอกสายตาของมนษยดวยการน�าเอาภาพนงมาเรยงตอกนและสงผานดวงตาของมนษย จนเสมอนหนงวามนษยเหนวตถทก�าลงเคลอนไหว และเมอเราสามารถประดษฐกลองถายภาพยนตรได มนจงชวยใหเราทะลทะลวงขดกนขวางระหวางเวลาและพนทอยางทไมเคยมมากอน กลองถายภาพยนตรจงกลายเปน “ดวงตา” ดงทเวอรทอฟ (Dziga Vertov) กลาววา

“ขาคอดวงตา ดวงตาทเปนจกรกล ขา, เครองจกรกล, แสดงใหเจามองเหนโลกในแบบทขาเหน ขาปลดปลอยตวเองเพอวนนและ ชวนรนดร ปลดพนธนาการออกจากความไมสามารถเคลอนยาย ไปไหนมาไหน ขาเคลอนไหวไมหยดนง ขาเขาไปมองหาและถอยเคลอนจากวตถตางๆ ขาคบคลานไปใตมน ขาเคลอนไปพรอมๆ กบปากของอาชาทวงไปขางหนา ขาลงและขนไปกบเรอนรางตางๆ น คอขา, จกรกล, เอาชนะในการเคลอนไหวทไรระเบยบ บนทกการเคลอนไหวจากหนงไปสการเคลอนไหวทซบซอน


221

เมอถกปลดปลอยจากเวลาและพนท-สถานท ขาเชอมประสานกบจดตางๆของจกรวาล ไปทไหนกตามทขาตองการ ทางของขาน�าไปสการสรางสรรคของความรบรใหมทมตอโลก ขาจงไดบอกกลาวแกเจาถงโลกทเจามอาจรบร” (cited from Berger, 1972: 17)

ส�าหรบประเทศไทย หนงสอเรอง มองหาเรอง: วฒนธรรมทางสายตา (2549) ของสมเกยรต ตงนโม เปนงานเกยวกบวฒนธรรมทางการมองหรอวฒนธรรมทางสายตา (visual culture) ชนแรก ๆ ในเมองไทย เปนงานวชาการพนฐานทกระตนเราใหคนสนใจการมองศลปะและปรากฏการณทางชวตประจ�าวน โดยสมเกยรตชใหเหนวาวฒนธรรมทางสายตา (visual culture) เปนสอทมาแทนวฒนธรรมตวหนงสอและไดส�ารวจผานมมมองของศลปะรวมสมย

สถาปตยกรรมเปดกบการสอความหมายบนทองถนน

ในงานของ โรเบรท เวนทร (Robert Venturi) เรอง Learning from Las Vegas (1990) ซงน�านกศกษาสถาปตยกรรมไปลงพนทเพอเกบขอมลและวเคราะหความสมพนธระหวางมนษยกบสถาปตยกรรมในเมองลาสเวกส ไดแสดงใหเหนความส�าคญของบลบอรดบนทองถนนในแถบถนน (strip) ของเมองทไมเพยงตองการสอความหมายหรอสญญาณผานการตดตง บลบอรดขนาดใหญ แตเปนการก�าหนดความสมพนธระหวางมนษยผชม กบสอปาย ทผานการคดค�านวณมาอยางดวาจะท�าใหผชมเขาใจและรบรขาวสารผานการมองในระยะจ�ากดจากรถทก�าลงเคลอนทดวยความเรวสมพทธไดอยางไร และสอแบบไหนจะสรางความประทบใจใหผชมไดมากทสดในเวลาอนจ�ากด

การวเคราะหสญญะในเมองลาสเวกสท�าใหเวนทรศกษาโครงสรางสถาปตยกรรมใชสญลกษณและภาพแทนในบางครงใชภาพทวนยอนใน

222


รปแบบตางๆ โครงสรางและกจกรรมเขากบกจกรรม (Venturi et.al., 1998: 131) ซงปรากฏใหเหนวามสองรปแบบหลก คอ

1. กลมสถาปตยกรรมเปด (Duck) หรอกลมท “ตกทกลายมาเปนประตมากรรม” (building-become-structure) โดยเรยกตามตก Long Island Duckling ใน God’s Own Junkyard ทสรางตกมาเปนรปเปด เปนการปรบสถานภาพของอาคารใหกลายเปนประตมากรรม โดยผชมไมตองตความอนใด

2. กลมสถาปตยกรรมแบบตกแตง (Decorated shed) ทใชตกอาคารมาเตมแตงภาพสญลกษณใหผพบเหนไดรถงสารทตองการสอ เชน อาคารบางแหงลดทอนรายละเอยดเหลอเพยงปายไฟกระพรบขนาดใหญ ท�าหนาทเหมอนหนงก�าลงประกาศใหโลกรวา “ขาคออนสาวรย” (I AM A MONUMENT) (Venturi et.al., 1998: 131)

การสรางภาพปรากฏบนตวอาคารในลกษณะของการสรางประตมากรรม หรอการตกแตงเปนกระบวนการทสรางการรบรผานความเรว (speed) กบพนท (space) จนสามารถสงเคราะหทฤษฎวาดวยความอปลกษณและ ความจดชด (The Theory of Ugly and Ordinary) โดยเวนทรชใหเหนวา แสงมบทบาทส�าคญในการบดเบอนเปลยนพนทใหสความมสสนเราความรสก และยงตองสมพทธกบความเรวบนทองถนนจงสามารถสรางความดมด�า สอความหมายของสญญาใหผพบเหนไดเขาใจถงสาระส�าคญทเปลงออกจากตวอาคารหรอปายไฟตางๆ

เวนทรวพากษสถาปตยกรรมสมยใหมวางเงา (silly) สรางแตเปดตายซาก (We have been designing dead ducks) (Venturi et.al., 1998: 162) สถาปนกสมยใหมสรางและเปลยนรปแบบทางสถาปตยกรรมทกอยางใหกลายเปนเปด ทงการสรางสรรคแตงเตม แตใสการแตงเตมอยางลนเกน ท�าใหตกอาคารถกเปลยนใหเปน “เปด”

ผชมทนงอยบนยวดยานและเดนถนนมความรบรตอพนทและสาร


223

หรอสญลกษณสงผลตอการเชอมโยงระหวางโลกภายในกบภายนอกไดอยางนาสนใจ ดงทงาน The Poetics of Space ของกสตอง บชยารด (Gaston Bachelard) ไดชใหเหนวาโลกของสงตางๆ ทยอสวนชวยน�าพาเราส จนตภาพ หรอใหเราเหนโลกภายใน (Bachelard, 1969: 148-9) แตโลกขยายสวน หรอการสรางโครงสรางสถาปตยกรรมขนาดใหญนาจะยนระยอใหเรารสกต�าตอย ดงเชนงานของ อลแบร ชเปยร (Albert Speer) สถาปนกคนส�าคญของพรรคนาซทสรางและออกแบบสถาปตยกรรมนาซ เชน การใชแสงสรางความรสกรวมหมอยางส�าคญในชอวหารแหงแสง (Cathedral of Light) ในการชมนมทเมองเนอรนแบรก หรอ นเรมเบรก (Nunrnberg or Nuremburg) และออกแบบหอประชาชน (Volkshalle) ทนาจะบรรจคนไดมากกวา 180,000 คน และไดรบอทธพลอยางสงจากสถาปตยกรรมแบบกรก-โรมน5 ซงในโครงสรางดงกลาวมจดหมายทจะรวมเอาคนหมมาก เขาไวดวยกนภายใตเอกภาพเดยวของผน�าพรรคนาซ สถาปตยกรรมของ ชเปยรจงใหความส�าคญกบการขยายขนาดของแพนธออนและสรางส�านกรวมหมในโครงสรางขนาดยกษ ขณะเดยวกนกลดทอนขนาดของคนใหเลกลงในสดสวนทแตกตางกนอยางมาก

จากการส�ารวจทศนยภาพของวฒนธรรมทศนาจะเหนไดวาการมองไมใชเพยงการมองเหน แตเปนการมองทผคนมการรบและปฏสมพนธ รบร ผนวกและนบรวมตวเองเขาเปนสวนหนงในระบบวฒนธรรมความสมพนธผานการรบรทางสายตา การมองเหนจงมใชการมองเหนโดยทไมมมตของการเมองเขามาเกยวของ หากแตเปนสวนหนงของกระบวนการกลอมเกลา การสรางส�านกทางสงคมการเมอง การสรางสมพนธภาพเชงอ�านาจ การก�าหนดศกดชน (Hierarchy) ระหวางคน ซงหมายถงสมพนธภาพเชงอ�านาจทางการเมองทงในระดบทางการและไมเปนทางการ ในทสด พลงของการมองเหนจงนบเปนสวนหนงของกระบวนการทางอ�านาจทก�าหนดคนให

5 ด http://en.wikipedia.org/wiki/Albert_Speer, เขาถงเมอวนท 15 มถนายน 2555.

224


ระยนยอตอความยงใหญอลงการ อนเนองมาจากขนาดความจรงในโลกทมเทคโนโลยในการผลตซ�าใหมๆ จงยกระดบจาก

การสรางภาพตวแทน (Representation) เขาสการสรางความจรงและ ความจรงเหนอจรง ดงค�าอธบายของฌอง โบดรยารด (Jean Baudrillard) วาความจรงเหนอจรง (Hyperreal) ท�างานผาน Simulation ในสามระดบ ไดแก

ระดบแรก การสะทอนความจรง (the reflection of a profound reality) จากนนจงทอนความเปนธรรมชาตของความจรงชดนน การคดลอกความจรง หรอการท�าส�าเนาของความจรง (an obvious copy of reality)

ระดบทสอง การคดลอกหรอท�าส�าเนาทดเยยม (a copy of so good) ซงท�าใหพรมแดนระหวางความจรง (reality) กบภาพตวแทน (representa-tion) ลางเลอน (blur) จนเขาสขนทสามคอ การท�าใหความจรงนนมลายหายไป (the absence of a profound reality) กคอ การผลตความจรงโดยปราศจากฐานของความจรงในโลก

สภาวะของ “ความจรง” อยางนอยสามระดบทโบดรยารดอธบายท�าใหเราเหนการเชอมโยงระหวางตวตนของมนษยกบอตลกษณรวมสมยและความจรงในหลายชดหลายระดบ แลวแตมนษยจะเชอมโยง เลอกเชอมตอ หรอปดกนการเชอมตอกบกลมอตลกษณและระดบของความจรงเสมอน

การสงขอมลในโลกเสมอนจรงจงนาสนใจวาบางเรองราวมนจรง ยงกวาจรง บางเรองเปนความจรงแตไมมใครเชอ ทงนกเพราะสงทโบดรยารดอธบายวามนคอความจรงเหนอจรง hyper real และ simulation วา มนคอสงทไมมรากฐานเชอมตอกบโลกของเรา แตเรากสามารถยดถอมนไดวาเปนความจรงเชนกน ไมวาจะเปนการนบญาตกบคนทเราไมอาจนบญาตไดในโลกของความเปนจรง กลบมความผกพนจนอาจถงกบ “เสยสละชวต” แทนได แมจะไมเปนจรงกตาม แตบางคนกเชออยางสดใจวานนคอความจรง เปนผลพวงจากการท�างานของความจรงเหนอจรงทเกดจากสงทโบดรยารดเรยกวา “simulacrum” (Baudrillard, 2000: 6)


225

แบบสถาปตยกรรมเปดบนทองถนนจงสอถงความสมพนธทางอ�านาจทพนไปจากมตของทศนศลปและสถาปตยกรรม หากผนวกรวมถงการสรางตวตนผานการเมองทศนาในชวตประจ�าวนไดอยางซมลก

พระราชนยมในฐานะตนก�าเนดของสนทรยศาสตรกบศลปะสมยใหม

ในกรอบของศลปะไทยแบบประเพณ เปนททราบดวาวฒนธรรมการก�าหนดความงามและสนทรยศาสตรของไทยขนอยกบพระราชนยม (Royal preference) ซงกลายมาเปนกรอบก�าหนดความงามตามสมยนยม เพราะ พระมหากษตรยแตละพระองคทรงมพระราชนยมแตกตางกน ดงเชน รชกาลของพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว ทรงมพระราชนยมไปทางศลปะจน ดงนนจงปรากฏชดวาศลปะไทยในรชกาลของพระองคไดรบอทธพลศลปะจนอยางเดนชด

ในรชกาลของพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอย หว ทรงม พระราชนยมในทางพระพทธศาสนา โดยเฉพาะในระหวางทรงผนวช แตกมพระราชนยมในการศกษาศลปวทยาการใหมๆ โดยเฉพาะภาษาตะวนตก และทรงมพระราชนยมในทางระบบเหตผลแบบวทยาศาสตรดงจะเหนไดวาทรงโปรดเกลาฯ ใหชางฝมอชาวตะวนตกปนพระบรมรปของพระองค แมจะมขอทดทาน แตเปนพระราชนยม รวมกระทงทรงฉายพระรปเพอ แลกเปลยนกบกษตรยและจกรพรรดในโพนทวป

ในรชสมยของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 5 ทรงมพระราชนยมในทางศลปะตะวนตก ดงจะเหนจากการททรงซอ ภาพเขยน ประตมากรรมตะวนตกเขาในชดสะสมสวนพระองคในพระทนงตางๆ และพระบรมมหาราชวงจ�านวนมาก จนเกดความตองการทจะสรางศลปะและสถาปตยกรรมตามแบบตะวนตกขนานใหญเพอสรางใหบานเมองเขาสภาวะสมยใหมตามแบบตะวนตก โดยความจ�าเปนดงกลาวตองจาง

226


ชางฝมอชาวตะวนตกจากยโรปเพอใหเปนไปตามพระราชนยม ดงทรงม พระราชปรารภวา “การชางในเมองไทยชางฝดเคองเตมท”6 เปนความ ฝดเคองเพราะมพระราชประสงคพระราชนยมศลปะสมยใหมทตองใช ความรในการสรางสรรคบนฐานคดตะวนตก ดงทนกประวตศาสตรศลปะและศลปนรวมสมยมขอสรปวา “ศลปะไทยประเพณไทยทมรากฐานมา ยาวนานกถกประเมนวาเรมตกต�าสมยรชกาลท 4 และเสอมลงถงขดสดในสมยรชกาลท 5” (สธ คณาวชยานนท, 2545: หนา 25)

ในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวจงเปนจดเรมตนของการสรางสรรคศลปะแบบตะวนตกในสยาม และในทศทางทเรมสอดคลอง กบจงหวะกาวของศลปะโลก

ตวอยางส�าคญของการเรยนรจากศลปะตะวนตกกคอการฝกหดผานการคดลอก เชน หลวงสรลกษณลขตเปนชางราชส�านกทไดรบการฝกฝนการเขยนภาพสน�ามน จากภาพจะเหนวาหลวงสรลกษณลขตเรยนรการเขยนภาพสน�ามนโดยการลอกเลยนวธท�างานของแฟโร

จากเอกสารทมการบนทกไว พบวาหลวงสรลกษณลขตไดรบพระราชทานโอกาสพเศษใหตดตามการประพาสยโรปทงสองครง พ.ศ. 2440 และ 2450 (ค.ศ. 1897 และ 1907)7

นอกจากนหลวงสรลกษณลขตยงไดเรยนรจากคารโล รโกล (Carlo Rigoli) ชางชาวอตาเลยนทถกจางมาเพอตกแตงพระทนงอนนตสมาคมในป พ.ศ. 2450 (ค.ศ. 1907)

หลวงสรลกษณลขตเปนผเขยนภาพพระบรมฉายาลกษณพระบาท

6 อางจาก พรยะ ไกรฤกษ และ เผาทอง ทองเจอ. 2525. ศลปกรรมหลง พ.ศ. 2475. กรงเทพ: สถาบนไทยคดศกษา มหาวทยาลยธรรมศาสตร, หนา 24.

7 ในเวลาตอมาไดรบพระราชทานยศเปนเสวกโท พระสรลกษณลขต ไดรบราชการมาจนถกปลดเมออาย 55 ป ดวยเหตชราภาพ และเลยงชพดวยการเขยนภาพ เมอมการจดตงโรงเรยนประณตศลปกรรม พ.ศ. 2476 จงสอนเปนเวลา 4 ป กอนจะบวชและสกเนองจากภรรยาถงแกกรรม ด ราศร บรษรตนพนธ. พระสรลกษณลขต (มย) (2418-2501). จาก www.literatureandhistory.go.th/index.php? เขาถงเมอ 10 มถนายน 2555.


227

สมเดจพระจลจอมเกลาเจาอย หว เมอ พ.ศ. 24508 พระองคทรงม พระราชปรารภถงหลวงสรลกษณวา “เกอบจะเปนโปรเฟสเซอรได” แต บางครงก “งมหม” (ชา) (อางจาก พพฒน พงศระพพร, 2536: หนา 15)

จากภาพถายขางตน ท�าใหเราไดเหนวาหลวงสรลกษณลขตฝกฝนเรยนรวธการเขยนภาพแบบชาวตะวนตกจากการเฝามองการท�างานของ แฟโร โดยมบรรดาเดกๆ ซงอาจจะเปนพระเจาลกยาเธอ หรอพระเจา หลานเธอ รวมไปถงบรรดามหาดเลก ไดเรยนรแบบอยางของความงาม และซมซบพระราชนยมตามไปดวย

อยางไรกด แนวนยมศลปะตะวนตกภายใต “พระราชนยม” มลกษณะตามแบบสมยนยมคอสจจนยม แตไมมพระราชนยมตอศลปะสมยใหมของ

8 Apinan Poshyananda, Modern Art in Thailand, Ithaca, New York: Oxford University Press, 1992: 18

ภาพท 1 เซซาเร แฟโร (Cesare Ferro) และหลวงสรลกษณลขต (มย จนทรลกษณ) ก�าลงเขยนภาพพระบรมฉายาลกษณของพระบาทสมเดจจลจอมเกลาเจาอยหว

ทมา: Apinan Poshyananda, 1992: 18

228


กล มอมเพรสชนนสตรวมถงโพสตอมเพรสชนนสตทเคยจดแสดง ณ พพธภณฑแมนไฮม (Mannheim) ประเทศเยอรมน ซงเคยเสดจชมงานศลปะเพอเฉลมฉลองครบรอบ 300 ปเมองแมนไฮม ซงรวบรวมงานส�าคญของกลม อมเพรสชนนสต เชน โมเนต เรอนวส, เดกาส, โกแกง และแวนโกะห ดงททรงมพระราชด�ารสวา “ถาจะเขยนรปผหญง คงจะหาทหนาแสยะฟนเขยนตาลก ทองคอด คลายๆ กบเขยนเปรตหลงโบสถ” ซง อมพร จรฐตกรสนนษฐานวาเปนภาพ The Three Ages of Woman โดย กสตาฟ คลมท (Gustav Klimt) (ด อมพร จรฐตกร, 2543: หนา 108-109)

ในรชสมยของพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวไดมการรอฟนศลปะดงเดมของสยามมากขน ดวยทรงเหนวาอทธพลของศลปะตะวนตกท�าใหศลปะสยามเสอมทรามลงอยางเหนไดชด เชน การทคนน�าเอางานศลปหตถกรรมมคาไปแลกกระตกน�ารอนสมยใหม

แมในรชสมยพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหวเปนททราบดวาทรงมพระราชนยมในการถายภาพยนตรและทรงโปรดดนตรไทย แนว พระราชนยมยงคงมความส�าคญอยไมนอย เชน ไมโปรดซอดวงในระยะแรกดวยทรงเขาใจผดวาเปน “ซอเจก” จนกระทงหลวงประดษฐไพเราะไดกราบบงคมทลวา “ซอดวงนแหละเปนเนอเปนตวเดนเนอเดม พวกซออนนเปนเครองขด” ทรงมพระกระแสรบสงตอบวา “ออ...อยางนนเรอะ ส�าคญเรอะ” จงกลายเปนวา “ตงแตนนมาใครตอใครกพากนเลนซอดวงกนทงวง” (อนนต นาคคง และอษฎาวธ สาครก, 2547: หนา 113)

พระราชนยมจงมบทบาทส�าคญในการก�าหนดรสนยมของชนชนน�าและแผผานมาสสามญชนอยไมนอย ศลปะในทศนะของชนชนน�าสยาม มองวาเปนเครองมอในทางการชางฝมอในแขนงตางๆ เชน จตรกรรม ประตมากรรมและสถาปตยกรรม เพอสรางสยามใหทนสมยและทดแทน การจางชาวตางประเทศเพอลดภาระทางการคลง ดงทสธ คณาวชานนท (2552: 82-83) กลาวไววา ลกษณะส�าคญของศลปะยคราชาธปไตยของ สยามใหมมพระราชนยมเปนหลกแกนทสงเสรมศลปะสจนยมแบบตะวนตก


229

ภาพท 2 พระเทวาภนมตรสอนวชาศลปไทยใหนกเรยน พ.ศ. 2480

ทมา: “รากเหงา”: มหาวทยาลยศลปากร. 2536. ใน เอกสารประกอบนทรรศการผลงานของ “ศษย” โรงเรยนประณตศลปกรรม-โรงเรยนศลปากร แผนกชาง. กรงเทพ: มหาวทยาลยศลปากร, หนา 31.

ขณะเดยวกนกพยายามสรางศลปะสจนยมแบบสยาม ดงเชน ความพยายามของพระวรวงศเธอ พระองคเจาประดษฐวรการปนพระสยามเทวาธราช องคท 2 ทมพระพกตรคลายพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว หรอกรมพระยานรศรานวดตวงศททรงเขยนภาพเทวดาโดยมรางกายเปนไปตามกายวภาคศาสตร (anatomy) ของศลปะตะวนตก

จนหลงเปลยนแปลงการปกครอง ความนยมตาม “พระราชนยม” นาจะเสอมคลายลง แตเปนการยกยองเชดชอดมการณใหมภายหลงการเปลยนแปลงการปกครอง

ภายหลงเปลยนแปลงการปกครองความนยมในศลปะตะวนตก มมากขน บทบาทของชางฝรงทรฐบาลสยามจางเขามาตงแตยคราชาธปไตย

230


กลดลง คงเหลอแตบทบาทของนายคอราโด เฟโรจ (Corrado Feroci) ทเข ามาในฐานะขาราชการชางป นปลายรชสมยของพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว จนกระทงเปลยนแปลงการปกครองนายเฟโรจยงรบราชการสงกดกรมศลปากรอยโดยมผลงานชนส�าคญในสมยราชาธปไตยคอพระบรมราชานสาวรยของพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก

หลงเปลยนแปลงการปกครองไดราวสองป นายเฟโรจกไดมสวนรวมในการจดตงโรงเรยนประณตศลปกรรมรวมกบพระสาโรชรตนนมมานก

แผนภาพทมาของมหาวทยาลยศลปากร

ทมา: รากเหงา มหาวทยาลยศลปากร: 2536, หนา 13

โรงเรยนประณตศลปกรรม - มหาวทยาลยศลปากร

กรมศลปากรพ.ศ. 2476

โรงเรยนประณตศลปกรรมพ.ศ. 2477

โรงเรยนนาฏดรยางคศาสตรพ.ศ. 2477

โรงเรยนศลปากร พ.ศ. 2478

แผนกประณตศลปกรรม

แผนกศลปอตสาหกรรม

แผนกนาฏดรยางค

โรงเรยนชางศลปพ.ศ. 2504

โรงเรยนนาฏศลปพ.ศ. 2485

วทยาลยชางศลปพ.ศ. 2518

วทยาลยนาฏศลปพ.ศ. 2515

มหาวทยาลยศลปากรพ.ศ. 2486

โรงเรยนศลปศกษาเตรยมมหาวทยาลยศลปากร

พ.ศ. 2495


231

ราว พ.ศ. 2480 จงไดเปลยนเปนโรงเรยนศลปากร เปนหลกสตร 4 ป แบบอะคาเดม (Academy) ในอตาล ทเนนการสรางชางฝมอในแขนงตางๆ ใหสามารถผลตงานหลากหลายรปแบบได ซงตอมาเปนรากฐานของการจดการศกษาศลปะแบบปรญญาบณฑตคอมหาวทยาลยศลปากร

จากแผนภาพจะเหนไดวามหาวทยาลยศลปากรถอก�าเนดและพฒนามาจากโรงเรยนประณตศลปกรรมทตงเมอ พ.ศ. 2477 สอนวชาจตรกรรมและประตมากรรม ตอมาเปลยนชอเปนโรงเรยนศลปากรแผนกชาง ใน พ.ศ. 2480 มการเรยนการสอนเกยวกบการปนปนซเมนต หลอปน ทองแดง เพอถายทอดความรแบบ “ส�านกชาง” การเรยนทฤษฎและปฏบตเปนไปเพอจะไดเปน “ความรตางๆ ทท�าใหนกเรยนเปนชางทดจรงๆ” จนกระทงงานฉลองรฐธรรมนญ พ.ศ. 2480 ทผลงานนกเรยนโรงเรยนศลปากรปรากฏตอสายตาของสาธารณชน แตผลงานของนกเรยนโรงเรยนศลปากรสรางความประทบใจแกจอมพล ป. พบลสงครามไดเหนงานของนายเฟโรจ และลกศษยในงานฉลองรฐธรรมนญ พ.ศ. 2484 จนเหนวาควรจะตงมหาวทยาลยศลปากร (สธ คณวชยานนท, 2546: 42) ดงบนทกของ จอมพล ป. มอบหมายใหพระยาอนมานราชธน (เสฐยรโกเศศ) บรรยายวามหาวทยาลยศลปากรจะสอนอะไร “...เพราะมสมาชกสภาและคนอนพดเปนทางอกศลวาเราจะเลนสนกกนเปนการกอเกดภยชาต ซงเปนการเขาใจผดถนด ความจรงมหาวทยาลยนมการสอนทางศลปกรรมซงเปนสงทส�าคญมาก” (ป. พบลสงคราม, 2540: 288)

รฐบาลจอมพล ป. พบลสงครามยงใหความชวยเหลอสนบสนนมหาวทยาลยศลปากรตามสมควร ไมวาจะเปนงบประมาณ การสราง อาคารเรยน เปนตน

ตาม พ.ร.บ. มหาวทยาลยศลปากร พ.ศ. 2486 ระบวา เพอจดการศกษาดานประตมากรรม จตรกรรม ดรยางคศลป นาฏศลป โบราณคดและวชาชางศลปอยางอน ในระยะแรกจดไดเพยงคณะจตรกรรมและปฏมากรรม จน พ.ศ. 2498 จงไดขยายคณะสถาปตยกรรมไทย คณะโบราณคด

232


คณะชางตกแตง และคณะนาฏดรยางคศลป (พพฒน พงศระพพร, 2536: หนา 17-20)

อาจกลาวไดวามหาวทยาลยศลปากรเปน “โครงการสรางชาต” ทส�าคญโครงการหนงของจอมพล ป. พบลสงคราม ซงตอเนองมาจากประกาศรฐนยม 12 ฉบบ การจดตงสภาวฒนธรรมแหงชาตและการเปลยนชอจากสยามเปนประเทศไทย (พ.ศ. 2482) และประกาศใหวนท 24 มถนายน ของทกปเปนวนชาต และจดใหมกจกรรมฉลองวนชาตดวยการจดงาน ฉลองรฐธรรมนญนบแต พ.ศ. 2480 ซงกลายมาเปน “ตนแบบ” ของ ความงามของชาต แทนทพระราชนยมในยคราชาธปไตย

ในโครงการอนหลากหลายมเปาหมายตงแตการก�ากบรางกาย การปรบปรงบคลกภาพ เชน การหามเคยวหมาก หามอมลกใสเอว การมมารยาทการกน การแตงกายโดยยดธรรมเนยมแบบตะวนตก ซงสะทอนออกมาผานผลงานศลปะในยคสรางชาต เชน ผลงานของ จงกล ก�าจดโรค (พ.ศ. 2480) เปนรปสตรครงตว มเตานมทอวบอม ถอผก ผลไม รางกายมสดสวนท สะทอนความแขงแรง หรอรางกายในงานประตมากรรมรปนกรบของพมาน มลประมข หรอ ผลงานชอ “ความเจรญ” ผลงานอนๆ กลวนแลวแต สะทอนความหมายของรฐธรรมนญ หลก 6 ประการของคณะราษฎรทวาดวยเอกราช ความปลอดภย เสมอภาค เสรภาพ และการศกษา ซงใชสญลกษณแทนอยางตรงไปตรงมา

ภาพท 3 รางของพลเมองในยครฐนยมจากผลงานชอ “กสกรรม”

โดย จงกล ก�าจดโรค (2480)

ทมา: สธ คณาวชยานนท, 2545: หนา 46


233

การทศลปกรรมในงานฉลองรฐธรรมนญเนนถงรางกายก�าย�าและเหมอนจรงถกประเมนวามความสอดคลองกบความนยมในความงามแบบสจนยมและมนษยแบบนาซเยอรมน (สธ คณาวชยานนท, 2546: น. 49-50) ซงสามารถขยายความตอไดอกถงลกษณะของศลปกรรมหลง พ.ศ. 2475-2490 วามลกษณะเปนการใช “ศลปะในฐานะเครองมอสรางชาตทนสมยและสรางความมนคงใหรฐ/ประชาธปไตย” ซงสรางผลงานใน 3 ลกษณะ ไดแก ลกษณะแรก สจนยมวรบรษไทยใหม ผานการสรางอนสาวรยและประตมากรรมสรางชาต และการสรางเสรมแนวคด “ชาตนยม ทหารนยม” ลกษณะทสองเปนการสงเสรมแนวทางศลปะสจนยมไทยใหม และลกษณะทสามเปนศลปะสมยใหมไทยประยกต

สวนยคหลง พ.ศ. 2510-2530 เปนยคทสธ คณวชยานนท เรยกวา ศลปะสจนยมสงคม (Social Realism) หรอศลปะเพอชวต: ศลปะในฐานะเครองมอปฏวตสรางชาตทนสมยและกาวหนาเปนประชาธปไตย ซงเปน การผลตผลงานของศลปะแนวสจสงคมนยมทเรยกวา “ศลปะเพอชวต” (สธ คณาวชยานนท, 2552: น. 87-94)

ในพฒนาการขนตอมาในระหวาง พ.ศ. 2530-ปจจบน (หมายถง 2552) สธ คณวชยานนท (2552: 98-100) ยงเสนอตอไปวา เปนยคทมลกษณะเปนศลปะรวมสมยสงคม (Social Contemporary Art) ทใชศลปะเปนเครองมอวพากษสงคม

แตในอาณาบรเวณทสธไดกลาวเปนตอนเฉพาะ กคอ ศลปะแนวทาง ท 5 ซงเขาเรยกวา “สจนยมราชาวรบรษ (Heroic Royalist Realism) และฟนฟประเพณ โดยมองวาศลปะเปนเครองมอสรางความมนคงใหชาต ศาสนา และพระมหากษตรย โดยมแนวทางส�าคญคอการรอฟนแนวคดกษตรยนยม นบตงแตสมยจอมพลสฤษด ธนะรชต เปนตนมา มการสรางศลปะสจนยมราชาวรบรษทสรางรปบชาของกษตรยโดยเฉพาะรชกาลท 5 และอนสาวรยของเชอพระวงศในโอกาสตางๆ เพอยกยองในฐานะ “พระบดา”

234


ของโครงการสรางชาตในรชสมยของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจา- อยหว พรอมกนนนกเปนชวงเวลาแหงการสราง “ศลปะเฉลมพระเกยรต” ในวาระโอกาสตางๆ และมการสรางสรรคงานในแนวทางพทธศลปรวมสมย และฟนฟประเพณนยม (สธ คณาวชยานนท, 2552: น. 100-107)

ดงนน เมอมการจดตงมหาวทยาลยศลปากร ในระยะแรกมการสรางผลงานในแนวทางไทยประเพณ สจนยม จากนนงานศลปะของไทยราว พ.ศ. 2498 ถง พ.ศ. 2506 มการผลตผลงานในกลมกงนามธรรม และม ความเปนนามธรรมขน แตยงคงความหลากหลายเอาไว กลาวไดวา หลง พ.ศ. 2500 ผลงานของศลปนไทยมพฒนาการทสอดคลองกบก�าเนดของศลปะสมยใหม กลาวคอ ศลปนมความเปนตวของตวเองมากขน ผลงานของศลปนสะทอนมมมอง ความคดของตวศลปนมากกวาชางฝมอทรบเหมางานมาท�าตามนายจาง จนปลายทศวรรษ 2500 จงมแนวทางศลปะเพอชวตหรอศลปะ เพอสงคมทมอทธพลตอศลปนไทยในระยะดงกลาว พอสมควรจนกระทงเกดเหตการณ 6 ตลาคม 2519 งานศลปะเพอชวตทมกลนอายศลปะแนวสจนยมแบบสงคมนยมจงยตลง

แตผลงานศลปะทไดรบการผลตซ�าอยางมากมายไดแกงานศลปะทเรยกกนวาแนวประเพณนยมใหม (neo-traditionalism) โดยมงเนนภาพสะทอนจากศลปนทสอความหมายถงการคกคามจากอารยธรรมตะวนตกและแนวคดเรองบรโภคนยม ดวยการใชมมมองจากศลปะไทย ประเพณ และพทธศลป แตเลาเรองราวรวมสมยทศลปนสามารถตอสกบแรงปรารถนาแบบตะวนตกโดยใชหลกคดในพทธศาสนาได หรอการเชดชบทบาทของสถาบนกษตรย เชน ผลงานของสรสทธ เสาวคง ชอ “พอหลวงของเรา” (2530) ผลงานของปญญา วจนธนสาร (2521) เปนตน ความนยมในศลปะไทยประเพณใหมยงตองกลาวถงบทบาทของภาคเอกชน เชน จตรกรรม บวหลวง บรษทโตชบา บรษททสโก ธนาคารกสกรไทย (สธ คณาวชยายนนท, 2549: 101) ทเขามาสนบสนนการจดประกวดงานศลปะเพอยกยอง


235

เชดชเกยรตสมาชกราชวงศในโอกาสตางๆ9 จงท�าใหงานศลปะในกลมแนวประเพณใหมไดรบความนยมอยางทไมเคยมมากอน เชน งานของปญญา วจนธนสาร และ เฉลมชย โฆษตพพฒน ทเขยนจตรกรรมฝาผนงทวดไทย ณ เมองวมเบลดน กรงลอนดอน โดยเลาเรองราวผานจตรกรรมไทย ประเพณใหมและผนวกเรองราวรวมสมย เชน ตวละครจากภาพยนตรเรองแรมโบ หรอมารทปรากฏในภาพแทนทจะเปนยกษแบบดงเดมกมรปยกษทท�ากจกรรมรวมสมยมากขน ยงผลใหการผลตงานแนวไทยประเพณไดรบ ความนยมในหมชาวไทยและนกทองเทยวทนยมความเปนตะวนออกแบบไทยและศลปะในแบบพทธศาสนาอยางเฟองฟ

จงกลาวไดวาความนยมในแนวทางศลปะแบบไทยประเพณยงทรงอทธพลมาถงการผลตงานศลปะรวมสมยของไทยจนถงปจจบน อยางไรกด ศลปนไทยยงผลตผลงานทเกยวเนองกบการเมอง โดยเฉพาะอยางยง ปฏวตสยาม 2475 ไมมาก คงเปนงานเฉพาะกลมตามโอกาสร�าลกวนส�าคญตางๆ เชน วนครบรอบการเปลยนแปลงการปกครอง เปนตน จงจะมกจกรรมทจดแสดงผลงานศลปะแบบสมยใหม เชน จตรกรรม ประตมากรรม ผลงานสวนใหญมกจะเปนการเลาเรองดวยสญลกษณอยางตรงไปตรงมา เชน นกพราบลวดหนาม อนสาวรยประชาธปไตย ทอปบต เปนตน เชน ผลงานภาพเขยนของลาวลย อปอนทร “ท�าไม” (2524) ทเลาเรอง 6 ตลาคม 2519 โดยเขยนถงการท�ารายศพ การกระท�าทารณกรรมตอนกศกษาและประชาชนโดยมรปตกโดม พระพทธรป และมรปศลปนอยกลางภาพซอนกนในหลายมต (สธ คณาวชยานนท, 2549: 143)

เมอมแนวทางการผลตผลงานศลปะตามแบบศลปะรวมสมยมากขน การเลาเรองและใชสญลกษณเพอแสดงความคดของศลปนจงมความซบซอนมากขนกวาเดม โดยเฉพาะผลงานในกลมศลปะเชงจดวางและเชงความคด

9 เชน ลาสดในกจกรรม “Art for the King” ด http://manager.co.th/Campus/ViewNews.aspx?NewsID=9550000115997, เขาถงเมอ 25 กนยายน 2555.

236


เชน ผลงานของสธ คณาวชยานนท ทใชโตะของนกเรยนมาแกะสลก เรองราวประวตศาสตรทไมถกบนทกหรอยอมรบอยางเปนทางการ เชน วนสนตภาพและบทบาทของเสรไทย หรอกรณ 14 ตลาคม 2516 และ 6 ตลาคม 2519 ผลงานของสธยงอนญาตใหผ ชมใชกระดาษลอกลาย หรอกระดาษปรฟมาลอกลายบนโตะได

ดานสถาปตยกรรมนน มการศกษาในงานของชาตร ประกตนนทการ (2552) เรอง “ศลปะ สถาปตยกรรมคณะราษฎร: สญลกษณทางการเมองในเชงอดมการณ ไดชใหเหนวาลกษณะส�าคญของศลปะคณะราษฎรม สามประการ ไดแก การรอสรางสญลกษณทางการเมองผานงานศลปะและสถาปตยกรรม แนวคดวาดวยความทนสมย แนวคดวาดวยความเปนไทยแบบใหม คอการลดทอนรายละเอยด ไมค�านงถงความเครงครดในเรอง ฐานานศกดของเครองบนและลวดลายตางๆ เปนตน

สรปได ว าศลปะสมยใหมถอก�าเนดจากรสนยมของชนชนสง โดยเฉพาะพระราชนยมมบทบาทส�าคญในการก�าหนดแบบแผนของสนทรยศาสตร ความงามและแบบแผนการบรโภควฒนธรรมเหลานน แตเมอเขาสระบอบรฐธรรมนญแลว แบบแผนของรสนยมและความงามไดถกแปรเปลยนมากขน โดยศนยกลางอยทผน�าในระบอบใหมทพยายามสรางสญลกษณและอธบายแบบแผนทางการเมองใหมผานกจกรรมตางๆ เชน การสรางรฐธรรมนญจ�าลองเพอน�าไปแสดงและสกการะยงจงหวดตางๆ กจกรรมงานวนฉลองรฐธรรมนญ (หรอวนชาตเดม) ซงสรางแรงบนดาลใจใหจอมพล ป. พบลสงครามสถาปนามหาวทยาลยศลปากรอยางแขงขน ศลปะสมยใหมในระยะแรกจงถกผนวกเขากบโครงการสรางชาต ไมวาจะเปนอาคารสถานทอนสาวรย เพอสะทอนความกาวหนาของชาต ในขณะทศลปนในฐานะผสรางผลงานอสระและสอสะทอนความคดของตนเองนน นาจะปรากฏภายหลง 2500 เปนตนมา

แตปรากฏการณส�าคญคอการรอฟนบทบาทของสถาบนกษตรยผานงานศลปะในงานประกวดศลปกรรมแหงชาต การเฉลมฉลองวาระตางๆ


237

อนส�าคญ และการสนบสนนของภาคเอกชนกมสวนสรางแนวทางศลปะท น�าไปสการรอฟนและสรางสถานะใหมและมค�าอธบายรองรบพนททางวฒนธรรมใหกบสถาบนพระมหากษตรยจนถงปจจบน

การปฏวตสยามในสอรวมสมย จากพานอรามาและไดโอรามาสละครเวทและภาพยนตทวภพ: ยอนเวลาไปกชาต

“ทวภพ” เปนนวนยายทไดรบความนยมอยางสง ประพนธโดย ทมยนต (คณหญงวมล เจยมเจรญ หรอ สกลเดม ศรไพบลย) ทวภพไดรบ ความนยมอยางมาก ดงจะเหนไดจากการสรางภาพยนตและละครโทรทศนถง 5 ครง (โดย เชด ทรงศร พ.ศ. 2533, สรพงษ พนจคา พ.ศ. 2547), ละครโทรทศน (โดย ชอง 7 พ.ศ. 2537 และ 2554)

แตสวนส�าคญทสดทนาตนตาตนใจทสดกคอละครเวท ทวภพ เดอะมวสคคล (โดย ซนารโอ ก�ากบโดย ถกลเกยรต วรวรรณ พ.ศ. 2548, 2549 และ 2554)

ความนยมในละครเพลงเรองนมนยส�าคญอยางมากตอการรบรและอธบายบทบาทของสถาบนเชงประเพณ ความนยมนนสะทอนใหเหนจาก จ�านวนรอบจดแสดง เชน ในป พ.ศ. 2548 มการแสดง 28 รอบ (ระหวาง 28 พฤษภาคม-29 มถนายน 2548) แตไมมการบนทกจ�านวนผ ชม, พ.ศ. 2549 มการแสดง 22 รอบ (ระหวาง 15-25 สงหาคม 2549) และ พ.ศ. 2554 (ระหวาง 29 มถนายน-27 สงหาคม 2554) มการแสดง 42 รอบ10

เฉพาะทบนทกไวในป พ.ศ. 2548 พบวา ตงเปาไววาจะจดแสดง 15 รอบ แตตองขยายเปน 50 รอบ ผชมเกนจากคาดไว 20,000 คน เปน 56,000 คน (บณฑต จนทรโรจนกจ, 2549: 16)

10 ด http://th.wikipedia.org/wiki/ทวภพ_เดอะมวสคล, เขาถงเมอ 18 มถนายน 2555.

238


ในเรองทวภพเปนเรองราวของเมน หรอแมมณ (ของหลวงอครเทพ วรากร) หรอมณจนทรหญงสาวผมความรดในภาษาองกฤษและฝรงเศส พวงดวยความเขาใจประวตศาสตรชวงรอยตอระหวางสยามเกากบสยามใหม

ในนวนยายเรองทวภพนน มณจนทรเปนสาวสมยใหมเกดในครอบครวผ มอนจะกน แตพอแมหยารางแยกกนอย การหายตวของ มณจนทรจงสรางความทกขใจใหแมเปนพเศษ ในขณะทฝายพอดเหมอน จะรความนย แตไมไดเขาไปขดขวาง มณจนทรพบวาตวเองเดนทางยอนเวลาผานกระจกโบราณ ซงถกชกน�าใหมาถงเธอโดยฝมอของเจาคณวศาลคด พาตวเธอไปอยในวกฤตการณของสยามและมสวนชวยโดยความรภาษา ตางประเทศและประวตศาสตร “ปจจบน” ทน�าไปใชเพอแกไขอดต เมอแกไขทศทางของอดตส�าเรจกเปนชวงเวลาทเธอตองตดสนใจวาจะอยกบคนรก ในอดต หรอกลบมายงภพชาตปจจบน ในทสดมณจนทรเลอกจะอยใน อดตและกลายมาเปนภรยาของเอกอครราชทตสยามประจ�าประเทศสหรฐอเมรกาคนแรก

ความส�าเรจของนวนยายชนนเหนไดจากการพมพซ�าหลายครง และถกน�าไปสรางภาพยนตรโดยเชด ทรงศร มนกแสดงคนส�าคญ เชน ฉตรชย เปลงพานช จนทรจรา จแจง กระทง ส. ศวรกษ กยงปรากฏในภาพยนตรเรองน ในละครโทรทศนชอง 3 กไดศรญญ วงศกระจาง และสเรยม ภกดด�ารงฤทธ มาเปนตวเอก จนกระทงฉบบละครโทรทศนชอง 7 (แพรภาพตงแต 1 สงหาคม 2554) ยงไดเขมนจ จามกรณ มาเปนตวเอกของเรอง11

มณจนทรก�าเนดจากนวนยายของทมยนต แตมณจนทรในทวภพ เดอะมวสคลไมไดไปกชาตเมอวกฤตการณ ร.ศ. 112 เทานน แตมณจนทรกลบมา “กชาต” ในปจจบน ดงทผเขยนไดเคยวเคราะหไวแลววา ทวภพ เปนภาพสะทอนวนชนคนสขของระบอบสมบรณาญาสทธราชย และ

11 ดรายละเอยดเพมเตม ใน http://th.wikipedia.org/wiki/ทวภพ, เขาถงเมอ 1 ตลาคม 2555.


239

โหยหาความเปนพอแบบอดต ทมลงค (phallus) ของชาวตางชาตทปาเถอนไลลา เปนสงคมทมชายเปนใหญ ทวภพไดท�าหนาทส�าคญในการ

“…“ถอนราก” (uproot) ผชมมหรสพใหหลดลอยไปจากโลกแหงความเปนจรง ในประการทสองคอการสรางความทรงจ�ารวมแหงชาตฉบบทางการยอดนยม (collective memory) ผานการเลาเรอง ในประการสดทายกคอการตรงเวลาของชาตทยดตดกบการกาวหนาแบบเปนเสนตรงเดยว กลาวไดวาเปนการถอนรากและสรางเวลาเฉพาะแหงทถกตรงแนนกบยคสมยหนงๆ แตถกฉาย/การท�าการสราง/เลยนแบบอดตทผชมเชอวาเปนอดตทแทจรงนเองทผมเรยกวา “ค�าปรารภของเวลารวมสมย” หรอเวลาในสยามอนตรภาพ”

(บณฑต จนทรโรจนกจ, 2549: 18)

โหมโรงกบการวพากษคณะราษฎร ผาน รฐบาลจอมพล ป. พบลสงคราม

โหมโรงเปนภาพยนตรยอนยคทแสดงใหเหนถงความรวงโรยของวฒนธรรมดงเดมของสยามกบการทาทายของวฒนธรรมใหม โหมโรงเลาเรองของ ศร ชายหนมจากอมพวาทมฝไมลายมอดานการเลนระนาดไดรบการสนบสนนใหเขามาอยในวงเจานายเพอเปนนกดนตรฝมอเอกประจ�าวงและประชนขนแขงในหมชนชนสง ความสามารถของศรท�าใหเขากลายมาเปนนกดนตรและครดนตรฝมอเยยมในทสด แตเมอยคสมยเปลยนไปความนยมในดนตรไทยกเสอมลง ประกอบกบนโยบายรฐนยมท�าใหศรสะเทอนใจและเสยชวตในทสด ทงไวแตความรงเรองและความโดดเดนในฝมอเปนต�านาน

โหมโรงเปนภาพยนตรทไมไดรบความสนใจในระยะแรก แตเมอมการกลาวถงมากขนท�าใหโหมโรงกลายเปนภาพยนตรท�ารายไดมหาศาล และ

240


ไดรบการยกยองวาเปนภาพยนตรแหงสยามประเทศ พรอมๆ กบกระแสการรอฟนวฒนธรรมการดนตรไทย โดยเฉพาะระนาดเอก ทถกประยกตใชแสดงกบดนตรตะวนตกรวมสมย

ตอนส�าคญในเรองทเปนทมาของโหมโรงคอเรองการประชนกนระหวางนายแชม สนทรวาทน แหงวงบานหมอ (ขณะนนอาย 34 ป ในเวลาตอมาคอ พระยาเสนาะดรยางค) กบจางวางศร (อาย 19 ป) แหงวงบรพาภรมย (อานนท นาคคง และอษฎาวธ สาครก, 2547: 49-63)

บทส�าคญในโหมโรงกคอการปะทะคารมระหวางผพนกบทานคร ซงคดลอกมาดงน:

ผพน: “กฎระเบยบทออกมากเพราะทานผน�าตองการน�าพาประเทศไปสความเจรญ เปนอารยะ ใหทดเทยมบานเมองอนเขา”

ทานคร: “เปนอารยะโดยการดถกรากเหงาตวเองอยางงนหรอ ผพน”

ผพน: “กแคดแลสงตางๆ ทโบราณคร�าครใหอยในกรอบเทานนแหละครบ ทกอยางมนตองมกฎระเบยบไวควบคมเปนธรรมดา”

ทานคร: “ชนเชอวาผพนควบคมกองทหารไดเปนหมนแสน แถวทหารของผพนคงจะงดงามเมอถกบงคบใหเปนระเบยบ แตกบดนตรและศลปะชนวามนแตกตางกนนะ กฎเกณฑทออกมาโดยคนทไมเขาใจมนอาจจะสงผลรายมากกวา ผลดนะผพน”

ผพน: “ทานครก�าลงตอวาทานผน�าอยใชไหม ประเทศของเราก�าลงตอสกบการรกรานจากมหาอ�านาจรอบดาน ภาวะเชนนเราตองเชอผน�าเพอความอยรอดของบานเมอง”


241

ทานคร: “อยรอดกนแบบไหนละผพน ไมใหญจะยนทนงตานแรงชางสารอยได กขนกบรากทมนหยงลกและแขงแรง ถาไมรกษากนไวใหด เราจะอยรอดกนไดแบบไหน”

ผพน: “ความจรงผมไมมความจ�าเปนใดๆ ทตองมานงอธบาย เรองนอกตอไปแลว เอาเปนวากฎระเบยบยอมเปนกฎระเบยบ เมอออกมาแลวทกคนตองปฏบตตาม ไมวาจะเปนทานขน คณพระ หรอแมแตจะเปนตวทานครเองกตาม ชดเจนมยครบ”

การถกเถยงกนระหวางนายพนเอกกบทานครสรางความสะเทอนใจแกผชมอยางมาก แตทานครในภาพยนตรก�าลงเลนเพลงแสนค�านงสงลา นายพนเอกและเปนการทาทายโดยนย เมอเลนจบกมอาการทรดลง และ เสยชวตในเวลาตอมา

ความจรงแลวหลวงประดษฐไพเราะปวยดวยโรคล�าไสและโรคหวใจ และสนชวตเมอวนท 8 มนาคม 2497 ตามบนทกกลาววาทานไปเปนเจาพธการไหวครใหกบกองดรยางคทหารอากาศ ดวยความชราและออนเพลยจงลมกลาวคาถาถวายเครองสงเวยแดพระพราบ จงไมสบายใจและลมปวยลงและมอาการทองเดน เสยชวตในเวลาตอมา (อานนท นาคคง และ อษฎาวธ สาครก, 2547: 237)

ในแงมมของศลปะการสรางสรรค ความส�าเรจของโหมโรงคอการสรางความสะเทอนใจระหวางการปะทะกนของอดตสองชด ระหวางความรงเรองแบบไทยในอดต วฒนธรรมภายใตการอปถมภค�าชไดแปรเปลยนจากพระราชนยมสวฒนธรรมของชาตแบบใหม กบการสรางสรรคตรงขามของอดต ไดแกระบอบสมบรณาญาสทธราชยท “สามารถอปถมภ” ชางฝมอและศลปน ในขณะท “ระบอบใหม” ไมสามารถคมครองและอปถมภชางฝมอและศลปนได ความลมสลายของวฒนธรรมไทยจงเปนความรบผดชอบของ

242


คณะราษฎรและผน�าการเมองอยางจอมพล ป. พบลสงครามอยางไมสามารถหลกเลยงความรบผดชอบได

ผลกคอภาพยนตรเรองโหมโรงไดรบความนยมอยางมากและชวนใหคนโหยหาวนชนคนสข พรอมๆ กบการตตราคณะราษฎรโดยผาน “ทานผน�า” วา เปนผท�าลายรากเหงาของเรา ดงค�ากลาวทวา “อยากจะเปนอารยะแตอยาลมรากเหงาตวเอง” (อางจาก อานนท นาคคงและอษฎาวธ สาครก, 2547: 307)12

สแผนดน เดอะมวสคคล ละครเพอพอของแผนดน13

ถนนหนงสอ: ทใชแมพลอยเดนเรองนตองการใหเหนเรองสทธของผหญงวาคอยมมากขนหรอเปลา

ม.ร.ว.คกฤทธ: ไมจรงเลย แมพลอยเปนคนทไมมสทธของผหญงเลย ไมเคยเรยก ไมเคยรอง แลวแมพลอยนเปนคนเชยทสด คณจะวานางเอกกนางเอก แตเปนคนเชยทสด แมพลอยถาแกอยมาจนถง ทกวนนแกกลกเสอชาวบาน แกจะไปร�าละครบาๆ บอๆ ถงขนาดนน (ฮา)

แมพลอยเปนคนเชยมากนะครบ เปนคนอยกรอบ ใจด ถกจบ คลมถงชนแตงงานกหลงรกคณเปรมได ตามคตโบราณนนไมเปนไรหรอก แตไปกอนแลวรกกนเองทหลง แมพลอยเปนอยางนนทกอยาง

12 ดขอโตแยงจากมมมองของทหารเรองโหมโรงท http://www.taharn.net/war/47c1.html.

13 ตองขอยอมรบวาขดจ�ากดของผเขยนกคอการไมไดสมผสประสบการณตรงจากละครเวททงทวภพและสแผนดน เดอะมวสคคล แตรองรอยของความรสกนกคดของผชมและผก�ากบยงคงสามารถสบคนไดบางสวนจากเวบไซตตางๆ ซงเปนสวนหนงของวฒนธรรมทศนา (visual culture) ทปลดเปลองพนธนาการของขอมลจากอดตใหมชวตอยในโลกเสมอนจรง และท�าใหผเขยนไดรบรสาระส�าคญทตกตะกอนอยบนพนทของวฒนธรรมทศนานเอง


243

ทนคนอานคนไทยปลมอกปลมใจเหนแมพลอยเปนคนประเสรฐ เลศลอยกเพราะคนไทยกเปนคนแบบนน ยงไมไดไปถงไหนเลย คนอานสวนมากกเปนคนระดบแมพลอยเทานน (หวเราะ) โงฉบหายเลยจะบอกใหสแผนดนถงไดดง (หวเราะ)

คกฤทธคดลก ทศกณฐวรรณกรรมจากนตยสารถนนหนงสอ ปท 3 ฉบบท 1 กรกฎาคม พ.ศ. 252814

แมวา จะถงแกกรรมไปนานแลว เสยงหวเราะของ ม.ร.ว.คกฤทธ ปราโมช ยงคงกองไปมาในหมชน อยางทไดชวา “.....คนอานสวนมากกเปนคนระดบแมพลอยเทานน (หวเราะ) โงฉบหายเลยจะบอกใหสแผนดน ถงไดดง (หวเราะ)...” เปนเงอนปมชวนใหสงสยตอวาผเลาหมายความวาอยางไร เปนความหมายตามตวอกษร หรอเปนปรศนาชวนใหคดเปนอน

ถงกระนน สแผนดนกมมนตขลงดงดดใหผอานตองหลงใหลในบทบาทของตวละครหลกคอแมพลอย ตลอดจนชะตากรรมของคนรอบตวแมพลอยในสแผนดน

สแผนดนถกสรางเปนละครเวท (2 ครง ในป 2514 และ 2554) และโทรทศน (5 ครง ในป 2504, 2516-2517, 2523, 2534, และ 2546) ซงแตละครงไดเรยกความสนใจจากสาธารณชนมากมาย ขนอยกบบรบท ของละครและการเมองวาจะสมพนธกนภายใตเงอนไขใด

ฉบบทนาสนใจทสดกคอสแผนดนทก�ากบโดยถกลเกยรต วรวรรณ ในชอสแผนดน เดอะมวสคคล ซงเปนละครขนาด 2 องก เพอเฉลมฉลอง 100 ปแหงชาตกาลของ ม.ร.ว. คกฤทธ ปราโมช และเปนสวนหนงของกจกรรมเฉลมพระเกยรตเนองในพระราชพธมหามงคลเฉลมพระชนมพรรษา 7 รอบ 5 ธนวาคม 2554 ซงจดทรชดาลยเธยเตอร เดมก�าหนดรอบการ

14 สมภาษณโดยกองบรรณาธการ http://tuktaravin.wordpress.com/2012/04/20/ คกฤทธคดลก-ทศกณฐว/ เขาถงเมอวนท 25 กนยายน 2555.

244


จดแสดงไว 67 รอบ ระหวางวนท 19 ตลาคม พ.ศ. 2554 ถง 13 พฤศจกายน พ.ศ. 2554 แตเนองจากสถานการณอทกภยในประเทศไทย พ.ศ. 2554 ท�าใหตองเลอนการแสดงเปนตงแตวนท 30 พฤศจกายน พ.ศ. 2554 ถง 12 กมภาพนธ พ.ศ. 2555 โดยมรอบพเศษงานกาลาแชรต สมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ เสดจพระราชด�าเนนทรงเปนประธานใน การทอดพระเนตร เมอวนท 10 มกราคม พ.ศ. 2555

ความนยมท�าใหผ จดตงเพมรอบการแสดงรวมทงสน 100 รอบ วนสดทายคอ 24 มนาคม 2555 หากประมาณการตามจ�านวนทนง 1,455 ทนง15 และหากประเมนวามทนงอยางนอยรอยละ 80 แลว นบวามผชมถง 116,400-145,500 คน ทเดยว

ในกระแสความนยมของสแผนดน เดอะมวสคคล ไดผนวกเรองราวของ ม.ร.ว.คกฤทธใหเขากบบรบททางการเมอง ดงท ถกลเกยรต วรวรรณ ไดอธบายวา ในละครเวทของเขาไดใชแมพลอยเปนศนยกลางของการ เลาเรอง และมพระเจาแผนดนเปนเครองยดเหนยว เพราะครอบครวของแมพลอยและสงคมไทยอยรอดปลอดภย เปนเพราะบารมของ “พอหลวง” ในแตละยคแตละสมยคอยปกปองแผนดนไทยเรอยมา16 การเลาเรองในอดต จงพยายามเชอมโยงกบการเมองในปจจบน โดยเฉพาะตอนทเกยวกบ วกฤตการณ ร.ศ. 112 ซงตรงกบความขดแยงไทย-กมพชาเรองเขาพระวหารพอด ถกลเกยรตหวงวาจะ

“… ใหคนดกลบไปคดตอวา ประเทศไทย ชาตบานเมอง มความเปนมาอยางไร ดวยบทประพนธเปนอยางนนอยแลว ดวยป พ.ศ. น ผมคดวาคนรนใหมนน ฉาบฉวยกนมาก คดวาทกอยางไปไดงายๆ

15 อางองตวเลขจาก http://th.wikipedia.org/wiki/เมองไทยรชดาลย_เธยเตอร, เขาถงเมอวนท 4 ตลาคม 2555.

16 สแผนดน เดอะมวสคคล มมมองรกชาตแบบ “บอย ถกลเกยรต”. มตชน 6 ธนวาคม 2554, http://www.matichon.co.th/news_detail.php?newsid=1323168516&grpid=01&catid=01, เขาถงเมอวนท 4 ตลาคม 2555.


245

และใหความส�าคญนอยลงมากกบประวตศาสตร แมกระทงวชาประวตศาสตรแทบจะไมตองเรยนกนแลว เลยไมมจดยนทแขงแรง และไมมรากฐาน ละครเรองนจะแสดงใหเหนวา ประเทศเรามรากฐาน มรากเหงา ผมเชอวา ชวตเราจะเดนไปขางหนาได เราตองรกอนวา เรามาจากไหน ความเปนมาอยางไร เราจะเดนขางหนาอยางมนคง จะไดไมท�าอะไรผดพลาดอก”

ดงไดกลาวมาแลวขางตนวา ไดโอรามาหรออนตรภาพในยคของ แดแกรนน ไดประสบความส�าเรจในการสรางภาพลวงและถอนรากของ ผชมจากโลกแหงความเปนจรงดวยการอดแนนและเรงความเปลยนแปลงใหเหนประจกษดวยสายตาในระยะเวลาอนสน “สแผนดน เดอะมวสคคล” ก ประสบความส�าเรจกวายคของแดแกร เพราะเทคโนโลยสมยใหมในการ สรางฉากละครและการเลาเรองทถกจดวางอยางละเมยดละไม ระมดระวง ของผ ก�ากบในการโนมน�าความหมายทตองการสอใหผ ชมไดรบอยาง ครบถวน การอดแนนสาระส�าคญของชวตแมพลอยในสรชกาลกระท�าไดอยางถงขนสะเทอนอารมณของผ ชม การกระชบแนนของเวลาและ สถานททางประวตศาสตร ผนวกกบจนตนาการของ ม.ร.ว. คกฤทธ ปราโมช และถกลเกยรต วรวรรณ ท�าให “สแผนดน เดอะมวสคคล” เปน “ปรากฏการณ” ของละครเวทไทยทเดยว

ขอถกเถยงส�าคญทปรากฏในสแผนดน เดอะมวสคคล สามารถดไดจากตวอยาง (trailer) ไดแก ฉากการเปลยนแปลงการปกครองสยาม หรอการปฏวตสยาม 2475 ทท�าลายวนชนคนสขของแมพลอย ซงลกชายของแมพลอยกลาววา “...อยากใหคณแมท�าใจไวแตเนนๆ นะครบ อะไรทมนคอยถวงความเจรญของประเทศชาตกตองถกเปลยนใหหมด...”

การเปลยนแปลงดงกลาวยงท�าใหสมพนธภาพของคนในครอบครวแตกสลายดวยความเหนและจดยนทแตกตางทางการเมอง “...คราวหนา ถาเจอกนผมจะไดไมตองลงเล ตองจดการศตรของแผนดน...”

246


แมวาถกลเกยรตจะมองการเปลยนแปลงการปกครองเปนสงท ขดขวางหรอท�าลายวนชนคนสข แตกยงเปดชองใหมเสยงของผกอการบาง ดงเชน ค�ากลาวของ “...ผมท�าผดอะไร ผมกยอมเสยงชวตเหมอนกน เพอใหประเทศชาตนเจรญขน...”

แตค�าพดของแมพลอยทดจะสะเทอนใจผชมมากทสด กคอในตอนทายของภาพตวอยางจากสแผนดน เดอะมวสคคล วา “...ท�าไมลกทรกของแมจะตองคดลมลางทกสงทกอยางทแมศรทธามาตลอดชวต...”17

ในฝงของผชมทานหนงม “ฉากสะเทอนใจ” กคอฉากทวาดวย “แผนดนลกเปนไฟ” ทผชมมองวาคณะราษฎรได

“...ประกาศจบทหารรกษาพระองคเปนกบฏของแผนดน และมค�าสงศาลใหประหารชวต แตพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหวกทรงออกมาปกปอง ดวยการสละพระราชทรพยสมบต แตไมยอม ยกอ�านาจเบดเสรจใหคณะหนงคณะใดในการกระท�าการซงอาจ กลายเปนการท�ารายประชาชน แมจะเกดไมทนในยคนน แตกสามารถรบรถงความกดดนทพระองคทานทรงไดรบ ทานทรงมอบอ�านาจอธปไตยคนใหคนไทยทงประเทศ แตคนไทยบางคนนนไมเขาใจลกซงดวยซ�าวา “ประชาธปไตย” ทแทจรงหนาตาเปนอยางไร…”18

ความประทบใจในฉากสดทายจากค�าบอกเลาของผชมทานนทเลาอยางประทบใจกคอฉากสดทายซง “...เปนภาพทอน น�าภาพของในหลวงขนแขวน มแสงระเรอสองมาทฝาผนง ตวแสดงทกคนกมลงกราบในหลวงดวยความพรอมเพรยงกน ถอเปนภาพงดงามทสดในละครเรองน…”19

17 Trailer สแผนดน http://www.youtube.com/watch?v=-hCXyU68kck, เขาถงเมอวนท 5 ตลาคม 2555.

18 http://somchartlee.wordpress.com/2012/02/05/สแผนดน/, เขาถงเมอ 6 ตลาคม 2556.

19 http://somchartlee.wordpress.com/2012/02/05/สแผนดน/, เขาถงเมอ 6 ตลาคม 2556.


247

ผชมทานนยงไดสรปวา “ละครเรองนจบลงไปแลว แตเรองจรงจะเปนอยางไรคงตองฝากผบรหารบานเมองและคนไทยทกคนชวยกนขบคดเรองนใหแตกฉาน เราคงตองใชสตปญญามากกวาอดมการณทบางครง ไมไดมอยจรง...”

บทสรปดงกลาวตอกย�าทศนะของถกลเกยรต วรวรรณ ผก�ากบละครเรองนทใหความเหนวา สงทยดเหนยวแมพลอยทงสแผนดนสรชกาลกคอสถาบนกษตรย “เปนเพราะบารมของ “พอหลวง” ในแตละยคสมย คอยปกปองแผนดนไทยเรอยมา”20

ในทางตรงกนขาม ปญญาชนสยามอยาง ส. ศวรกษ กลบเหนวา “...สแผนดน นนเปนนวนยายทใชลางสมองใหคนเหนวาประชาธปไตยเปนของเลว ราชาธปไตยเปนของวเศษ ชาตวฒส�าคญยงกวาคณวฒของสามญชน คนธรรมดา และแลวเรากยงถกสะกดใหอยในอหรอบนอย หรอมใช...”21

จะเหนไดวาละครเวทในแงมมของการเมองทศนาไดยกระดบการ รเหนและความรสกนกคดในการสรางส�านกรวมบางอยางขนมา ผลของ การจดวางเรองราวและภาพเคลอนไหวภายใตกรอบของเวท แสง ส เสยง เสยงเพลง ค�ารองท�านอง ตางมสวนในการผลตสรางความรบรขนมาชดหนงทพยายามสงตอไปถงผชม ซงแมจะมอสระในการตความตามแตภมหลง และประสบการณของผชม แตกปฏเสธไมไดวาละครเวทคอ จกรกลหนง ของการมองในวฒนธรรมทศนา (visual culture) ทมนษยสรางขนและเปนสวนหนงของการเมองทศนา (visual politics) ทไดกลาวมาแลวขางตน

20 สแผนดน เดอะมวสคคล มมมองรกชาตแบบ “บอย ถกลเกยรต”. มตชน 6 ธนวาคม 2554, http://www.matichon.co.th/news_detail.php?newsid=1323168516&grpid=01&catid=01, เขาถงเมอวนท 4 ตลาคม 2555.

21 “ส.ศวรกษ” คานเสนอ “ยเนสโก” ให “คกฤทธ” เปนบคคลส�าคญของโลก ประชาไท ศกร 1 ตลาคม 2552 http://prachatai.com/journal/2009/01/19633, เขาถงเมอวนท 5 ตลาคม 2555.

248


ทศนยภาพของการตอตาน

“…I’m corrupting his contemporaries..”Socrates, Phaedrus

นายต�ารวจหนมนงงนไปครหนงกอนกลาววา “พอคณเปนหนงในพวกศกดนาทสญเสยผลประโยชนจากการปฏวตของคณะราษฎรเหมอนพวกเจานายคนอนๆ ใชหรอไม?”

“ใช แตการททานไมเหนดวยกบการปฏวตครงนนไมใชเปนเพราะเรองเสยผลประโยชน ทานเหนวาชาวสยามสวนใหญยงมการศกษาต�าไมมใครเขาใจหรอกวาประชาธปไตยคออะไร แมแตทหารทท�าการยดอ�านาจมาสวนมากกยงไมร พวกเขาเพยงแตถกหลอกมาเปนเครองมอในการท�าปฏวต”

“ถกหลอก?”

“ใช คณรบางมยวาในวนปฏวต ทหารสวนใหญยงไมรวาเกดอะไรขน สวนใหญถกหลอกเรยกไปใหรวมพลกนทพระทนงอนนตฯ บางหนวยกถกหลอกวาเกดขบถแลวใหตามไปเรว พอไปถงทหารแตละเหลาจากหนวยตางๆ ไมวาจะเปนกรมทหารมา กรมทหารปนใหญ ทหารเรอกถกเรยกใหกระจายตวปะปนกน ท�าใหหวหนาหนวยสงการล�าบาก จากนนผกอการกอานประกาศคณะราษฎร ในเวลาเดยวกนเจานายตามวงตางๆ กถกคมตวเปนตวประกนหมด กรมพระนครสวรรคฯ ยงถกคมตวมาทงๆ ทใสเสอกยเฮงอยเลย พอปฏวตส�าเรจกบงคบใหเดนทางออกนอกประเทศ”

“แตจะชาหรอเรวมนตองมการปฏวต”

“ถกตอง เมอคนสวนใหญพรอมแลวส�าหรบระบอบใหมน การเปลยนแปลงรบรอนแบบนท�าใหประชาธปไตยตองตกอยในมอของ


249

คนกลมเดยว แลวมนตางจากระบบเดมตรงไหน? คอแทนทอ�านาจจะอยในมอกษตรยกลบตกเปนของทหารเผดจการไมกคน จ�าค�าของผมใหด อกยสบปประชาธปไตยสยามกยงคงลมลกคลกคลานอยเพราะมนเรมตนไมดอยางน”

วนทร เลยววารณ, ประชาธปไตยบนเสนขนาน(2538: น. 44-45)

ในวาระของการระลกถงหนงรอยปของกรณกบฏ ร.ศ. 130 และ 80 ปของการปฏวตสยามจงเปนปหนงทมพนทของการปะทะสงสรรคในการสรางวฒนธรรมทศนามาปะทะกน ในตอนทายของบทความน ตองการแสดงใหเหนถงพนทแหงการตอตานทถกเลอกใช ถกสรางขนมาเพอขยายพนทของประชาธปไตยและเปนพนทของการประกาศปาวรอง (loci of enun-ciation) เพอเรยกรองความสนใจจากผชมวฒนธรรมทศนาและน�าไปสการเมองทศนา (visual politics) ในทสด

ดงทไดยกเอาถอยความของวนทร เลยววารนทร ททงทายไวใน นยายเรองประชาธปไตยบนเสนขนานวา การนองเลอดในเดอนพฤษภาคม 2535 นาจะเปนการนองเลอดครงสดทายในการเมองไทย แตในความ เปนจรงแลวไมใช ในเดอนเมษายน – พฤษภาคม 2553 กมสมรภมของ การตอสอยางถงเลอดถงเนอเพอ “อดมการณ” ของแตละฝายอยางชดแจง

เสนขนานทเคยบรรจบในงานเขยนของวนทร กลบถางกวางไปอยางทยากจะกลบคนมาเปนเสนตรงเดยว ในทามกลางความขดแยงเชงความคดทงกอนและหลงรฐประหาร 19 กนยายน 2549 ท�าใหขอถกเถยงของการเปลยนแปลงการปกครองวาชงสกกอนหาม ใจเรวดวนได เลอมใสแตฝรงมงคา ไมไดดพนเดมทางวฒนธรรมไทยเลย สงเหลานท�าใหการเปลยนแปลงเขาสสงคมประชาธปไตย “เนบชา” ไปอยางไมนาแปลกใจ ดวยขอเทจจรง

250


ทางประวตศาสตรมกจะถกละเลยอยเสมอ และกลายเปนขอเทจจรงดานเดยวทเมอถกปลกฝงลงไปแลวกยากจะตอตาน22 หรอหากจะอธบายกตองใชเวลาในการอธบายเรองราวทซบซอนใหเหลอเพยงสามค�ากเปนเรองทเปนไปไมไดเอาเสยเลย

แตกระนนกใชวาจะไมมพนทแหงการตอตาน (site of resistance) หลงเหลออย พนทแหงการตอตานใหมๆ เปดขนอยางนาสนใจและชวนใหคดตอวาวฒนธรรมทศนา (visual culture) ไดแทรกซมผานเนออณของความสมพนธทางสงคมในหลายมตไปไดไกลถงเพยงใด การเมองทศนาท�าใหมนษยกลายเปนสตวทบรโภคการมองเพอความรบรและเพลดเพลน อตสาหกรรมทสรางขนเพอสนองตอบความกระหายใครรทจะไดเหน-ฟง รวมไปถงเทคโนโลยใหมๆ เชน เครองเลนวดทศนจากเดมทเปนระบบ Beta พฒนามาเปน VHS และระบบ DVD, VCD ท�าใหการเสพสอมอาณาบรเวณกวางขวางขน การพฒนารปแบบของสอจากรปแบบทใชเครองเลน (platform) เดยว กกลายเปนสอทเลนในหลายเครองเลนได เชน วดทศนจากระบบ VCD หรอ DVD สามารถแปลงเปนระบบ mp4, wav หรออนๆ ท�าใหสามารถเลนในเครองเลน DVD ราคาถกทรองรบไฟลจาก USB หรอการสงคลปผานมอถอ การสงคลปเสยงหรอภาพในระบบ mp3, mp4 ท�าไดแพรหลายอยางทไมเคยมมากอน การดกฟงโทรศพทมอถอ การม เครองมอประเภทกลองสายลบท�าใหสายตาของผชมซอกซอนไปในทกอณทเคยเปนสวนรโหฐานไดทกหลบมม

กลาวไดวาดวงตาจกรกลของเวอรทอฟ (Vertov) ถกขามโพนไปดวยพลงของเทคโนโลยในการผลตซ�าของสอในยคปจจบน จากผชมกลายมาเปนผผลตสอของตวเอง สวนทางยอนกบสอกระแสหลก หรอสรางสอทตวเอง

22 สจตต วงศเทศ. “ไมอยากใหจ�า ตองท�าใหลม” คอลมนสยามประเทศ มตชน 13 สงหาคม 2555, http://www.matichon.co.th/news_detail.php?newsid=1344830292&grpid=03&catid=03, เขาถงเมอวนท 6 ตลาคม 2555.


251

และกลมของตวเองยอมรบ โดยรบสอภายนอกนอยลง เชน รายการวทยชมชนกชวยปลดปลอยพนธนาการจากการควบคมการรบรผานสอของรฐ

ในทนจะขอยกเอาพนทแหงการตอตานในสองพนท ไดแก รางกายและวดทศนใน Youtube และสออนเตอรเนต ตลอดจนการเผยแพรไฟลในแบบตางๆ ในฐานะทพนททงสองกลายมาเปนพนทวพากษและมนยส�าคญตอการประกาศปาวรองเพอการตอตาน

เรอนรางในฐานะพนทการตอตานรวมสมย:

Communist workers appear to the bourgeois to be as ugly and dirty as hairy sexual organs, or lower parts; sooner or later there will be scandalous eruptions in the course of which the asexual noble heads of the bourgeois will be chopped off.

George Bataille, The Solar Anus, 199323

ในคตโบราณเกยวกบรางของกษตรยนนเปนเรอนรางศกดสทธทอวตารมาปลดทกขใหกบมนษย การจะท�ารปเคารพตามฉายาของกษตรยเปนเรอง “ใหม” คตเดมไมอนญาตใหมการกระท�าพระบรมรปขณะยงทรงพระชนมชพ แตเมอมความรบรใหมๆ กท�าใหชนชนน�าไทยเรมยอมรบการสรางพระบรมรปของกษตรยทยงทรงพระชนมชพ ธรรมเนยมใหมนเรมในสมยรชกาลท 4 พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว เพอน�าไปแลกกบพระจกรพรรด พระราชนและกษตรยในตางแดน ธรรมเนยมใหมนเปนจดเรมตนของการสรางค�าอธบายเกยวกบเรอนรางของกษตรยทนาสนใจ

23 George Bataille, “The Solar Anus”. Visions of Excess: Selected Writings, 1927-1939. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1993.

252


เพราะในพระบรมรปทสรางโดยเอมล-ฟรงซวร ชาตรสส (Emile-Francois Chatrousse) เมอ พ.ศ. 2406 (ค.ศ. 1863) มความนาสนใจทเปน พระบรมรปทสรางขนสงประมาณ 59 ซม. ปจจบนประดษฐานอยทพระทนงราชการณยสภา พระบรมมหาราชวง เปนพระบรมรปของพระองคทสรางขนตามแบบพระบรมรปของกษตรย กลาวคอมพระพกตรถมง คร�าเครง ในมอถอคฑาอยางสงางาม มพระรปทเตมไปดวยมดกลามตามแบบผทรงพระราชอ�านาจทางโลก คาดพระแสงกระบ ทรงเสอแบบกลดกระดม มตรานพดาราประดบและสายสะพายประดบเครองราชอสรยาภรณ นงพระภษาโจง มโตะตงหนงสออยขางพระวรกาย บงเปนนยวาทรงเปน ผทมวรยะอตสาหะในการคนควาและทรงภมทางโลก

สวนพระบรมรปองคทสอง สรางโดยหลวงเทพรจนาเมอ พ.ศ. 2411 (ค.ศ. 1868) เปนพระบรมรปหลอขนาดเทาพระองคจรง ปจจบนประดษฐานอยทต�าหนกเพชร วดบวรนเวศนวหาร พระบรมรปองคทสองนทรงพระภษาเชนเดยวกบพระบรมรปองคแรก แตพระพกตรทรงผอนคลาย ไมทรงเครงเครยดเหมอนพระบรมรปทสรางโดยชาตรส ขณะทฉลองพระองคและภษาโจงมความสมจรงมาก เฉพาะสายสะพายเปนสายสะพายจรงๆ

เปนทนาสงเกตวาหลวงเทพรจนาไดสรางพระบรมรปในปเดยวกน กบทชาตรสสรางพระบรมรปองคแรก แตผลงานของหลวงเทพรจนาส�าเรจหลงจากทพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจ าอย หวทรงสนพระชนม (ดค�าอธบายและขอถกเถยงในรายละเอยด ใน Apinan Poshyananda, 1992: 8-9) อาจเปนไปไดวาชางปนราชส�านกผนยงคงคร�าเครงกบธรรมเนยมเดม กลาวคอ ไมยอมใหงานเสรจสนกอนเจาขององคพระบรมรปจะสนพระชนม

หากประเมนจากพระบรมรปสององค นาจะชวยใหเราเขาใจ “พระราชนยม” หรอสนทรยศาสตรเกยวกบเรอนรางของสยามแตโบราณ วาก�าหนดเรอนรางออนชอย สมสวน สมจรง ไมใชใสความหมายทางโลกยใหแกเรอนรางของกษตรยแบบคตตะวนตก


253

หลงเปลยนแปลงการปกครองแนวคดเกยวกบเรอนรางมแนวคดทชดเจนปรากฏขนในสมยของจอมพล ป. พบลสงคราม ทมองเหนวาเรอนรางของพลเมองเปนโครงการหนงของรฐนยม ดงปรากฏในการวเคราะหของชาตร ประกตนนทการ (2552: 148-157) ทแสดงความเขมแขงก�าย�า ของเรอนรางตามหลกกายวภาคศาสตร เนนเรอนรางหนมสาวทเตมไป ดวยมดกลาม หรอหากเปนสตรกจะตองมสะโพกผายและหนาอกทอวบอม ในหลายกรณศลปนไดแสดงเรอนรางเปลอยทแสดงอวยวะเพศทงชาย และหญงอยางโจงแจง อนตางไปจากแบบแผนเชงประเพณอยางเหนไดชด ซงสวนหนงเปนอทธพลการตความศลปะสจนยมแบบยโรป และไดรบอทธพลจากศลปะแบบนาซอยไมนอย แตเรอนรางก�าย�า เตมไปดวยมดกลาม ไดสดสวนกลายมาเปนสวนหนงของสนทรยศาสตรเกยวกบเรอนรางในอดมคตของรฐและประชาชนไทยอยางหลกเลยงไมได

เรอนรางพลเมองแบบอารยะน ยอมตางไปจากเรอนรางแบบดงเดมของชาวไทย กลาวอกนยหนง การนบเอาเรอนรางแบบไทยทเปนทางการยอมตางไปจากเรอนรางท “ไมถกพฒนา” เปนเรอนรางทลาหลง ไมสวยงามตามอดมคตแบบไทยทางการทกลายมาเปนแบบสนทรยศาสตรหลกตามแบบมาตรฐาน

ในอกดานหนง เรอนรางถกใชเพอเปนพนททกระท�าการดหมน เชน การจบตดหวเสยบประจาน การสกหนา การโกนหวสตร การสกเลขไพรทขอมอ หรอในกรณ 6 ตลาคม 2519 เรอนรางของนกศกษาและประชาชนเปนเปาหมายในการทารณกรรม สงหารและทรมาน หยามเหยยดใน รปแบบตาง เชน ตอกอกศพ เอารองเทายดปากศพ

แตเรอนรางยงเปนเครองมอ (platform) ในการประกาศปาวรอง ของผทถกกระท�าในการเมองไทย เชน การโกนศรษะ การโกนผมครงซก (กรณนายนรนทร กลง ภาษต) การกรดเลอดประทวง (กรณนกศกษาธรรมศาสตรประทวงกฎ ก.พ. ทใหขนเงนเดอนต�ากวา) การจงควายเขาสภาของนางสาวพรพศหรอพรเพชร เหมอนศร การเผาตวประทวง (กรณ

254


นายธนาวฒ คลงเชอ) การเอาอจจาระรดราดบนเรอนรางตวเอง การระดมเลอด (เลอดไพรของ นปช.) เปนตน

การใชเรอนรางและความตายเพอประทวงความอยตธรรมทางสงคม หรอเปนการประกาศปาวรองในการเมองรวมสมยมเหตการณอยางนอย สองเหตการณทบงชถงนยส�าคญของสนทรยศาสตรวาดวยเรอนราง ไดแกกรณของนายนวมทอง ไพรวลย และในระหวางการชมนมของ นปช. ทถกวจารณวาผชมนมมอาวธรายแรงอยดวย ผลกคอการถอดเสอผาจนเหลอแตชดชนในของผชมนมหลายราย

กรณ นายนวมทอง ไพรวลย ชายวย 60 ป อาชพขบรถแทกซ ไดใชรถแทกซทตนเองขบพงชนรถถงทจอดบรเวณลานพระบรมรปทรงมา เมอวนท 30 กนยายน 2549 เพอประทวงการรฐประหาร 19 กนยายน 2549 จนตนเองบาดเจบเขาโรงพยาบาล แตรองโฆษกของคณะรฐประหารขณะนน พ.อ. อคร ทพยโรจน ปฏเสธวาการกระท�าของนวมทองไมนาจะเกยวของกบการเมองและใหความเหนวาไมนาจะมคนตายเพออดมการณได นวมทอง จงใชชวตของเขาพสจน โดยการผกคอตายเหนอสะพานลอยจดใกลกบส�านกงานใหญของหนงสอพมพไทยรฐโดยหวงจะใหเปนขาวอยางชดเจน24

นวมทองสวมเสอสด�าทมบทกวของรว โดมพระจนทร พมพดานหนา สวนบทกวของกหลาบ สายประดษฐ พมพอยดานหลง เขาจงใจใชเรอนรางปาวรองและปฏเสธอ�านาจของคณะรฐประหาร ปรากฏเปนถอยความในจดหมายอยางชดแจงวาเขาตองการแสดงการไมเหนดวยกบการรฐประหาร และมสตสมปชญญะตลอดเวลาทวางแผนประกอบอตวนบาตกรรม เลอกวนท 31 ตลาคม 2549 เพอขอใหดวงวญญาณของเขาสถตรวมกบวรชนเดอนตลาทเรยกรองประชาธปไตยมากอนหนาน25

24 เชตวน เตอประโคน. “ความตายของนวมทอง ไพรวลย” คอลมนแรงบนดาลคน มตชน 23 กนยายน 2555, http://www.matichon.co.th/news_detail.php?newsid=1348374506&grpid=03&catid=03.

25 ดรายละเอยดของจดหมายไดท http://th.wikipedia.org/wiki/นวมทอง_ไพรวลย, เขาถงเมอวนท 6 ตลาคม 2555.


255

รางทสอง คอ รางของหญงสาวทแสดงตวหนารถตดล�าโพงของทหารฝายปฏบตการจตวทยาหลงเหตการณ 10 เมษายน 2553 หลงจากทเกดการปะทะกนไดมกระแสขาวเรองคนชดด�าวาแฝงอยในกลมผชมนมของ นปช. พรอมๆ กบการยดอาวธกระสนจากทหาร ท�าใหเกดขาววา ผชมนม นปช. มกองก�าลงตดอาวธ การทหญงสาวคนหนง ใชเรอนรางของตนประกาศ ปาวรองตอหนารถขยายเสยงของทหารจงเปนการใชรางของตวเอง แตไมใชรางของพลเมองแบบอารยะทถกสรางในสมยรฐนยม รางของเธอเปนราง ของผใชแรงงานอาจจะเปนโรงงานหรอในไรนา ตางไปจากรางของพลเมองแบบรฐนยม เรอนรางอวบอวน กลมกลง ชมอทก�าแนนเหนอศรษะ เสอสแดงถกถลกขนเหนอเตานม เตานมทงสองชชนไปทใบหนาของทหารบนรถ เธอสวมหมวกปกท�าจากตอกไมไผยอมสขาว บนใบหนามแผนคาดปดปากและจมกถกจบลดมาใตคาง แสดงใหเหนแววตามงมนและอตลกษณ

ทมา: นวมทอง http://topicstock.pantip.com/rajdumnern/topicstock/2008/09/P7016151/P7016151.html

นวมทองแขวนคอ http://thaiaudio.wordpress.com/tag/ลงนวมทอง-ไพรวลย/ รถถง http://www.suanboard.net/view.php?p=view&kid=59216

นวมทองรถถง http://upload.prachatalk.com/share-D461_4FBDE8E5.html

รางของไพรในยครวมสมย

256


ของเธอกเหมอนกบคนทวๆ ไปบนทองถนนทขายไกยาง สมต�า หรอขายผกในตลาด

ไมมใครรชะตากรรมของหญงสาวคนน แตส�าหรบการเมองทศนาชวนใหเทยบเรอนรางของเธอกบเรอนรางของวนสแหงวลเลนดอรฟ ทเปน วตถธรรมยคกอนประวตศาสตร วามความงามตามสนทรยศาสตรในอกระบบคดหนง แตไมใชรางกายแบบพลเมอง เมอไมใชรางกายแบบพลเมองกไมถกแจงนบวาเปนสวนหนงของพลเมอง คนเหลานจงอยในฐานะทอาจเรยกตามยออรยโอ อากมเบน (Giorgio Agamben) วา เปนชวตทเปลอยเปลา (naked life)

Venus von Willenldorf

ทมา: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Venus_von_Willendorf_01.jpg, เขาถงเมอ 29 พฤษภาคม 2555

รางของไพรในยคปจจบน

ทมา: Voice of Taksin ฉบบพเศษ: เบองหลงค�าสงฆาจากราชด�าเนนถงราชประสงค, หนา 3


257

เมออากมเบนพดถงประชาชน เขาหมายถงสมาชกทกคนทเปน องครวมของสงคม การมชวตในรฐกคอการเขารวมในชมชนทถกกอตง เพอประโยชนของสงมชวตและความเปนอยทดของสมาชกทกคนในชมชน อากมเบนมองวาสงมชวตนนประกอบดวย zoe หรอรางทมชวตกบ bios หรออากปกรยาของการมชวตทมความหมายทางการเมอง ชวตทเคลอนไหวแตขาดความหมายและการยอมรบทางการเมองจงเปนชวตทเปลอยเปลา (naked life) ดงนน ประชาชนในความหมายทแทจรงจงหมายถงชวตท ด�ารงอยในรฐและตองเปนชวตทเขาถงและไดรบการยอมรบทางการเมอง (Giorgio Agamben: 2000.)

แตกระนน ค�าวาประชาชนมความหมายหลายหลากไปตามแตบรบทประวตศาสตรการเมอง ค�าวาประชาชนในภาษาและบรบทองกฤษหมายถงสามญชน (ordinary people) สวนในรฐธรรมนญอเมรกนทเรมตนดวย ค�าวา “We the people of United States..” กลบหมายความถงประชาชนทกคน หรอในการเมองไทยทพยายามแกปญหาความขดแยงทางการเมองโดยใหเรยกคนรากหญาวารากแกว การเรยกขานและชวงชง “ประชาชน” จงเปนชวอ�านาจ (biopolitics) ทเปลยนประชาชนใหเปนเปาหมายทตอง “ถกพฒนา” หรอเปลยนใหเปนพลเมองทดของรฐ (บณฑต จนทรโรจนกจ, 2553: 4-5)

กลาวในแงน เรอนรางของสามญชนจงถกลดระดบจากพลเมองเปนเพยงชวตทเปลอยเปลาไรราคาและมลคาการตอรองทางการเมอง

ยทป (Youtube) และสอตางๆ บนอนเทอรเนตกบทศนยภาพของการสรางพนทตอตาน

จากการส�ารวจการตอตานการปฏวตสยาม 2475 การใชสออเลกทรอนกส และสอรวมสมยในอนเทอรเนต เชน ยทป เฟซบค จะเหนไดวาพนทของการตอตานของเรองเลาสองชด ไดแก การเลาวนชนคนสขของ

258


ระบอบสมบรณาญาสทธราชยในฐานะความทรงจ�าทดกวาระบอบการเมองในปจจบน เรองเลาชดทสองคอ ความไมพอใจตอสภาพการณรวมสมยทการเมองหลง 2475 ไดตอสและเคลอนตวมาโดยล�าดบและไมมทางออก ผลของการเผชญกบภาวะรวมสมยท�าใหเกดภาวะโหยหาอดตในฐานะทเปนวนชนคนสขผานการเสพสอรวมสมย

แมจะมความพยายามควบคมสอโดยรฐเปนผกระท�าการ แตจะเหนไดวาผตอตานมกจะแสวงหาชองทางอนมากกวาจะยอมถกปดอยางเซองๆ การปดเวบไซตส�าคญๆ ตางกทราบกนในหมผอานวาสามารถทจะใชการเขาชมผาน proxy หรอ เขา mirror site ของเวบนนๆ ผเขยนพบการสงผานสอรวมสมยดวยชองทางการท�าแผน ซด, ดวด, วซด หรอโหลดภาพเสยง ลง USB หรอโพสตในเวบเพอใหผคนดาวนโหลดผานระบบอนเตอรเนต สงเหลานแสดงใหเหนถง “ความไมสามารถ” ควบคมก�ากบความรสกนกคดไดแบบเดมๆ อกตอไป ไมวาจะเปนการควบคมสถานวทยกระจายเสยง หรอสถานโทรทศน เพราะสอไดแพรผานกรอบแบบเดมๆ การแพรภาพกระจายเสยงผานอนเทอรเนตกระท�าไดเรวและอาจถงขนไรรองรอย เชน การแจกจาย ซด โหลดคลปเสยง-ภาพผานมอถอและการแพรหลายของสออเลกทรอนกสทชาวบานรานตลาดซอหาได ซงแมวารฐจะพยายามควบคม อยางในเกาหลเหนอ แตรฐไมสามารถควบคมการเลดลอดของสอจากเกาหลใตท “บอนท�าลาย” การควบคมโดยรฐดวยความชวยเหลอเลกๆ ของเทคโนโลยอยางอปกรณเครองเลนดวดแบบตางๆ การเลดลอดหนงสอตองหาม ภาพยนตรตองหาม และสออนๆ เชน เพลงปอปเกาหลใต คลปวดโอ และรวมถง USB ซงผจบตามองการเปลยนแปลงในเกาหลเหนอวาเปน USB revolution (วระพงษ สนทรฉตราวฒน และ กองบรรณาธการ Way, 2555: 38-39)

ในวาระครบรอบ 80 ปแหงการปฏวตสยามกมนวตกรรมของการตอสเชงสญลกษณดวยเครองมอแบบการเมองทศนา ซงพนทส�าคญในการพยายามครอบง�าการอธบาย ไดแก สารคด “อภวฒนสยาม 2475” ขนาด


259

3 ตอนจบของไทยพบเอส เขยนบทโดยเอก เอยมชน ก�ากบโดยสรสวด เชอชาต ซงตองเลอนจากก�าหนดการเดมในวนท 22 มถนายน 2555 ไปปลายเดอนกรกฎาคม สารคดชดนไดสมภาษณบคคลส�าคญหลายคนและ มนกวชาการมาถกเถยงกน แตในสารคดชดนยงไมไดขมวดปมทตองการ ค�าสรป เชน เมอกลาวถงการปฏวตสยาม 2475 วาจบหรอยง นกวชาการจ�านวนหนงเหนวายงไมจบ ขณะทอกฝายบอกวาจบแลว รแพรชนะกนไปแลว แมผก�ากบจะเปดชองใหคนดไดคดตาม แตสารคดไดขยบไปประเดนอน และด�าเนนเรองตอไปจนท�าใหสารคดชนนขาดบทสรปทชดเจนวา มรดกของการอภวฒนไดแกอะไรบาง ความใฝฝน ณ วนเวลาดงกลาว ยงเปนสงเดยวกบทคนรวมสมยใฝฝนอยหรอไม ความขดแยงทางสงคม จะมบทยตอยางไร เปนตน

ในท�านองของการตอตานเรองเลาแบบขดจงหวะตดตอนของ ไทยพบเอสกมการใชสอยทปเพอเผยแพรการท�างานของคณะราษฎรท 2 แมวาจะมความขบขน ไมเปนเอกภาพ แตบทบาทของคณะราษฎรท 2 ในการกระต นความสนใจเรองการปฏวตสยามนบวาเปนชองทางและ วธการหนงทสรางสสนใหกบการเมองทศนา ไมวาจะเปนการเดนทาง ไปเยอนตามสถานทส�าคญ (reenact) และจดส�าคญอยางนอยสองเหตการณ ไดแก การเดนทางไปยนหนงสอขอยมรถถงจากกองทพบกเพอยอนร�าลกเหตการณปฏวตสยาม และการปะทะคารมกนระหวางคณะราษฎรท 2 กบคณะบวรเดชท 3 ซงท�าใหการเฉลมฉลองวาระ 100 ปแหงกบฏ ร.ศ. 130 และ 80 ปของการปฏวตสยามมสสนและค�าถามทชวนใหคดวาการปฏวตสยาม 2475 นนจบสนหรอยง

ปฐมบทของการเมองทศนา (Visual Politics) และทศนยภาพของการตอตาน

บทความชนนเรมจากการส�ารวจแนวคดเกยวกบการมองในฐานะทเปน “วฒนธรรมใหม” และไดส�ารวจแนวคดเกยวกบวฒนธรรมทศนา

260


พฒนาการเรองเลาเกยวกบศลปะในไทย แนวคดเรองพระราชนยม การสรางแบบความงามผานสถาบนการศกษาดานศลปะทส�าคญเชนมหาวทยาลยศลปากร และสงอทธพลตอการสรางสรรคผลงานศลปะสมยใหมและรวมสมยของไทย ตลอดจนนยทางการเมองแบบหนง

บทความนชใหเหนวาพฒนาการของเทคโนโลย ท�าใหการแพรหลายของสอมมากขน และสามารถเขาถงไดนอกเหนอการก�ากบควบคมโดยรฐ และรฐเองไมสามารถควบคมก�ากบไดเหมอนในอดต สอรวมสมยจงปรากฏในรปของแทง USB, แผนดวด หรอ วซด คลปในโทรศพทมอถอ หรอเปดเวบบนอนเตอรเนตใหผสนใจไปดาวนโหลดกน โดยทตนทนในการเขาถงต�า หรอแทบจะไมมตนทนเลย

กรณละครเวทและรายการโทรทศนทถกตอบโตดวยยทป ท�าใหเราไดเหนวาพนทของการตอตานไดขยายตวไปสสอทประชาชนทวไปเขาถงไดงาย การสรางอดมการณหลกแบบเดยวจงถกกรอนเซาะอยางถงทสด ความแพรหลายของอปกรณอเลกทรอนกสในยคปจจบนท�าใหการเสพสอกระท�าไดในหลากหลายรปแบบ

สอรวมสมยเหลานเองทมสวนชวยขยายเรองเลาของการปฏวตสยามและโตแยงอยางมสสน


261

บรรณานกรม

Giorgio Agamben, “Form-of-Life” and “What is a People” in Means Without Ends: Notes on Politics. Minneapolis: University of Minnesota Press, 2000.

Apinan Poshyananda. 1992. Modern Art in Thailand: Nineteenth and Twentieth Centuries. Singapore: Oxford University Press.

Bataille, George. 1993. “The Solar Anus”. Visions of Excess: Selected Writings, 1927-1939. Minneapolis: University of Minnesota Press.

Berger, John. 1972. Ways of Seeing. New York: Penguin.

Berger, John. 1980. “Uses of Photography”. About Looking. New York, Berlin and London: Bloomsbury.

Oettermann, Stephan. 1997. The Panorama: History of a Mass Medium. New York: Zone Books.

Solnit, Rebecca. 2003. River of Shadows: Eadward Muybridge and the Technological Wild West. New York: Viking.

Venture, Robert. et. al. 1998. Learning from Las Vegas. Revised edition. Cambridge, Massachusetts and London, England.

ชาตร ประกตนนทการ. 2552. เรอง “ศลปะ สถาปตยกรรมคณะราษฎร: สญลกษณทางการเมองในเชงอดมการณ.” กรงเทพ: ส�านกพมพมตชน.

บณฑต จนทรโรจนกจ. 2549. “อารมภบท รฐธรรมนญสถาปนากบประชาธปไตยในสยามอนตรภาพ”. รฐธรรมนญสถาปนา: ชวตและชะตากรรมของประชาธปไตยในวฒนธรรมไทย. กรงเทพฯ: ส�านกพมพวภาษา.

บณฑต จนทรโรจนกจ. 2550. “สยามอนตรภาพกบจนตภาพชาตรวมสมย: ศลปะ รวมสมยกบการเมองของเอกลกษณไทย”. ใน เอกสารประกอบการสมมนาเรองสถานะความร ปจจบนของรฐศาสตรและรฐประศาสนศาสตรในประเทศไทย. กรงเทพ: คณะกรรมการสภาวจยแหงชาต สาขารฐศาสตรและรฐประศาสนศาสตร.

262


บณฑต จนทรโรจนกจ. 2553. “บทน�า” วภาษา ปท 4 ล�าดบท 4 ฉบบท 28 (1 สงหาคม-15 กนยายน 2553).

ป. พบลสงคราม. 2540. “บนทกลงวนท 19 กนยายน 2486 ใหบรรยายเรองมหาวทยาลยศลปากร” ใน บนทกค�าสงทางวฒนธรรมและสงคม. อางจาก จอมพล ป. พบลสงคราม (เลม 1) โดย อ. พบลสงคราม. กรงเทพฯ: ตระกลพบลสงคราม.

พพฒน พงศระพพร. 2536. “โรงเรยนประณตศลปกรรม โรงเรยนศลปากร.” ใน รากเหงา: มหาวทยาลยศลปากร. เอกสารประกอบนทรรศการผลงาน ของ “ศษย” โรงเรยนประณตศลปกรรม-โรงเรยนศลปากร แผนกชาง. กรงเทพฯ : มหาวทยาลยศลปากร.

พรยะ ไกรฤกษและเผาทอง ทองเจอ. 2526. ศลปกรรมหลง พ.ศ. 2475. กรงเทพฯ: สถาบนไทยคด มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

วโชค มกดามณ. 2536. รากเหงา : มหาวทยาลยศลปากร. เอกสารประกอบ นทรรศการผลงานของ “ศษย” โรงเรยนประณตศลปกรรม-โรงเรยนศลปากร แผนกชาง. ใน รากเหงา : มหาวทยาลยศลปากร. กรงเทพฯ: มหาวทยาลยศลปากร.

วนทร เลยววารณ. 2538. ประชาธปไตยบนเสนขนาน. กรงเทพมหานคร: ดอกหญา.

วระพงษ สนทรฉตราวฒน และ กองบรรณาธการ Way, 2555. ยยตวรายกบนายคม. นตยสาร Way, ฉบบท 47, หนา 38-39.

สธ คณาวชยานนท. 2545. จากสยามเกาสไทยใหม: วาดวยความพลกผนของศลปะจากประเพณสสมยใหมและรวมสมย. กรงเทพฯ: หอศลปมหาวทยาลยศลปากร.

สธ คณาวชยานนท. 2552. “ศลปะเพอชวต ศลปะเพอการเมอง: จากสจนยมราชาถงสจนยมสงคมและกลบสสจนยมราชาวรบรษ” ศลปวฒนธรรม ปท 30 ฉบบท 7 (พฤษภาคม 2552), หนา 84-110.

อมพร จรฐตกร. 2543. ตามเสดจไกลบาน. กรงเทพฯ: ส�านกพมพมตชน.

กนย ชโลธรรงษ

263

การเผยแพรแนวคดประชาธปไตยในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

หลง พ.ศ. 2475 – ตนทศวรรษ 2490

กนย ชโลธรรงษ 1

กลาวน�าเหตการณการเปลยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 นน นบไดวาเปน

จดเปลยนทส�าคญในการอธบายหรอ “เลา” เรองราวทางประวตศาสตรไทย ในฐานะทเปนเหตการณทมผลอยางส�าคญตอความเปลยนแปลงทงทาง การเมอง เศรษฐกจ และสงคม ภายใตการผลดเปลยนระบอบการเมอง การปกครองจากระบอบสมบรณาญาสทธราชยมาสระบอบประชาธปไตย

ดวยความส�าคญของเหตการณการเปลยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 ดงกลาวมา จงท�าใหมงานทางประวตศาสตรจ�านวนมากหยกยกเหตการณดงกลาวขนมาวเคราะห ตความ และอธบายในหลากหลายแงมม ทงในเชงสาเหต กระบวนการ รวมถงผลลพธ ซงทงหมดนน�าไปสความพยายามหาขอสรปใหญรวมกนคอ การมงทบทวนและชใหเหนถงความส�าคญของเหตการณการเปลยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 และผลสบเนอง ของเหตการณครงนในมตตางๆ

1 นสตปรญญาโท ภาควชาประวตศาสตร คณะอกษรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย

264

การเผยแพรแนวคดประชาธปไตยในภาคตะวนออกเฉยงเหนอหลง พ.ศ.2475 – ตนทศวรรษ 2490

อยางไรกด ค�าอธบายเกยวกบความส�าคญของเหตการณการเปลยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 ดงกลาวมาขางตนนน เปนทนาสงเกตวาคงจ�ากดมมมองของการอธบายแตอยในเฉพาะสงทเรยกวา “ศนยกลางอ�านาจ” โดยเฉพาะอยางยงคอศนยกลางอ�านาจทถกสถาปนาขนใหมในนามของ “คณะราษฎร” ทมสวนส�าคญอยางยงในการผลกดนใหเกดกระบวนการปฏวตสยามขน ในความหมายทวาผทมบทบาทในการสรางค�าอธบายหลกเกยวกบเหตการณนมกจะเปนผทมสวนเกยวของกบเหตการณโดยตรง ไมวาจะเปนบคคลในคณะผกอการเปลยนแปลงการปกครอง หรอกระทงประจกษพยานทอยรวมยคสมยและใกลชดกบเหตการณไมทางใดกทางหนง รวมทงในงานทางประวตศาสตรชนหลงเองทหยบยกเหตการณ 2475 มาทบทวน วเคราะหและอธบายความส�าคญ ซงถงแมงานบางสวนจะมความพยายามในการสรางค�าอธบายทแตกตางออกไป แตทงนกยงคงตองอาศยมมมองของบรรดาคณะผกอการหรอประจกษพยานตางๆ เหลานนเปน “วตถดบตงตน” ในการสรางค�าอธบาย โดยอาจไมไดตระหนกวาการกระท�าเชนนกคอการอธบายเหตการณทเกดขนเฉพาะภายในศนยกลางอ�านาจ ผานเฉพาะมมมองของบคคลทมสวนสมพนธในศนยกลางอ�านาจนนเอง โดยเฉพาะอยางยงเมอมทศนะบางประการทไดประเมนความส�าคญของเหตการณ 2475 ในฐานะทไดเปลยนแปลงรปแบบของรฐสยามจากความเปน “รฐราชวงศ” มาสความเปน “รฐประชาชาต”2 ดวยแลวนน มมมอง อนๆ นอกจากศนยกลางของอ�านาจรฐทมตอเหตการณครงนจงยงเปนสงท

2 ค�าวา “รฐประชาชาต” (National State) หรอ “รฐชาต” (Nation State) ในทนม ความหมายกลางๆ อยางเดยวกน คอหมายถง รฐทมประชาชนทกภาคสวนเปนอนหนงอนเดยวกน ภายใตอ�านาจรฐเดยวกน โดยมหลกของอ�านาจอธปไตยเปนตวก�ากบส�าคญ ตามแนวคดแรกเรมของหมอมเจาวรรณไวทยากร วรวรรณ อยางไรกด ค�าวา “ชาต” “รฐชาต” หรอกระทง “รฐประชาชาต” ยงคงเปนทถกเถยงในแงของความหมายและการน�ามาใชงาน ดรายละเอยดใน นครนทร เมฆไตรรตน. “พลงของแนวคดชาต – ชาตนยม กบการเมองไทยในสมยแรกเรมของรฐประชาชาต”. ในรฐศาสตรสาร. ปท 21 ฉบบท 3, 2542. กรงเทพฯ : คณะรฐศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร, 2542, หนา 1-104.


265

ไมควรมองขาม และควรคาแกการน�ามาศกษา เพอสรางค�าอธบายเกยวกบเหตการณการเปลยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 และผลสบเนองของเหตการณครงนในทศทางใหมๆ

ลกษณะการตอบสนองอนเปนผลสบเนองมาจาก ความคด มมมองและค�าอธบายทมตอเหตการณการเปลยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 เปนตนมา ผานมมมองจากผคนทอยภายนอกศนยกลางอ�านาจอยางภมภาค “ตะวนออกเฉยงเหนอ” หรอ “ภาคอสาน” อนนบไดวาเปนภมภาคทมงานศกษาทางวชาการทแสดงใหเหนถงความเคลอนไหวทางความคดและความตนตวทางการเมองในระดบทสงภายหลงจากการเปลยนแปลงการปกครอง งานทส�าคญ เชน งานของชารล ไคนส (Charles F.Keyes) ทชอวา Isan: Regionalism in Northeastern Thailand3 ซงไดศกษาการรวมกลมทางการเมองของ ส.ส.อสาน ภายใตแนวคดภมภาคนยมทมพนฐานจาก ความเปนชาตพนธ ลาวเพอสรางตวตนหรออตลกษณทแตกตางไปจาก ความเปนไทยภาคกลาง และมอทธพลอยางส�าคญตองานของดารารตน เมตตารกานนท ทชอวา การรวมกลมทางการเมองของ ส.ส.อสาน พ.ศ.2476-24944 ทเสนอตอภาควชาประวตศาสตร คณะอกษรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย ในปการศกษา 2543 ซงไดดดแปลงและตพมพเปนหนงสอเลมโดยมเนอหาอยางเดยวกน ภายใตชอใหมวา การเมองสองฝงโขง5 โดยงานทงสองชนนไดมงเนนศกษากจกรรมทางการเมองทเกดขนหลงจากการเปลยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 ทกลมบคคลหรอกลาวโดยจ�าเพาะ ส.ส.อสาน เขาไปมสวนเกยวของ โดยเฉพาะการเลอกตงทงในระดบชาตและในระดบทองถน

3 Keyes Charles F. Isan : Regionalism in Northeastern Thailand. Ithaca, N.Y. : Cornell University, 1967.

4 ดารารตน เมตตารกานนท. การรวมกลมทางการเมองของ ส.ส.อสาน พ.ศ. 2476-2494. (วทยานพนธอกษรศาสตรดษฎบณฑต ภาควชาประวตศาสตร คณะอกษรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2543.)

5 ดารารตน เมตตารกานนท. การเมองสองฝงโขง. กรงเทพฯ : มตชน, 2546.

266


งานกลมดงกลาวขางตนจงเปนภาพสะทอนหนงทชวยเตมเตมใหเหนถงความส�าคญของเหตการณทางประวตศาสตรครงน โดยมกลมตวแทนทสะทอนภาพการเปลยนแปลงทส�าคญคอ กลม “ปญญาชน” ซงกลาวไดวาคนกลมนเปนผลผลตของระบบการศกษาสมยใหมทมรากฐานอยางเดนชดมาอยางนอยนบตงแตสมยรชกาลท 5 เปนกลมพลงส�าคญทมกระแสความตนตวทจะสนองตอบตอระบอบการปกครองแบบใหม

ความเคลอนไหวทางความคดของกลมคนทเรยกวา “ปญญาชน” ชาวอสานในชวงกอน พ.ศ. 2475 มจดเรมตนพฒนาการทางความคดทส�าคญในสมยรชกาลท 5 ทไดมการปฏรปการปกครองครงใหญเมอ พ.ศ. 2435 อนน�ามาสการสถาปนาระบอบมณฑลเทศาภบาลขนเพอใชเปนกลไกส�าคญในการบรหารราชการแผนดนในภมภาคตางๆ ทวพระราชอาณาจกรสยาม ซงผลอยางส�าคญประการหนงของการสถาปนาระบอบมณฑลเทศาภบาลอนเปนเสาหลกของการรวมอ�านาจการปกครองเขาสศนยกลางภายใตรฐสมบรณาญาสทธราชย ทด�าเนนขนในรชสมยของพระบาทสมเดจ พระจลจอมเกลาเจาอยหว กคอความพยายามในการท�าใหสงทเรยกวา “ความเปนสมยใหม” แพรขยายไปในเขตอ�านาจทวพระราชอาณาจกรสยาม โดยมตนเคามาจากแรงบบคนของการแผขยายอ�านาจของชาตตะวนตก ทงน โดยมงผลใหอ�านาจของรฐสวนกลางแทรกซมและขยายตวไปตาม ทองถนภมภาคตางๆ มากขนตามล�าดบ ผานการปฏรปโครงสรางพนฐานตางๆ ทงในดานการปกครอง การพฒนาเศรษฐกจและสาธารณปโภค รวมไปถงการศกษา

การศกษาของประชาชนในกลมมณฑลเทศาภบาลทประกอบกนขนเปนภาคอสานนน กลาวไดวามความลาหลง เนองจากประชาชนสวนใหญไมรหนงสอ และความไมรหนงสอนเองทเปนอปสรรคส�าคญในการตดตอสอสารของรฐสวนกลางกบสวนทองถน โดยเฉพาะอยางยงหลงจากเกดขบวนการกบฏผมบญ ทในทศนะของรฐสวนกลางมองวาเปนความพยายามในการแพรขยายของอดมการณความเชอแบบผดๆ ไดปรากฏผลส�าเรจใน


267

ระดบหนงในการโนมนาวหรอชกจงประชาชนในทองถนตางๆ ของภาคอสานใหหลงเชอและคลอยตามกระทงเปนการตอตานอ�านาจรฐสวนกลาง การเรงรดใหมการจดการศกษาโดยรฐจงยงทวความส�าคญมากขนเปนล�าดบ ซงการจดการศกษาในทองทภาคอสานไดขยายตวมากขน โดยเฉพาะชวงหลงการประกาศใช พ.ร.บ. ประถมศกษาภาคบงคบ พ.ศ. 2464 จนกระทงถงในชวงกอน พ.ศ. 2475 เกอบทวทกต�าบลในมณฑลอสานไดรบการจดการศกษาภาคบงคบโดยรฐ6 และนอกเหนอไปจากการตงโรงเรยนส�าหรบราษฎรแลว พระเจาบรมวงศเธอกรมหลวงสรรพสทธประสงค ขาหลวงใหญเทศาภบาลมณฑลอสาน ยงมด�ารในการจดตงโรงเรยนการปกครองขนในเมองอบลราชธาน เพอฝกหดลกหลานของขาราชการตามเมองตางๆ เขารบราชการ ในปลาย พ.ศ. 2450 จงด�ารใหหมอมอมรวงศวจตร (ม.ร.ว. ปฐม คเนจร) เปนผด�าเนนการจดตงโรงเรยนปกครองขน โดยเปดรบสมครบตรหลานขาราชการในเมองตางๆ ทวมณฑลอสานเขาฝกหดส�าหรบ รบราชการ7

การขยายตวของระบบการศกษาแบบแผนใหมในมณฑลอสานนน กลาวไดวาในทกๆ ระดบชนชนนนไดรบผลในทางบวกอยางเทาเทยมกน นบตงแตชนชนปกครองในทองถนเรอยไปจนถงระดบราษฎรสามญ และ กอใหเกดผลอยางส�าคญ นนคอ พฒนาการทางภมปญญาของคนทกกลมใน

6 โรงเรยนทรฐสวนกลางจดตงในมณฑลอสานนนมทงทขนตอกระทรวงธรรมการ และโรงเรยนประชาบาลทขนตอกระทรวงนครบาลหรอมหาดไทย และยงมคาความเปลยนแปลงทางสถตทแตกตางกนอยางมากในชวงระยะเวลาเดยวกน กลาวคอ โรงเรยนประถมศกษาทขนตอกระทรวงธรรมการเมอ พ.ศ. 2456 ม 14 โรง คร 38 คน และนกเรยน 913 คน พอมาถง พ.ศ. 2463 เพมเปน 22 โรง คร 65 คน และนกเรยน 2,591 คน ขณะทโรงเรยนประชาบาลเมอ พ.ศ. 2456 มนกเรยน 6,073 คน พอมาถง พ.ศ. 2463 เพมเปน 17,537 คน ซงหากนบตามสถตน มณฑลอสานจะมการขยายตวของการศกษาเฉลยเปนอนดบท 2 ของประเทศรองจากมณฑลกรงเทพฯ รายละเอยดดใน พรฬย สวสดรมย, “การปฏรปการศกษาในมณฑลอสาน พ.ศ. 2442-2475”, (ปรญญานพนธ การศกษามหาบณฑต มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ ประสานมตร. 2530.), หนา 93-94

7 หจช. ม.57/14 ท 24/1003 19 พฤษภาคม ร.ศ. 127 กรมขนสรรพสทธประสงคทล กรมหลวงด�ารงราชานภาพ

268


สงคม เกดเปนลกษณะของ “ปญญาชน” ซงเปนผรหนงสอ มความคดความอาน ตลอดทงความรความช�านาญในหลกวชาตางๆ และในเวลาตอมาปญญาชนจ�านวนไมนอยกไดแสดงบทบาทในการสอสารความร ความคด ทศนคตของตนเองตอเรองตางๆ สสาธารณะ ทงยงสามารถผลกดนตวเองเขาส วงอ�านาจทางการเมองทขยายตวมากขน8 โดยมระบบการศกษาแบบใหมเปนตวเลอนสถานะทส�าคญ

ลกษณะความเปน “ปญญาชน” นนนอกจากจะเกดขนการไดรบ การศกษา อนกอใหเกดทกษะการ “รหนงสอ” อานออก เขยนได แลว ปญญาชนยงตองมการสอสารความร ความคด และความเชอของตนส บคคลอนในรปแบบตางๆ ดงทงานศกษาเรอง การปฏวตสยาม พ.ศ. 24759 ของนครนทร เมฆไตรรตน ไดศกษาและจ�าแนกแยกแยะใหเหนถงกจกรรม ของ “ปญญาชน” หรอ “ผน�าราษฎร” ซงเปนกลมพลงความคดกลมหนงทมความเคลอนไหวในสงคมสยาม ในชวงกอนการเปลยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 ดวยการถวาย “ฎกา” เพอเสนอแนะแสดงความคดเหนหรอ ขอพระราชทานพระมหากรณาธคณตอพระมหากษตรย ซงมาจากกลมคนหรอกลมอาชพอยางนอย 5 กลม ไดแก 1) พวกทนาย 2) พวกเสมยน 3) ผใหญบานและผน�าชาวนา 4) ผน�าราษฎรในเขตเมองหลวงและผน�ากรรมกร และ 5) พวกครประชาบาลและพระภกษ10

กลาวถงจ�าเพาะในกรณของความเคลอนไหวทางความคดของ ปญญาชนในภาคอสาน เมอเกดการเปลยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 ขนนน ไดปรากฏความพยายามในการแสดงออกในเชงตอบสนองตอระบอบการเมองแบบใหมของปญญาชนอสานในกลมอาชพทอาจกลาวไดวามสวนสอดคลองกบสงทนครนทรเสนอ ทงคร, นกกฎหมาย, ผน�าชาวบาน และ

8 ดารารตน เมตตารกานนท, การเมองสองฝงโขง, หนา 106.9 นครนทร เมฆไตรรตน. การปฏวตสยาม พ.ศ. 2475. พมพครงท 5. กรงเทพฯ : ฟาเดยวกน,

2553.10 นครนทร เมฆไตรรตน, เรองเดยวกน, หนา 167-168.


269

ขาราชการทองถน อนแสดงใหเหนถงกระบวนการเรยนรและปรบเปลยนทางความคดทสบเนองมาตงแตกอนการเปลยนแปลงการปกครอง

หากแบงชวงเวลาอยางกวางๆ แลว ลกษณะของบทบาท ความเคลอนไหว และทาทตอระบอบการเมองแบบใหมภายหลงการเปลยนแปลงการปกครองของปญญาชนอสานในชวงทคณะผกอการเปลยนแปลงการปกครองหรอคณะราษฎรยงด�ารงอยในอ�านาจนน อาจแบงไดเปน 2 ชวงใหญๆ คอ นบตงแตการเปลยนแปลงการปกครองจนถงชวงกอนสงครามโลกครงท 2 และตงแตชวงสงครามโลกครงท 2 จนกระทงถง พ.ศ. 2490 ทกลมอ�านาจของคณะราษฎรหมดบทบาทลงภายหลงการถกรฐประหาร

บทบาทและความเคลอนไหวของปญญาชนอสานในชวง พ.ศ.2475 – กอนสงครามโลกครงท 2

ปญญาชนอสานกลมแรกๆทจะไดปรากฏบทบาทและทาทในการ ตอบสนองทางการเมองภายหลงเหตการณเปลยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 ไปแลวนนกคอกลมขาราชการทองถน โดยในทนจะไดน�างานเขยนส�าคญสองชนแรกๆ ทถกสรางขนในชวงระยะแรกเรมภายหลงจาก การเปลยนแปลงการปกครอง คองานของขนพรมประศาสน และงานของ อ�า บญไทย มาศกษาวเคราะหและอธบายใหเหนถงภาพตวแทนบางสวน ของทศนะของปญญาชนชาวอสานทมตอระบอบการเมองแบบประชาธปไตยทถกสถาปนาขนใหม

ขนพรมประศาสน (วรรณ พรหมกสกร) เปนชาวอ�าเภอพนานคม จงหวดอบลราชธาน (ปจจบนขนกบจงหวดอ�านาจเจรญ) ไดถอก�าเนดในครอบครวซงจดไดวาเปนตระกลคหบดตระกลหนง พรอมกนน ยงไดรบ การศกษาในระบบโรงเรยนทรฐสยามในสมยรชกาลท 5 จดตงขนตามนโยบายขยายการศกษาแผนใหมไปสหวเมองมณฑลอสาน ไดเขารบราชการครงแรกในต�าแหนงเสมยนและไดเลอนขนเปนปลดอ�าเภอ นายอ�าเภอ และ

270


ต�าแหนงสงสดในชวตราชการคอปลดจงหวด นอกจากจะไดชอวาเปนขาราชการนกปกครองโดยอาชพแลว โดยความสนใจสวนตวขนพรมประศาสนเองยงไดรบการยกยองใหเปนปราชญและปญญาชนทองถน คนหนงจากผลงานวรรณกรรมการประพนธ ซงสวนใหญเปนวรรณกรรมประเภทค�าสอน กลอน และนทานพนบาน11 โดยงานเขยนสองชนของ ขนพรมประศาสนทส�าคญและเปนผลโดยตรงมาจากการเปลยนแปลง การปกครองใน พ.ศ. 2475 ไดแก เหตการณเปลยนแปลงการปกครอง ค�ากลอนภาษาไทยภาคอสาน12 และ ค�ากลอนพากยอสานบรรยายรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรสยาม13

เมอพจารณาภมหลงชวตของขนพรมประศาสนรวมกนทงโดยอาชพหนาทการงานและความสนใจสวนตวแลว กลาวไดวา วตถประสงคของ งานเขยนเกยวกบการเปลยนแปลงการปกครองทง 2 เลมของขนพรม-ประศาสน อาจเปนไดทงทเปนการท�าขนเพอตอบสนองตอความมงหมายของรฐบาลคณะราษฎรในการเผยแพรความร ความเขาใจเกยวกบการปกครองระบอบใหมในฐานะทเปนขาราชการปกครองทมหนาทโดยตรงในการเปนสอกลางระหวางรฐบาลกบประชาชน หรออาจเปนการสรางขนตามความสนใจและความสมครใจสวนตวทมไดถกบงคบ/ขอรองแตอยางใด14 หากแตเมอพจารณาโดยภาพรวมในแงทส�าคญกวาคอทศนคตและอดมการณทางการเมองเกยวกบการเปลยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 จากตวบท

11 ธวช ปณโณทก. “พรหมประศาสน, รองอ�ามาตยโท ขน” ใน สารานกรม วฒนธรรมไทย ภาคอสาน เลม 9. กรงเทพฯ : มลนธสารานกรมวฒนธรรมไทย ธนาคารไทยพาณชย, 2542. หนา 2958-2961.

12 พรมประศาสน, ขน. เหตการณเปลยนแปลงการปกครองแผนดนสยาม ค�ากลอนภาษาไทยภาคอสาน. กรงเทพฯ : อกษรนต, 2475.

13 พรมประศาสน, ขน. บรรยายรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรสยาม. กรงเทพฯ : ไทยเขษม, 2478.

14 ดขอสงเกตในประเดนดงกลาวเพมเตมใน พรเพญ ฮนตระกล. “ค�าน�าเรองเหตการณเปลยนแปลงการปกครองแผนดนสยาม ค�ากลอนภาษาไทย ภาคอสาน โดย ขนพรมประศาสน ”. ใน รวมบทความประวตศาสตร ฉบบท 7, กมภาพนธ 2528. หนา 67 และ 72-73.


271

ในงานเขยนทงสองชนของขนพรมประศาสนจะพบวามลกษณะทผสมผสานระหวางการมงอธบายและวพากษวจารณระบอบการเมองเกาในฐานะท “ตวระบอบการเมอง” ไมสามารถตอบสนองตอสภาพสงคมทเปลยนแปลงไปได กบการพยายามสรางภาพความ “เหนอกวา” หรอ “ดกวา” ใหกบระบอบการเมองในรปแบบใหม

ในดานการม งวพากษวจารณระบอบการปกครองเกาภายใตรฐสมบรณาญาสทธราชยโดยการปกครองของสถาบนกษตรยนน งานของ ขนพรมประศาสนทงสองชนคอนขางมน�าเสยงประนประนอมกบระบอบเกาในแงของตวบคคลโดยเฉพาะตวองคพระมหากษตรย แตสงทเปนอปสรรคขดขวางความเจรญกาวหนาของชาตกคอตวระบบการปกครองทไมสนองตอบกบบรบททางสงคมทเปลยนแปลงไป เชนขอความทวา

“...แตกอนพนคนบคอกน มนบคอสมยเดยวน แตกอนกบานขอนเมองฮอม แตยอมมอาณาเขตกวาง ในหลวงตมปกครองคอลก... บดนบานเมองขอนคนดฮมาก ใหยากยงหลายอยางนานา ปปลาอดขาดเขนวงน�า ซ�าล�าบากการคาขาย บสมหมายหากนล�าบาก ทกขยากแคนผดจากปางหลง บอสมหวงรฐบาลเกา คอพระเจาผอยเหนอหว ทรงปนปวแกมาหลายทอด บอตลอดหนกหนาตมแถม แฮมปมาไพรเมองฮอนเดอด เฮาอยาเคยดวาพระกษตรย เปนผจดใหเฮาเดอดรอน บานเมองขอนหากเปนไปเอง...”15

ขอความขางตนแปลความรวมกนไดวา สภาพการณสมยกอนผดไปจากสมยปจจบน ทบานเมองยงไมมผ คนหนาแนนคบคง ท�าใหภายใตอาณาเขตอนกวางใหญ กษตรยกยงคงสามารถดแลราษฎรไดอยางทวถง แตมาถงยคปจจบนบานเมองมผ คนหนาแนนคบคง ทงยงมความรมากขน

15 พรมประศาสน, ขน, เหตการณเปลยนแปลงการปกครองแผนดนสยาม ค�ากลอนภาษาไทยภาคอสาน, หนา 4.

272


ประกอบกบสภาวะความยากล�าบากในการประกอบอาชพท�ามาหากน ทเปนปญหาสะสมมาอยางยาวนาน และถงแมจะมความพยายามของกษตรยในการแกไขแตกเหมอนท�าใหปญหาทวความรนแรงยงขน แตกไมควรกลาวโทษวาพระมหากษตรยเปนผท�าความเดอดรอนนใหเกดขน หากแตเปนเพราะสภาพบานเมองทเปนไปเอง

อยางไรกด แมจะกลาววาขนพรมประศาสนไดมองถงความจ�าเปนทจะตองสนบสนนใหมการเปลยนแปลงการปกครอง จากปญหาเชงโครงสรางการใชอ�านาจของระบอบสมบรณาญาสทธราชยทไม สนองตอบตอ สภาพการณทางสงคมทเปลยนแปลง โดยไมไดเนนกลาวโทษโครงสราง สวนบนสดในรฐสมบรณาญาสทธราชยอยางองคพระมหากษตรยกตามท แตในงานของขนพรมประศาสนกยงไดปรากฏรองรอยของการพยายามวพากษวจารณและพาดพงถงตวบคคล ไดแก เจานายบางพระองค และขาราชการชนสงบางคนในระบอบเกา ทงน คงปรากฏเปนเพยงแตรองรอยโดยปราศจากเนอความเทานนดวยเพราะไดรบขอทวงตงจากคณะราษฎร ผตรวจทานงานชนนกอนการอนญาตจดพมพ (นายพนเอก พระยาฤทธอคเนย) ในท�านองใหตดทอนแกไข หรอถก “เซนเซอร” เพอปองกน “การกระทบกระเทอนและขนของหมองใจโดยไมจ�าเปน”16 เพอใหสอดรบกบบรรยากาศในการเปลยนผานทางการเมอง ซงคณะราษฎรยอมจะตองปองกนไมใหเกดความตงเครยดขนระหวางระบอบเกาและระบอบใหมดวยการประนประนอม กบกลมเจานายชนสงและขาราชการชนผใหญทยงคงมอทธพลทางการเมองอยในศนยกลางอ�านาจ ดวยเหตนจงไมอาจวเคราะหไดมากไปกวานวาระดบน�าเสยงของขนพรมประศาสนทวพากษวจารณพดพาดพงถงคนกลมตางๆ ในระบอบเกานนมความหนกเบาในระดบใด เพราะคงเหลอปรากฏแตเพยงแนวการเขยนในลกษณะความพรรณนาแบบกลางๆ ไมแสดงความคดเหน

16 “ส�าเนาจดหมายของคณะราษฎร” ใน พรมประศาสน, ขน, เหตการณเปลยนแปลงการปกครองแผนดนสยาม ค�ากลอนภาษาไทยภาคอสาน, ไมมเลขหนา.


273

สดโตงไปในทางใดทางหนง17

ในอกดานหนง ภาพทปรากฏควบคไปกบการมงวพากษวจารณให เหนถงความไมสนองตอบตอสภาพทางสงคมทเปลยนแปลงไปของระบอบเกา ขนพรมประศาสนยงไดมการสรางภาพลกษณของระบอบใหมใหเปนเสมอน “ของสง” “ของด” และมคาควรแกการเคารพนบถอ โดยม “รฐธรรมนญ” เปนสงเชดชทส�าคญสงสด ดงปรากฏในงานของขนพรม-ประศาสนในงานอกชนหนงคอ ค�ากลอนพากยอสานบรรยายรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรสยาม ทวา “...ลางคนปากเฮยกเอนเสยงนนบถองความ ลางคนกมกวมเอนนนๆ เอางายๆ หนายเด สงบอายผฮสหยนเยยอะเหยหว บนอ...”18 อนสอความไดถงความมกงายของบคคลบางคนซงเรยกขานรฐธรรมนญตามสะดวกแบบงายๆ วา “นนๆ” ซงขนพรมประศาสนมองวาเปนเรองนาอายและไมสมควรอยางยง นอกจากนยงกลาวเนนย�าถงความ “สงสด” และ “ถาวร” ของ “ธรรมนญ” (กอนทจะมการประกาศใชรฐธรรมนญฉบบถาวรในวนท 10 ธนวาคม พ.ศ. 2475) ทจะไมมความเปลยนแปลงในสาระส�าคญหลก แมวาจะมการผลดเปลยนผปกครองและกฎหมายอนๆ กตาม ดงขอความทวา “...ขอใหคดชอวากฎหมาย บตายตวเปลยนแปลงภายหนา ทวาแลวคอดามดงกน ธรรมนญฉะบบเดยวน ทานชไวตงขนไววา เปนหลกพากอการเบองตน พนไปหนาคงไดเปลยนแปลง แตคงแผลงบหนหลกน...”19

นอกจากนงานเขยนของขนพรมประศาสนยงมบทบาทส�าคญในการสรางภาพลกษณทดใหกบกลมคณะผกอการคอคณะราษฎร กระทงกลาวไดวาเปนปากเปนเสยงแทนคณะราษฎรในการสอสารมายงประชาชนชาวภาค

17 พรเพญ ฮนตระกล, “ค�าน�า” เรอง เหตการณเปลยนแปลงการปกครองแผนดนสยาม ค�ากลอนภาษาไทย ภาคอสาน โดย ขนพรมประศาสน, หนา 74.

18 พรมประศาสน, ขน. บรรยายรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรสยาม. หนา 8-9.19 พรมประศาสน, ขน, เหตการณเปลยนแปลงการปกครองแผนดนสยาม ค�ากลอนภาษา

ไทยภาคอสาน, หนา 10.

274


อสาน ดวยการกลาวเนนย�าความเปน “ผกลา” และ “ผน�าการเปลยนแปลง” รวมไปถงการแสดงทาทสนบสนนนโยบายตางๆ ของทคณะราษฎรรเรมขนอยางแขงขน และโดยเฉพาะอยางยงคอการแสดงบทบาทในการลบลาง “ขาวลอ” ทสะพดขนในชวงหลงจากเกดการเปลยนแปลงการปกครองวาคณะผกอการกระท�ารนแรงตอกลมเจานายและเชอพระวงศ และผลจากการเปลยนแปลงการปกครองทท�าใหสถานะของพระมหากษตรยตกต�าลง20 ซงบทบาทในขอนมปรากฏอยในงานเขยนทงสองชนของขนพรมประศาสนเหมอนๆ กน การย�าประเดนเชนนอยซ�าๆ นน ยอมแสดงใหเหนวายงคงมกระแสขาวลอในทางลบตอคณะราษฎรสะพดอยอยางตอเนอง และในอกทางหนงกแสดงใหเหนถงแนวคดความตอเนองใน “กระบวนการสรางความปรองดอง” ขนระหวางระบอบเกาและระบอบใหมของคณะราษฎรทยงคงด�าเนนตอไปในชวงระยะแรกของการสถาปนาระบอบประชาธปไตยอกทางหนงเชนกน

โดยสรปแลว การวเคราะหทศนะและมมมองทมตอเหตการณการปกครองทปรากฏในงานเขยนทงสองชนของขนพรมประศาสนนน เมออาศยแตเฉพาะการตความตามตวอกษรทปรากฏและการพจารณาในเชงหนาทของตวงานทงสองชนแลว ในทางหนงอาจกลาวไดวาเปนผลผลตของการทตวขนพรมประศาสนเองด�ารงสถานะความเปนขาราชการทองถนทมหนาทโดยตรงคอการรบใชรฐและเปนตวกลางสอสารความรความเขาใจ และความเปนเหตเปนผลในแบบของรฐไปสพลเมองในทองถน งานของขนพรมประศาสนมความส�าคญในฐานะทเปนภาพสะทอนภาพหนงในการโตตอบอ�านาจรฐในระบอบเกาในอกรปแบบหนง เปนเสยงของชนชนปกครองในระดบทองถนภายใตระบอบเกาทพรอมเปดรบระบอบการเมองใหมทดกวา

20 รายละเอยดเพมเตมในการวเคราะหประเดนนดใน บาหยน อมส�าราญ. “ค�ากลอนพากยอสานบรรยายรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรสยาม ของ ขนพรมประศาสน.” ใน บาหยน อมส�าราญ (บรรณาธการ). ภาษาและวรรณกรรมกบสงคม. กรงเทพฯ : ภาควชาภาษาไทย คณะอกษรศาสตร มหาวทยาลยศลปากร, 2549. หนา 259.


275

หากแตเปนภาพและน�าเสยงการโตตอบทแฝงเรนภายใตความ “กลางๆ” “ประนประนอม” และ “ไมสดโตง” ดวยเพราะถกจ�ากดขอบเขตการแสดงออกจากกระบวนการประนประนอมทางการเมองหลงการเปลยนแปลง การปกครองจากรฐสวนกลางหรอกคอคณะราษฎรนนเอง

งานส�าคญอกชนหนงทแสดงใหเหนวาเหตการณการเปลยนแปลง การปกครองมสวนส�าคญอยางมากในการปลกเราส�านกทางการเมองของปญญาชนอสานกคองานเขยนทชอวา กฤดาการบนทราบสง21 ของ อ�า บญไทย ซงถกใชเปนเอกสารแนะน�าตวและเสนอนโยบายเพอรบการ คดเลอกเปนสมาชกสภาผแทนราษฎรของจงหวดอบลราชธาน ในการ เลอกตงครงแรกเมอ พ.ศ. 2476 แตกไมไดรบการคดเลอก พรอมกนน ในทายทสดยงถกจบกมเปนนกโทษการเมองในขอหาตองสงสยวามสวนพวพนกบกบฏบวรเดช

อ�า บญไทย เปนผลผลตอกตวอยางหนงของระบบการศกษาสมยใหมทไดวางรากฐานมานบตงแตสมยรชกาลท 5 ในท�านองเดยวกบขนพรม-ประศาสน ทงในแงของชาตก�าเนดทถอไดวาก�าเนดในตระกลทมฐานะ คอนขางด ท�าใหไดรบการศกษาในระบบโรงเรยนมาโดยล�าดบ (โดยม คณวฒสงสดคอจบจากโรงเรยนฝกหดครประถมกสกรรม ในฐานะ นกเรยนทนเลาเรยนหลวง ทสอบไลใหญทวประเทศไดเปนล�าดบหนง)22 กอนทจะผนตวเองเขาสระบบราชการ แตตางกนทอ�าไดเตบโตมาในสายขาราชการวชาการคอ คร ทมความเชยวชาญเฉพาะในดานการเกษตร ขณะทขนพรมประศาสนเปนขาราชการในสายปกครอง

กระทงเมอเกดเหตการณการเปลยนแปลงการปกครองขน ครอ�ากไดเรมหนเหความสนใจจากอาชพขาราชการมาสวงการการเมอง ซงความสนใจเชนนกลาวไดวาเปนกระแสเดยวกนกบคนในทองถนทพยายามผนตวเอง

21 อ�า บญไทย. กฤดาการบนทราบสง. กรงเทพฯ : สมาคมมตรภาพญปน-ไทย, 2543.22 ชยสร สมทวณช, “ประวตนายอ�า บญไทย” ใน กฤดาการบนทราบสง, หนา (12).

276


เขาไปมสวนรวมในทางการเมองระดบชาตในฐานะ “สมาชกสภาผแทนราฎร” หรอ “ส.ส.” แตในกรณของครอ�ามลกษณะพเศษเฉพาะทนอกเหนอไปจากการเสนอตวเพอเปนตวแทนเปนปากเปนเสยงของ “ทองถน” แตเพยงอยางเดยว นนคอการน�าเสนอแนวนโยบายทประกอบขนจากแนวคดทแตกตางแหวกแนวและล�าหนายคสมยไปคอนขางมาก ทงนเปนผลมาจากการท ครอ�าเปนผทใหความส�าคญในดานการพฒนาความรเชงหลกวชาเปนอยางมาก (ซงนบเปนคณสมบตเบองตนขอหนงทควรคาดหวงจาก “ผแทน” ในทศนะของครอ�า) ดงทจะพบวา โดยตลอดเนอความของ “กฤดาการบนทราบสง” นน ประกอบไปดวยเรองราวทหลากหลายอนสะทอนถงคณลกษณะความเปนผ “รมาก” ของครอ�า ทงในเรองของรปแบบการจดการทางการเมองการปกครอง ระบบเศรษฐกจแบบตางๆ คตความเชอ ปรชญา ศาสนา ทไดสอดแทรกตวอยางเรองราวและเกรดทางประวตศาสตรของ ดนแดนตางๆ ทวโลกมาประกอบการอธบายทงหมดนนสะทอนใหเหนถงความพยายามในการพฒนาตนเองเพอม งหวงใหเปนผ แทนราษฎรท หตากวางไกล ซงส�านกเชนนเพงเกดขนหลงมการเปลยนแปลงการปกครอง ดงปรากฏขอความในสวนทวาดวย “ขอควรคด” ในตอนทายเลมของ หนงสอวา

“...หลงการเปลยนแปลงการปกครอง ขาพเจาคดวา วนหนงอาจมโอกาสไดเปนผแทนราษฎรบาง จงศกษาอบรมตวในหลกวชาทวไป และวชาสดทายทขาพเจาเรยนคอการคลง ซงเรยนควบคไปกบหลายวชาทยงไมจบ เชน กฎหมาย ระหวางพกวาง 6-7 เดอน ซงมโอกาสอยกบบานทกรงเทพฯ กลางวนขาพเจาไดอบรมตนอยางทรหด ไดพบตนเองทหอพระสมดส�าหรบพระนครเสมอซงทนนมหนงสอทนาศกษาอยหลายเลม...”23

23 อ�า บญไทย, กฤดาการบนทราบสง, หนา 139.


277

ในดานการสรางค�าอธบายเปรยบเทยบระหวางระบอบการเมองแบบเกาและแบบใหมของครอ�า จะพบวามแนวโนมเปนไปในลกษณะเชนเดยวกนกบในงานของขนพรมประศาสน ทมงอธบายถงปจจยทจ�าเปนตองมการเปลยนแปลงอนเนองมาจากยคสมยและสภาพการทางสงคมทเปลยนแปลง โดยลกษณะเชนวานปรากฏอยในสวนทวาดวยเรองเกยวกบ “รฐการและนตการ” ทครอ�าไดแสดงใหเหนถงล�าดบการพฒนาของประวตการปกครองโดยแบงตาม “อ�านาจ” ทปกครองยคสมยนนๆ ซงในทนสามารถเปรยบเทยบ ระบอบเกาไดกบ “สมยอ�านาจกษตรย” และระบอบใหมเปรยบไดกบ “สมยอ�านาจประชาชน” ดงน

“... (ง) สมยอ�านาจกษตรย ผชกเกง ตอยเกง คดเกง รบเกงไดตงตวเปนหวหนา ใชหลกของผหรอพระเจาและของศาสนาหรอศาสดาคมกนเขากบแนวความคดและประเพณนยมเปนหลกกฎหมาย มกษตรยเปนผปกครองอยางพอใหญดแลทกขสข มขาราชการแบงแยกงานไปชวยท�าแทนหแทนตา...(จ) สมยอ�านาจประชาชน ตอมาฝงชนฉลาดขน จงเขาชวยคดอานจดการบานเมองรวมมอกบกษตรยตามความตองการของประชาชน เลอกตงผแทนเขาออกเสยงแทนตน เพราะจะไปประชมทกคนไมไดดวยวาเปนจ�านวนมากไมมทพอ...บดนเราเดนทางมาถงอ�านาจประชาชน และทานจะใชเสยงเลอกผเปนปากเสยงแทนทาน...”24

จากการเรยงล�าดบใหเหนถงการเปลยนผานยคสมยของอ�านาจในการปกครองตามแนวการอธบายของครอ�านน จะพบวามการแฝงเรนนยการสรางคตรงขามในตวของ “ประชาชน” ระหวางยคสมยอ�านาจกษตรยกบ ยคสมยอ�านาจประชาชน ประชาชนในสมยอ�านาจกษตรยอาจกลาวไดวาเปนกลมคนท “สมยอม” และ “ถกควบคม” จากระบบทางความเชอและ

24 อ�า บญไทย, เรองเดยวกน, หนา 26-27.

278


ระเบยบทางการเมองทกษตรยเปนผสรางขน ขณะทประชาชนในสมยอ�านาจประชาชนนน มความ “ฉลาดขน” ทงยงมความชอบธรรมในการใชอ�านาจจดการบานเมองเชนเดยวกบกษตรย และการทกลาววา “บดนเราเดนทางมาถงอ�านาจประชาชน” ยอมเทากบเปนการผกเอายคสมยอ�านาจประชาชนเขากบระบอบใหมทเพงถกสรางขน ซงมผลผลกดนใหสมยอ�านาจกษตรยทถกกลาวถงกอนการเกดขนของสมยอ�านาจประชาชนกลายเปนตวแทนของระบอบเกาไปโดยปรยาย

อยางไรกตาม เปนทนาสงเกตวาสมยอ�านาจประชาชนตามการอธบายของครอ�าในลกษณะน ประชาชนเปนผ “คดอานจดการบานเมองรวมมอกบกษตรย” ซงในประเดนนอาจเปนไดทงการสะทอนนยถงการเปลยนแปลงการปกครองในมมมองของครอ�าทไมไดมเปาประสงคทจะมงลมลางไปทตวกษตรย หากแตเปนเพยงการจ�ากดอ�านาจของกษตรยลงและเพมอ�านาจใหกบประชาชน ดงทครอ�าเองไดแสดงความหวงใหสถาบนกษตรยภายใตระบอบใหมเปนไปในลกษณะท “บชาเคารพและสกการะลทธกษตราธราชเจา โดยเตมตามพฤตกรรมของไทยเยยงญปน”25

เมอกลาวถงประเดนนในลกษณะเปรยบเทยบเปนการเฉพาะ จะพบวา รฐธรรมนญของญปนทมผลบงคบใชในขณะนน คอ รฐธรรมนญเมจ (ประกาศใชเมอ ค.ศ. 1889/พ.ศ. 2432) อนเปนรฐธรรมนญทยงใหอ�านาจแกสมเดจพระจกรพรรดอยางมาก ภายใตรฐธรรมนญเมจ สถานะของ พระจกรพรรดจะทรงเปนองคประมขทศกดสทธทผใดจะลวงละเมดมได ทรงอยเหนอการวพากษวจารณใดๆ และทรงมพระราชอ�านาจอยางเตมทในการบงคบบญชาการปกครองและการทหารของรฐ อกทงสภาไดเอท (สภาขนนางและสภาผแทนราษฎร) จะเขาแทรกแซงการคลงของราชส�านกไมได อยางไรกตาม พระจกรพรรดมไดทรงท�าหนาททางการเมองโดยตรง แตทรงปกครองโดยผานคณะรฐมนตร ซงนบวาคณะรฐมนตรนมอ�านาจมาก

25 อ�า บญไทย, เรองเดยวกน, หนา 146.


279

เพราะไดรบแตงตงโดยตรงจากพระจกรพรรด จงมสทธยบยงกฎหมายใดๆทสภาผแทนราษฎรเสนอขนมาได อกทงองคจกรพรรดจะทรงยบสภาเมอใดกไดตามค�าแนะน�าของคณะรฐมนตร ในขณะท “อ�านาจของประชาชน” มเฉพาะในการเลอกตงผแทนราษฎรเทานน26

แมจะกลาวสรปไมไดวาความคาดหวงของครอ�าตอสถานะของสถาบนกษตรยจะตองมความเทยบเทากบทสถาบนจกรพรรดของญป นภายใตรฐธรรมนญเมจไดรบ แตนยทแฝงเรนยอมมมากไปกวาการใหเปนสญลกษณอยางหนงของชาต นนคอความตองการใหสถาบนกษตรยมอ�านาจทาง การเมองในลกษณะใดลกษณะหนงอยางเปนทางการ มไดอย ในฐานะ “เหนอการเมอง” ดงทเขาใจกนโดยทวไปในปจจบน ซงสอดคลองกบแนวทางค�าอธบายเรองการใชอ�านาจของประชาชนทตอง “คดอานจดการบานเมองรวมมอกบกษตรย” ตามทครอ�าไดแสดงไวขางตน

นอกเหนอไปจากการวพากษวจารณระบอบเกา ทศนะของครอ�ายงมความล�าหนาและกาวไกลไปถงขนมความกลาทจะวพากษวจารณตวระบอบใหมเองดวย ซงอาจพจารณาไดวาเปนผลมาจากการทครอ�าเปนผมความรในหลกวชาตางๆ ทหลากหลายนนเอง โดยประเดนทระบอบใหมถกวพากษวจารณทส�าคญกคอเคาโครงเศรษฐกจแหงชาต ซงครอ�าเรยกวาเปน “ลทธสหกรณแบบเพอฝน” เปนลกษณะของสงคมนคมโดยรฐหรอลทธ “โซชะลสม” (Socialism) ทน�ามาสการเกดขนของสหกรณวงกวางระดบชาต ซงไมมความเหมาะสม เพราะไมไดมความเสมอภาคอยางแทจรงในแงของอปนสยในระดบปจเจกชนและความกระตอรอรนในการศกษาเลาเรยนและประกอบการท�ามาหากนทแตละคนยอมมไมเทากน และความเสมอภาคอยางเดยวทควรมกคอความเสมอภาคในทางกฎหมาย27

26 รายละเอยดของรฐธรรมนญเมจสรปความจากเวบไซต National Diet Library, http://www.ndl.go.jp/constitution/e/etc/c02.html , สบคนเมอวนท 7 กมภาพนธ 2555.

27 อ�า บญไทย, กฤดาการบนทราบสง, หนา 69-71.

280


เปนทนาสงเกตวาลกษณะการวพากษวจารณนโยบายทางเศรษฐกจในลกษณะน สอดคลองอยางยงกบลกษณะน�าเสยงการวพากษวจารณทปรากฏใน “สมดปกขาว” อนเปนพระบรมราชวนจฉยคดคานของรชกาลท 7 ตอเคาโครงเศรษฐกจหรอ “สมดปกเหลอง” ทเสนอโดยนายปรด พนมยงค โดยเฉพาะใจความส�าคญทชใหเหนวาแนวคดเคาโครงเศรษฐกจวางอยบนฐานอดมการณทางการเมองแบบสงคมนยมโดยรฐหรอโซชะลสม

อาจจะดวยความกลาทจะวพากษวจารณแนวคดทเปนผลผลตภายใตระบอบใหมและไปสอดคลองกบกระแสของฝายทตอตานรฐบาลในเชงนโยบายนเอง จงเปนผลท�าใหครอ�าถกเพงเลงเปนพเศษจากรฐบาลคณะราษฎรในขณะนน ประกอบกบการทครอ�าไดแสดงเจตจ�านงทางการเมองบางประการไวในตอนทายของ “กฤดาการบนทราบสง” วา

“...แมวาขาพเจาอาจจะไดตดตออยแลวกบคณะชนบางเหลา ซงไดเตรยมพรอมทจะตงคณะการเมองคณะหนงขนทนท ภายหลงเมอ 5 ปหรอ 10 ปขางหนา หากวารฐบาลไดมความจ�านงมงหมายทจะใหกระท�าดงนนไดกตาม ขาพเจากไมมสทธทจะน�าแนวคดของคณะชนนนมาเผยแผเปนสวนบคคล แมวาขาพเจาอาจจะไดชวยเตรยมแนวคดเหลานนบางกด...”28

เจตจ�านงดงกลาวของครอ�ากบทงชวงเวลาท “กฤดาการบนทราบสง” ถกตพมพออกมาในชวงกอนหนาทจะเกดเหตการณกบฏบวรเดช ใน พ.ศ. 2476 เพยงไมนานนน ท�าให “คณะชนบางเหลา” ทครอ�ากลาวถงนน ซงไมอาจระบไดอยางแนชดวาเปนคนกลมใด ถกตความโดยคณะราษฎรวาเปนคณะเจานายซงเปนกลมพลงส�าคญในการกอการกบฏบวรเดชขน29 ดวยเหตนครอ�าจงถกจบกมในฐานะนกโทษการเมองและยตบทบาทและชวตทางดานการเมองไปโดยสนเชง

28 อ�า บญไทย. เรองเดยวกน. หนา 146.29 อ�า บญไทย, เรองเดยวกน, หนา (14).


281

ทศนะของปญญาชนอสานทปรากฏในงานเขยนไมวาจะเปนของ ขนพรมประศาสน หรออ�า บญไทย อาจสรปลกษณะรวมอนส�าคญได คอ การพยายามสงเสรมสถานะของระบอบการปกครองระบอบใหม หรอกคอระบอบประชาธปไตย ควบค ไปกบการวพากษวจารณใหเหนถงการ ไมสนองตอบตอยคสมยของระบอบการปกครองแบบเกา หรอกคอระบอบสมบรณาญาสทธราชย แตทงนขอวพากษวจารณตางๆ เหลานนยงคงด�าเนนอยภายใตบรรยากาศการเปลยนผานทางการเมองทมขอจ�ากดทจะตองรกษาสมดลระหวางอ�านาจในระบอบเกาและการแสวงหาททางเพอสถาปนา ความมนคงใหกบระบอบใหม อยางไรกด งานของบคคลทงสองยงเปน ภาพสะทอนของความคดตอการเมองไทยภายใตระบอบประชาธปไตย ในชวงแรกเทานน ซงในชวงตอมานนปญญาชนอสานหลายกลม โดยเฉพาะอยางยงกลม ส.ส.อสาน ทเขามามบทบาททางการเมองในระดบรฐ จะไดแสดงบทบาทความเคลอนไหวทสงผลสะเทอนมากยงขน

กลมคนทอาจเรยกอยางรวมๆ วา “ส.ส.อสาน” นน กลาวไดวาเปนปญญาชนกลมใหญทมทมาอยางหลากหลายทงขาราชการ, คร, นกกฎหมาย และมบทบาทและความเคลอนไหวอยางส�าคญทสดภายหลงการเปลยนแปลง การปกครอง ทมความพยายามในการผนตวเองเขาสวงการการเมองระดบชาต นบตงแตมการเลอกตงครงแรกใน พ.ศ. 2476 เปนตนมา เพอเปน พลงหลกในการผลกดนและสะทอนปญหาจากทองถนไปสรฐสวนกลาง ในระดบชาตเพอใหเหนความส�าคญทจะเขามาแกไขปญหาและปรบปรงสภาพชวตความเปนอยของประชาชนในพนททตนเองอางองความเปนหนงในสมาชก เพอใหไดรบการคดเลอกในฐานะตวแทนของ “ทองถน” อยางเปนทางการ หรอกลาวโดยจ�าเพาะคอการเปนตวแทนหนวยการปกครองทถกเรยกวา “จงหวด” นนเอง

บทบาทของ ส.ส.อสานในรฐสภาในระยะแรกนน อาจกลาวโดยรวมไดวามงเนนไปทการพยายามสะทอนปญหาจากทองถนทตนเปนผแทนอย ควบคไปกบความพยายามในการอภปรายถงเรองสทธขนพนฐานทวไปของ

282


ประชาชนและเรองรายละเอยดปลกยอยเกยวกบการปกครองในระบอบประชาธปไตย30 โดยเปนไปในลกษณะของการรวมกลมเคลอนไหวในสภาเพอแสดงความคดเหน เสนอญตต ตงกระทถาม โตเถยง วพากษวจารณ อยางเอาจรงเอาจง โดยมแกนน�าส�าคญ เชน นายทองอนทร ภรพฒน นายเลยง ไชยกาล เปนตน

ประจกษพยานทสนบสนนขอสงเกตขางตนทเดนชดทสดกคอหนงสอเรอง “ปาฐกถาของผแทนราษฎร เรอง สภาพของจงหวดตางๆ”31 (พมพครงแรก พ.ศ. 2478) ซงเปนหนงสอทรวบรวมเอาปาฐกถาทางวทย ของสมาชกสภาผแทนราษฎรสมยแรก (พ.ศ. 2476-2480) เกยวกบสภาพของจงหวดตางๆ ทตนเองสงกดและมภมล�าเนาอย ทงในดานภมประเทศ ภมหลงทางประวตศาสตร ประเพณวฒนธรรม ชวตความเปนอย สถานททองเทยว ฯลฯ เพอน�าเสนอขอมลออกสสาธารณะ

ความส�าคญของปาฐกถาชดนกคอ การแสดงใหเหนถงความพยายามของรฐสวนกลางหลงการเปลยนแปลงการปกครองในการสราง “ส�านก แหงรฐประชาชาต” ภายใตหลกการใหญของระบอบประชาธปไตยทวาอ�านาจอธปไตยเปนของราษฎรทงหลายและประเทศสยามเปนของราษฎรโดยทวกน32 ในความหมายทวาปาฐกถาเหลานไดสรางภาพและส�านกการมอยของ “ทองถน” ตางๆ ทประกอบกนขนเปนประเทศสยาม หรอส�านกในความม “เขา” ม “เรา” ซงตางกอยภายใตขอบเขตประเทศเดยวกน

เมอพจารณาแตเฉพาะปาฐกถาทเกยวของกบจงหวดในภมภาคอสาน ในประเดนทเกยวของกบการวพากษวจารณความลมเหลวของระบอบเกาในการจดการพฒนาดานตางๆ นน น�าเสยงทดจะชดเจนและตรงไปตรงมาทสดกคอปาฐกถาของนายเลยง ไชยกาล ผแทนราษฎรอบลราชธาน และ

30 ดารารตน เมตตารกานนท, การเมองสองฝงโขง, หนา 237.31 ปาฐกถาของผแทนราษฎร เรอง สภาพของจงหวดตางๆ. กรงเทพฯ : สมาคมมตรภาพ

ญปน-ไทย, 2539.32 สมเกยรต วนทะนะ, “แรกส�านกแหงรฐประชาชาต” ใน ปาฐกถาของผแทนราษฎร เรอง

สภาพของจงหวดตางๆ, หนา (7)-(8).


283

ปาฐกถาของหลวงนาถนตธาดา ผแทนราษฎรจงหวดชยภม ซงปาฐกถาของนายเลยง ไชยกาลแมวาจะกลาวในท�านองใหคณคากบการปฏรปการปกครองในสมยรชกาลท 5 ในแงทชวยวางระเบยบการปกครองใหเปน กจจะลกษณะและเปนจดเรมตนของการน�าความเจรญเขามาสภมภาคอสาน แตดวยรฐประศาสโนบายของลทธราชาธปไตยในขณะนนทมตอภมภาคอสานและโดยเฉพาะเมองอบลฯ นน มคตและแนวคดส�าคญอยเพยงแต “การเกบเงนภาษและรายไดอนๆ” จงท�าใหถกปดความเจรญอยางแนนหนา33

ขณะทปาฐกถาของหลวงนาถนตธาดาไดชใหเหนถงปญหาการ พฒนาทองถนของรฐในระบอบเกาทกระจายตวไมสมดลผานประเดนเรองทางรถไฟ โดยกลาวในท�านองวา การเดนทางไปมาและเขาออกจงหวดชยภมนนตองอาศยสถานรถไฟทบวใหญ (จ.นครราชสมา) ซง “ไกลแสนไกล ไกลยงกวารอยโยชนแสนโยชน” และถงแมคดจะเดนทางระหวางชยภมกบบวใหญนนถนนหนทางกไมมความพรอม มแตทางเกวยน ทรถยนตโดยสารแมพอวงไปได แตวงหนงวนกอาจหยดซอมอกหลายวน แตตอมาเมอรฐบาลคณะราษฎรด�ารทจะสรางถนนจากบวใหญไปถงตวจงหวดชยภมแลว “...แมจะยงมไดลงมอสรางกควรจะสรรเสรญวารฐบาลคณะเปลยนแปลงไดมองเหนความทกขยากของประชาชนจงหวดนเปนอนด ราษฎรตางซองสาธการในพระคณของรฐบาลในสวนน และตางคอย คอยเพอเหนความส�าเรจ...”34 ซงแสดงใหเหนถงความพงพอใจทรฐบาลในขณะนน (รฐบาลพระยาพหลพลพยหเสนา) เลงเหนถงปญหาความเดอดรอนของประชาชนในทองถน แมจะเปนเพยงในระดบการวางแนวคดทยงไมไดปฏบตเปน รปธรรมกตาม ซงปาฐกถาทงสองเรองแสดงใหเหนถงลกษณะรวมบางประการ คอ การมความกลาทจะวพากษวจารณความลมเหลว ไรประสทธภาพ และ

33 เลยง ไชยกาล, ปาฐกถาเรองสภาพจงหวดอบลราชธาน ในปาฐกถาของผแทนราษฎร เรอง สภาพของจงหวดตางๆ, หนา 23.

34 หลวงนาถนตธาดา, ปาฐกถาเรองสภาพจงหวดชยภม ในปาฐกถาของผแทนราษฎร เรอง สภาพของจงหวดตางๆ, หนา 97-99.

284


ไมสนองตอบตอสภาพความตองการของทองถนภายใตระบอบเกาอยาง ตรงไปตรงมา และในขณะเดยวกนกมน�าเสยงในท�านองฝากความหวงไวกบระบอบใหมวาจะน�าพาความเจรญมาสทองถนของตน

จนกระทงหลงการเลอกตงทวไปครงท 2 ใน พ.ศ. 2480 การรวมกลมกนเพอเคลอนไหวทางการเมองของ ส.ส.อสาน กไดเรมมตวแปรมากขนจากทมผแทนหนาใหมเขามา ทงยงเปนกลมอาชพทขยายฐานไปสระดบชนชนลางมากขน เชน พอคา ชาวนา เปนผลใหแนวความคดและความเคลอนไหวทางการเมองของปญญาชนทเปน ส.ส.อสาน มความแตกตางหลากหลายมากขน และปรากฏชดทสดเมอเกดสงครามโลกครงท 2 ขน และ ส.ส.อสาน คนส�าคญหลายคนไดเขาไปมสวนรวมในขบวนการ “เสรไทย” กอนทจะพฒนาตวเปนพรรคการเมองในนามพรรค “สหชพ” ในชวงปลายทศวรรษ 2480

ภาพรวมของความคดประชาธปไตยระหวางและหลงสงครามโลกครงท 2

ภายหลงการประกาศเขารวมสงครามโลกครงท 2 เปนพนธมตรกบฝายญปนของรฐบาลจอมพล ป.พบลสงคราม ใน พ.ศ. 2484 ไดปรากฏมขบวนการทกอตงขนเพอเคลอนไหวตอตานการเขารวมสงครามในครงน รวมถงปฏบตการตอตานกองทพญปนทเขามาประจ�าการในประเทศไทย ซงเปนทรจกกนในนามของขบวนการ “เสรไทย” ซงมปรด พนมยงค เปนหวหนาขบวนการ

การถอก�าเนดขนของขบวนการเสรไทยนเองทไดปรากฏบทบาทและความเคลอนไหวของกล มปญญาชนอสานขนอยางส�าคญอกครง โดย ส.ส.อสานบางสวนไดเขารวมเปนสวนหนงของขบวนการเสรไทย จนมบทบาทในระดบหวหนาสาขาภาคอสาน ไดแก นายเตยง ศรขนธ (หวหนาเสรไทยเขตอสานเหนอ) และนายทองอนทร ภรพฒน (หวหนาเสรไทยเขต


285

อสานใต) และนอกจากนยงมนายถวล อดล และนายจ�าลอง ดาวเรอง ทมบทบาทส�าคญเชนกน

การปฏบตงานของกลมเสรไทยอสานน นอกจากจะด�าเนนการโดยกลมปญญาชนทเปน ส.ส. แลว ยงพบวามการประสานงานโดยใชเครอขายของปญญาชนทอยในแตละทองถนอยางกวางขวาง โดยเฉพาะอยางยงคอกลม “คร” ดงทนยม รกษาขนธ อดตเสรไทยทเคยปฏบตงานรวมกบเตยง ศรขนธ ไดอธบายไววา

“ การปฏบตงานกชาตของขบวนการเสรไทยในครงนน ผปฏบตงานระดบลางนนสวนใหญคอ “ครประชาบาล” เขาไดเขารวมฝกอาวธในปาเพอเตรยมตวเปนผน�าหนวยจรยทธไวตอสกบกองทพอนเกรยงไกรของญปน ครชายตางกผลดเปลยนกนเขาฝกอาวธใหมทไดรบจากฝายสมพนธมตร ในฐานปฏบตการของเสรไทย ครสตรกไดใหความรดานการปฐมพยาบาลแกชาวบาน งานสอนเดกนกเรยนก ไมใหขาด งานเสยสละเพอชาตกไมไดเวน...”35

การทกลมครมบทบาทน�าในการปฏบตงานของขบวนการเสรไทยในภาคอสานนน แสดงใหเหนถงการใชเครอขายความสมพนธสวนตวของผน�าอยางนายเตยง ศรขนธ และนายทองอนทร ภรพฒน ทตางกเคยเปนครมากอนทจะผนตวเองไปเลนการเมองในฐานะ ส.ส. แตทงนกลมครทเขารวมงานกบเสรไทยกตางมอดมการณรวมกนนนคอ การปลดแอก หรอ “กชาต” ใหพนจากการครอบง�าของญปน

หลงจากสงครามโลกครงท 2 สนสดลง ดวยการประกาศยอมแพของญปน ใน พ.ศ. 2488 ขบวนการเสรไทยกไดยตบทบาทลง ทวาการรวมตวของ

35 นยม รกษาขนธ. ค�าน�า ใน 2488 ครอสานกชาต. สกลนคร : สถาบนราชภฏสกลนคร, 2543. ไมมเลขหนา

286


กลม ส.ส.อสานในนามขบวนการเสรไทยไดกอใหเกดความเปลยนแปลงครงส�าคญในการรวมกลมกนของ ส.ส.อสาน ในลกษณะทเกดการแบงแยกเปน กลมทเปนเสรไทย และกลมทไมใชเสรไทย36 เนองจากไมใช ส.ส.อสานทกคนทไดเขารวมปฏบตงานกบขบวนการเสรไทยในชวงสงครามโลกครงท 2

การแบงแยกเชนนท�าใหเรมปรากฏรองรอยความแตกตางของ แนวความคดทางการเมองออกเปน 2 กลม นนคอ กลมทเปนเสรไทยทม ความใกลชดกบนายปรด พนมยงค ทมแนวโนมของความคดทางการเมองไปในแนวหวกาวหนา ซงในเวลาตอมาเมอมการจดตงรฐบาลใหมนบตงแตรฐบาลนายทว บณยเกต รฐบาลหมอมราชวงศเสนย ปราโมช รฐบาล นายควง อภยวงศ รฐบาลนายปรด พนมยงค และรฐบาลพลเรอตรถวลย ธ�ารงนาวาสวสด ส.ส.อสานกลมนไดรบการแตงตงใหด�ารงต�าแหนงรฐมนตรมาโดยตลอด เปนผลใหกลมทไมใชเสรไทยกลายสภาพเปนฝายคานไปโดยปรยาย

เมอมการประกาศใชรฐธรรมนญ พ.ศ. 2489 ซงเปดโอกาสใหมการ จดตงพรรคการเมองขนอยางเปนทางการครงแรก กลม ส.ส.อสานทเปน เสรไทยกไดรวมตวกนจดตงพรรคการเมองขนในชอวา “พรรคสหชพ” โดยมแนวนโยบายเนนหนกไปในทางเศรษฐกจแบบสหกรณ ซงมตนแบบมาจากเคาโครงเศรษฐกจของนายปรด พนมยงค ในขณะทกลมทไมใชเสรไทยทมแกนน�าส�าคญ คอ นายเลยง ไชยกาล และนายฟอง สทธธรรม กไดรวมกบ ส.ส.คนอนๆ จากภาคตางๆ รวมตวกนจดตง “พรรคประชาธปตย” ขน ซงการทกลมทไมใชเสรไทยไมรวมงานทางการเมองกบกลมเสรไทยนน หมอมราชวงศคกฤทธ ปราโมช ไดอธบายเหตผลไววา

“...คณเลยง กไมไดถกเชญใหเขาไปรวมกอตงพรรคสหชพ ไมไดถกเลอกเปนเสรไทย เพราะคณเลยงไดมาเขยนค�าโฆษณา

36 ดารารตน เมตตารกานนท, การเมองสองฝงโขง, หนา 328.


287

เลอกตงใหแกผเขยนเรองน ซงถกกาหนาตงแตแรกวาเปนพรรคเจาหรอกษตรยนยม เพราะมพอเปนเจา...คณเลยงถกคดออกเปน หางกะทของภาคอสานเรอยๆ มาเชนนน...”37

ทศนะเชนนแสดงใหเหนวาการเลอกสงกดพรรคประชาธปตยของ กล ม ส.ส.อสานทไมใชเสรไทยไมไดองอย กบความแตกตางทางดานอดมการณหรอแนวความคดทางการเมองแตเพยงอยางเดยว หากแตเปนเพราะการถกกดกนจากอกฟากฝงหนงเปนปจจยรวมดวย

อยางไรกตาม เมอพจารณาแตเฉพาะอดมการณและแนวนโยบาย ของทงพรรคสหชพและพรรคประชาธปตย จะพบวามความแตกตาง คอนขางชดเจน กลาวคอ พรรคสหชพ ยดแนวทางเศรษฐกจแบบสหกรณตามตนแบบเคาโครงเศรษฐกจของปรด พนมยงค ทถกมองวาเปนแนวทางเศรษฐกจแบบสงคมนยมหรอโซชะลสม ในขณะทพรรคประชาธปตยกมภาพลกษณของความเปนพรรคการเมองแนวอนรกษนยม/กษตรยนยม แนวทางทแตกตางกนเชนนสงผลอยางส�าคญในการตอสทางการเมองในสภา โดยเฉพาะอยางยงหลงการรฐประหารใน พ.ศ. 2490 ทกลมอ�านาจคณะราษฎรสายพลเรอนทน�าโดยนายปรด พนมยงค และมความใกลชดกบพรรคสหชพไดถกก�าจดออกไปจากวงการการเมอง

37 ชาย อบลเดชประชารกษ, พลตร. ชวตการตอสของนายเลยง ไชยกาล. ไมปรากฏทพมพ, ไมปรากฏปพมพ. หนา 123 อางถงใน ดารารตน เมตตารกานนท, การเมองสองฝงโขง, หนา 341.

288

คณะราษฎรกบเศรษฐกจไทย


รศ.ดร.พอพนธ อยยานนท

บทความนเปนบททดลองเสนอ วาดวย บทบาทของรฐกบการแทรกแซงเศรษฐกจของคณะราษฎร ระหวางป 2475 – 2488 (โดยเนนป 2475 – 2483) ขอคนพบแสดงวา เศรษฐกจตกต�าในทศวรรษ 2470 เสถยรภาพเศรษฐกจระหวางประเทศ และแนวนโยบายอนรกษทางเศรษฐกจแบบดงเดมเปนขอจ�ากดในการด�าเนนนโยบายทางเศรษฐกจของคณะราษฎร ซงให “รฐ” มบทบาทน�าในการพฒนาเศรษฐกจ

Iกอนทจะกลาวถงบทบาทของคณะราษฎรกบเศรษฐกจไทย บทนจะ

กลาวถงสถานการณทางเศรษฐกจและการเมองทส�าคญในชวงเศรษฐกจตกต�าในทศวรรษ 2470 ทงในระดบระหวางประเทศและของไทย เพราะมผลตอเนองตอการแสดงบทบาททางเศรษฐกจของคณะราษฎรภายหลงเปลยนแปลงการปกครองในป 2475 ทเปลยนจากระบอบสมบรณาญา- สทธราชย เปนระบอบประชาธปไตยอนมพระมหากษตรยอย ภายใตรฐธรรมนญ บรรยากาศของสถานการณทางเศรษฐกจและการเมองระหวางประเทศ ณ ขณะนน ไดตอกย�าใหเหนถงบทบาทรฐกบการกระตนเศรษฐกจเพอแกไขปญหาเศรษฐกจตกต�าทวโลก

พอพนธ อยยานนท

289

เศรษฐกจไดตกต�าทวโลก โดยเรมจากสหรฐอเมรกาในป 2472 เขาสยโรปและประเทศอนๆ หลงจากนนภาวะเศรษฐกจตกต�าทเกดขนทวโลก สงผลใหธรกจปดตวลงและลมละลาย การวางงานเพมขนระดบสง ราคาสนคาทงอตสาหกรรมและเกษตรกรรมไดลดลงอยางตอเนอง หนสน ตางประเทศเพมขน หลายประเทศโดยเฉพาะประเทศชนน�าทางอตสาหกรรมไดใชนโยบายพฒนาอตสาหกรรม โดยการตงก�าแพงภาษและโควตาน�าเขาเพอปกปองอตสาหกรรม และบรรเทาการขาดดลการคาและดลการช�าระเงน เศรษฐกจตกต�าในทศวรรษ 2470 กมผลกระทบตอเศรษฐกจไทยเปนอนมาก ทส�าคญคอ ราคาขาวไดตกต�าลงถง 2 ใน 3 ชาวนาสญเสยทดน และภาวะหนสนเพมขน โรงงานและธรกจทงกรงเทพฯ และตางจงหวดปดตวลง การวางงานเพมขน [Wyatt (1983)] เศรษฐกจตกต�าในทศวรรษ 2470 ยงมผลการเพมขนของอ�านาจทางการเมองเพอแสวงหาแนวทางเศรษฐกจใหมๆ เพอแกไขปญหาเศรษฐกจตกต�า ทงประเทศอตสาหกรรมและประเทศดอยพฒนาโดยทวไป เชน สหราชอาณาจกร สหรฐอเมรกา เยอรมน และหลายประเทศในอเมรกาใต

ทสหราชอาณาจกร เศรษฐศาสตร ของเคนส (Keynesian Economics) ไดถอก�าเนดในป 2478 ซงหนงสอทจอหน เมนารด เคนส เขยน คอ The General Theory of Employment, Interest and Money (หรอภาษาไทยเรยกวา ทฤษฎทวไปเกยวกบการจางงาน ดอกเบย และเงนตรา) ไดกอใหเกดการเปลยนแปลงแนวคดทางเศรษฐศาสตร ครงส�าคญ โดยแกนกลางของเศรษฐศาสตรเคนส คอ ไดปฏรปทฤษฎเงนตรา บทบาทของรฐบาลในทางเศรษฐกจ โดยเฉพาะนโยบายการคลงแบบ ขยายตวหรอแบบขาดดล เพอกระตนเศรษฐกจ เศรษฐศาสตรเคนสไดแผขยายแนวคดไปแทนทเศรษฐศาสตรส�านกคลาสสกและส�านกนโอคลาสสก “กลไกราคา หรอพลงตลาด” โดยปราศจากการเขาแทรกแซงนโยบายทางเศรษฐกจ โดยฐานความคดเชอวา “เศรษฐกจในระบอบทนนยมจะปรบตวเขาสสมดลและมการจางงานเตมทในทสด” เศรษฐศาสตรเคนส ทเนนการ

290


ใชนโยบายงบประมาณแบบขาดดล ไดรบการยกยองเปรยบเสมอนการปฏวตทางเศรษฐศาสตร หรอทเรยกวา การปฏวตเคนส (Keynesian Revolution) ในสหภาพโซเวยต ตนทศวรรษ 2470 ใชนโยบายวางแผนโดยรฐบาลจากสวนกลางและนโยบายเศรษฐกจ 5 ป (Five-Year Plans) เรงรดการพฒนาอตสาหกรรมอยางรวดเรว สงผลใหเศรษฐกจของรสเซยแปรรปจากเศรษฐกจทมฐานการผลตเปนเกษตรกรรม ส การเปนประเทศมหาอ�านาจทางอตสาหกรรม ซงเปนพนฐานส�าคญของเศรษฐกจขนาดใหญเปนอนดบสองของโลกรองจากสหรฐอเมรกา ในชวงหลงสงครามโลกครงท 2 ในเยอรมน ในทศวรรษ 2470 ฮตเลอร ใชนโยบายเศรษฐกจวางแผนจากสวนกลางอดฉดงบประมาณมหาศาลเพอพฒนาอตสาหกรรมเพอผลตอาวธและอตสาหกรรมทเกยวของในการเปนแสนยานภาพทางทหาร รวมทงจดสรรงบประมาณจ�านวนมหาศาลเพอการกอสรางกจการสาธารณะของรฐ โดยมผลใหการ ว างงานลดลงเปนจ�านวนมาก ทสหรฐอเมรกา แผนการนวดลของประธานาธบด รสเวลส (Roosevelt’s New Deal) ในป 2476 สนบสนนใหมการกระตนการใชงบประมาณเพอเพมสวสดการของประชาชนโดย ผานเงนโอนและเงนก และเงนชวยเหลอใหแกผวางงาน รวมทงกระตน งบประมาณในกจการสาธารณะของรฐ เชน การสรางถนนหลวง เขอน กจการสาธารณปโภคตางๆ ตลอดจนใหเงนชดเชยเกษตรกรเพอใหลดเนอท การเพาะปลกสนคาเกษตรกรรม เพอลดอปทานของสนคาเกษตรลง

สถานการณทางเศรษฐกจตกต�าในทศวรรษ 2470 มผลกระทบ ตอสถานะการเงนของราชส�านก ทงในสถานะสวนบคคลและกรมพระคลงขางท ซงเปนหนวยงานบรหารพระราชทรพยของพระมหากษตรยและพระบรมวงศานวงศ ซงจรงๆ แลวปญหาวกฤตการณทางการเงนของ ราชส�านกไดกอตวนบแตทศวรรษ 2460 ความยงยากทางเศรษฐกจภายในประเทศและของโลก ในทศวรรษ 2460 คอ ความออนแอของฐานะทางเศรษฐกจของประเทศ การลดลงของรายรบของรฐบาล การเพมการใชจายเกนตวของราชส�านกในกจการทไมกอใหผลตภาพทางการผลต ผลของการ


291

ลมละลายของธนาคารจนสยามและการขาดทนอยางมหาศาลของธรกจการเดนเรอและธรกจอนๆ (ตอนกลางทศวรรษ 2450) ของพระคลงขางทได สงผลตอฐานะทางการเงนของกรมพระคลงขางทในทสด ซงนอกจากจะมหนสนเพมขนแลว กรมพระคลงขางทตองประสบกบปญหาการขาดแคลนเงนลงทนในกจการทางเศรษฐกจตางๆ สงผลใหการลงทนซบเซาลง

ในงานศกษาของทวศลป สบวฒนะ เงนของกรมพระคลงขางทในธนาคารฝรงเศสลดลงอยางรวดเรว ชวงป 2453-60 พระองคเจาจลจกรพงษ ทรงเลาวา ในชวงระหวาง 2466-67 กรมพระคลงขางทใชเงนสงถง 11.5 ลานบาท แตกยงไมพอ และราชส�านกใชเงนเกนงบประมาณตงแต 2466-67 ในอตรารอยละ 19 และ 14 ตามล�าดบ จากการใชเงนเกนพระองคมาก เชนน ท�าใหกรมพระคลงขางทตองประกาศขายทดน 293 แปลง (ทวศลป 2528 : 141) หนทงหมดของกรมพระคลงขางทในป 2468 มเทากบ 15 ลานบาท (กจช. ร.7 คลง 19/6 (2468/69)) และเมอรชกาลท 6 เสดจสวรรคตในวนท 15 พฤศจกายน 2468 หนสนสวนพระองคมประมาณ 5.5 ลานบาท ซงนอกเหนอจาก 4.6 ลานบาท ซงทานไดยมจากเงนคงคลง (Greene, 1999 : 169) สถานการณความยงยากทางเศรษฐกจยงคงมตอไปโดยเฉพาะวกฤตการณการเงนและการคลงของรฐบาลเมอรชกาลท 7 ขนครองราชยในป 2468 ภาวะการเงนและการคลงของประเทศไดเรมตงตวอกครงหนง ในป 2469 มการตดทอนงบประมาณของราชส�านกหรองบประมาณทจดสรรแกกรมพระคลงขางทลงถงรอยละ 37 รวมทงมการลดขาราชการและก�าลงคนลง นอกจากนในปเดยวกนมการตดทอนงบประมาณของกระทรวงกลาโหมลงเทากบ 1.83 ลานบาท และกระทรวงมหาดไทยลงเทากบ 1.45 ลานบาท แมวารฐบาลจะพยายามแกปญหาวกฤตการณทางการคลง โดยการเพมภาษโดยเฉพาะภาษของผอาศยอยในเขตเมอง แตทวาการเพมขนของภาษกไมพอเพยงตอการเพมขนของรายจาย รฐบาลจงตองลดงบประมาณรายจาย ขาราชการและลกจางจ�านวนมากไดถก ปลดออก เชน ในชวงระหวางเดอนเมษายน 2472 ถงเดอนพฤศจกายน 2472

292


มจ�านวนถง 1,292 คน (Saksan 1989 : 480) นอกจากน ไดมการยบและรวมหนวยงานหลายแหงเขาดวยกน นโยบายการคลงทเขมงวดดงกลาวสรางความไมพอใจใหแกผคนเปนจ�านวนมาก และเมอภาวะเศรษฐกจตกต�าไดอบตขนในตอนตนทศวรรษ 2470 เหตการณดงกลาวไดน�าไปสการปฏวตการเปลยนการปกครองในป 2475

IIการเปลยนแปลงการปกครองในป 2475 ทามกลางเศรษฐกจตกต�า

ในทศวรรษ 2470 ซงน�าโดยคณะทหารและพลเรอนนน หลายคนมความ คาดหวงวา “คณะราษฎร” จะน�าอดมการณทางเศรษฐกจโดยเฉพาะบทบาทของรฐในการพฒนาเศรษฐกจ ซงจะน�ามาซงการแกปญหาทางเศรษฐกจ รวมทงสรางความผาสกใหแกประชาชนโดยทวไป

เจตจ�านงของคณะราษฎรในการเปลยนแปลงการปกครองเมอวนท 24 มถนายน 2475 ในทางเศรษฐกจ (หนงในหลก 6 ประการของ คณะราษฎร) คอ การน�าพาประเทศไปสความอดมสมบรณของราษฎรในทางเศรษฐกจ โดยจะจดหางานใหราษฎรทกคนท�า จะวางโครงการเศรษฐกจแหงชาต ไมปลอยใหราษฎรอดอยาก แมวาชนชนใหม (คณะราษฎร) จะควบคมอ�านาจทางการเมอง แตกขาดฐานอ�านาจทางเศรษฐกจ จงได ขยายฐานอ�านาจทางเศรษฐกจของกลมตนโดยการแทรกแซงทางเศรษฐกจ ในเบองตนชวงป 2475-2480 วธการทส�าคญคอ การกอตงรฐวสาหกจ สนบสนนคนไทยมบทบาททางเศรษฐกจโดยเฉพาะพอคารายยอย สงวนอาชพใหคนไทย กดกนและตอตานชาวจน มาตรการเพอจ�ากดบทบาททางเศรษฐกจคนจนและสงวนอาชพใหกบคนไทย เชน ออกกฎหมายสงวนการใหสมปทานรงนกแกองคการของรฐบาลหรอตวแทน ออกกฎหมายเพมภาษคนเขาเมองกบคนจน ออกกฎหมายควบคมอตสาหกรรมฆาสตว เพอใหอาชพการขายเนอสตวนอยในการด�าเนนการของคนไทย ฯลฯ


293

หลงจากนน ในทศวรรษ 2480 ขยายการกอตงรฐวสาหกจ การกอตงและยดกมธนาคารพาณชย การผกขาดอตสาหกรรมสขาวและอตสาหกรรมทเกยวของ การผกขาดกจการน�าเขา การกระจายและการขนสงสนคาบรโภค น�าเขา รวมทงสนคาทผลตไดในประเทศ ตลอดจนไปถงอ�านาจทางการเมองในการแสวงหาผลประโยชนทางเศรษฐกจ รวมทงการพฒนาเศรษฐกจ โดยเฉพาะการเรงรดการพฒนาอตสาหกรรมโดยรฐมบทบาทน�า เศรษฐกจอตสาหกรรมและธนาคารพาณชยขยายตว (จะไดกลาวตอไป)

ชวงป 2475 – 2483 คณะราษฎรกลบเขาไปมบทบาทในการพฒนาทางเศรษฐกจนอยกวาทควรจะเปน ชวงระยะเวลาดงกลาวสงคมเศรษฐกจไทยแทบไมเปลยนแปลงเลย เศรษฐกจขาวยงเปนเศรษฐกจหลกของประเทศชนบทยงเปนแหลงการจางงานขนาดใหญทสดของประเทศถงมากกวา รอยละ 80 ของก�าลงแรงงานของประเทศ ผลกระทบทางเศรษฐกจทเกดขนกบเศรษฐกจขาวคอนขางนอยสวนหนงเพราะประชากรทงหลายนนด�ารงชพอยดวยการผลตแบบเลยงตนเอง เชน ภาคอสานและภาคเหนอ เปนการผลตแบบเกษตรกรรายยอยใชแรงงานครวเรอนมากกวาจะใชทนและเครองจกร และจางแรงงานนอย เพราะเมอขาดแรงงานชาวนากใชวธแลกเปลยนแรงงานหรอ “ลงแขก” เกยวขาว ภาคอตสาหกรรมยงมขนาดเลกและแรงงานจน กยงเปนแรงงานส�าคญในการผลต นอกจากโรงงานปนซเมนต โรงงาน ไมขดไฟ โรงงานผลตเบยรแลว โรงงานเกอบทงหมดเปนโรงงานขนาดเลก ผลตเพอการบรโภคภายในประเทศเปนส�าคญ จากการส�ารวจของกระทรวงอตสาหกรรมในป 2481 โรงงานในกรงเทพฯ และธนบร มทงสน 285 โรง โดยสวนใหญเปนโรงงานเครองหนง 32 โรง โรงสขาวและโรงเลอย 27 โรง โรงงานทอผา 26 โรง โรงงานผลตขวดและกระปอง 21 โรง และโรงงาน ท�าเครองจกรกล 12 โรง

ปจจยส�าคญทมผลใหรฐบาลโดยคณะราษฎรมบทบาทคอนขางนอยในการพฒนาเศรษฐกจระหวางป 2475-2483 คอ

294


ประการแรก ขอเสนอของนายปรด พนมยงค ในป 2476 แกนน�า คนส�าคญของคณะราษฎรเรอง “เคาโครงเศรษฐกจ” ไดถกยบยง โดย สาระส�าคญในเรองการเพมพลงการผลต โดยรฐเปนผวางแผนและบรหารจดการทางเศรษฐกจเสยเอง โดยมการโอนทนและโรงงานอตสาหกรรมเปนของรฐ โดยใหคาตอบแทนแกเจาของปจจยการผลตในรปพนธบตรและ หนกสามญ และควบคมใหมการลงทนในกจการทเปนประโยชนระยะยาวอยางแทจรง มการเกบภาษมรดกและกระจายทดนถอครอง” รชกาลท 7 กคดคานเพราะเหนวาเคาโครงเศรษฐกจจะท�าลายเสรภาพของราษฎร บงคบกดขเหมอนทาส และจะน�าประเทศไปสการปกครองแบบคอมมวนสตทเกดขนในรสเซย แนวคดของนายปรดไดรบอทธพลจากทฤษฎของเฟดเดอรกลส นกเศรษฐศาสตรชาวเยอรมน (ค.ศ. 1789-1846) ทเหนวา การพฒนาอตสาหกรรม รฐควรมบทบาทในทางเศรษฐกจเพอใหประเทศผลตสนคาเองทกอยาง นอกจากน เขาสนบสนนใหมการพฒนาอตสาหกรรมทดแทนการ น�าเขาทไดรบการคมครองจากรฐในรปแบบตางๆ เชน ก�าแพงภาษ เมอโครงการเศรษฐกจของนายปรด ถกยบยง นายปรดไดถกบงคบใหลภยไป ตางประเทศ และตอมาไดเดนทางกลบเขามาในประเทศไทยในป 2476 หลงจากนนกไมมการฟนฟเคาโครงเศรษฐกจอกเลย หากขอเสนอของ นายปรดประสบความส�าเรจ บทบาทรฐในทางเศรษฐกจทงการพฒนาอตสาหกรรมและเกษตรกรรมยอมมมากขน รวมทงมการกระจายทรพยสนทเปนธรรมมากยงขน เพราะประชาชนไดมสวนรวมและไดรบผลตอบแทนจากการผลตอยางเปนธรรม

ประการทสอง นโยบายการเงนและการคลงแบบอนรกษ แมจะมการเปลยนแปลงการปกครองในป 2475 การก�าหนดนโยบายเศรษฐกจของไทยกยงคงเปนแบบอนรกษนยม ซงไดรบอทธพลจากทปรกษาทางการคลงชาว ตางประเทศ สวนใหญเปนชาวองกฤษ ซงมภมหลงแนวคดแบบการรกษาเสถยรภาพทางเศรษฐกจมากกวาจะเปนการเนนการเจรญเตบโตทางเศรษฐกจทเนนบทบาทของรฐไปมบทบาททางเศรษฐกจ รฐบาลไทย


295

ระมดระวงเปนพเศษทจะไมอยตรงกนขามกบสหราชอาณาจกรหรอประเทศ ยโรปอนๆ เชน ฝรงเศส เพราะกลวอทธพลจากประเทศมหาอ�านาจนนเอง โดยเฉพาะในนโยบายทยกเลกหรอไมสนบสนนการคาเสร ซงผลมาจาก สนธสญญาเบารง แนวนโยบายของอนรกษนยมของทปรกษาทางการคลงทส�าคญ คอ ไมสนบสนนการกอหนสาธารณะ โดยเฉพาะหนตางประเทศด�าเนนนโยบายแบบเมนเฉยหรอ passive ทเนนการรกษาเสถยรภาพ รกษาเศรษฐกจระหวางประเทศและในประเทศ คอ ธ�ารงไวซงการรกษาคาเงน เพอไมใหกอใหภาวะดลบญชเดนสะพด ดลการช�าระเงนขาดดล ตลอดจนใชนโยบายงบประมาณแบบสมดลเพอไมใหมผลกระทบตอเงนเฟอและ หนสาธารณะ เปนตน

ทปรกษาการคลงชาวองกฤษทส�าคญตงแตสมยรชกาลท 5 คอ นายซ รเวตต คารแนค นายดบบลว เจ เอฟ วลเลยมสน และเซอร เอดเวรด คก และ นายฮอลส-แพตต ในชวงปลายรชกาลท 6 ตอชวงรชสมยรชกาลท 7 ทเศรษฐกจเรมสอเคาลางความยงจากทางเศรษฐกจ และเขาสเศรษฐกจตกต�าตอมา ทปรกษาทางการคลงไดเสนอใหตดรายจายงบประมาณแผนดนโดยเฉพาะคาใชจายดานการปองกนประเทศ และคาใชจาย ของราชส�านกทงในสวนทเปนของกรมพระคลงขางท และงบรายจายเพอราชส�านกอนๆ เพราะเหนวาเปนทมาของการคลงขาดเสถยรภาพดวย โดยเฉพาะงบของราชส�านก ซงในป 2468 คดเปนสวนสวนเทากบรอยละ 10.7 ของงบประมาณแผนดน ซงสงกวาญปน (รอยละ 0.25) เดนมารก (รอยละ 0.9) เนเธอรแลนด (รอยละ 0.1) สเปน (รอยละ 0.3) และนอรเวย (รอยละ 0.1) รฐบาลในสมยรชกาลท 7 กไดตดทอนงบประมาณรายจายลงเพอให งบประมาณสมดล

ประการทสาม รฐบาลไทยมบทบาทคอนขางจ�ากดในการพฒนาอตสาหกรรม สวนหนงเกดจากการลงนามสนธสญญาเบารงในป 2398 ไทยไมสามารถก�าหนดอตราภาษน�าเขาไดเกนรอยละ 3 โดยไทยคอยๆ ไดรบสทธหรออ�านาจในการก�าหนดภาษในป 2469 และไดรบคนอยางสมบรณ

296


ในป 2479 แมวาไทยจะเพมอตราภาษน�าเขา หรอตงก�าแพงภาษเปนการปกปองอตสาหกรรมและการแสวงหารายได แตการเพมอตราภาษน�าเขากเพมเพยงเลกนอย และระดบอตราภาษน�าเขาทต�ายอมไมเปนแรงจงใจในการสนบสนนการขยายตวของอตสาหกรรมภายในประเทศ สดสวนของรายไดจากภาษอากรน�าเขาเมอเทยบกบมลคาของสนคาน�าเขาทงหมด เพมขนจากรอยละ 3.7 ในป 2469/70 เปนรอยละ 22.0 ในป 2478/79 และสดสวนของรายไดภาษอากรน�าเขาเมอเทยบกบรายรบของรฐบาลทงหมด เพมขนจากรอยละ 7 เปนรอยละ 25 ในชวงเดยวกน “นาย อนแกรม ไดแสดงทศนะวา จดประสงคของการจดเกบภาษอากรน�าเขาเหลานเพอทจะเพมรายไดของรฐบาลมากกวาจะเปนมอกระตนการขยายตวของอตสาหกรรมทองถน อยางไรกตาม การขนภาษอากรน�าเขายอมมผลทางออมตออตสาหกรรมภายในประเทศใหขยายตวไดเชนกน อาทเชน อตสาหกรรมบหร สบ และ ไมขดไฟ ไมเพยงแตอตราภาษอากรน�าเขาอย ในระดบต�า รฐบาลไทย ณ ขณะนนไมมนโยบายและมาตรการใดในการกระตนการขยายตวของภาคอตสาหกรรม นโยบายของรฐตอการสนบสนนอตสาหกรรมทดแทนการ น�าเขายงคงมบทบาทจ�ากด และเงนตราตางประเทศของไทยยงคงใชระบบเทยบคาในระบบมาตรฐานทองค�าและยงคงผกตดคาเงนอยกบเงนปอนด สเตอรลงคเปนส�าคญ

อตราภาษน�าเขาของไทยจงคอนขางต�าและไมสนบสนนการพฒนาอตสาหกรรมเทาทควรมผลตอการพฒนาอตสาหกรรม เพราะภาวะเศรษฐกจตกต�าทวโลกในทศวรรษ 2470 ไดสงผลกระทบตอเศรษฐกจของไทย คอนขางจะไมรนแรงเทาทควรเมอเทยบกบประเทศอนๆ ตลอดชวงเวลา ของทศวรรษ 2470 ประเทศพงพารายไดจากการสงออก มความจ�าเปน ตองตงก�าแพงภาษน�าเขาในระดบสง เนองจากการสงสนคาและบรการ ตกต�าลง บางประเทศไดออกจากระบบการเงนระหวางประเทศทเทยบคาเงนตราสกลทองถนกบเงนตราสกลหลก ซงสงผลตอความไรเสถยรภาพของการคาระหวางประเทศภายใตสถานการณดงกลาว และผลจากการตงก�าแพง


297

ภาษในระดบสงสงผลใหหลายประเทศสนบสนนการพฒนาอตสาหกรรมในระยะเรมตน (nascent industrialization) ในทศวรรษ 2470 นอกจากนรฐบาลหลายประเทศไดสงเสรมใหมการลดการน�าเขาซงปองกนการไหลออกของเงนตราตางประเทศในทสด

ในขณะทหลายประเทศประสบกบปญหาการขาดดลการคาและดลบรการ เศรษฐกจไทยกลบไมประสบกบปญหาดงกลาว แมวาราคาสงออกขาวจะลดต�าลง ราคาขาวของไทยยงลดลงไมมากนกเมอเทยบกบสนคา สงออกเกษตรขนปฐมอนๆ อาทเชน กาแฟ ยางพารา ขาวสาล รวมทง ระดบราคาของขาวยงลดลงไมมากเทยบกบราคาสนคาอตสาหกรรมน�าเขา ผลทตามมากคอ สถานการณของดลการคาและบรการของไทยไมประสบกบปญหาเชนเดยวกบประเทศอนๆ รวมทงสามารถรกษาภาวะเกนดลตลอดทศวรรษ 2470 ดวย แรงกดดนทจะเพมอตราภาษน�าเขาหรอมาตรการอนๆ เพอสนบสนนการพฒนาอสาหกรรมจงยงไมเกดขน

ภาวะเศรษฐกจตกต�าทวโลกในทศวรรษ 2470 ไดสงผลกระทบตอเศรษฐกจของประเทศตางๆ ทวโลกมมากมาย ซงไมสามารถกลาวไดทงหมดในทน โดยผลกระทบทส�าคญบางประการ (1) ประเทศทเศรษฐกจพงพาการสงออกสนคาขนปฐมจะถกกระทบมากจากการถดถอยอยางมากของการคาระหวางประเทศและของโลกโดยรวม รวมทงการลดลงของราคาสนคาอยางตอเนอง (ซงมผลใหการลดลงของราคาและปรมาณสนคาเกดขนพรอมๆ กน) (2) ประเทศเหลานมกจะพงพาการน�าเขาสนคาอตสาหกรรมดวยระดบราคาของสนคาอตสาหกรรมมแนวโนมลดต�าลงนอยกวาสนคาขนปฐม (3) ประเทศผผลตสนคาขนปฐมดงกลาวมกจะมภาระเปนหนตางประเทศในระดบสง และเปนการล�าบากทจะใชหนตางประเทศคนไดหมด หากรายไดจากการ สงออกไดตกต�าลง (4) ประเทศผลตสนคาขนปฐมมกจะมการพงพาตลาด สงออกเพยงไมกแหง (ประเทศ) และหากประเทศคคาประสบกบความผนผวนทางเศรษฐกจหรอลมละลายยอมมผลใหประเทศทผลตสนคาขนปฐมดงกลาวมาแลวประสบปญหาอยางมาก

298


ยกตวอยางเชน ในป 2472 มจ�านวน 18 ประเทศไดสงออกสนคาถง 1 ใน 3 หรอมากกวานนไปยงสหรฐ (มาเลเซยสงออกยางพารา สวนบราซลสงออกกาแฟเกอบทงหมดไปยงสหรฐ) ราคาสงออกไดตกต�าลงอยางรวดเรว โดยเฉพาะราคายางพาราและกาแฟลดลงถงมากกวารอยละ 75 ประเทศ ผสงออกรายใหญสนคาขนปฐม อนประกอบไปดวย ออสเตรเลย นวซแลนด กลมประเทศ ดช อสต อนดส (Dutch East Indies) อาเจนตนา บราซล และมาเลเซย ประสบกบปญหาดลการคาและปญหาการลมละลายของการช�าระหนคนระหวางประเทศในระยะตอมา เพอทจะแกไขปญหาดงกลาว ขางตน ในหลายประเทศไดพยายามแกไขปญหาในทศวรรษ 2470 โดยใชมาตรการทส�าคญ อนประกอบดวย การตงก�าแพงภาษน�าเขาในอตราสง การจ�ากดการน�าเขา การลดคาเงน การสรางการคาระดบทวภาค และยกเลกการช�าระหนระหวางประเทศเพอทจะสงผลในการแกปญหาดลการคาขาดดล นโยบายและมาตรการดงกลาวขางตนไดสงผลสนบสนนการขยายตวของภาคอตสาหกรรมเปนอนมาก ในงานของ ฟอลกส ไดพรรณนาวา.. “ในอาเจนตนา บราซล อาฟรกาใต และประเทศอนๆ เปนจ�านวนมาก ไดจดประกายของการพฒนาอตสาหกรรมและผลผลตของภาคอตสาหกรรมเพมขน ในอนเดยผลผลตสนคาอตสาหกรรมไดเพมขน และในป 2476 ผลผลตไดกาวล�าผลผลต ในป 2472 และเพมขนสงกวาเดมถงรอยละ 50 ประมาณป 2481”

ในเอเชยตะวนออกเฉยงใต การด�าเนนนโยบายภาษเพอจ�ากดการ น�าเขา รวมทงการปกปองการไหลออกของเงนตราตางประเทศ มผลใหบรรเทาผลกระทบจากเศรษฐกจตกต�าและกระตนการสงเสรมการพฒนาอตสาหกรรมของหลายประเทศ ซงบมการดและบราวน ชใหเหนวาการกดกนทางการคา เชน การตงก�าแพงภาษในระดบสง และมแรงงานราคาถก มผลตอการขยายตวของภาคอตสาหกรรมในหลายประเทศ เชน ในกรณ ของอนโดนเซยหรอทเรยกวา เดอะ เนเธอแลนด อนดส (The Netherlands Indies) แคลเรนซ-สมธ ไดบนทกวา “หนงในผลกระทบทชดเจนทสดของ


299

เศรษฐกจตกต�า (ในครสตศตวรรษท 1930 – ผเขยน) คอ การผลกดนให เจาหนาทของรฐบาลเนเธอรแลนดคอยๆ ผลกดนใหมกจกรรมสนบสนนการพฒนาอตสาหกรรม โดยไดมการตงโรงงานทอผาสมยใหมเพอแขงขนกบการน�าเขาสนคาราคาถกจากญปน”

III

ทศวรรษ 2480 รฐบาลจอมพล ป. พบลสงคราม ใชอดมการณชาตนยมทางเศรษฐกจสนบสนน มบทบาทน�าในการพฒนาเศรษฐกจอยางกวางขวาง โดยเฉพาะในชวงสงครามโลกครงท 2 ทงเขาไปประกอบการผลต และเขาควบคม และสนบสนนภาคเอกชนเพมขน อตสาหกรรมการผลตทส�าคญกอยในความดแลของรฐบาล (รฐวสาหกจ) ตลอดจนมแผนพฒนาเศรษฐกจมากขน ลดบทบาทชาวจนทางเศรษฐกจโดยขยายการกอตงรฐวสาหกจเพมขน การกอตงและยดกมธนาคารพาณชย การผกขาดอตสาหกรรมสขาวและอตสาหกรรมทเกยวของ การผกขาดกจการน�าเขา การกระจายและการขนสงสนคาบรโภคน�าเขารวมทงสนคาทผลตไดในประเทศ ตลอดจนไปถงอ�านาจทางการเมองในการแสวงหาผลประโยชนทางเศรษฐกจ นอกจากนการพฒนาเศรษฐกจโดยเฉพาะการเรงรดพฒนาอตสาหกรรมไดมมากยงขน โดยเฉพาะในชวงสงครามโลกครงท 2 (2484-2488) เนองจากรฐบาลเรมตระหนกถงความจ�าเปนอยางยงยวด ทจะพงพาตนเองในการผลต เพราะสนคาทเคยสงน�าเขาจากตางประเทศเพอใชภายในประเทศนนขาดแคลน เกดความยากล�าบาก รฐบาลจงไดเรงรดการพฒนาอตสาหกรรมโดยรฐบาลไดชน�าการเจรญเตบโตทางเศรษฐกจและรฐไดเขาไปประกอบกจการตางๆ ทส�าคญ อาทเชน ยาสบ กระดาษ ทอผา น�าตาล เชอเพลง เหมองแร เปนตน อตสาหกรรมหลายอยาง รฐบาลไดด�าเนนการยดจากชาวตางชาต หรอโอนมาจากเอกชนเพอด�าเนนการตอ รวมทงมการจดตงกระทรวงอตสาหกรรมเพอสนบสนนการพฒนาอตสาหกรรมและ

300


ตงธนาคารแหงประเทศไทยเพอบรหารนโยบายเศรษฐกจมหภาค

ในดานการคา รฐบาลซงท�าหนาทควบคมการผกขาดการซอขายทงภายในและตางประเทศ ในชวงทศวรรษ 2480 รฐบาลเปนผถอหนรายใหญ คอ บรษทจงหวด จ�ากด (2480) ผกขาดสนคาเกอบทกประเภท บรษท ขาวไทย จ�ากด (2481) ท�าการผกขาดการซอส และสงขาวออกนอกประเทศ บรษทยางไทย จ�ากด (2484) ผกขาดการคายางพารา บรษทเกลอไทย จ�ากด (2484) ผกขาดการซอเกลอใหบรษทจงหวดจ�ากด และสงเกลอออกนอกประเทศ บรษทไทยนยมพาณชย จ�ากด (2487) ผกขาดสนคาทจ�าเปนตอการด�ารงชวตตางๆ และเปนตวแทนจ�าหนายสราของกรมสรรพสามต

สวนการมบทบาทของรฐบาลในการพฒนาธรกจธนาคารพาณชย โดยรฐบาลไดเขายดทรพยสนและกจการทเคยตกอยในฐานะทเปนทรพยสนของชนชาตศตรชาวตะวนตกและสงเสรมใหมการตงธนาคารพาณชยของ คนไทยขนแทน เชน ธนาคารมณฑล (2485) ธนาคารกรงเทพพาณชยการ (2487) และธนาคารกรงเทพ (2487) ธนาคารกสกรไทย (2488) ตลอดจนสนบสนนใหมการสงเสรมรานคารายยอยของคนไทย หากประชาชน ไมสามารถรวบรวมทนจดตงรานคารายยอยได รฐบาลจะเขาชวยเหลอโดยการมหนสวนดวย สวนในภาคเกษตรกรรมมการประกาศใชกฎหมายเพอจ�ากดการซอ-ขาย และครอบครองทดนของชาวตางชาต พฒนาระบบสหกรณ (ผานต, 2527 : 650-664)

เศรษฐกจชาตนยมไดเปดโอกาสใหมการกอตวของนายทนกลมใหมซงมพนฐานมาจากการเปนขาราชการ โดยรวมมอกบพอคานายทนชาวจนเปนส�าคญ หรอทเรยกวาเปนการเตบโต ทนนยมขาราชการ ชนชนนายทนใหมเหลานไดเตบโตภายใตการคมครองของอ�านาจขาราชการและการเมอง และชนชนนไดกลายเปนพลงส�าคญของระบบเศรษฐกจไทยในเวลาตอมา ตวอยางของความรวมมอของขาราชการและนายทนชาวจน อาทเชน การจดตงบรษทขาวไทยตองอาศยพอคาชาวจน เชน นายมา บลกล ซงมประสบการณในดานนมาชานาน เชนเดยวกบการจดตงและการบรหาร


301

กจการธนาคารพาณชย รฐบาลกตองอาศยพอคาชาวจนอยางนายจลนทร ล�าซ�า นายโลวเตยวชวน บลสข และนายตนซวเมง หวงหล เปนตน ในขณะทคณะราษฎรและรฐบาลกไดสงคนของกลมตนเขาไปบรหารธรกจเปนจ�านวนมาก อาทเชน พ.อ.จรญ รตนกล เสรเรงฤทธ นายเลง ศรสมวงศ ดร.เดอน บนนาค และนายหลย พนมยงค (แล, 2535 : 263) อยางไรกตาม จวบจนกระทง พ.ศ. 2488 พฒนาการของกลมทนของไทยแสดงวา ทนหลกของไทยจะเปน “ทนการคา” มากกวาทจะเปน “ทนอตสาหกรรม” ทงๆ ทรฐสนบสนนคอนขางมาก ภาคอตสาหกรรมยงมขนาดเลกมาก และเกอบทงหมดเปนอตสาหกรรมเบา

ค�าถามกคอวา ท�าไมการพฒนา (ทน) อตสาหกรรมกอน พ.ศ. 2488 เปนไปอยางเชองชา เหตผลทส�าคญ คอ บทบาทของรฐกบการพฒนาทนอตสาหกรรมเปนอปสรรคตอการเจรญเตบโตของทนพนเมองหรอทน ทองถน หลงการเปลยนแปลงการปกครองป 2475 แมวานโยบายชาตนยมจะเนนการสรางฐานอ�านาจทางเศรษฐกจของประเทศ โดยใชนโยบายบบกลมธรกจชาวตางประเทศโดยเฉพาะชาวจน และสนบสนนให “คนไทย” มสวนรวมในทางเศรษฐกจมากขน และรฐไดมบทบาทในกจกรรมทางเศรษฐกจมากขน แตกตองประสบปญหาความขดแยงทวา ทนในประเทศหรอทนทองถนทตองการการสงเสรมกลบมแตทนของกษตรยหรอขนนาง ซงรฐบาลตองการท�าลายลางอย ดงนนการสนบสนนภาคอตสาหกรรม รฐบาลจงกลายเปนผลงทนหรอด�าเนนธรกจเสยเอง และการเขารวมกจกรรมทางเศรษฐกจของขาราชการนน (คนไทย) ไดเขารวมกบกลมชาวตางประเทศทมอทธพลมากอน นโยบายดงกลาวจงมไดสรางผลประโยชนตอการ พฒนาเศรษฐกจแกทนทองถน แตกลบสนบสนนผลประโยชนของเจาหนาท รฐบาลหรอขาราชการใหม รวมทงนกธรกจชาวจนภายใตการสนบสนนของผมอทธพลทางการเมองเปนส�าคญ หรอทเรยกวา “การเกดขนของทนนยมขาราชการ” กลมทนนยมขาราชการมไดเปนตวแทนของทนอตสาหกรรมเพราะไมม งเนนการพฒนาอตสาหกรรม เนองจากไมสนใจการพฒนา

302


กระบวนการผลตและเทคโนโลย หากแตเนนกจการทเปนตลาดและ ผลตอบแทนเรว รวมทงเนนการบรหารแบบครอบครว ไมมการแยกออกระหวางการเปนเจาของกบการควบคมการบรหาร (อากรา, 2529 : 75) นอกจากน “นายทนชาวจน” ในฐานะกลมทนททรงพลงกลบไมไดน�า “ก�าไร” จากการประกอบธรกจมาลงทนในเศรษฐกจไทย แตไดสงกลบไปยงเมองแมตนเอง สกนเนอรประมาณวา เงนทสงออกทโอนไปประเทศจนเทากบ 20 ลานบาทตอป ชวงป 2470/71-2480/81 หรอเทากบ 1 ใน 6 ของมลคาการสงออกในชวงนน (Skinner, 1957 : 225-6) การสะสมทนในไทยซงเปนพนฐานของการพฒนาอตสาหกรรมจงมนอยกวาทควรจะเปน

นโยบายเศรษฐกจแบบชาตนยมนน แมมไดเกดจากความตองการทจะอ�านวยประโยชนสขแกสงคมโดยรวม แตกเปนสวนหนงของกระบวนการขยายงานและอ�านาจทางเศรษฐกจของชนชนปกครองใหม และนโยบาย ดงกลาวยงมสวนผลกดนใหรฐไดหนไปลงทนในกจการการผลตทเกยวของกบการเพมผลตภาพการผลตของประเทศ ตวอยางเชน การเขาไปด�าเนนกจการผลตในโรงงานน�าตาล ทอผา กระดาษ รฐมบทบาทน�าในการพฒนาเศรษฐกจมากขนทงเขาไปประกอบกจการการผลตรวมทงเขาควบคมและสนบสนนภาคเอกชนเพมขน อตสาหกรรมการผลตทส�าคญกอยในความดแลของรฐบาล (รฐวสาหกจ) ตลอดจนมแผนในการพฒนาเศรษฐกจมากขน

ตรงขาม กอนจะมการเปลยนแปลงการปกครองใน พ.ศ. 2475 นน กจกรรมทรฐสนบสนนมกจะเปนเรองการปองกนประเทศและราชส�านก มากกวาจะเปนการพฒนาเศรษฐกจ สดสวนของคาใชจายการพฒนาเศรษฐกจในชวงสมยสมบรณาญาสทธราชยไมเกนรอยละ 20 ของ งบประมาณรายจายทงหมด แตสมยหลงเปลยนแปลงการปกครอง สดสวนของงบพฒนาเศรษฐกจเพมขนตามล�าดบ โดยเฉพาะในชวงนโยบายชาตนยมทางเศรษฐกจเพมขนเปนรอยละ 31-36 ในชวงป 2481-2485 (ตารางท 1)


303

ตารางท 1 การจดสรรงบประมาณดานตางๆ เทยบเปนรอยละของ งบประมาณรายจายประจ�าป 2450-2485

ปงบรกษา

ความมนคงงบเศรษฐกจ งบพระมหากษตรย

2450 49.32 14.98 16.29

2454 56.88 13.27 19.95

2458 52.36 18.76 14.89

2462 48.39 19.78 12.49

2466 42.34 20.92 12.24

2470 30.82 16.39 5.71

2475 38.57 24.37 5.42

2476 46.68 21.19 4.56

2477 45.23 26.17 3.63

2478 48.94 26.35 1.52

2479 44.64 34.54 0.94

2480 45.83 33.78 0.91

2481 45.30 35.88 1.08

2482-83 42.98 35.94 0.33

2484 43.86 35.06 0.30

2485 50.74 33.90 0.33

ทมา : ชอ (2527:610-611)

304


กอนป 2475 แมในทางทฤษฎการจะแบงแยกพระราชทรพยของ พระมหากษตรยกบงบประมาณแผนดนโดยทวไป โดยมการตงกรมพระคลงขางทในป 2443 มฐานะเปนกรมอสระ เพอบรหารจดการพระราชทรพย และการลงทนของพระมหากษตรย โดยไดรบเงนสนบสนนจากงบประมาณแผนดน แตทวาในทางปฏบตกลบไมมการแบงแยกพระราชทรพยอยาง ชดแจง รายไดจากการลงทนทางเศรษฐกจของพระมหากษตรยบางครงก น�าเขารฐ บางครงกใชเปนพระราชทรพยสวนพระองค ดงจะเหนไดวา เมอรชกาลท 6 เสดจสวรรคต ไดมหนสนสวนพระองคสงถง 5.5 ลานบาท นอกเหนอจากหนสนของกรมพระคลงขางทอก 1.5 ลานบาท รฐบาลในสมยสมบรณาญาสทธราชยไมสนบสนนการพฒนาอตสาหกรรมเพอเพมผลตภาพการผลตในระยะยาว ขอเสนอของเอกชนในการพฒนาอตสาหกรรมทองถนไดรบการปฏเสธ เชน โรงงานปนดาย (Chatthip (1981 : 7-8)) รวมทง การลงทนโครงสรางพนฐานทางเศรษฐกจทส�าคญ คอ การสรางทางหลวง ไดรบการสนบสนนนอยมาก

ผลส�าคญอกประการหนงของนโยบายเศรษฐกจแบบชาตนยมหรอ รฐนยม กคอ การมสวนสนคลอนความสมพนธในรปแบบเมองแมและ เมองบรวาร (Periphery centre relationship) ระหวางไทยกบประเทศมหาอ�านาจจกรวรรดนยม อนประกอบดวย องกฤษและสหรฐอเมรกา การลงนามในสนธสญญาเบาวรงใน พ.ศ. 2398 และสนธสญญาอนไมเทาเทยมกนทไทยท�ากบประเทศมหาอ�านาจอนๆ ในระยะเวลาตอมา มผลใหเศรษฐกจไทยเขาไปผกพนกบระบบทนนยมโลก โดยไทยเปนผผลตสนคาขาวหรอสนคาขนปฐมเพอสงออกและตองเสยสทธสภาพนอกอาณาเขต โดยเฉพาะอยางยงอธปไตยทางการศาลและอธปไตยทางเศรษฐกจ เชน ไทยสามารถก�าหนดอตราภาษน�าเขาไดไมเกนรอยละ 3 ไทยจงไมสามารถเลอกกลยทธและการพฒนาทางเศรษฐกจดวยตนเอง หรอกลาวอกนยหนง การพฒนาเศรษฐกจไทยจงเปนการพฒนาทมาจากปจจยภายนอกไมเปนตวของตวเอง


305

อ�านาจทางเศรษฐกจและกจกรรมทางเศรษฐกจไดตกไปอย ในมอของ ชาวตางชาต คอ ชาวตะวนตกและคนจน และดงนน กอน พ.ศ. 2475 เปนเวลานานทเศรษฐกจไทยไมสามารถกอเกดชนชนพอคาในหมคนไทย คนไทยไมมทางเลอกอนนอกจากจะด�ารงชพดวยการเปนชาวนา หรอถา มบญหนอยกเปนผนงกนนอนกน หรอถามปญญาหนอยกท�าอาชพรบราชการ หรอใชสมองเทานน (Suyama อางใน สวนย (2532 : 18))

ผลจากนโยบายเศรษฐกจชาตนยมน�าประเทศไปส “การพงพาตนเองทางเศรษฐกจ” และการด�าเนนนโยบายทางเศรษฐกจทเปนตวของตวเองมากยงขน และพยายามทจะสรางทนภายในชาต ไมวาจะเปนการกอตงรฐวสาหกจ การกอตงธนาคารพาณชย บทบาทของรฐในการเปนผน�าทางเศรษฐกจและการผลต สงทกลาวมาขางตนลวนแลวแตขดแยงกบนโยบายเศรษฐกจความสมพนธระหวางเมองดาวบรวารและเมองแมทงสน

306



ภาษาองกฤษ

Boonmgaard, P. 2000. Surviving the Slump: Developments in Real Income during the Depression of the 1930s in Indonesia, particularly Java. In P. Boomgaard, and Ian Brown, eds. Weathering the Strom: The Economies of Southeast Asia in the 1930s Depression. Singapore: Institute of Southeast Asian Studies.

Chatthip Nartsupha and Suthy Prasartset 1981. The Political Economy of Siam, 1851-1910. Bangkok: Social Science Association of Thailand.

Clarence-Smith, W.G. (2000) Hadhrami Arab entrepreneurs in Indonesia and Malaysia: facing the challenge of the 1930s recession. In: P. Boomgaard, and I. Brown, eds. Weathering the Strom: The Economies of Southeast Asia in the 1930s Depression. Singapore: Institute of Southeast Asian Studies.

Falkus, M.E. 1975. The World Depression. Unpublished Manuscript.

Greene, S.L.W. 1999. Absolute Dreams Thai Government Under Rama VI, 1910-1925, Bangkok: White Lotus.

Hewison, Kewin 1989. “Industry Prior Industralisation” Journal of Contemporary Asia, 18(4), pp. 389-411.

Ingram, J.C. 1971. Economic Change in Thailand, 1850-1970. Standford: Standford University Press.

Porphant Ouyyanont. 2012. “Underdevelopment and Industrialisation in Pre-War Thailand. Australian Economic History Review, 52(1): 43-60.

Seksan Prasertkul 1989. “The Formation of the Thai State and Economic Change, 1855-1945.” Ph.D. Thesis Cornell University.

Skinner, G.W. 1957. Chinese Society in Thailand: An Analytical History. Ithaca: Cornell University Press.


307

Suehiro, Arira 1996. Capital Accumulation in Thailand. Chiang Mai: Silkworm Book.

Wyatt, D. 1984. Thailand: A Short History. New Haven, conn: Yale University Press.

ภาษาไทย

ฉตรทพย นาถสภา 2527. การแสวงหาระบบเศรษฐกจใหมหลงเปลยนแปลงการปกครองของไทย ใน ฉตรทพย นาถสภา และสมภพ มานะรงสรรค (บ.ก.) ประวตศาสตรเศรษฐกจไทยจนถง พ.ศ. 2484. กรงเทพฯ : ส�านกพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร.

ชวลต วายภกตร 2527. “การปฏรปเศรษฐกจในประเทศไทย” ใน ฉตรทพย นาถสภา และสมภพ มานะรงสรรค (บ.ก.) ประวตศาสตรเศรษฐกจไทยจนถง พ.ศ. 2484. กรงเทพฯ : ส�านกพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร.

ผาณต ทรงประเสรฐ 2527. “นโยบายการพฒนาเศรษฐกจสมยรฐบาลจอมพล ป. พบลสงคราม ตงแต พ.ศ. 2481-2487.” ใน ฉตรทพย นาถสภา และสมภพ มานะรงสรรค (บ.ก.) ประวตศาสตรเศรษฐกจไทยจนถง พ.ศ. 2484. กรงเทพฯ : ส�านกพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร.

พรเพญ ฮนตระกล 2527. “การใชจายเงนแผนดนในรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว (พ.ศ. 2453-2468)” ใน ฉตรทพย นาถสภา และสมภพ มานะรงสรรค (บ.ก.) ประวตศาสตรเศรษฐกจไทยจนถง พ.ศ. 2484. กรงเทพฯ : ส�านกพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร.

แล ดลกวทยรตน 2535. “เศรษฐกจไทยในชวง พ.ศ. 2475-2488” เอกสารชดวชาเศรษฐกจไทย. สาขาวชาศลปศาสตร มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช.

สวนย ภรณวลย 2532. “เศรษฐศาสตรการเปน NICS: ยทธศาสตรการพฒนาประเทศไทย” วารสารเศรษฐศาสตร ปท 7 ฉบบท 2 มถนายน.

อากรา ซเอฮโร 2529. “การสะสมทนและการพฒนาอตสาหกรรมในประเทศไทย”

วารสารเศรษฐศาสตรธรรมศาสตร ปท 4 ฉบบท 1 มนาคม.

308

ววฒนาการวงจรอบาทวทางการเมองไทย: จาก 2475 ถงการเมองหลงระบอบทกษณ

ววฒนาการวงจรอบาทวทางการเมองไทย:จาก 2475 ถงการเมองหลงระบอบทกษณ

ผศ.ดร.ทวากร แกวมณ 1

การศกษาพฒนาการทางการเมองบอยครงจะเปนการศกษาเพอหาค�าตอบของสถานภาพของการพฒนาความเปนประชาธปไตยในระบบการเมอง ซงในชวงเวลาทผานมาเรวๆ น การเมองไทยมขอเทจจรงของ ความขดแยงของกลมทางการเมองและสงคม พรอมกบการมการท�างานท มความตอเนองของโครงสรางทางการเมองประชาธปไตยตวแทน-รฐสภา ในทซงคณภาพของนกการเมองและตวแทนรฐสภามสภาพของการผกขาดของกลมชนชนธรกจ นายทนทองถน เจาพอและผมอทธพล ซงมาพรอม กบกระบวนการเลอกตงทมการใชเงนทนและการซอเสยง คณภาพของนกการเมองและการเปดกวางในการแขงขนทางการเมองมนยยะของการ ไมมพฒนาการแตกตางไปจากชวงการเมองไทยเดมๆ ในอดต

ในอดตทผานมา การเมองไทยในยคระบบราชการกมปญหาในลกษณะเชนเดยวกน คอ ปญหาการผกขาดอ�านาจของระบบการเมองไทย

1 ผชวยศาสตราจารย ประจ�าภาควชารฐศาสตร มหาวทยาลยนเรศวร และอาจารยพเศษทางรฐศาสตร University of Freiburg, Germany จบการศกษา Dr.Phil., University of Freiburg, Germany, รม (การปกครอง) มหาวทยาลยธรรมศาสตร, รบ (เกยรตนยมอนดบหนง เหรยญทอง) จฬาฯ. ผเขยนขอกราบขอบพระคณ อาจารยชาญชย รตนวบลย ทไดกรณาอานบทความนและ ไดแสดงความคดเหนดานขอมลและแนวความคดทกอใหเกดการพฒนาแนวความคดของงานชนน.

ทวากร แกวมณ

309

ทถกผกขาดในมอของทหารและราชการ เครองมอทางการเมองทใชในการไดมาซงอ�านาจคอ การท�ารฐประหาร และการสรางกฎระเบยบใดๆ ของรฐผานรฐธรรมนญ กฎหมาย และประกาศ อนน�ามาซงอ�านาจของทหารและราชการ

ในโลกปจจบน การผกขาดดงกลาวดเหมอนจะคลคลายและถกแทนทการผกขาดทางอ�านาจในรปแบบใหม (New Authoritarian)2 พรอมกบความซบซอนของการเตบโตขององคาพยพในหลายระดบและมตของรฐ ไมวาจะเปนการเคลอนไหวทางสงคม ซงมขอเทจจรงของการเตบโตซง ความตองการและการพฒนาการทางอดมการณ การเกดกระแสของอ�านาจภายนอกรฐจากระบบการคาการลงทน ลทธและอดมการณทางการเมองประชาธปไตย ตลอดจนผลประโยชนของประเทศมหาอ�านาจและโครงสรางการเมองของประเทศมหาอ�านาจทก�าลงเปลยนแปลง

ในงานบทความชนนจะไดท�าการตรวจสอบพฒนาการทางการเมองของการเมองไทยรวมสมยและจะไดชถงพฒนาการดงกลาววาเกยวพนธอยางใกลชดกบการววฒนของวงจรอบาทวทเกดขนในการเมองไทย

1. จดก�าเนดวงจรอบาทวการเมองไทย จดก�าเนดวงจรอบาทวการเมองไทยเปนขอสงเกตแบบแผนการ

ขบเคลอนการเปลยนแปลงทางการเมองในยคการเมองระบบราชการ (bureaucratic politics) ซงเปนชวงเวลาทมการกอตวมาตงแตสยาม หลงการเปลยนแปลงการปกครองในป 2475

หากแตขอสงเกตแบบแผนการเปลยนแปลงทางการเมองดงกลาวนนไดพฒนาการเปนแนวความคด (หรอทฤษฎ) ทสามารถทจะอธบายการ

2 การถกเถยงนกรณาดงานเพมเตมของ O’Donnell, The Quality of Democracy, 2004; Larry Diamond, Assessing the Quality of Democracy, 2005; Benjamin R.Barber, Strong Democracy, 2003.

310


เปลยนแปลงทางการเมองไทยไดอยางชดเจนวามแบบแผนการเปลยนแปลงทย�าอยกบท

กระบวนการทางการเมองของผมอ�านาจรฐและอ�านาจทางการเมองในยคระบอบราชการนนมาจากการท�ารฐประหารของทหาร โดยทหารจะท�าการรกษาอ�านาจเปนระยะเวลาหนงเพอสรางกตกาทางอ�านาจผานการรางรฐธรรมนญ เมอกตกาทางอ�านาจลงตวอนเปนการก�าหนดสถานภาพทางอ�านาจของรฐบาล อ�านาจของรฐสภา และทมาของสมาชกรฐสภา ทมกจะถกก�าหนดใหสานตออ�านาจของผท�ารฐประหารผานกระบวนการทดเหมอนเปนประชาธปไตยแบบรฐสภา ซงบอยครงจะมการก�าหนดใหมสองสภา คอ สภาลาง (สภาผแทนราษฎร) และสภาสง ซงสมาชกรฐสภาสวนหนงจะ มาจากการแตงตงจากผมอ�านาจในการท�ารฐประหาร ดวยวธทางตรงหรอทางออมกด อนเปนวธการสบตออ�านาจ หรอการผองถายอ�านาจสโครงสรางทางการเมองทเปนประชาธปไตย ซงอ�านาจสวนหนงจะมการปลอยใหกลมนกการเมองและพรรคการเมองเขามารวมใชอ�านาจดวยการเปดโอกาส ใหมการเลอกตง ซงโดยมากสมาชกกลมดงกลาวนจะเขาสอ�านาจรฐจาก การเลอกตงเปนสมาชกสภาลาง โดยท�าหนาทภายใตอ�านาจและกรอบกตกา ตลอดจนผลประโยชนทางการเมองทไดวางไวแลวโดยกลมทหารทท�าการ ยดอ�านาจ อยางไรกด หากการด�าเนนการทางการเมองทไดวางไวแลวผานการใชอ�านาจบรหาร นตบญญต เกดผลประโยชนทางการเมองไมลงตว ความขดแยงทางการเมองของกลมผลประโยชน ซงจะน�าไปสการทาทายอ�านาจของทหารกลมใหม หรอกลมเดมทไมสามารถทนตอกระบวนการประชาธปไตยทมองวาเปนความขดแยงและกอใหเกดความสญเสย และวกฤตการณของชาตทตองไดรบการแกไข และกระบวนการประชาธปไตยไมสามารถน�าพาระบบใหผานพนจากวกฤตการณทางการเมองรฐสภาซงในทายทสด รฐบาล รฐสภา รฐธรรมนญตลอดจนกระบวนการประชาธปไตย กถกทาทายอกครงโดยวธการรฐประหาร

เมอเกดรฐประหารกถอเปนการบรรจบของวงจร เกดรฐประหาร


311

อกครงอาจถอเปนการเรมตนของกล มทหารและกล มการเมองใหมท ทาทายกลมการเมองเกา หรออาจหมายถงกลมทหารกลมเดมทตองการจดสรรผลประโยชนและจดการกบกตกาใหม ทบางครงกลมนกการเมองท มาจากการเลอกตงไดถกมองวาไดทาทายอ�านาจของทหารจนตองยดอ�านาจกลบคนมา

หากพจารณาการเกดการเปลยนแปลงทางการเมองในรปแบบวงจรอบาทว พบวา การรฐประหารครงแรกทกอการโดยจอมพล ป. พบลสงคราม ในป 2476 ถอเปนจดเรมตนของการรฐประหาร ซงกนาจะถอวาเปนการรฐประหารทมจดมงหมายกระชบอ�านาจของกลมคณะราษฎรทยงมการ รวมตวกนของสมาชกอยางหลวมๆ อนเปนการเกรงกลวการรอฟนอ�านาจของฝายเจาขนมาอกครง

ความชดเจนของการเปลยนแปลงทางการเมองแบบวงจรอบาทวในชวงการเมองจาก 2475 ถง 2490 นน ยงไมชดเจนนก เพราะเหตวา กลมอ�านาจทจะมาทาทายอ�านาจของกลมคณะราษฎรนนยงไมกอตวเปนทชดเจน ความขดแยงภายในกลมคณะราษฎรนนแมวาจะมแตผน�าของกลม กลมหนง คอ จอมพล ป. ซงมอ�านาจทางทหาร (บก) สวนอกกลมหนงเปนนายปรด ซงไมมอ�านาจทางทหาร (บก) เปนการหนนหลงเปนทประจกษชด

ประกอบกบในชวงเวลานน การกอตวของพลงทางการเมองของนกการเมองและพรรคการเมอง ทเปนสวนหนงของการทาทายอ�านาจทหารยงมความออนแอ เพราะการเลอกตง กระบวนการประชาธปไตย และ การจดตงพรรคการเมอง ยงเพงเปนจดเรมตนจงมพลงทางการเมองของพรรคการเมองนอยเกนกวาทจะกอการทาทายผลประโยชนและสรางความขดแยงใหกบกลมของคณะราษฎร นอกเสยจากความขดแยงของสองผน�า ในกลมคณะราษฎรเสยเอง ซงในชวงหลงๆ กเปนกลมทเรมจะใชอ�านาจ ผานพรรคการเมองและกระบวนการรฐสภามากขนเรอยๆ

Dhiwakorn Kaewmanee (2007) อธบายวา สงครามโลกครงทสองยต ไดสงผลตอการสญเสยอ�านาจของจอมพล ป. และทหาร และเปนการ

312


เปดชองใหมการพฒนาการเมองตามกระบวนการรฐสภามากขน นกการเมองคณะราษฎรทไมมทหารเปนฐานทางการเมอง จ�าเปนตองจดตงพรรคการเมอง เพอทาทายอ�านาจของทหารในระบบการเมองราชการ

“..after having attaining the position of prime minister in 1946 for the first time, Pridi immediately drafted a new constitu-tion. The revolutionary significance of the new constitution was the development of parliamentary forces. Contrary to the previ-ous constitution, Pridi’s constitution primarily aimed to control the military and ensure the power of civilian government and parliament. …” (Dhiwakorn, 2007:103)

ภาพ: วงจรอบาทวเกา ลขต (2536:73)


313

ความชดเจนของการเปลยนแปลงทางการเมองไทยมความชดเจนมากขนตงแตป 2490 เมอการเมองรฐบาลของกลมปรด เกดวกฤต มการ กลาวหาและโจมตเรองความลมเหลวในการแกไขปญหาทางเศรษฐกจ ปญหาการคอรรปชนของรฐบาล และปญหาความสงสยในการสนพระชนมของรชกาลท 8 จงเปนผลใหกลมทหารใชก�าลงเขายดอ�านาจในป 2490 กระบวนการวงจรอบาทวไดเรมขน ตามดวยการรางรฐธรรมนญ การ ประกาศการเลอกตง การจดตงรฐบาลและการตรวจสอบการท�างานในรฐสภา ในชวงเวลายคน การเมองมการผสมผสานของความขดแยงและ การแขงขนของนกการเมองรฐสภากบทหารและขาราชการมากขนในระดบหนงซงมพลงของการขดแยง ตอรอง ทงนเพราะสมาชกรฐสภาทมาจากการเลอกตงจ�านวนไมนอยไดอ�านาจจากประชาชนจากการเลอกตงและคอยท�าหนาทถวงดลอ�านาจของทหารและขาราชการทใชอ�านาจฝายบรหารโดยผานกระบวนการประชาธปไตยจงเปนผลใหทหารเขาท�าการยดอ�านาจและพยายามคกคามกระบวนการประชาธปไตยในชวงการเมองสฤษดในเวลา ตอมา อยางไรกดเปนทนาสงเกตอยางหนงในชวงการเมองนวา นกการเมองรฐสภาทไดรบการเลอกตงทเปนฝายคานกบรฐบาลไดถกท�ารายและถก กลาวหาวาเปนคอมมวนสต นกการเมองรฐสภาจ�านวนไมนอยถกท�ารายอยางปาเถอนจากผมอ�านาจจากภาครฐ จนน�าไปสการยดอ�านาจของทหารซงไมประสงคจะเปดสภาทจะมาคอยตรวจสอบการท�างานของรฐบาล สงนสะทอนวาการถวงดลและกระบวนการประชาธปไตยมพลงไมมากกนอยทจะถวงดล และตรวจสอบการใชอ�านาจของรฐบาล

2. วงจรอบาทวในยคกงประชาธปไตย (Semi-democracy) ยคการเมองกงประชาธปไตย เปนชวงเวลาททหารไดลดบทบาท

ทางการเมองไปบางสวนหลงจากทครองอ�านาจรฐและการเมองมาตงแตชวงทศวรรษ 2500 ตอเนองมาจากรฐภายใตอ�านาจของจอมพลสฤษด ตอเนอง

314


มาจนถงการทาทายอ�านาจจากการเคลอนไหวของขบวนการนกศกษา ในป 2516 การทาทายครงนนเปนการจบยคการททหารมอ�านาจสงสด ในการครอบง�าอ�านาจรฐและอ�านาจทางการเมอง

ระบอบการเมองหลงจากนนจงเปนการรวมกนของทหารและ นกรฐสภา-พรรคการเมองเพอกลบเขามาสอ�านาจอกครง อนเปนทเรยกวา กงประชาธปไตย ซงหมายถง เปนการใชอ�านาจผสมผสานของอ�านาจเผดจการและอ�านาจประชาธปไตย (ชยอนนต อางใน Dhiwakorn 2007: chapter 5) โดยอ�านาจเผดจการ หมายถงอ�านาจทไมไดมาจากประชาชนแตเปนอ�านาจทเกดขนจากรากฐานอ�านาจของทหารและสถาบนราชการ ในขณะทอ�านาจประชาธปไตยทนกการเมอง พรรคการเมองมความเปนตวแทนไดอ�านาจจากประชาชนผานกระบวนการประชาธปไตยนนคอการเลอกตง (แมจะบรสทธ หรอไมบรสทธ ยตธรรม หรอ ไมมคณภาพของ การเลอกตงทด ตรงนนวงการวชาการยงไมกาวหนาพอทเกดค�าถามนในบรบททางวชาการขณะนน ด Diamond, 2005)

พลเอกเปรม ตณสลานนท ผน�าทางการเมองขณะนนทรกษาอ�านาจกวา 1 ทศวรรษดวยระยะเวลาการท�างานถง 3 รฐบาล ซงพลเอกเปรม มสถานภาพการเปนผน�าทหารทคอยประสานประโยชนของทหารภายใตการท�างานทตอเนองของกลไกประชาธปไตย และกระบวนการรฐสภา การเมองในชวงน มความตอเนองของการเลอกตง การท�างานของสภา การตรวจสอบถวงดลของสมาชกสภากบคณะรฐมนตร ในขณะททหารกยงทรงอภสทธในระบบการเมองแบบกงประชาธปไตยในการรวมใชอ�านาจการเมองในฐานะสมาชกรฐสภาทมาจากนายกรฐมนตร รวมถงทหารยงเปนหนวยราชการทไดรบการจดสรรงบประมาณ บทบาททางราชการ รวมถงสถานภาพทางสงคม สงสงเหนอกวาบรรดาวชาชพและหนวยราชการตางๆ

ในชวงเวลา 1 ทศวรรษน เปนระยะเวลาทยาวเพยงพอและมความตอเนองอยางไมเคยเกดมากอนในประวตศาสตรไทยทกระบวนการประชาธปไตยอยางการเลอกตง และกระบวนการทางรฐสภา มความตอเนอง


315

พรอมๆ กบการพฒนาการของภาคประชาสงคมและบรบทในการเมองโลกท เ ออต อการเตบโตของกระบวนการประชาธปไตยในประเทศไทย (ดรายละเอยดในงานอนของผเขยน Dhiwakorn 2007) ในชวงเวลานพรรคการเมอง กมการท�าหนาทในระบบการเมองอยางตอเนอง พรอมกบความตอเนองทางอ�านาจของนกเลอกตง (สมาชกสภาผแทนราษฎร) ในการสรางกลไกทางการเลอกตงกบประชาชนและหวคะแนน ตลอดจนการแสวงหาผลประโยชนทางธรกจทองแอบกบอ�านาจรฐทตนเองไดมา เปนทน าสงเกตวา อตราสวนของนกการเมองทเขามาในชวงการเมองกงประชาธปไตยมพนฐานอาชพของการเปนผประกอบการทองถน และผมอทธพลในทองถนมากขนเรอยๆ และนกการเมองทองถนเหลานนกมกจะมสายสมพนธกบผน�าพรรคการเมองในระดบชาตจงไดถกชกชวนใหเปนผแทนในสวนทองถนเมอมการเลอกตง

และเพอจะชนะการเลอกตง ซงตองมกจกรรมการรณรงคหาเสยง การจางทมงานเดนหาเสยง คาจางรถ คาท�าปายประกาศตางๆ เหลานเปนกจกรรมทตองมการใชเงนทนเขามาเปนทรพยากรทางการเมอง รวมทงการตองหาเงนทนสวนตวเขาสนบสนนโครงการของราชการทยงไมมการจดสรรเพยงพอและทวถง ตลอดจนยงขาดประสทธภาพอยางมากในการแกไขปญหาและความตองการของคนในทองถน ในขณะทนกเลอกตงทมพนฐานจากราชการ ทในอดตทมกจะไดเปรยบจากเครอขายก�านน ผใหญบาน คนรจกนบหนาถอตา อ�านาจหนาททเคยท�าไวเปนบญคณ เปนผลงานจากการใชอ�านาจและจดสรรงบประมาณ อนเปนบารมทสงสมมาครงท�าราชการ เปนทรพยากรทางการเมอง

อยางไรกด นกเลอกตงทใชทรพยากรการเมอง ระบบราชการ ไดเรมพายแพอทธพลของ “เงน” เรอยๆ การรณรงคหาเสยงทมประสทธภาพและเขาถงประชาชนทมากกวาจะเปนสงทไดเปรยบ ดงนนนกเลอกตงจงเรมตงแตการทมทนทมากกวาในการรณรงคหาเสยง การลงทนในปายประกาศทมจ�านวนมากและกระจายในพนทเพยงพอ การใชเงนเปนคาจางทมงาน

316


รถประกาศหาเสยง การเขาอปถมภในโครงการตางๆ ของวด ต�าบล หมบาน ชาวบาน การแจกสงของ ของทระลก การเลยงอาหารการกนในโอกาสตางๆ ซงเปนการสรางบารมอนซอหามาไดดวยเงนทนทตองเพมปรมาณใหมาก ซงไมรวมถงการ “การซอเสยง” โดยตรงซงเปนพฒนาการการเมองทเกดขนทหลงจาก“การใชเงนซอบารม” ทเกดขนกอนการซอเสยงและมมาอยางนมนานในสงคมและรฐไทย

3. ยคการเมองระบอบธรกจการเมอง (Money Politics) และวงจรอบาทวใหม (New Political Vicious Circle)

เงนทน (Money) เปนทรพยากรทนกเลอกตงจ�าเปนตองใชในการรณรงคหาเสยง แตเปนทนาสงเกตวา อดตขาราชการทลงมาเปนนกเลอกตงจะมตนทนทเปนตอมอยเดม อนเกดจากการเปนทรจกและการสะสมบารมจากการด�ารงต�าแหนงหนาทราชการ รวมถงอดตขาราชการทมความใกลชดหรออยในพรรคเดยวกนกบผมอ�านาจรฐในสวนกลางกมกจะไดรบการ ชวยเหลอการรณรงคการเลอกตงจากเจาหนาทของรฐและกลไกตางๆ ของรฐ

การใชเงนทเปนทรพยากรทางการเมองทสามารถสรางอ�านาจและบารมนน มการใชไมเวนแตการสรางจากวงการราชการ การใชเงนและอ�านาจในการจดสรรทรพยากรในต�าแหนงหนาทสามารถสรางอ�านาจบารมผานระบบอปถมภทมมาอยางนมนานกอนหนาชวงเวลากงประชาธปไตยในสงคมไทย ซงจ�าเปนตองมการถกเถยงวาเรมตนมาจากนกธรกจหรอขาราชการเองหรอไม เปนทนาสงเกตอกวา การซอเสยงมลกษณะในแนวทางเชนเดยวกบการตดสนบนซงเปนสงทเกดคกบรฐไทยมาอยางนมนาน คอการใชเงนตอบแทนสงทตวเองตองการเปนสงตอบแทน

มากกวาน ขาราชการกเคยใชเงนในรปของการจดสรรงบประมาณของรฐเพอสรางบารมและระบบอปถมภ ซงเปนพนฐานการสรางความนยม


317

ในภายหลงเมอลงรบเลอกตงแขงขนกบนกการเมองทมาจากภาคธรกจ มากกวาน ขาราชการกมกจะใชอ�านาจหนาทของตนแทรกแซงการเลอกตง อาท ในรปแบบของค�าสงกระทรวงมหาดไทย หรอกองทพใหชวยเหลอ เพอใหไดรบการเลอกตงเขาไปเปนนกรฐสภา3

งานวจยของ ชาญณวฒ ไชยรกษา เรอง นกการเมองถนพษณโลก (2549) ไดสะทอนภาพดงนวา การอยในต�าแหนงอ�านาจหนาทและเคยสรางบญคณและบารมมาแลว เออตอการไดรบการชวยเหลอจากระบบราชการ และไดรบความนยมในทายทสด

“การเลอกตงเมอ 6 ม.ค. 2489 คราวน พระยาสนทรพพธ ซงเคยเปนผวาราชการจงหวดพษณโลกอย 7 ป ก�านนผใหญบานไดรบการแตงตงจากทานผน บางทก�านนเกาซงเปนบดาของก�านนใหม กได รบการแตงตงจากทานผนเหมอนกน สวนขาราชการบนศาลากลางและศาลอ�าเภอทกแหงนน รอยทงรอยเคารพนยมทานเจาคณทงนน เปนระเบยบกระทรวงมหาดไทยใหนายอ�าเภอประชมอบรมราษฎรทกต�าบลใหรจกและเขาใจการเลอกตง..... ทานผสมครทเปนอดตผวาราชการจงหวดไปปรากฏตวและปราศรยแกราษฎรในต�าบลทส�าคญทกแหง....” (จงกล ไกรฤกษ 2546 ใน ชาญณวฒ 2549 : 69)

และ งานชาญณวฒ ยงสะทอนอกวา จอมพล ป. ไดใชเงน งบประมาณของรฐจดสรรมาจนกลายเปนอ�านาจ บารมของตระกลพบลสงครามทสงผลใหนองภรรยาไดรบการเลอกตงเปนผแทนราษฎร

“น.ท.ทนกร (น องภรรยานายกรฐมนตร จอมพล ป. พบลสงคราม) ไดรบการเลอกตงประการหนง คอทนทางสงคม (social capital) ในฐานะทตระกลพบลสงครามใหการชวยเหลอ

3 ตวอยางกรณนายสชน ชามพนท ทไดรบการสนบสนนจากกองทพภาคทสามใหไดเปน ส.ส. พษณโลกเพราะ จอมพลประภาส จารเสถยร “ฝากมา”(ด ชาญณวฒ 2549:79) และอานเพมใน จงกล ไกรฤกษ 2546.

318


อปถมภน�างบประมาณมาจดสรรเพอพฒนาจงหวดพษณโลก โดยตลอด” (ชาญณวฒ 2549 ท�าการย�าขอมลโดยผเขยน)

อยางไรกด การใชเงนในรปแบบ “การซอเสยง” จายเงนกบผ สนบสนนเรมปรากฏขนบางในบางพนทในป 2512 โดยในระดบหวคะแนนจะไดคนละ 500 และประชาชนจะไดคนละ 100 ซงการหาเสยงดวยการใชเงนทนยงตองผสมผสานกบชองวางการพฒนาททางรฐเขาไมถงและไมม งบประมาณ นกเลอกตงจงใชเงนทนสวนตวสรางบารมและคะแนนเสยง เพอไปท�ากจกรรมสาธารณะเพอสรางความนยม บารม และระบบอปถมภ ดวยการไปบรณะ ซอมแซมหรอตดถนนใหแกประชาชนทมปญหาเรอง การคมนาคมในชวงเวลาการหาเสยงเลอกตง นกเลอกตงจะตองหาเงนทนเพอชวยเหลองานชาวบาน เชน การบรณะวด โรงเรยน ทเรมเปนชองทาง การไดคะแนนนยมอยางหนง (ค�าสมภาษณ นายอนนต ภกดประไพ อดต ส.ส. พษณโลก ใน ชาญณวฒ 2549) ซงเปนชวงเวลาทสอดพรองจากการยนยนของนายชวน หลกภย วาการซอเสยงแบบมหวคะแนนมปรากฏในการเลอกตงทภาคใตในชวงทศวรรษ 2510 (Dhiwakorn, 2007: chap. 5)

แตยคการแขงขนการเมองทมสงและมการใชเงนเขามา มขอสงเกตดวยวาไมไดเกดเฉพาะกบนกเลอกตงทมาจากภาคธรกจ อดตทหารอยาง พลเอกเกรยงศกด ชมะนนทน กไดรบการตงขอสงสยวาเปนจดเรมตนของการใชเงนมหาศาลทมลงไปซอเสยงตรงๆ กบผมสทธออกเสยงเลอกตงทจงหวดรอยเอด จนเปนทกลาวขวญของ “โรครอยเอด” ในการเลอกตง ป 2524 และแพรหลายไปสการเลอกตงในภาคอสานในอกหลายๆ จงหวด (การสมภาษณ อาจารยชาญชย รตนวลย)

การใชเงนมความจ�าเปนตอการสรางอ�านาจการเมองและการใชอยางเปนระบบมากขนเรอยๆ ของนกเลอกตงนบตงแตการเมองระบอบกงประชาธปไตย ทงนเพราะไมเพยงแตเปนชวงเวลาทมสมาชกสภาลางท มาจากภาคธรกจมากขนตามท ผาสก พงษไพจตร เคยถก หากแตเปนชวง


319

เวลาทผน�าทหารและขาราชการเรมแสวงหาอ�านาจการเมองผานกระบวนการ ประชาธปไตยทเปนอกชองทางหนงของการไดมาซงอ�านาจนอกเหนอจากการพงพงทมาอ�านาจแตเพยงอ�านาจของทหารและกองทพ (ตวอยางเชน พลเอกเกรยงศกด ชมะนนทน, พลเอกอาทตย ก�าลงเอก, พลเอกชวลต ยงใจยทธ เปนตน ตวอยางของผน�ากระทรวงมหาดไทย คอ นายพศาล มลศาสตรสาทร เปนตน) การใชเงนมความตอเนองมากขนผนตรงกบบรบททางการเมองทเกยวกบความตอเนองของระบอบประชาธปไตยทมมหาอ�านาจเปนผคอยก�าหนดและพทกษ ประกอบกบลทธเสรนยมใหมทเพมพลงอ�านาจของเงนเหนอพลงอ�านาจราชการและความมนคงทมอยเดม (ดรายละเอยดประเดนนใน Dhiwakorn 2007: chap. 4)

พรรคการเมองในชวงทศวรรษ 1990 ไดยกระดบการใชเงนทนในการระดมทนและแสวงหาผลประโยชนอยางชดเจนเพอกจการรกษาอ�านาจทางการเมองในนามของสถาบนมากกวาในนามของปจเจกบคคลทเปนผน�าหรอแกนน�าพรรคทคอยสนบสนนทนรอนกบพรรคการเมอง ดงจะเหนจากการเกดอภมหาโปรเจค และพรรคการเมองทมอ�านาจขณะนนในสมยรฐบาลพลเอกชาตชาย ชณหะวณ ถกทาทายจากอ�านาจของทหารใน ป 2535 และถกตงขอหาการทจรตคอรรปชน และนกการเมองถกยดทรพยกนเปน จ�านวนมาก

ระบอบธรกจการเมองทมลกษณะเดนของการเพมจ�านวนนกธรกจ นายทน ผมอทธพลทองถนในอ�านาจนตบญญต ผานการเลอกตง การเปนแกนน�าของพรรค และมอ�านาจรฐบาลผานกระบวนการประชาธปไตยระบบตวแทนรฐสภา เรมเขามามบทบาทเหนอระบบราชการมากขนเรอยๆ จากความตอเนองของระบอบประชาธปไตยตวแทน-เลอกตง ไดเพมความรนแรงของการใชเงนระบบการเมอง ผสมผสานกบวฒนธรรมการเมองของคนไทยทสามารถสรางบารมไดงายจากการใชเงนแสวงหา เรมตงแตการใชเงน ซอเสยงและสรรหารปแบบการใชเงนสรางบารม ตามดวยพรรคการเมอง ซอนกการเมองในพนทเขาพรรคเพอใหมเสยงใหมากในรฐสภา และผนตรง

320


กบจ�านวนทจะตอรองกบต�าแหนงรฐมนตร ดงนน รฐมนตรและพรรคการเมองทไดอ�านาจรฐบาลกจะท�าหนาทอยางหนงคอการแสวงหาเงนทนเขาพรรคและเขากลมกอนทางการเมองของตนเพอรกษาอ�านาจฐานเสยงของตนไวตอรองกบต�าแหนงและผลประโยชน

4. รฐธรรมนญป 2540 7 ปจากรฐบาลพลเอกชาตชาย ชณหะวณ จนถงรฐบาลพลเอกชวลต

ยงใจยทธ (1990-1997) แมวาจะมการขาดชวงของการใชอ�านาจของเหลานกการเมอง นกเลอกตงบาง แตกเปนเพยงระยะเวลาทสนมากไมสามารถขจดการพฒนาอทธพลของระบอบการใชเงนทเรมกลายเปนระบบและสถาบน (institutionalizing) ในการเมองไทยภายใตการยดอ�านาจของทหารทเรยกกลมตวเองวา รสช. อยางไรกด หลงจากเหตการณพฤษภาทมฬ และการมนายกรฐมนตรพระราชทาน กระบวนการประชาธปไตยและ นกการเมอง พรรคการเมองกกลบมบทบาทในระบบการเมองอกครงอยางตอเนองจนถงขนมกระแสความพยายามทจะทบทวนกตกาในระบบการเมองซงสะทอนการเตบโตของภาคประชาสงคมไทย กลมการเมอง พรรคการเมอง ทรวมสงตวแทนเขามารางรฐธรรมนญ 2540 รฐธรรมนญฉบบนจงเปนรฐธรรมนญฉบบแรกและฉบบเดยวในปจจบนทภาคประชาสงคม พรรคการเมอง กลมการเมอง นกวชาการ มสวนรวมในการรางมากทสดในปจจบน

รฐธรรมนญนไดมสวนก�าหนดกตกาใหนกเลอกตงมอ�านาจเหนอกวาอ�านาจของทหารและขาราชการอยางทไมเคยมมากอน ซงเปนการสะทอนอ�านาจทเปนจรงในระบบการเมองในขณะนน ในหลายๆ มาตราทส�าคญ ของรฐธรรมนญฉบบนระบทมาของอ�านาจรฐสภา ซงมสวนเกยวของสมพนธกบอ�านาจของรฐบาลทมอ�านาจเหนอระบบราชการ ไดเปนตนเหตขจดอ�านาจของราชการออกจากอ�านาจรฐสภาเกอบจะสมบรณ และก�าหนดให


321

อ�านาจทเคยเปนของทหารและราชการไวตอรองอ�านาจในกระบวนการ ประชาธปไตยนน กลบก�าหนดใหนกการเลอกตงเขามามอ�านาจทงอ�านาจสภาสงและสภาลางอยางสมบรณ แมวาอ�านาจของสภาสงจะมความพยายามก�าหนดใหเปนกลางจากอทธพลของพรรคการเมอง แตกสอความลมเหลววา อ�านาจสภาสงไมสามารถตดขาดจากอทธพลของพรรคการเมองได อนสงผลใหรฐธรรมนญป 2540 เออใหพรรคการเมองมอ�านาจอยางสมบรณอยางทไมมมากอนและกอใหเกดการขาดการถวงดลใดๆ จากอ�านาจราชการอยางทไมเคยปรากฏมากอน และมขอเทจจรงอกวา รฐสภาทมาจากการเลอกตงทงหมดจะเออตอการผกขาดอ�านาจของพรรคการเมอง และเปนไปไดยากทจะก�าหนดอ�านาจหนาทของสภาสงใหท�าหนาทถวงดลอ�านาจของสภาลางและพรรคการเมอง และสงผลตอมาถงการแตงตงองคกรทาง การเมองตางๆ ทตามมา อาท คณะกรรมการการเลอกตง ทในทายทสด กไมหลดไปจากอทธพลของพรรคการเมอง ซงน�าไปสการฉกรฐธรรมนญ และเกดสมาชกสภาสงทมาจากการแตงตงอกครงในรฐธรรมนญป 2550

5. ธรกจการเมอง นโยบายประชานยม และการเมองระบอบทกษณ4

การเมองในระบอบทกษณเปนพฒนาการสงสดของระบอบธรกจการเมอง5 ซงในระบอบธรกจการเมองนนมลกษณะเดน คอ เปนการเมองท

4 มนกวชาการอยาง อมมาร สยามวารา อกฤษฎ ปทมานนท ศโรตม คลามไพบลย ชยวตน สถาอานนท ทมความเหนสอดคลองกนวา การเมองในชวงรฐบาลทกษณ ไมสมควรเรยก หรอใหความหมายเปนระบอบอะไรทใหมและเปนการพเศษ เพราะมระยะเวลาการปกครองไมมาก และไมมปรชญาอะไรเปนหลกพนฐาน (ด เกษยร: 94-5)

5 ผาสก ใหความหมายของ Money Politics วา กระบวนการทนกการเมองใชเงนผน ตวเองเปนหนงในคณะรฐมนตรเพอจะไดใชอภสทธจากต�าแหนงด�าเนนการและก�าหนดนโยบายเออใหตนเองและพรรคพวกแสวงหารายไดและก�าไรไดคมกบการลงทนทเกดขน ในรปแบบใบอนญาต สมปทาน เงนอดหนน และสทธพเศษตางๆ

322


ถกครอบง�าโดยอทธพลของนกธรกจและผลประโยชนธรกจ และเงนทนเปนปจจยทมบทบาทส�าคญในการไดมาซงอ�านาจการเมอง ระบอบการเมองธรกจนจะมการใชกลไกประชาธปไตยเปนแรงขบเคลอนทางการเมอง ซงอาจมลกษณะของประชาธปไตยทไมสมบรณหรออาจมลกษณะเปนเผดจการโดยกลมทน (capital authoritarian) ซงพฒนาการของระบอบนกเปนพฒนาการแทนทการเมองระบอบราชการ ผานชวงเวลาการเมองกงประชาธปไตยและเรมมความเดนชดมากหลงยคการเมองทพลเอกเปรม ตณสลานนท วางมอทางการเมอง และมพฒนาการสงสดหลงป 2544 ซงเป นชวงเวลาทมการใชเงนทนสงขนมากในการลงทนเพอการเมอง นกการเมองมตนทนในการใชจายในการหาเสยงมากขนและมการซอเสยงกระจายไปทว วงเงนลงทนเพอการไดมาซงอ�านาจมวงเงนสงขนมากหลายเทาจากเดมซงนาจะเกน 5-10 เทาจากจดเรมตนของจดก�าเนดธรกจการเมองในตนทศวรรษ 2530 นกการเมองและพรรคการเมองทประสงคเขาสอ�านาจตองหาเงนมหาศาลมาใชเปนทนเพอดงสมาชกสภาผแทนราษฎรเขามาสรางกลมหรอมงการเมองเพอตอรองใหไดต�าแหนงรฐมนตร6

อยางไรกด ธรกจการเมองกยงปรากฏเปนลกษณะทส�าคญของการเมองระบอบทกษณ ทมลกษณะทเกยวพนคอ ผลประโยชนการเมอง และนกธรกจเปนเปาหมายหลกของนกเลอกตง และนกการเมองทจะ เขาสภา เงนทนเปนเครองมอทางการเมองทชดเจน ในระบอบการเมองทกษณ มการพฒนาแนวความคดในหมนกการเมองวา การเมองคอการลงทนอยางหนง และการเมองมผลประโยชนมหาศาลใหกบนกการเมอง นกธรกจเขาไปกอบโกย และทส�าคญมากไปกวานน นกธรกจ นายทนจากอดตทผานมาจะใชเงนทนเปนเครองมอทางออมในการมอทธพลทางการเมอง แตกลบเขามาเปนนกการเมองและผมอ�านาจรฐและอ�านาจการเมองโดยตรง และเขามา

6 การใหสมภาษณของพระรกเกยรต ใน http://www.youtube.com/watch?v =r72Fy-7MOOHQ).


323

ก�าหนดนโยบายสาธารณะโดยตรง และท�าใหผมอ�านาจรฐและการเมองมสวนเกยวของโดยตรงกบการจดสรรทรพยากร โอกาสและสรางกฎระเบยบในการแขงขนของตลาด อนเปนยคท สมคร สนทรเวช เรยกวา “ยคเสย เลนเอง” (ค�าสมภาษณของพระรกเกยรต) หรอท ผาสก พงษไพจตร เรยกวา “ระบอบไทคนคอรฐ” (tycoon คอ นกธรกจทมเงนและอ�านาจสง) (ผาสก 2548) และนกธรกจและนายทนในการเมองระบอบทกษณนไดกอใหเกดความขดแยงระหวางนกธรกจในกลมของรฐบาลกบนกธรกจทไมไดอยในกลมเดยวกบรฐบาล เนองจากนกธรกจทไมใหการสนบสนนเงนทนกบพรรคการเมองของรฐบาลจะไมไดรบประโยชนจากการจดสรรทรพยากรและกฎระเบยบจากรฐบาลอยางเทาเทยม ซงเปนปญหาของการเมองระบอบทกษณทมผลประโยชนทบซอนเพราะเสนแบงระหวางผลประโยชนสวนตวและผลประโยชนของประชาชนไมชด (Dhiwakorn 2007)

กระบวนการการไดมาซงอ�านาจของระบอบทกษณ เรมตนจาก ดร.ทกษณ ชนวตร ประสบความส�าเรจในการสรางกลไก พรรคการเมอง เพอด�าเนนกจการการไดมาซงอ�านาจรฐผานพรรคการเมอง ผาน การเลอกตงและกระบวนการในระบอบประชาธปไตยรฐสภา และใชเงนทนเปนแรงขบเคลอนเพอแสวงหาและรกษาอ�านาจ

พรรคการเมองไทยรกไทยท ดร.ทกษณ จดตงขนนน พฒนาความเปนองคกรการเมองทจดการอยางเปนระบบ เหมอนการจดการในระบบบรษทเอกชน พรรคการเมองท�าหนาทสวนหนงคอการแสวงหาผลประโยชนและเงนทนขบเคลอนการเมองและการรกษาอ�านาจรฐและอ�านาจทางการเมอง นกการเมองและนกการเลอกตงเปรยบเสมอนสมาชกบรษททสามารถถก ซอตว ไดรบเงนสนบสนนการหาเสยง เงนเดอนจากพรรค และรบนโยบาย เทคนคการหาเสยง อปกรณการหาเสยง ตลอดจนการขบเคลอนนโยบายอยางเปนระบบอยางกบการสงตรงจากบรษทแม (ชาญณวฒ 2549)

324


การเมองถกมองวาเปนเรองของการลงทนและธรกจอยางหนง นกการเมองใชอ�านาจรฐเพอสรางความมงคงใหกบตนเองและพวกพอง โดยในรายได สวนหนงจะถกผนไปเพอการลงทนในการเมองตอไปอก โดยมการใชนโยบายประชานยมขยายฐานเสยงทางการเมองตามแนวความคดระบบตลาด

ในแงหนง เกดขอดในเรองของบทบาทของพรรคการเมอง ความ ตอเนองของระบอบและกระบวนการประชาธปไตยแบบรฐสภา ตลอดจนนโยบายพรรคการเมองทมความชดเจนในแงผลประโยชนตอกลมสงคมในระบบการเมอง ในแงหนงซงอาจมองเปนขอเสยคอความเปนอสระและอ�านาจของนกเลอกตง ส.ส. จ�าตองอยในอทธพลของพรรคการเมองและเจาของพรรคการเมองซงไดสรางและพฒนาระบบและล�าดบขนของความอาวโสภายในพรรคอยางเปนระบบ ระบบการเมองของการเมองไทยซงเคยมปญหาเรองเสถยรภาพของพรรคการเมองและมภาพของความออนแอ กลบไดพฒนาเปนพรรคการเมองทมบทบาทและอทธพลมากจนเกนไปเหนอสมาชกทรกษาผลประโยชนในพนทและเออตอการใชอ�านาจไดงายของนายทนพรรคหรอเจาของพรรคการเมอง

วงจรอบาทวการเมองใหมจงไดเรมตนขน จากการทพรรครวบรวมเงนสนบสนน น�าไปสเผดจการอ�านาจนยมใชเงนเพอควบคมประชาชนและระบบการเมอง (electoral Authoritarianism) นกการเมองเขาพรรคการเมอง เพอใหไดชยชนะในการเลอกตง ซงการเลอกตงจะเปน เครองมอของเผดจการในคราบนกเลอกตง เมอไดอ�านาจรฐสภาหลงการ เลอกตง กจะจดตงรฐบาล ตง ครม. และจะใชอ�านาจรฐท�าการคอรรปชน หรอด�าเนนนโยบายทท�าใหเกดผลประโยชนทบซอน เพอสวนหนงสะสมเปนเงนทนส�าหรบลงทนในการเลอกตงครงตอไป ในขณะทนกการเมอง ครม. หลายคนเปนนกธรกจทมาเลนการเมองโดยตรงกไดโอกาสจากกฎระเบยบการตดสนใจของรฐเออใหการลงทนของตนไดเปรยบคแขงขนในตลาดและบรจาคเงนเหลานเขาส พรรคการเมองและรกษากล มการเมองของตน


325

กลายเปนการไดมาซงอ�านาจรฐและการเมองโดยการใชเงนทนเปนวงจรอบาทวตามทผเขยนไดน�าเสนอไวในงานวชาการกอนหนาตามแผนภาพ (Dhiwakorn 2007: 234)

นอกจากน การเมองตามระบอบทกษณ มการพฒนานโยบายการเมองของพรรคการเมองเพอเขาแขงขนการเลอกตง โดยตงเปนนโยบายทเออประโยชนแกผลงคะแนนเสยงในผลประโยชนทเกดขนในระยะสนนน ถกมองวาเปนนโยบายทประสบความส�าเรจในการเขาถงชนชนลางและคนจนและเปนนโยบายทกดกนอทธพลของชนชนกลางซงมบทบาทนอยกวาในระบบการเมอง แตสงหนงทไมควรมองขามคอ นโยบายประชานยมของทกษณนน ไมเพยงเพราะเปนนโยบายทประสบความส�าเรจไดจากการ หลอกลอคนจน อยางทเรองวทย เกษสวรรณ7 น�าเสนอ หากเปนพฒนาการของการทนกเลอกตงทไดอ�านาจรฐ มอ�านาจในการก�าหนดนโยบายผนตรง

7 ด www.nidambe11.net/ekonomiz/2006q1/2006march08p8.htm. (4 ม.ย. 2555).

326


เอาเงนและผลประโยชนของรฐทเคยมมาสรางเปนระบบใหเกดบารมและอ�านาจจากระบบอปถมภทมมาอยางชานานในสงคมไทยใหกบพรรคและผน�าพรรคอยาง ดร.ทกษณ ใหเกดเปนบญคณทตดไปเปนความรสกของ ผคน วฒนธรรมการเมองทตดยดในบญคณและระบบอปถมภตางหากทยงมความเขมขนในพนทชนบทและบางภาคของไทย (เชน เหนอและอสาน) จงสงผลใหภมภาคดงกลาวท�าการสนบสนนพรรคการเมองและผน�าทน�านโยบายประชานยมมาน�าเสนอ ในชวงเวลาของรฐบาลอภสทธแมวาจะมความพยามจะใชนโยบายประชานยม แตไมสงผลตอคะแนนเสยง ตรงนอาจเปนผล เพราะประสทธภาพการน�านโยบายเหลานนไปปฏบตยงไมเกดประสทธภาพเพยงพอ

ในอดตทผานมา ม.ร.ว.คกฤทธ ปราโมช เคยใชนโยบายเงนผนเพอสรางคะแนนเสยงใหมากขนกบพรรคการเมองของตนมาแลว แตลกษณะการน�านโยบายปฏบตยงมอยางจ�ากดในประสทธภาพ อยางไรกดนโยบายประชานยมระบอบทกษณ กคอ ววฒนาการการใชนโยบายของรฐ และเงนงบประมาณ-ทรพยากร สรางคะแนนสยงในรปแบบการสรางบารมใหแกพรรคและผ น�าพรรค การใชนโยบายดงกลาวสอดคลองกบวฒนธรรมการเมองไทยแบบอปถมภและการจดจ�าบญคณของคนไทย อนสงผลใหนโยบายประชานยมจงประสบความส�าเรจ เปนเครองมอของนกการเมองไดอยางลงตว

6. การเมองหลงยคทกษณ-การเมองกงประชาธปไตยใหม (New Semi-Democracy)?

งานของลขต ธระเวคน (ด ลขต 2550:222-233) ผาสก พงษจตร และครส เบเคอร (ด 2546:497-505) เอนก เหลาธรรมทศน (Anek 1992) เคยยอมรบจดจบของการเมองระบอบราชการและการเมองกงประชาธปไตย เมอการเมองไทยสะทอนความจรงของการลดลงของอ�านาจทหาร ตลอดจน


327

เกดความตอเนองของกระบวนการประชาธปไตยรฐสภาเกอบกวา 1 ทศวรรษ (1991-2001) แมวาชวงเวลานน ทวากร แกวมณ (Dhiwakorn 2007) เกษยร เตชะพระ (2551:125-6) จะมการตงขอสงเกตปญหาคณภาพของประชาธปไตยไทย ทผาสก และทวากร ไดเหนการครอบง�าของนกธรกจในการเมองไทยและปญหาของกระบวนการเลอกตงทไมสอใหเหนความ เทาเทยมกนของคนในสงคมในการเขาสอ�านาจรฐและอ�านาจทางการเมอง เกษยร (2551) ไดเหนการใชการเลอกตงเปนเครองมอของเผดจการทมาในรปของนกเลอกตงระบอบประชาธปไตยในการผกขาดอ�านาจในสภาดวย รปแบบการเลอกตงทเปนปญหาในวงจรอบาทวใหม

การเมองในชวงทกษณซงสะทอนความออนแอทระบบการเมองในแงคณภาพประชาธปไตย (Quality of Democracy) หรอกลาวอกอยางหนงคอ การไมไดเปนปญหาทรปแบบของประชาธปไตย การเมองชวงทกษณมขอเทจจรงของความเปนเผดจการทางรฐสภา ปญหาการคกคามสอ การแทรกแซงองคกรกลาง และปญหาการทจรตคอรรปชนในรปแบบของผลประโยชนทบซอน (ด Mc Cargo & Ukrist 2005; Dhiwakorn 2007) ใน ขณะเดยวกน ภาคประชาสงคมไดถกปรนเปรอดวยนโยบายประชาสงคมทยงท�าใหการเมองแบบรฐสภากอปญหาความเปน “เผดจการดวยการ เลอกตง” (electoral authoritarian) (เกษยร 2551: 126)

กลมทหารทเรยกตวเองวา คมช. จงมความพยายามทจะขจดวงจรอบาทวใหมน โดยท�าการรฐประหารในวนท 19 กนยายน 2549 ซงนบตงแตวนนนกไดเปนสาเหตของความขดแยงของกลมทสนบสนนทกษณกบกลมทไมสนบสนนทกษณ

อนทจรง หากมองตามทฤษฎเศรษฐศาสตรทางการเมองท ผาสก พงษไพจตร อธบายวา ความขดแยงทางการเมองเกดขนเพราะความขดแยงของกลมทน ระหวางกลมทนทไดประโยชนจากการเมองระบอบทกษณ กบกลมทนทสญเสยประโยชนจากระบอบทกษณ

328


หากแตวา หากไมมองในแงเศรษฐศาสตรการเมอง การเมองหลงระบอบทกษณ คอการยนยนการยงไมสนสดของอ�านาจระบบราชการและทหาร แตเปนการเปดเผยรากเหงาของอ�านาจของทหารและขาราชการทมสวนเกยวพนกบสถาบนการเมองอนๆ ทมอยางยาวนานในประวตศาสตรการเมองของไทย และการเมองหลงทกษณจงเปนการเมองของการยนยนการตอส ระหวางอ�านาจระบบทหารและระบบราชการทเกยวพนกบ สถาบนการเมองอนๆ อกในรฐไทย กบอ�านาจการเมองของนกการเมองและนกรฐสภา กลาวอกอยางหนง การตอสของอ�านาจทหารขาราชการนไดเปดเผยความเปนจรงทางการเมองอยางหนงทส�าคญวา อ�านาจของทหารมการยดโยงกบอ�านาจของสถาบนการเมองทมความตอเนองของไทย ซงการเมองในชวง 1990 เปนเพยงการเมองทเปนความสมพนธของอ�านาจทหารและอ�านาจนกเลอกตง แตการเมองหลงทกษณสะทอนการแขงขนทนกเลอกตงจะตองทาทายกบอ�านาจทเปนพนธมตรกบทหาร ซงอ�านาจ เหลานมความมนคงและมพฒนาการทไมเคยมการทาทายมากอนเลย นบตงแตทหารไดสรางมาตงแตยคการปกครองทหารของ สฤษด ธนะรชต (Thak 1976; Peleggi 2007)

ความขดแยงของเหลองและแดงเปนสภาพการยอแยงมวลชนของ ฝายอ�านาจราชการและทหาร และพรรคการเมองทพฒนาการมาในยคราชการ (ประชาธปตย) และ อ�านาจของนกการเมอง-นกรฐสภาในระบอบทกษณทสามารถขยายอ�านาจผานเงนทนและนโยบายประชานยมทม ฐานเสยงทคนจน และผมอดมการณประชาธปไตยขวาจดทมความเชอเรองเสรภาพและความเทาเทยม โดยท ฝายอ�านาจราชการทหาร ถกเรยกใหมในชวงเวลานวา อ�านาจอ�ามาตยาธปไตย ทมความหมายเปนนยของอ�านาจทเหนอกวาอ�านาจการเมองของทหารขาราชการปกต หากเปนอ�านาจการเมองของทหารทรวมเปนพนธมตรกบสถาบนการเมองทมอ�านาจการเมองตามวฒนธรรมการเมองแบบเทวราชาของสงคมไทย


329

“ยคของรฐบาลพลเอกเปรม ตณสลานนท กเรมมนกธรกจเขาสวงการเมองด�ารงต�าแหนงรฐมนตรไมนอย และเมอมาถงยคของรฐบาล พ.ต.ท. ดร.ทกษณ กยงเหนไดชด .....เหตการณการเปลยนแปลงเมอวนท 19 กนยายน 2549 จนน�าไปสการตงรฐบาลและจดท�ารฐธรรมนญฉบบใหม เปนการชะงกงนของธณาธปไตย และเหนไดชดวารฐบาลทตงขนมานนประกอบไปดวยขาราชการเปนสวนใหญ ในแงหนงคอความพยายามเขามาแกปญหาโดยกล ม อ�ามาตยาธปไตย.....” (ลขต 2550:259)

การเมองไทยทรวมสมยนจงเปนยคทยนยนของการทสงคมไทยยง ไมกาวพน สงคมการเมองกงประชาธปไตย ทมคณลกษณะใหม ทแตเดม กงประชาธปไตยจะเปนการรวมใชอ�านาจของอ�านาจทหารราชการกบอ�านาจ ของนกการเมองผานการมตวแทนการใชอ�านาจคอพลเอกเปรม ตณสลานนท แตกงประชาธปไตยใหม เปนการสะทอนและเปดเผยระบบการเมองของ การแขงขนและขดแยงของอ�านาจอ�ามาตยาธปไตย-เทวราชาและอ�านาจนกการเมองจากธรกจการเมองและวงจรอบาทวใหม โดยมมตใหมคอการแยงมวลชนอนเปนพฒนาการทางการเมองไทยในยคนทภาคประชาสงคมมการเตบโตมากขนกวาเดม ดงนนการเรยกรองหลงยคทกษณนอกจากจะเปนการเรยกรองทมความแตกตางจากอดตคอการเรยกรองกตกาของรฐและการเมองปกต ทมการแตะตองพระราชอ�านาจของพระมหากษตรย แตการเรยกรองรวมสมยนเปนการตองการแตะตองอ�านาจทมความเชอวาเปนอ�านาจทอยเบองหลงอ�านาจของทหารและราชการปกต (กองทพ) โดยมความเชอวา การแกไขกตกานผานการแกไขกฎหมายและรฐธรรมนญจะ ท�าใหเกดพฒนาการทางการเมองเพอประชาชนอยางแทจรง

330


สรปบทความสนนยงมขอจ�ากดในการน�าเสนอแนวทางแกไขปญหาวงจร

อบาทว และเปนบทความทสนในการใหความกระจางทงในแงแนวความคดและทฤษฎการเมองสมยใหมทมการตงขอกงขาเกยวกบ “ประชาธปไตย เพยงแตรปแบบ” และประชาธปไตยแบบเปนตวแทนทางรฐสภาวา ยงม ขอสงสยวาจะเปนพฒนาการการเมองไดอยางไร บทความนหลายสวนมการกลาวถงแนวความคดและการถกเถยง แตเปนการน�าเสนอซ�ากบงานวจยของผเขยนทเคยน�าเสนอมากอนในบางจดทไดมการอธบายและแสดงหลกฐานในการน�าเสนอมากอนหนานจงไมไดน�ามาเสนอใหเกดความเยนเยอในงานชนนอก ดงนนบทความนอาจจะจ�ากดในแงหลกฐานการถกในประเดนทางแนวความคดทมการพฒนาในหลายจดจากงานวชาการของผเขยนทเคย น�าเสนอมากอนแลว อยางไรกด ในงานชนนกมความตงใจกอใหเกดการ ถกเถยงกนตอไปในวงวชาการไทยเกยวกบประวตศาสตรวาดวยการพฒนา การเมองไทยของวงจรอบาทว

ในงานชนน มการน�าเสนอวงจรอบาทวทงเกาและใหม ทไดปรากฏและใครน�าเสนอวงจรอบาทววาดวยชวงเวลาของระบอบกงประชาธปไตยใหมไทย ทเปนสวนผสมของการเมองระบอบราชการกบระบอบการเมองธรกจ ซงสวนผสมนมนอาจจะเรวเกนไปทจะเสนอมาในรปแบบของวงจร เพราะชวงเวลาการเกดรฐประหารเปนวงจรในสงคมไทยยงไมเกดขนอก นบแตป 2549 แตอยางไรกด หากมการเกดรฐประหารอกครงวงจรขางใตนจะเปนตวอธบายไดดถงการเขาสยคของวงจรอบาทววาดวยระบอบกงประชาธปไตยใหมของไทย


331

คอรรปชน

332



กรงเทพธรกจ, 27 มถนายน 2549, ดร.ผาสกชขวอ�านาจธรกจ – การเมองกระจกตว ตนตอความขดแยงและวกฤต.

กรงเทพธรกจ, 8 มนาคม 2549, ผาประชานยม ฉบบผาสก ตอบท�าไมทกษณครองใจคนจน.

เกษยร เตชะพระ, ทางแพรงและพงหนาม ทางสอธปไตยไทย, กรงเทพฯ: ส�านกพมพ มตชน 2551.

ชาญณวฒ ไชยรกษา. นกการเมองถนจงหวดพษณโลก. พมพครงท 1. สถาบน พระปกเกลา: อาคารศนยสมมนา 3 ชน 5 ในบรเวณสถาบนพฒนาขาราชการพลเรอน.

ผาสก พงษไพจตร และครส เบเคอร, เศรษฐกจการเมองไทยสมยกรงเทพฯ, กรงเทพฯ: ส�านกพมพซลคเวอรม, 2546.

ผาสก พงษไพจตร, ผาสก ชทน 2 กลมขดแยงกอวกฤตการเมอง, ใน www.ftawatch.org.

ผาสก พงษไพจตร, ธรกจการเมองหลงป 2544 ระบอบไทคนคอรฐ, มตชนรายวน 8 ธนวาคม 2548.

ลขต ธนเวคน, ววฒนาการการเมองการปกครองไทย, กรงเทพฯ: ส�านกพมพธรรมศาสตร 2550.

Akin Rabibhadana. 1969. The Organization of Thai society in the early Bangkok Period: 1982 - 1873. Ithaca, NY: Department of Asian Studies, Cornell University.

Almond, Gabriel A. 1974. Comparative Politics Today: A World View. Boston, MA: Little, Brown & Co.

Anusorn Limmanee. 1995. Political Business Cycle in Thailand, 1979-1992: General Election and Currency in Circulation. Bangkok: Institute of Thai Studies, Chulalongkorn University.


333

Anek Laothamatas. 1988. “Business and Politics in Thailand: New Patterns of Influence”. Asian Survey, Vol. 28, No. 4, pp. 451-470, Reprinted in John Ravenhill. 1995. The Political Economy of Southeast Asia 3: Singapore, Indonesia, Malaysia, the Philippines and Thailand. Aldershot: Elgar.

________ . 1992. Business Associations and the New Political Economy in Thailand: From Bureaucratic Polity to Liberal Corporatism. Boulder, CO: Westview Press.

________ . 1996. “A Tale of Two Democracies”. In The Politics of Elections in Southeast Asia, edited by Robert H. Taylor. Cambridge: Woodrow Wilson Center Press.

Baker Christopher J. 2005. A History of Thailand. Cambridge: Cambridge University Press.

Bastian, Adolf. 1867. Reisen in Siam im Jahre 1863. Jena: Hermann Costenoble [German].

Batson, Benjamin A. 1974. Siam’s Political Future: Document from the end of Absolute Monarchy. Ithaca, NY: Cornell University.

Bobbio, Noberto. 1988. “Gramsci and the Concept of Civil Society”. In Civil Society and the State: New European Perspectives, edited by John Keane. London: Verso, pp. 73-100.

Bowring, John. 1969. The Kingdom and People of Siam, Vol. 1-2. Kuala Lumpur: Oxford University Press [Reprint of the 1857 Edition, org. The Kingdom and People of Siam, with a Narrative of the Mission to that Country in 1855. London: John W. Parker & Son].

Chai-anan Samudavanija. 1982. The Thai Young Turks. Singapore: Institute of Southeast Asian Studies.

________ . 1987a. “The Bureaucracy”. In Government and Politics of Thailand, edited by Xuto Somsakdi. Oxford: Oxford University Press.

334


Chai-anan Samudavanija. 1997. “Old Soldiers never die, They are just bypassed”. In Political Change in Thailand: Democracy and Participation, edited by Kevin Hewison. London: Routledge, pp. 42-57.

________ . 2002. Thailand: State-Building, Democracy and Globalization. Bangkok: Institute of Public Policy Studies.

Charnvit Kasetsiri. 1976. The Rise of Ayudhya: A History of Siam in the 14. and 15. Century. Kuala Lumpur: Oxford University Press.

Cox, Robert. 1987. Production, Power, and the World Order: Social Forces in the Making of History. New York: Columbis University Press.

Czempiel, Ernst-Otto. 1981. Internationale Politik: Ein Konfliktmodell. Paderborn: Schoeningh [German].

Darling, Frank C. 1961. American Influence on the Evolution of Constitu-tional Government in Thailand. Washington, DC: The American University.

________ . 1965. Thailand and the United States. Washington DC: Public Affairs Press.

________ . 1977. “Thailand in 1976: Another defeat for constitutional democracy”. In Asian Survey, Vol.17, No. 2, pp. 116-132.

Dhiwakorn Kaewnamee, The Evolution of the Thai State, 2007

Hewison, Kevin. 1986. Industry Prior to Industrialization: Thailand. Paper presented at the Conference on Industrializing Elite in Southeast Asia, 8-12 December 1986, Sukkothai, Thailand.

________ . 1989. Bankers and Bureaucrats: Capital and the Role of the State in Thailand. New Haven, CT: Yale University Southeast Asia Studies.

Hewison, Kevin. 1993a. “Of Regimes, State and Pluralities: Thai Politics enters the 1990s”. In Southeast Asia in the 1990s: Authoritarianism,


335

Democracy, and Capitalism, edited by Kevin Hewison et al. St. Leonards, Australia: Allen & Unwin.

Hewison, Kevin. 1993b. Southeast Asia in the 1990s: Authoritarianism, Democracy, and Capitalism. St. Leonards, Australia: Allen & Unwin.

________ . 1996. “Emerging Social Forces in Thailand: New Political and Economic Roles”. In The New Rich in Asia: Mobile Phones, Mc Donald’s and Middle Class Revolution, edited by Richard Robinson and David S. G. Goodman. London: Routledge, pp. 137-160.

________ . 2001. “Thailand’s Capitalism: Development through Boom and Bust”. In The Political Economy of South East Asia: Conflicts, Crisis and Change, edited by Garry Rodan et al. Oxford: Oxford University Press.

________ . 2004. “Crafting Thailand’s new Social Contract”. In The Pacific Review. Vol. 17, No. 4, pp. 503-522.

________ and Maniemai Thongyou. 2000. “Developing Provincial Capitalism: A Profile of the Economic and Political Roles of a New Generation in Khon Kaen, Thailand”. In Money & Power in Provincial Thailand, edited by Ruth McVey, Chapter 8. Singapore: Nordic Institute of Asian Studies.

Huntington, Samuel P. 1957. The Soldier and the State: A Theory and Politics of Civil-Military Relations. Cambridge, MA: The Belknap Press of Harvard University.

________ . 1968. Political Order in Changing Societies. New Haven, CT: Yale University Press.

________ . 1970.“Social and Institutional Dynamics in One-Party Systems”. In Authoritarian Politics in Modern Society: The Dynamics of One-Party Systems, edited by Samuel P. Huntington and Clement H. Moore. New York: Basic Books.

336


Huntington, Samuel P. 1991. The Third Wave: Democratization in the late Twentieth Century. Norman, OK: University of Oklahoma Press.

Keohane, Rober O. and Joseph Nye. 1977. Power and Interdependence: World Politics in Transition. Boston, MA: Little, Brown and Company.

________ . 2004. The Rise and Decline of Thai Absolutism. London: RoutledgeCurzon.

Laird, John. 2000. Money Politics, Globalization and Crisis: The Case of Thailand. Singapore: Graham Brash.

Likhit Dhiravegin. 1972. Political Attitudes of the Bureaucratic Elite and Modernization in Thailand. Bangkok: Thai Watana Panich.

________ . 1974. Siam and Colonialism 1855-1909: An Analysis of Diplomatic Relations. Bangkok: Thai Watana Panich.

________ . 1978. The Bureaucratic Elite of Thailand. Bangkok: Thai Khadi Research Institute, Thammasat University.

________ . 1984. Social Change and Contemporary Thai Politics: An Analysis of the Inter-relationship between the Society and the Polity. Bangkok: Faculty of Political Science, Thammasat University.

________ . 1992. Demi-Democracy: The Evolution of Thai Political System. Singapore: Times Academic Press.

Maurizio,Peleggt. Thailand The Worldly Kingdom. Singapore: Originally published in Great Britain in 2007 by Reakion Books, London First published in 2007 by Talisman and Reaktion Books.

McCargo D. and Ukrist Pathmanand, The Thaksinization of Thailand, Copenhagen:NIAS 2005.

Morell, David. 1972a. “Thailand: Military Checkmate”. In Asian Survey, Vol. 12, No. 2, pp. 156-167.


337

Neher, Clark D. 1970. “Thailand: The Politics of Continuity”. In Asian Survey, Vol. 10, No. 2, pp. 161-168.

Pasuk Phongpaichit and Baker, Christopher J. 1992. “Technocrats, Businessmen, and Generals: Democracy and Economic Policy-Making in Thailand”. In The Dynamics of Economic Policy Reform in South-East and the South-West Pacific, edited by Andrew J MacIntyre. Singapore: Oxford University Press, pp. 10-31.

________ and Sungsidh Piriyarangsan. 1994. Corruption and Democracy in Thailand. Chiang Mai: Silkworm Books.

________ and Baker, Christpoher J. 1995. Thailand: Economy and Politics. Kuala Lumpur: Oxford University Press.

Putnam, Robert. 1993. Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy. Princeton, NJ: Princeton University Press.

________ , et al. 2005. Parliaments and Political Change in Asia. Singapore: Institute of Southeast Asian Studies.

Suchit Bunbongkarn. 1987a. “Political Institutions and Processes”. In Government and Politics of Thailand, edited by Somsakdi Xuto. Oxford: Oxford University Press.

________ . 1989. Capital Accumulation in Thailand: 1955-1985.

338

สถาบนนโยบายศกษา Institute of Public Policy Studies

สถาบนนโยบายศกษา (Institute of Public Policy Studies-IPPS) เปนองคกรอสระทด�าเนนงานภายใตมลนธสงเสรมนโยบายศกษา (Founda-tion for the Promotion of Public Policy Studies-FPPS) ซงไดรบการสนบสนนจากมลนธคอนราด อาเดนาวร (Konrad Adenauer Foundation) แหงประเทศสาธารณรฐเยอรมนนบแตกอตงจนถงปจจบน

ก�าเนดสถาบนนโยบายศกษากอก�าเนดในเดอนตลาคม พ.ศ. 2528 โดยม

จดเรมตนจากโครงการศกษานโยบายสาธารณะภายใตสมาคมสงคมศาสตรแหงประเทศไทย ตอมาสถาบนฯ ไดแยกตวออกจากการบรหารงานของส�านกเลขาธการสมาคมสงคมศาสตรภายใตชอ “โครงการศกษาสาธารณะ” โดยม ศ.ดร.สมศกด ชโต เปนผอ�านวยการ และ ศ.ดร.ชยอนนต สมทวณช เปนผอ�านวยการรวม ปจจบนสถาบนนโยบายศกษาม ศ.ดร.ชยอนนต สมทวณช เปนประธาน และมผบรหารรวมสองคน คอ นางยศวด บณยเกยรต และ นางทพยพาพร ตนตสนทร

วตถประสงคสถาบนนโยบายศกษาเปนองคกรเอกชนทด�าเนนกจกรรมโดยไมมง

หวงผลก�าไร มวตถประสงคทจะด�าเนนงานทเกยวของกบนโยบายสาธารณะ โดยมการท�ากจกรรมในรปแบบของการสมมนา การวจย ผลตสอและ สงพมพ เพอสนบสนนการพฒนาประชาธปไตยแบบมสวนรวม ตามวตถประสงคดงน

......................................................................

339

1. เพอสงเสรมและเผยแพรความรความเขาใจการเมองระบอบประชาธปไตย

2. เพอใหการศกษาและเผยแพรขาวสารกจการนโยบายสาธารณะ และสนบสนนการศกษาทางการเมองใหพลเมองไดมสวนรวมในการก�าหนดนโยบายสาธารณะทส�าคญตอสงคมสวนรวม

3. เพอสรางพลเมองใหมความสามารถทจะใชเสรภาพบนพนฐาน ของความรบผดชอบทงตอตนเองและสงคม

4. เพอสนบสนนการเสวนา สมมนาและฝกอบรม วจย ผลตสงพมพและสอตางๆ เพอสนบสนนแนวทางการปฏรปการเมองและการกระจาย อ�านาจโดยใหพลเมองมสวนรวมในทกระดบของสงคม

กจกรรมสถาบนนโยบายศกษา มการด�าเนนงานในรปการจดกจกรรม

4 รปแบบใหญ ๆ คอ

1. การจดเสวนา สมมนา และฝกอบรม เพอเปนเวทแลกเปลยน แสดงความคดเหนและถกเถยงระหวางกล มตวแทนตางๆ ของสงคม ตอประเดนนโยบายสาธารณะทส�าคญๆ เพอเสนอตอสาธารณะและรฐบาล อกทงยงเปนเวทในการน�าเสนอขอมลขาวสารทส�าคญจากหนวยงาน ทงภาครฐและเอกชนทเกยวของตอประชาชน เพอท�าหนาทในการให ความรและทกษะทางการเมองและสงคม

2. วจย โดยใหการสนบสนนการศกษาและวจยในเรองตางๆ ทจะมผลกระทบตอสาธารณชน ผลงานส�าคญๆ ทผานมา อาทเชน การกระจาย อ�านาจการปกครองสวนทองถน การปฏรปการเมอง พ.ร.บ.ขอมลขาวสาร ฯลฯ ซงผลของงานวจยดงกลาวไดมสวนส�าคญยงในการเปลยนแปลงและการพฒนาทางการเมองของประเทศ

340

3. ส งพมพ จดท�าจดหมายข าวรายเดอนเป นประจ�าต งแต “ผแทนราษฎร” ในป พ.ศ. 2529 ซงในตนป พ.ศ. 2533 ไดเปลยนเปน “จดหมายขาวปฏรปการเมอง” และปจจบน คอ จดหมายขาว “ปฏรปการเมอง-กระจายอ�านาจ” เนอหาสาระของจดหมายขาวของสถาบนฯ คอการตดตามความเปลยนแปลงดานเศรษฐกจ สงคม และการเมองของประเทศ นอกจากน สถาบนฯ ยงจดพมพหนงสอ เอกสารนโยบาย เอกสารขอมล เอกสารวจย เอกสารสมมนาตางๆ เปนประจ�าทกป

4. สอการศกษา จดท�าสอในหลายรปแบบเพอเปนสอใหความรทางการเมองแกประชาชนไดมากขน อาท

l ธนาคารเสยง (Digital Voice Bank) เปนการรวบรวมขอมลเสยงของบคคลตางๆ ในระดบผ ตดสนนโยบายของประเทศ รวมทง นกวชาการและนกธรกจ ในหวขอทนาสนใจไวเพอใชประโยชนในการคนควา อางอง โดยจดท�าเปนซด ทประกอบดวยภาพและเสยงทไดรวบรวมจากรายการวทยของโครงการ “ศกษานโยบายสาธารณะทางวทย” ทออกอากาศทางสถานวทยกระจายเสยง อสมท. เอเอม 1494 เปนประจ�าทกวนเสาร ด�าเนนรายการโดย ศ.ดร.สมศกด ชโต ขอมลเหลานถอเปนหลกฐาน ชนตนทางประวตศาสตรทจะเปนประโยชนยงในการกอตงหองสมดเสยง เพอประโยชนทางการศกษาตอไป

l ปฏทนประวตศาสตรทางการเมองและเกมการเมอง เชน เกมวงเวยนประชาธปไตย ไพการเมอง ปฏทนรฐธรรมนญไทย และเกมเลอกตง เปนการสรางสรรคมตใหมในการใหความรทางการเมองแกเยาวชนและบคคลทวไป

l เวบไซตของสถาบนนโยบายศกษา เปนสออเลกทรอนกสทมทงภาษาไทยและองกฤษ ซงทานผใชอนเทอรเนตสามารถเขาชมไดโดยผานเวบไซต http://www.fpps.or.th ซงจะน�าเสนอ:-

- จดหมายขาวรายเดอน “ปฏรปการเมอง-กระจายอ�านาจ”

341

- บทความ - หนงสอทางวชาการ - กจกรรมของสถาบนฯ - e-library โดยน�าหนงสอทสถาบนฯ จดพมพ ขนเผยแพรให

ผทสนใจไดหาความรโดยไมเสยคาใชจาย

......................................................................

342

Policies of Thai Political Parties in the 1995 50 บาทGeneral Election (1995) Kiratipong Naewmalee, Nattaya Kuanrak, Prachak Kongkirati, Win Phromphaet (Translated and edited by Santhad Atthaseree, David Peters, Parichart Chotiya)

Thai Constitutions in Brief (1997) 50 บาท Parichart Siwaraksa, Chaowana Traimas, Ratha Vayagool

เปรยบเทยบนโยบาย 4 รฐบาล (พมพครงท 2 2541) 60 บาท ปารชาต ศวะรกษ

กรอบนโยบายแมบทของพรรคการเมองไทยยคใหม (2541) 50 บาท เชาวนะ ไตรมาศ

กฎหมายประกอบรฐธรรมนญฝรงเศส: 160 บาทขอคดเพอการปรบปรงกฎหมายประกอบรฐธรรมนญไทย (2541) นนทวฒน บรมานนท

บทเฉพาะกาลของรฐธรรมนญกบการปฏรปการเมอง (2541) 60 บาท นนทวฒน บรมานนท

ปฏรปประเทศไทย…จากวกฤตสสหสวรรษใหม (2541) 20 บาท วฒพงษ เพรยบจรยวฒน

สงพมพสถาบนนโยบายศกษา......................................................................

343

มาตรการทางกฎหมายในการเสรมสราง 60 บาทเสถยรภาพรฐบาล (2541) มานตย จมปา

ทฤษฎใหม : มตทยงใหญทางความคด (2541) 70 บาท ชยอนนต สมทวณช

ขอมลพนฐาน 66 ป ประชาธปไตยไทย (2541) 150 บาท เชาวนะ ไตรมาศ

ศกยภาพทางการคลงของ อบต. (2541) 130 บาท จรส สวรรณมาลา

Portfolio Government and Multiple Legislative 20 บาทProcesses / ขอเสนอในการออกแบบระบบการเมอง และการบรหารใหม (2542) ชยอนนต สมทวณช

การเลอกตงและพรรคการเมอง: 120 บาทบทเรยนจากเยอรมน (2542) บญศร มวงศอโฆษ

การเลอกตงแบบใหม : ท�าไมคนไทยตองไปเลอกตง (2542) 50 บาท เชาวนะ ไตรมาศ

บทบาทใหมของขาราชการไทย : 50 บาทในบรบทของรฐธรรมนญปจจบน (2542) เชาวนะ ไตรมาศ

องคกรชขาดอ�านาจหนาทระหวางศาล (2542) 80 บาท นนทวฒน บรมานนท

344

ความเขาใจเรองการปกครองทองถน (พมพครงท 2 2543) 70 บาท สนท จรอนนต

กบดกของสงครามความเปลยนแปลง : ทางเลอกและ 70 บาททางรอดของสงคมการเมองไทยในสหสวรรษใหม (2543) เชาวนะ ไตรมาศ

เลอกตงอยางไร : คนไทยและประเทศจงไมเสยโอกาส (2543) 50 บาท เชาวนะ ไตรมาศ

การใชกลไกรฐธรรมนญส�าหรบประชาชน (2545) 80 บาท เชาวนะ ไตรมาศ

Thailand: State-Building, 210 บาทDemocracy and Globalization (2002) Chai-Anan Samudavanija

รฐบาลท�างานอยางไร (พมพครงท 2 2546) 120 บาท สนท จรอนนต

นตรฐกบประชาสงคม (2546) 210 บาท นนทวฒน บรมานนท

สงแวดลอมกบความมนคง : 150 บาทความมนคงของรฐกบความไมมนคงของราษฎร (2546) ชยอนนต สมทวณช กสมา สนทวงศ ณ อยธยา

อนาคตทไลลาประเทศไทย: แนวโนมของโลก สงคม เศรษฐกจ 150 บาทการเมองกบอนาคตของวทยาศาสตรและเทคโนโลย (2546) ถรพฒน วลยทอง, ชยอนนต สมทวณช และคณะ

345

คมอสทธมนษยชน ฉบบพลเมอง (เลม 1) (2546) 185 บาท จรล ดษฐาอภชย

ประชารฐกบการเปลยนแปลง (พมพครงท 3 2547) 130 บาท ชยอนนต สมทวณช

การปฏรประบบราชการ : 30 บาทเพอการพฒนาประเทศทยงยน (2547) สถาบนนโยบายศกษา

ฅนไทยกบการเมอง : ปตฤาวปโยค (2547) 200 บาท อภญญา รตนมงคลมาศ ววฒน คตธรรมนตย

วฒนธรรมการเมองและการปฏรป (พมพครงท 2 2547) 120 บาท วชย ตนศร

นโยบายพรรคการเมองไทย (2547) 150 บาท เชาวนะ ไตรมาศ

…กวาจะเปนพลเมอง (2547) 200 บาท สถาบนนโยบายศกษา

คมอสทธมนษยชน ฉบบพลเมอง (เลม 2) (2548) 150 บาท จรล ดษฐาอภชย

ความเขาใจเรองการปกครองทองถน (ฉบบปรบปรง) (2548) 90 บาท สนท จรอนนต

Thai Political Parties in the Age of Reform (2006) 350 บาท Siripan Nogsuan Sawasdee

346

บนหนทางสทธมนษยชน (2549) 150 บาท จรล ดษฐาอภชย

ขอมลพนฐาน 75 ป ประชาธปไตยไทย (2550) 200 บาท เชาวนะ ไตรมาศ

อตสาหกรรมโทรคมนาคมกบเศรษฐกจไทย (2550) 150 บาท เศรษฐพร คศรพทกษ

โพลเลอกตงกบการเมองไทย (ในมตกฎหมาย) (2550) 150 บาท ณรงคเดช สรโฆษต

วฒนธรรมพลเมอง (2551) 90 บาท วชย ตนศร

การจดการศกษาในทองถน (2551) 150 บาท สนท จรอนนต

การเมองในรฐธรรมนญ (2551) 200 บาท เชาวนะ ไตรมาศ

รฐ (2551) 200 บาท ชยอนนต สมทวณช

วทยชมชน : กฎหมายและการพฒนา (2552) 80 บาท ธนาวชณ แกวพงศพนธ

ไปด Civic Education ทเยอรมน (2553) - บาท ทพยพาพร ตนตสนทร

100 ปแหงการปฏรประบบราชการ : ววฒนาการของ 260 บาทอ�านาจรฐและอ�านาจการเมอง (พมพครงท 4 2554) ชยอนนต สมทวณช

347

รฐกบสงคม : ไตรลกษณรฐไทยในพหสงคมสยาม 240 บาท(พมพครงท 2 2554) ชยอนนต สมทวณช

การชมนมสาธารณะ (2554) 150 บาท โสพล จรงจตร ทพยพาพร ตนตสนทร

ประชาธปไตยนอกหองเรยน : - บาทเรยนใหเพลน - LEARN ดวยโครงงาน (2555) ยศวด บณยเกยรต

การศกษาเพอสรางพลเมอง พมพครงท 2 (2556) 180 บาท ทพยพาพร ตนตสนทร

ขอมลพนฐาน 80 ปประชาธปไตยไทย (2556) 290 บาท เชาวนะ ไตรมาศ

จาก 100 ป ร.ศ. 130 ถง 80 ป ประชาธปไตย (2556) 200 บาท สธาชย ยมประเสรฐ ทพยพาพร ตนตสนทร

......................................................................

} บรรณาธการ

348

สอความรทางการเมองของสถาบนนโยบายศกษา

วงเวยนประชาธปไตย 80 บาทแผนทเสนทางประชาชน-ถนนประชาธปไตย 75 บาทRoad of Democracy Map 40 บาทไพการเมอง 100 บาทเกมการเมอง (Political Monopoly) 200 บาทเกมเลอกตง 200 บาทปฏทนรฐธรรมนญไทย 2475-2545 50 บาทธนาคารเสยง (Digital Voice Bank) – บาท

สนใจกรณาตดตอ : สถาบนนโยบายศกษา 99/146 ถนนงามวงศวาน แขวงลาดยาว เขตจตจกร กรงเทพฯ 10900 โทร. 0 2941-1832-3 โทรสาร: 0 2941-1834 e-mail: [email protected]

......................................................................

349

Executive Summery Thai Politics Development from 1912-2012

This book aims to commemorate the 100th anniversary of the first unsuccessful attempt, in 1912, to implement democracy in Siam (now Thailand) and the 80th anniversary of the country transformation from absolute monarchy to constitutional monarchy in 1932 and its development until the year of 2012. The book contains 11 articles which were written by distinguished scholars from various fields : political science, history and education. These articles were presented in various aspects : ideology, coup d’état and revolutionary, regional development, political conflicts, Socio-economy and the future of Thai democracy.

The 11 articles in this book are :

l Thai Politics from 1912 – 1932 Prof.Dr.Chai-Anan Samudavanija

l 80 Years Anniversary Thai Democracy Prof.Dr.Nakharin Mektrairat

l Siam Revolution Dr.Bundit Chanrochanakit

l Devil Circle in Thai Politics Dr.Dhiwakorn Kaewmanee

l Coup d’état and The Change of Law Assoc.Prof.Dr.Worachet Pakeerut

l The Regent during 1935-1954 : The Grounds, form and the Adjustment of the Constitutional Monarchy Ajarn Sarunyou Thepsongkraow

l Democracy Promotion in North-Eastern Region from 1932 to 1947

Mr.Kan Chalotornrangsri

l 1932 and The Revolution of Thai Food Ajarn Chartchai Muksong

l Economic Policy after 1932 Assoc.Prof.Dr.Porphant Ouyyanont

l Ideology of Thai Political Group in 1912 Dr.Natapol Jaijing

l Sin-Hai Revolution 1911 : The Impact to Siam Dr.Wasana Wongsurawat

However, all articles were presented in June 2012 at the congress which was jointly organized by Institute of Public Policy Studies and the Department of History, Faculty of Arts, Chulalongkorn University. Therefore, this book is the result from a fruitful discussion of the congress.

ถง ๘๐ ปประชาธปไตยจาก ๑๐๐ ป ร.ศ.๑๓๐

ป พ.ศ. ๒๕๕๕ เปนโอกาสส�าคญในประวตศาสตรไทย เพราะเปนปครบรอบเหตการณส�าคญในประวตศาสตรไทยสมยใหม ถง ๒ เหตการณ คอ ๑๐๐ ปแหงการเกดขบวนการ ร.ศ. ๑๓๐ และ ๘๐ ปแหงการเกดเหตการณปฏวตสยาม ๒๔ มถนายน พ.ศ. ๒๔๗๕ หนงสอเลมน จดท�าขนเพอเฉลมฉลองวาระเชนน

สธาชย ยมประเสรฐทพยพาพร ตนตสนทร

บรรณาธการ

New ปี พ.ศ. ๒๕๕๕ เป็นโอกาสส าคัญใน...

Documents

Transcript of New ปี พ.ศ. ๒๕๕๕ เป็นโอกาสส าคัญใน...