PkOZAI - dbnlKarl Scheffler Der Geist der Gotik 8 W Worringer Formprobleme der Gotik 6 Van der Leek...

.''Wtyj

PkOZAI

ALBEJ T VEP WEY

P joZ Z AD EEL

VAN HOLKEMA & WARENDORFen EM. QU ERI D O

® AM5TERDAM MCMXXIII

INHOUDBladz .

Leonard en JuliaanBreitner, Karsen en Verster25Het Verborgen Licht3H P Bremmer : Vincent van Gogh40De Vrouw van RedonFiguren I Het Tapijt II ZijTeekeningen van S Jessurun de MesquitaKarl Scheffler Der Geist der Gotik8W Worringer Formprobleme der Gotik 6Van der Leek en Klaarhamer Het Hooglied

van Salomo 6In het RijksprentenkabinetHedendaagsch Tooneelspel1De Macbeth van de HaghespelersTooneelkritiek (Brief)1De Horace" van CorneilleEen Stuk van IbsenVernieuwing van de Opera Van Eeden's Minne-

stralDe Zang van de WordendeArnold van Gennep Riten van OvergangArthur van Schendel de Berg van DroomenKarel van de Woestijne De Gulden SchaduwEen OosterlingEen Schoone Vrouw een Hindoe-liefdesgeschie-

denisFrederik van Eeden Gedenkschriften van Vico

MuraltoGiovanno Papini De Blinde LoodsDe Prior van het Zwarte Klooster

LEONARD EN JULIAAN

Toen de dag opging zaten de jonge knapen in devochtige rotskloof De vorige morgen hadden zij hunhuis op de vlakte achter de bergen verlaten Spelendehadden zij gedraafd door de waterrijke valleienSteenen en planten zoekend waren zij geklauterdlangs de rotsige hellingen En toen de zon op hethoogste stond hadden zij schuilende in een sparre-boschje aan een zilveren beek gezeten en zich ge-voed met de vruchten die zij onderweg geplukt had-den Na de hitte was de wandeling wel aangenaammaar zij beiden waren stiller geworden en toen zijin de schemer al langs de andere zijde van het ge-bergte afdaalden en tusschen de struiken en hees-ters van de kloof belandden ontbrak hun de moedom in 't donker hun weg weer eruit to zoeken

De heele nacht hadden zij rillende in de nattenevel tegen elkaar geleund nu wakker dan slapend- telkens opnieuw verlangende dat het dag werdNu eindelijk zagen zij het licht de hemel boven henbleeken De plantengroei rondom hen heen werdzichtbaarder en meer herkenbaar De bergwandtegenover hen stond recht wel donker maar minderdreigend dan toen hij zooeven nog een met de nachtleek Een vogel slaakte een schorre kreet en kruistein een schuine lijn de ruimte die tusschen de tweeranden van de kloof was

De jongste was opgesprongen maar zijn voeten

LEONARD EN JULIAAN

deden hem pijn en hij wankelde zoodat de oudstehem moest opvangen en hem weer deed neerliggenDie boog zich toen over hem deed hem de schoenenuit en wreef hem de zolen die tegelijk koud engezwollen waren Terwijl hij hiermee bezig washield hij zijn blonde gezicht met de ronde blauweoogen angstig en goedig naar de bleeke trekken vanhet zwarte kind dat pijnlijk naar hem lachte

Zij waren klaarblijkelijk broers eender in buis enmuts van hetzelfde zwart fluweel gekleed Ver-dwaald in die bergwereld was er niets aan hen datniet bevreemden moest want men dacht zich henmet pijl en boog een hofplein overstekend om opde vogels to schieten in de parklanen of de trappenen zalen van een burcht door rennend om de balto zoeken die door het venster binnengevlogen enonder een oude zware kast gerold was Ouders moestennaar hen vragen en een brommige huismeester ofjager op hen een oog houden

Maar zoo was het niet Hun ouders waren doodde trouwe bedienden ontslagen en op het kasteelnu uitgestorven heerschte enkel de grimmige bloed-verwant die alleen uit de stad gekomen gezegdhad dat hij hen met zich namDe kinderwereld was achter hen dicht gedaan

en van de andere de groote wereld buiten henwisten ze enkel dat ze open lag Een plan haddenzij niet gemaakt want het plan van de j eugd ligtaltijd in haar innerlijke zekerheid ; en eerst nu metde voeten van de kleine Juliaan voor zich dachtLeonard aan de mogelijkheid om verder voort togaan

Aan de onmogelijkheid dacht hij niet maar alleenaan de middelen Hij bemoedigde zijn broer en toen

LEONARD EN JULIAAN

die van nieuws was opgestaan steunde hij hemHet ravijn was nu geheel helder Het had een

uitgang naar het zuiden waar de zon op steenen enstruiken scheen De weg daarheen was niet steilmaar scherp en dor zoodat de tocht voor beidendaar ze nu bovendien honger en dorst hadden hoelanger hoe meer moeizaam werd Laat mij alleenLeonard" zei Juliaan - „en ga zien of ginderwater is " Hoe ongaarne ook liet hij hem Hij be-reikte snel de hoogte en zag tusschen de stammenvan dennen door in de verte hout opgestapeldEen man die een pijp rookte droeg naar een openplek gereedschappen In de nabijheid stond eenkar waarvoor een bruin paard druilde

De wereld was nu heelemaal anders - niet angst-wekkend en pijndoend maar gezellig en vriendelijk -zoodat Leonard niet dadelijk aan zijn broer dachtmaar aan het landschap Hij liet zijn oogen erdoorweiden en liep toen langzaam op de man toe Somsachter de boomen verborgen dan weer in de zonne-plekken zichtbaar ging hij maar de man merktehem niet voor hij dichtbij was Hij keek verbaasdtoen hij de fraaie knaap zag en luisterde hoe die hemvertelde van verdwaald en van een jongere broerdie ginder was achtergebleven en die dorst had

De voerman gaf eerst geen antwoord maar haaldedan onder de zitplank van zijn wagen een tinnenflesch vandaan en zei ik zal meegaan" Zij gingendan samen en toen zij dicht bij de kloof kwamenliep Leonard snel vooruit Hij kwam aan de plekwaar hij Juliaan had achtergelaten maar hij zaghem niet Ontsteld keek hij om zich dan dieper hetravijn in en tegen de bergen op maar nergens eenspoor van Juliaan De voerman was nu ook genaderd

LEONARD EN JULIAAN

Hij begreep dat het kind verdwenen was Hij zagde angst op het gezicht van Leonard en hij hielphem zoeken heen en weer langs ruigten en spletenen de hooge stem van de knaap en de zware van deman riepen zoodat het geluid langs de bergwandengalmde en kaatste Doch zoeken noch roepen baatteUitgeput moest Leonard de man volgen die hemdrinken en eten deed en hem naast zich op zijn wagenbeloofde mee to nemen naar het naaste dorpZij volgden een heuvelend pad tusschen hooge

sparreboomen Met het bebladerde uiteinde van eenlange twijg tikte de voerman de vliegen van hetpaard dat in zijn tuig sjokte en soms alleenongeduldig de kop schudde Nu en dan deed hij eenvraag wie Leonards ouders waren waar zijn huiswaar zijn verwanten en hoe de plaats heette die hijverlaten had De knaap sprak vaag terug over dedood van zijn ouders hun huis verkocht hij zonderverwanten en afkomstig van een streek die verachter de bergen lag

Zij kwamen het bosch uitgereden toen de scha-duwen al langer werden De weg helde sterkerzoodat de rem telkens knarste en de bellen van hetpaard harder rinkelden Aan de eene zij de werd hetuitzicht door de begroeide berg afgesloten ; aan deandere lag het land met breede en diepe golvingenHet was in de late hooitijd en kleine vrouwen metkleurige hoofddoeken holden met verbazende stap-pen de hellingen of met op de rug zulk een geweldigehooibundel dat men ze nauwelijks kennen kon Inde laagte nog onzichtbaar want tegen de berg-wand aangedrongen lag het dorpje

Aan het einde van de weg bolderde de wagen meteen draai erbinnen De voerman was er of gespron-

LEONARD EN JULIAAN

gen en leidde het paard aan de teugel tusschenkakelende kippen ploeterende kinderen en lagehuisjes een vlonder over die op een half-drogebeek lag Nieuwsgierige vrouwen stoven naar hundeuren en staarden op de blonde knaap in zwartfluweel die alleen op de wagen zat en zoo zijn in-tocht deed

Er werd stilgehouden op een erf waar vuil stroolag Voor de staldeuren stond een hooge breedge-schouderde man die het midden liield tusschen eenBoer en een wethouder De voerman in zijn ruigebaard en blauwe boezeroen praatte met hem terwijlde ander zijn oogen op de knaap gevestigd hieldHij knikte goedkeurend en wenkte de j ongen dathij van de wagen zou afkomen en zei dat hij hemmaar volgen zou Toen ging hij een huis binnen datnaast de schuur stond en dat half winkel half her-berg was

Van binnen was de ruimte veel grooter dan zichbuiten liet aanzien Er waren twee toonbankenachter de eene het buffet achter de andere plankenmet koopwaren en daarvoor stonden tonnen metlevensmiddelen en zijden spek en vaten met meelen klompen en heiboenders Door een doorgang er-naast riep de man „Maria!" en er verscheen eengoedig dik vrouwmensch in zwarte rok en paarsj ak aan wie hij beval de knaap wat eten to gevenZij keek verschrikt schudde het hoofd verdweenen kwam kort daarna terug met een maal boonen enuitgekookt rundvleesch De man had onderwijl eenglas dun bier getapt dat hij op een tafeltje bij hetraam voor de jongen neerzette

Die at en dronk slaperig Toen bracht hem zijngastheer op een kamertje boven in het huis met

LEONARD EN JULIAAN

uitzicht op de stal waar een bed stond en zei dathij goed moest uitslapen

De volgende morgen toen hij wakker werd warenzijn zwarte kleeren verdwenen en in de plaats er-van lag op een stoel een grijs bombazijnen pak datbetrekkelijk nieuw zag en hem vrij ruim zat Hij wasnu een flinke blonde jongen en terwijl hij de trapafging begreep hij zelf dat hij zijn kost waard zou zijn

De eigenaar van het huis - die hem in de gelag-kamer wachtte - was inderdaad alles wat men inhet dorp wezen kon Burgemeester wethouder engemeente-secretaris boer koopman en molenaarHij monsterde zijn nieuwe aanwinst en zei dat hijwerken kon eerst in het magazijn dat achter hethuis lag en ook uit de stal een toegang had en latermisschien in de molen waar hij een oude knechthad die ziek was en het wel niet meer zou ophalen

Hij werkte dus in het magazijn waar hij de goederenvan de voerlui in ontvangst nam ze aan hen afgafof naar de winkel bracht ze ordende en boekte Hijvoelde toen nog sours het gemis van Juliaan als eenleegte en de gedachte waar zijn broer mocht geblevenzijn kon hem plotseling de keel toekrampen maarhij dacht doorgaans alleen aan zijn werk dat ge-daan moest worden en dat op geen enkel oogenblikgeheel was afgedaan Hij werd ook langzamerhandiemand die men door zijn betrekking kende Naarzijn afkomst werd weinig gevraagd Uit het verhaalvan de voerman wist men dat hij zonder verwaetenwas en niet uit de nabijheid kwam Ook leek het Dietin het voordeel van zijn patroon dat de overheiddie deze zelf was naar zijn familie onderzoeken zouOm zijn persoon werd hij bemind zoowel door Mariade oude huishoudster als door de voerlieden de

LEONARD EN JULIAAN

vrouwen en kinderen en het yolk uit de streek datin de winkel aanlegde

Toen dan ook na eenige tijd de oude knecht stierfen hij de plaats aan de molen kreeg was hij bij iederbekend en sprak niemand meer van de ongewonewijze waarop hij in het dorp zijn intree had gedaan

De molen lag achter het dorp waar een ook zomersniet opdrogende beek het reusachtige scheprad inbeweging hield Leonard had daar in dat vochtigeachterafje waar sommige breedbladerige boomenwelig schaduw gaven een makkelijk werkje Hijmaakte het rad vast of haakte het los hij lette op hetsluisje dat het water heel of half kon afdammen enbezorgde de noodige herstellingen - en overigensnam hij het graan in ontvangst dat in de kokergeworpen werd en deed het meel in de zakken dieop wagens geladen en naar de winkel of grooten-deels naar stad gevoerd werden

In het geklepper van het rad en het gestuif vanhet meel werd hij zachtaardig en witbestoven demolenaar die ver en nabij als zoodanig in aanzienstond

Zijn patroon was tevreden de dorpelingen mochtenhem de kinderen die naar het naastbijgelegen ge-hucht schoolgingen stonden altij d een tij dj e toluisteren naar het water en naar het kleppende schep-rad waarop zij kleine steentjes gooiden Zij lettenniet op hem overtuigd als ze waren dat hij hen geenkwaad zou doen En om de andere Zondag zat hijin een dorp dat wel een uur verder opzij lag in dekleine kerk onder het gehoor van de geestelijke enherkende daar menige boer die hij in het voorbij-gaan gezien of voor wie hij gemalen hadSoms kwam hij ook in de stad Niet naar de karat

LEONARD EN JULIAAN

van de bergen waarin hij Juliaan verloren had maarnaar de tegenovergestelde zijde lag die en de tochtendaarheen waren zijn eenige reizen van beteekenisHij ging dan met de wagen waarop hij de zakkenmeel laadde en bracht ze bij de bakker op het zinde-lijk gekeide stadsplein Ook stapte hij of aan degroote herberg waar burgers en buitenlui verteringmaakten en onderwijl zaken dedenHij dacht dan nooit aan zijn jeugd maar enkel

aan de j aren die hij nu in het dorp had doorgebrachten waar hij een jonge man was geworden

Alleen in het ravijn achtergebleven was Juliaanten gevolge van dorst en pijn spoedig in een toestandvan verdooving geraakt Zoo werd hij gevonden doorde Grijsaard van het Gebergte die hem langs wegendie hij alleen kende naar zijn verblijf droegDe Grijsaard bewoonde een wondervolle berg-

wereld Langs alle zijden door hooge wanden om-sloten was ze toch aan alle zijden toegankelijk Maarhet scheen dat ieder die van de buitenkant de wegennaderde die van binnen duidelijk to zien warenmet blindheid geslagen werd Middenin stond hetHuis in de rots gehouwen met open galerijen uit-ziend op een ruimte vol grillige rotsen waarom roodebloemen rankten Daarheen droeg hij het kind legdehet op een rustbed en gaf het in de zorg van dekleine Monica

Dit was een inderdaad nog heel j ong meisj e dathem grootvader noemde Zij speelde en zorgde datwas alles

Juliaan lag in een ijlende koorts die tien dagenduurde Toen hij beterde ving er voor hem eenleven aan dat hoogst eenvoudig was en toch vol

LEONARD EN JULIAAN

wonderen Het natuurlijke leven bestond de maal-tijden met de Grij saard en Monica de bediening dietalrijk was en toch afwezig scheen want niets vanhun doen drong door tot de gedachten de kleedingdie eender bleef hoewel ze telkens verwisseld werdMaar meer dan dat was het bestaan zooals het Juliaantot bewustzijn kwam Hij dacht wel aan Leonardhij deed het zelfs met al de gevoelens die daarbijnatuurlijk waren met smart over zijn verlies metweemoedige herinnering aan zijn genegenheid meteen liefhebbend zien van elke kleinste trek uit hunkinderlijk samenzijn gedurende jaren en hun vluchtvan een etmaal - maar al die gevoelens en beeldenwaren als visschen in een stroom vrijelijk gaandeen komende maar omvangen door een glanzendestroomende doorzichtige lichtstof waarvan hetook beter en wenschelijk was ze niet to scheidenJuliaan had niets vergeten integendeel alles leefdesterker in hem dan hij het ooit gekend had maar hijwist tevens als door geheimnisvolle ingeving dathet hem nooit bewegen zou tot daden hem nooitzou terugbrengen tot die werkelijkheid waaruit hetontstaan was

En evenzoo als het verleden in hem zoo leefde hetheden buiten hem De Grijsaard naar wie hij zag ennaar wiens spreken hij dagelijks luisterde - hetmeisj a met wie hij liep en speelde - de heele won-deren-volle bergwereld waarin hij thuis raakte endie hem haar geheimen aldoor helderder kennen deedEr was in huis en daar buiten een orde in al het na-tuurlijke een onwrikbare orde van maaltijden zoowelals van seizoenen - toch was in die regelmaat eenaandoening die hij niet anders vertolken kon dan metde woorden dat er geen tijd bestond Hij was geboeid

LEONARD EN JULIAAN

van uur tot uur eindelijk van jaar tot jaar maartoen hij lang genoeg geleefd had om zich to kunnengaan herinneren om zich to willen herinneren toenontdekte hij dat er niets volstrekt niets gebeurdwas en dat nochtans diezelfde boeiende volte voorhem aanwezig bleef Maar aanwezig - en dit begreephij nu - als de stroom van zijn eigen gedachtenDie was er elk oogenblik die bevatte elk oogenblikde heele levende massa van droppen die de volheidvan het leven voor hem spiegelde verloor en weeranders gaf Verslonden voelde hij zich in een levenzoo innig en wezenlijk dat het geen enkele toevallig-heid aan zich behield

Een vage droefheid ontstond die hij vroeger nietgevoeld had Hij was ouder geworden - hoeveelwist hij niet Hij had eens met Monica badend in deheldere bergvijver waar de donkere bosschen boven-uit stonden tot op zijn voeten neergezien en toengemerkt hoe hoog zijn hoofd boven de oppervlaktevan het water bleef Hij had haar toen toegeroepento zien hoe groot hij was Hij had ook naar haargezien terwijl zij op de grens van zon en schaduwbukte en haar lange gouden haren met een hoofd-beweging van voor naar achteren wierp Op deronding van haar schouders lettend had zich hem uitde groote aandoening van zijn leven gene losgemaaktdie van een onuitsprekelijke bevalligheid Het ont-roerendste wat bestond was voor hem voortaan dieschouderronding De donkere sparren en de blauwehemel waren tegen die blankheid alleen de achter-grond die deed uitkomen en overstraalde

Maar in die ontroering was een geheim dat hij inMonica niet vinden kon Ook de natuur die hem om-gaf had dat niet Ook de gesprekken van de Grijsaard

LEONARD EN JULIAAN

hoe inhoudzwaar ze zijn mochten misten het Inde stem van Monica kwam het niet tot uiting

Hij word rusteloos en zwierf op de grenzen van zijnbergwereld Op een heete achtermiddag lag hij Languitgestrekt achter een hooge doornhaag met zijnoogen gevestigd op het strakke blauw van de zomer-lucht Plotseling hoorde hij zachte warme alsklokkende geluiden Door een opening van de haagzag hij op de berm van een stoffige weg een jongevrouw die aan de voile borst die uit haar open hals-doek zwol een kind zoogde Een jonge kerel lag toete-zien Hij was een ketellapper gebruind en metwarrige krulharen Zij was grof rood en vriendelijkDe kleuren van hun gezondheid en van de langewegen waren over hen Hun oogen straalden als zenaar het kind zagen

Juliaan bleef kijken tot de vrouw die haar kleerengesloten had haar kind in een doek over de schou-ders bond de man zijn gereedschappen greep en zeopstapten

Hij ging huiswaarts minder dan eerst en toch meerHij voelde zich de slaaf van een voorstelling die hijrijker was De volgende morgen zag hem op eenvan de wegen die naar buiten voerden een gewonej onkman op zoek naar het geluk van alle menschenDe wereld waar hij opnieuw inkwam was toenzooals nu en zooals ze altijd zijn zal Zij bestond uitde ordelijke elementen dat zijn zij die zich willigof onwillig voegen laten tot saamwerking met anderenen uit de onordelijke zij voor wie saamwerking nietmogelijk is Hot wonderlijke was evenwel dat zij diezich de saamwerkenden noemden altijd de hand aanhet zwaard hadden elkander bestreden en hun workdeden in een toestand van eigengeschapen wanordeVerwey Proza IX

LEONARD EN JULIAAN

De onordelijken daarentegen waren de weerloozenzij die geen zwaard hadden de vreedzamen die welgaarne zouden hebben saamgewerkt maar die meen-den dat niet anders to kunnen doen dan ordelijk

Toen Juliaan een halve dag geloopen had kwam hijop een hofstede Hij had honger en vroeg aan eenknecht die op een ladder geklommen spijkers inde daklijst sloeg of er daar werk voor hem zijn zouDie verwees hem naar de Boer die dik en rood bijde beerput stond Toen hij deze zijn verzoek her-haald had werd hem gevraagd hoeveel loon hij eischte„Ik eisch geen loon" zei hi j ik heb honger" Deander sloeg een korte harde lach op en antwoorddeGoed dan ontsla ik die doodeter die krijgt een

hoog loon en doet weinig"Juliaan ging heen want hij wou de knecht niet uit

zijn brood stootenHij liep door een stad waar op een plein een

park was waarin banken stonden Daar viel hij neerom to rusten Maar een gehelmde man kwam op hemtoe en beval hem heen to gaan Hij beklaagde zichdat hij moe was en de heele dag geloopen had Dochde rustbewaarder werd ongeduldig en zei hardDe bank is niet voor landloopers Tegelijk naderdentwee dandy's die het over de lichte vrouwen vande stad hadden en die zich al pratend op de bankneerlieten en met hun wandelstokken in het zandpiekten

Buiten de stad vond Juliaan een herberg waareen bruiloft gehouden werd De waard glunderdehield hem in zijn fluweelen pak voor een kermis-gast een hardlooper haakte een viool van de wanden zei dat hij spelen moest Dat kon hij en toen hijgegeten en gedronken en nachtlogies bedongen had

LEONARD EN JULL&AN

speelde hij de vroolijkste dansmuziek voor de boerenen boerinnen die stampten en klosten op de dans-vloer 's Avonds toen de lichten al walmden trokkentwee boeren hun messen en hun vrouwen liepenzich met twee andere in het hoof verstekenDe volgende morgen schonk hem de waard een

groote grauwe mantel Daarin gekleed lukte het hemeen plaats als looper to krijgen bij de Bank die haargranieten pui met de buikig getraliede vierkantevensters aan de hoofdstraat had Van zijn eersteloon kocht hij zich andere kleeren Hij liep heen enweer tusschen de verschillende kantoren van destad en vertoonde zich bij alle inwoners met wie deBank zaken deed In de lokalen van de Bank zelfverscheen hij enkel om orders to ontvangen of toverantwoorden Maar toen hij zijn werk een jaargedaan had werd hij bij de patroon geroepen diehem voorstelde schrijver to worden Hij nam hetaanbod aan en zat nu voortaan op een hooge krukaan een houten lessenaar met een koerslijst naastzich de prijzen van effecten en de coupon-interestto berekenen Hij zat daar met verschillende anderekleeken en een boekhouder De tijd ging meestalvoorbij met rekenen Dat deden er altij d meer dan eenopdat de kans op fouten zoo gering mogelijk werdVerder werden er brieven geschreven waartoe depatroon die in het fraaier gemeubelde voorkantoorzat de Madden gaf En geschreven moesten zij doorde jongste bediende gecopieerd worden onder hetpersje Als de patroon met zijn fijne beringde handover de smalle glimmende schedel strijkend en metde oogen knippend Mijnheer van Boven" riep danlegde de boekhouder zijn pen aandachtig op hethorizontale dak van zijn lessenaar wipte van zijn

LEONARD EN JULIAAN

kruk en vertoonde zich voor zijn meester die tusschenzijn fraaie blonde snor nauwkeurige vragen uitzondof getemperde bevelen gaf

Dan ging er een wind van bedrijvigheid door hetkantoor zooals ook tegen het Beurs-uur als patroonen boekhouder beiden verdwenen en er meerdereruimte ontstond voor steedsche jongeluispraatjes

Maar de levendigste spanning maakten de be-zoeken gaande Juliaan had al lang gemerkt hoe ruimde kring was waarin de Bank zaken deed Niet alleende bedrijven van stad en provincie stonden met haarin rekening of hadden bij haar de fondsen waaruithun werkzaamheid gevoed werd - evenals bizonderepersonen trouwens die geen kans zouden gezienhebben zonder haar hulp de interesten to innen vanstaatsschulden koop en verkoop to bewerkstelligenof zelfs de gelegenheid to vinden tot beleggingen oponderpand - niet alleen bedrijven en personen vande stad en de provincie waren van haar afhankelijkmaar van haar in verbond met andere banken betgeheele rijk in nog ruimer verbond een goed deelvan het buitenland

En weer merkte Juliaan hoe de schijnbare samen-werking bet mom van oorlog was Schijnbaar wasde Bank bestemd om het werken en leven van demenschen die tot haar kwamen to vergemakkelijkenHaar betrekkingen waren als een duizendvoudigtouwwerk steunend gespannen over de wereld Maardat weefsel werd een net waaraan niet enkel somswat hangen bleef maar dat opzettelijk gelegd werdtot de grootste vangst De toevertrouwde gelden warenkapitaal waar de Bank mee werkte Het vertrouwendat de Bank genoot werd gebruikt ter aanprijzingvan bedenkelijke waarden

LEONARD EN JULIAAN

De bezoeken waren spannend omdat - dit voeldeieder op het kantoor zonder het meer dan bij toevaluittespreken - omdat schijnbaar afgelegd ter willevan koelzinnige geldzaken ze inderdaad gebrachtwerden uit woeste of bloedende hartstocht De ge-woonte was dat Juliaan de bezoekers eerst aan hetloket to woord stond hen vervolgens indien zijkonden ontvangen worden binnenliet Daarna sloothij de deuren tusschen achteren voorkantoor Eenenkele blik zei hem dan soms genoeg Deze was eenaanvoerder van het buitenlandsche geldleger Genewas een slachtoffer Deze had in zich het voldaneveroveringsgevoel dat alweer zon op nieuwe middelenGene droeg op zijn gelaat de wanhoop van wie zichreddeloos verloren wist

Het was niet Juliaans gewoonte in het gevoel vananderen zich zoo diep to verzinken dat het meege-voel zwakheid teweegbracht Maar hij zag in heteenvoudigste gebarenspel de oneindige mogelijkheidvan gevoelens en hij kende van de levende menschen-wereld genoeg om de chaos van strijd en leed to door-gronden die door een zulke rimpeling verraden werd

Achter de gesloten deuren siste de schaamteloozeverovering krampte de verbrijzelde radeloosheid- en de bedienden van het kantoor wisten hetook al zagen zij maar een oogenblik de gezichtenook al drong het spreken nauwelijks tot hen door

Soms trouwens werd of aan de boekhouder of aaneen van hen opgedragen een geringere bezoeker towoord to staan

Toen Juliaan twee jaar zijn betrekking vervuldhad ontving hij last naar een deel van het rijk togaan waar pachten moesten geind worden Het waseen afgelegen provincie De menschen woonden er

LEONARD EN JULIAAN

op hoeven die zij van vader op zoon geerfd haddenHet rijk had eeuwen lang geen rekening met hengehouden Zij waren nooit opgenomen geweest inde staande legers Zij betaalden geen belastingZij hadden hun geloof dat hetzelfde was van allemenschen in hun werelddeel maar zonder kerk-verband Hun land lag afgezonderd en veilig enzij hadden van geslacht op geslacht zich gesterkt ineen vreedzame samenwerking De vorst van hetrijk erkenden zij Zij zonden hem gezantschappen enbrachten hem geschenken op gezette tijden Zijvertrouwden op hem zooals hun vaders voor henZij hielden hem voor goed en heilig en in de dieptenvan hun harten sluimerde de overtuiging dat alshun iets kwaads gebeurde dat nooit door hem konzijn dat integendeel hij alles zou doen om het af-tewenden

Maar in de latere j aren waren de machten van hetrijk tot hen genaderd zooals hun dat vroeger nooitoverkomen was Er waren spoorwegen dichterbijgekomen Er waren ambtenaren afgestapt die geldvoor de staat eischten Er waren officieren verschenendie hun zonen opriepen om to worden ingelijfd in eenleger Besluiten werden afgekondigd van een Sy-node die het kerkelijk leven regelde en hen voorketters verklaarde

Hun gezamenlijk leven eenmaal gestoord enverzwakt was misgewas en tegenslag minder goeddan eerst to dragen geweest hadden zij op onder-pand van hun landerij en voorraden en zaad moeteninslaan en de tijd was gekomen dat zij zonder vol-doende to begrijpen hoe dit was toegegaan bezit-loos waren en afhankelijk van machten buiten hen

Zoo vond Juliaan bij zijn komst een yolk dat

LEONARD EN JI LIAAN

voortreffelijk in alles geweest was in openlijke oorlogmet kerk leger en geldmacht met de heele Staaten met het heele buitenland - en alleen nog maarvertrouwende op de Vorst die zij nooit gezien hadden

Het bleek hem dat niet alleen in hun gewest maarook in de gewesten tusschen hen en de hoofdstaddie ontevredenheid giste en dat vertrouwen nog wak-ker was Niemand geloofde meer dat het leven zoolanger to dragen was leder - ook als hij het nietgeloofde - hoopte dat de Vorst helpen zou

Niets leek Juliaan natuurlijker Hij deelde deovertuigingen van het yolk Hij was mee aanwezigtoen zij besloten naar de hoofdstad op to trekkenHij was aan het hoofd van een leger dat almaaraanzwol dat als een man bezield met geloof in deVorst die redden zou op een koude morgen de kadenlangs trok en naar het plein voor het paleis waar hetzich zou opstellen Daar renden uit de zijstraten waarzij verdekt gereed stonden de schitterende troepenvan de Vorst zelf in de morgennevel to voorschijn enzonder een woord zonder een aanmaning vandaarto gaan werden mannen vrouwen en kinderen door-schoten vertrappeld en neergesabeld Juliaan werdgevangen gemaakt

Het was kort daarna dat hij naar een kleinerestad gezonden werd om daar to worden terecht-gesteld

Het was de stad waar aan het plein met de zinde-lijke keien de bakkerij stond waar Leonard vroegerzijn meel aflaadde Leonard was nu zelf de eigenaarvan dat huis en een aanzienlijk burger van het stadjedat hem had zien toenemen in welvaren Hij was eenlid van de kerk een voorstander van de orde diein de staat belichaamd was Hij was nog ongehuwd

LEONARD EN JULIAAN

maar hij vergroeide met de wereld die hem had opge-nomen en hij had met zijn medeburgers luid ge-sproken tegen de oproerlingen die de orde verstoordhadden en tegen hun aanvoerder die zou wordenterechtgesteld

Aan Juliaan was toegestaan de kleeren to latenkomen die hij vroeger gedragen had Hot was eengril van hem maar zij waren de eenige dracht diehem herinnerde aan zijn jeugd aan een vroegergeluk en aan een enkele daad van menschelijke ge-negenheid Hot pak van zwart fluweel en de grauwemantel die hij van de waard ten geschenke kreegOp een zonnige morgen werd hij naar de galg

geleid De menigte brulde Soldaten hielden op hetplein een open ruimte Hij besteeg de ladder en delus werd hem om de hals gelegd De grauwe mantelwierp hij van zich

Op dat oogenblik terwijl de beul de ladder weg-trapte hoorde hij een kreet Hij zag Leonard diede handen uitgestrekt in elkaar stortte en naasthem Monica die met groote tranen in de oogen hemondersteunde

BREITNER KARSEN EN VERSTER

Bij mijn evenouders onder de nederlandsche schil-ders zijn er drie aan wie ik voor mijn persoonlijkeontwikkeling veel to danken heb Breitner Karsenen Verster hebben me achtereenvolgens zoo aange-grepen dat ik hun werk me tot een innerlijk bezitmaakte ik durf zeggen als ik van glas was en ingruizels viel dan zou elke scherf iets van hen drieenweerspiegelen

Met dit to zeggen spreek ik geen oordeel uit nochover hen noch over anderen Alleen een waarde-voile opmerking omtrent mezelf En ik gun me hetgenoegen over die opmerking uit to weiden

Er zijn geen menschen die voor de zichtbare werke-lijkheid van ons land een zoo innige liefde voelen alsonze schilders Maar die liefde is telkens andersEn nu is het mij nooit zoozeer to doen geweest omdatgene wat zij van die werkelijkheid afbeelddenals om de verschillende en ongewone lief den waarmeezij het deden

Breitner Karsen en Verster hebben elk een voormij bevattelijke en kostbare werkelijkheids-liefdeuitgesproken

Zij deden dat zoo duidelijk en zoo doordringenddat ik mij niet alleen hun schilderijen maar hunpersoon als het ware toeeigende

Zoo maakt men zich een begrip eigen waarvan meninziet dat het voor ons denken noodzakelijk is waar-


van men voelt dat het een belangrijk deel van onswezen beknopt saamvat zoodat alleen door het tonoemen ontroeringen en verbeeldingen opnieuw inons wakker worden

Die schilders werden voor mij het kort begripieder van een heele gevoels- en geestes-wereld Zijverschilden van elkander zoozeer dat ik ze nooit metelkaar verwarren kon en zij uitten zich elk in zijnsoort zoo nadrukkelijk dat ik hen veilig voor hetzinnebeeld van die soort kon aanzienZoo heb ik nooit iemand gekend die door de

zichtbare wereld in zulk een helle verrukking raakteals Breitner Allereerst leken zijn houding en zijnheele gestalte al op het ontmoeten van breede werke-lijkheids-indrukken ingericht Hij zag uit de hoogtehij proefde met opgeworpen lippen hij ontving metin de nek geworpen hoofd Maar zijn hoofd wasfijner dan het lichaam Achteloos maar toch harts-tochtelijk doorstond het lichaam de diepere ont-roeringen van zijn gezichten en zijn breede handerswaren gereed tot aangrijpen

Want de harmonieen die hij schilderde warengeen smaakvolle rangschikking van zuiver gevoeldekleuren maar de machtige zwelling en dreuning vaneen toon die uit de donkerste verdwazing tot defierste beheersching omhoog schalde Onder de schokvan een nieuwe indruk van een nieuw gezicht opde werkelijkheid kon hij buiten zichzelf zijn en alseen die tastte en stamelde - het geweld waarmeehij zich op zijn werk wierp niet van stukje tot beetjehet voltooiend maar ineens telkens weer trachtendto grijpen van onder tot boven wat zich voor hemoprichtte was soms als een koorts - de vrijheid enjuistheid waarmee hij hoofdzaken uitdrukte en het


bijkomstige verwaarloosde schijnbaar zonder in-spanning waren van het bevalligste meesterschap

Deze Breitner to zien was iets meer dan het acht-geven op een maker van schilderijen het was hetbewonderen van een natuurverschijnsel Zoo koneen mensch zijn die in het paradijs van de wereldgesteld was om het to ondergaan en to verheerlijken

Hoe heel anders was Karsen Uiterlijk had hij nietsdat hem van een groot aantal andere amsterdamschemannen onderscheiden kon Zijn groote snor wastoen als nu misschien het meest in 't oog vallendOok waar hij aan zijn uterlijk iets toevoegde waszijn tooi meer een middel tot verbergen dan tot doenuitkomen Een donkere overjas even kleurloozehandschoenen waren een kleedij waar de voorbij-ganger langs keek zonder to denken dat in die schijn-looze dracht een van de zeldzaamste menschen schoolMen moest Karsen al zeer goed kennen om in hetfijn-bleeke blauw van zijn oogen de teedere ziel tozien en in zijn daden de onomkoopbaarheid van zijnaard Wanneer hij liep was het niet als iemand dieheerschouw hield of de schoonheden van de wereldtot zich liet naderen maar als een die op weg naareen verborgen schoonheid was letwat voorover-gebogen en als spiedend haastte hij zich naar de hembekende hoekjes zijn opofferende trouw storttezich daar uit om de beminde plaatsen de idylle diehij zich nergens anders verwerven kon droomde hijzich daar Staketsels van levensbeginselen en grappenscheidden van hem of vormden een geschikte over-gang tot zijn medemenschen zijn eigenlijke bestaanwas daarachter als een bron of een tuin De werke-lijkheid had hij lief maar omgedroomd De om-droomende toover steeg op uit zijn bron of zijn tuin


In zijn kleine schilderijen is altijd iets dat bloeitof dat glanst dat waast of dat welt dat neurietof mijmerzwijgt Altijd een droppel een vonk eentoon een stilte die de werkelijkheid vergeten doetdie alleen en onmiddelijk de gemeenschap tot standbrengt tusschen ons en een overvolle menschelijk-heid Wie Karsens werk zoo kent voor hem krijgtde naieve trouw van een enkel lijntje op bet een-voudigste etsj e iets verteederends en iets gezag-hebbends Hij kan bet niet missen omdat bet uit-drukking geeft aan van alle oorspronkelijkhedenmisschien de duurzaamste de werkelijkheid eengeworden met een opofferende liefhebbende ziel

Verster was als iemand die bijna aan bet einde vaneen maaltijd plotseling verbijsterend-hooge en belleliederen zong Zijn Papavers" to Amsterdam op eenVierjaarlijksche tentoongesteld nadat wij al enkelejaren de verrukkingen van de indrukken-kunst had-den doorgemaakt was als de zang bovenuit diefeesten de triumfkreet die nog Lang in onze oorennatrilde Er was in latere stukken - ik denk aan deCineraria's die ik bet eerst to Utrecht zag tentoonge-steld een schoone ontbinding Daarna ontstondendie teekeningen waarvan we niet wisten wat weervan moesten denken Teekeningen in waskrijtbet wintersche Endegeest de sierpompoenen op eenzinken oppervlak Het was duidelijk dat de zangervan de kleur een geest in zich ontmoet had dieniets meer schonk niets meer vergaf die omtrentalles uitsluitsel wenschte en geen lijn gedoogde dieniet ook verantwoord werd Die zei gij wilt eenharmonie van kleuren ? goed maar ge zult niet terwille van haar iets hoe gering bet u ook schijntverwaarloozen Gij zult teekenen zoo scherpzichtig


zoo uitvoerig zoo onverbeterlijk dat het iederschijnen moet of ge nets anders doet en ge zulthet doen in een materiaal dat dwingt tot voorzichtigheid Als dan ondanks die nauwgezette doorschouwing de werkelijkheid die gij lief hebt u eenharmonie vertoont en gij die uitdrukt dan zal ikgelooven dat voor mij uw geest die werkelijkheidbestaat en recht heeft op voortbestaan Want alleendat deel van de buitenwereld dat de menschegeestin zich opneemt en als schoon erkent is eeuwigeliefde waard

Verster is de schilder geworden van de werkelijkheid niet zooals zij daarbuiten leeft en op de stervelingen aanstormt niet zooals zij wordt gezocht enliefgehad en omgedroomd door de zielvolle peinzermaar zooals zij vast en stil voortleeft in de menschegeest

Wanneer men zijn Huis in de noordwijksche Voorstraat ziet dan vindt men daaraan niets wat nietde allergetrouwste afbeelding is van de werkelijkheidmaar door to zeggen dat het in een licht van degeest staat drukken wij de verbazende afstand uitdie we gewaar worden tusschen het heusche huis enhet geteekende Een afstand dat wil zeggen eenwerking een reeks van werkingen Eer dat vergankelijke dat nu reeds afgebroken huis tot dit eeuwigebeeld werd heeft een zeer sterke en zeer eens willende geest die een bewonderenswaardig kunstenaar tot zijn beschikking had zich ongeloofelijk ingespannen

Verster mag soms hoewel zelden buiten zijn werkplaats gaan buiten zijn stad of streek zelfs totverovering van een onderwerp maar dan is hettoch zijn zoeken niet Bewoner van een provincie


stad van jongsaf gehecht aan eenzelfde gewestsinds jaren aan eenzelfde woning beperkt hij zijnleven graag delft uit de mijn van dat begrensdbestaan de stralende wonderen die anderen in degewone stof niet zagen

Er is in ieder voorwerp een wonder van schoonheid dit is zijn geloof En die schoonheid is vanhet werkelijke ding de ware werkelijkheid de wareeeuwigheid

Toen hij zijn krijtpotlooden meester was werkte hijdie ware werkelijkheden in olieverf Men moet zijndrie tinnen kannen zien de eerste want hij heeftze driemaal geschilderd om to erkennen hoezeerde geest deel heeft aan deze schildering Daar isalle licht ingetogen tot een innerlijke stilte daar isalle licht tot stof gezogen en voorwerp gewordenin de geestes ruimte en zooals daar die drie kerelsvan kannen tegen elkaar staan vernietigen zij alledenkbeeld van vergankelijke voorwerpelijkheid Zijvernietigen het maatgevoel want zij maken eenindruk van reusachtigheid zij vernietigen het afhankelijkheidsgevoel want zij hebben een houdingalsof de heele wereld de hunne is alsof zij elk voorzich zinnebeeld zijn van een vrijmachtig levenzij vernietigen het dingen besef dat ze juist doorhun aard schenen to moeten opwekken het zoubelachelijk zijn de gedachte aan de anekdote vaneen gezellig bestaan tegenover hen to laten opkomen

hoezeer kleur en vorm en licht en teekeningzijn ze eer onbegrensbare Ideeen Waarlijk hoe vreemdhet klinkt wanneer men mij zei dat die drie tinnenvaten eigenlijk de drie wijsbegeerten van FichteSchelling en Hegel verbeelden hier in een ruimtelooze ruimte verbroederend saamgekomen ik zou


tegen de bewering geen bezwaar maken ik zou erhun wezen door verstaan

Hoe vast moet een kunstenaar zijn menschelijkheid want die is er gebonden hebben om zealleen in die scheppingen van oog en geest to latenuittrillen Waarlijk de sterke geesten zijn niet deminst lijdende en niet de minst verteederde omdatze zichzelf zoo getemd hebben

Wat Verster voelt wat zijn geest doorschouwtwat hij zijn oog beleven laat en zijn hand uitvoerendat is alles een innerlijk gebondene en uiterlijk glanzende geschapenheid Kan men zeggen dat zijnliefde voor de werkelijkheid zich eerst vrij en uitbundig uitte en dat zij het daarna deed in geestelijkegebondenheid dan is het wel mogelijk dat menin zijn bloemstukken van het laatste jaar de sterksteuiting van zijn scheppingskracht heeft to zien Scheppen is niet het enkelnatuurlijke voortbrengen scheppen is de voortbrenging die onder opzicht van degeest gebeurt Maar toch een voortbrenging en nieteen making naar zijn indruk een daad van onbewuste aandrang maar naar zijn wezen de uitdrukking van een wet Niets dadelijker dan die stralendekreaties die als van een sidderend netvlies vonkendop het paneel gesproeid bloemen verbeelden Maarniets wettelijker ook dan de figuren waarin trillenden kronkelend die kleurgloeiingen zijn saamgeschoten als onder het oog van een scheppendegeest

Dit zijn dan onder mijn evenouders de drieschilders die mij omtrent de liefde voor de werkelijkheid zoo oneindig veel geleerd hebben Breitnerde geslagene en verrukte maar tevens de fiere beheerscher Karsen de diep oorspronkelijke en ziel


voile omdroomer Verster de scheppende geest diebindt en straalt

Breitner is sinds lang beroemd naar Karsensschilderijen dingen de verzamelaars Verstersnieuwste uitingen verrassen en verbazen zelfs detot nu toe angstvalligen

Niemand zie dus in dit schrijven hetzij een oordeelof een aanbeveling Het is een dankbare erkenningvan wat drie schilders voor een dichter onder huntijdgenooten zijn geweest

HET VERBORGEN LICHT

Wij hebben een bezoek gebracht aan de grootetoovenaar Hij was ditmaal in Stockholm De leidsche molenaarszoon die in de stad van zijn latereinwoning zijn boedel verkoopen zag heeft rindsdie tij d paleizen in alle residenties en de zoogenaamdekoningen en keizers zijn daar nevens hem vrijonbelangrijke personages Het koninklijk slot toStockholm is zeker een gebouw van beteekenisZijn eenvoud is zoo treffend zijn evenredighedendrukken zulk een zuiver gevoel uit het is in deverscheidenheid en verdeeling van zijn staandeen strekkende niet minder dan van zijn hellendelijnen zoo rustig en door zijn soberheid zoo voornaamdat men zich bevredigd voelt als de oogen van destad uit of van het water er telkens weer heengaanen men er gaarne het denkbeeld van koninklijkheidaan verbindt Bovendien het huis van de Rijksdagdie drukker en zwaarder bouw van hedendaagschevan burgerlijker nabootsing aangenomen dat menook in het slot de nabootsing erkennen wil dathuis waar het zoo dicht naast staat zoo telkens tegenafsteekt doet zijn adel dubbel uitkomen Ja zekerhet is waardig bewoond to worden door een koningzij het dan ook door een twintigste eeuwsche en toenwij toevallig de tegenwoordige kroondrager GustaafV met zijn gasten van Baden er zagen heenrijdentoen werd gelukkig ons gevoel van voornaamheidVerwey Proza IX

HET VERBORGEN LICHT

maar weinig gestoord De fraaie stoet met de geelen blauw wapperende pluimen van de ruiters metde slanke landauers en de vlugge voorrijders wektebij de toegeloopen bevolking het genoegen dat altijdzulk een kleurig schouwspel geeft maar terwijldie stoet hier niet alleen kleurig doch van een bevallige lichtheid was bleek ook die bevolking zonderiets van het grove dat in andere hoofdsteden enbij gelegenheden als deze zoo kan hinderen Hoeden pet werden opgelicht een kort gemurmel hieren daar nog maar als een groet wilde opstijgenmaar werd ingehouden en rustig na dat oogenblikvan hoffelijke stilte ging de menigte uit elkaar

Er is geen grooter bewijs dat een yolk geen koningmeer noodig heeft dan zulk een houding Wie zijnkoning onthoofdt kan niet buiten hem Wie hemmissen kan groet hem met een hoofdgebaar Maarbij deze misschien oppervlakkige indruk dezerdagen werd in Stockholm een generaal doodgeschotenalleen omdat de bedrijver van die moord het nietde russische Czar kon doen wil ik niet verwijlenAlle indrukken van het bewegende van het voorbijgaande zijn maar schijnen en wie ze uitspreektzegt ze niet om henzelf maar met een doel Schuinstegenover het slot aan de andere zijde van het waterstaat het Muzeum Ik heb niet opgelet wat voor bouwhet is ik wist dat mij een koning wachtte binneninHem groet men altijd en graag door stilte en doorgeen oogen to hebben dan voor hem Wien zou het inhet hoofd komen Rembrandt to dooden! Hij heerschten nu zoozeer dat als morgen zijn doeken verdwenenhij nog meer zou heerschen Want hij heeft zichzelftot een zoo koninklijk deel van onze geest weten tomaken dat de menschengeslachten hem meer zouden

HET VERBORGEN LICHT

zoeken in zich naarmate hij buiten hen minder vindbaar was Kom binnen er hangt daar een stuk doekeen brokstuk van wat een grooter schilderij was enhet brokstuk schijnt onafgemaakt De burgemeestersvan zijn stad die het hem besteld hadden voor hunraadhuis hebben het afgewezen een hollandschdominee heeft het meegenomen naar Zweden daarhangt het nu in het Muzeum to Stockholm Wat ishet ? Het is een lichtbron voor de toeschouwer verborgen maar die een samenzwering bestraalt

Waar is dat verborgen licht die kleine lamp diede ziel is van deze bijeenkomst? Ze moet in het midden van de lange tafel staan voor die dikkop diedikzak die ons zijn donker bruin roode rug toewendt terwijl hij van zijn zitplaats links naar vorenreikend de arm met de platte schaal strekt uit zijnandere hand verschijnt in dezelfde richting hetzwaard waarbij hij zweert Zijn breede hoofd waaroverde ronde kap strak getrokken is verbergt het lichtvoor ons Links naast hem in de laagte zit een mandie een hand opsteekt zijn hoofd reikt niet half bovende dischrand zijn vingers vertoonden zich evenboven de arm van zijn buur Rechts naast dezeheeft zich een jeugdiger persoon opgeheven Diebuigt zich een weinig met de anderen mee waarschijnlijk jong met iets van een vrouwspersoon rokwambuis met dof mouwen halsdoek ronde Wanghaar als gevlochten Een donker drietal metdonkerder gerei achter zich Niets zoo donker opdit schilderij als de voorgrond Maar aan de overzijdevan de tafel links waar de drie naar reiken troontde breede een oogige met zijn zware bruine snor enkrulbaard en die op zijn hoofd een soort gerandetulband draagt van twee verdiepingen Een hand

HET VERBORGEN LICHT

steekt midden voor hem het breede korte zwaard opHet blanke helle zwaard waarpop zich dicht aan degreep twee ongewapende handers plaatsen Ze zijnlinks die van de geestelijke die een kap en een ijsgrauwe baard heeft rechts die van de wichelaresde witharige met haar lichtlooze oogen en verbetentronie Andere zwaarden raken het aan dat van demeest links staande jongeling roodgesnord en metdwepende oogopslag rechts dat van een onzichtbare en dat van de zeevaarder die tusschen wichelares en vrouwachtige j onkman zijn gewetenvolbezorgde gezicht vertoont Hij heeft een ringbaardoorringen en een plat hoedje op als een chineeschmandje Aan het rechtsche einde van de tafel zijnnog drie personen een vogeltype met wijkende kinen om zijn hoofd een lage tulband die ook een verband kon zijn een baardeloos mannetje in wambuismet een gezicht als een huisknecht en dichtst naarons toe een bloederige geus met een muts op diezit to grinnikenHet wordt een wonderlijke beschrijving meer

een worsteling dan een uitbeelding Maar ik kan nietanders Ik voel zoo sterk dat ik ernaast blijf Als ditalles eens anders was? Of neen het moest niet andersmaar ik geloof toch dat het eigenlijke er buitenligt Het eigenlijke is de verborgen lichtbron dieeen wonder bewerkt Wat een donkere ruimte wateen geelbruine achtergrond wat een roodbruinevoorgrond Wat een onvereenigbaarheid van typende eenoogige vorst die het meest van een perzischsatraap heeft de grauwe priester Germanenpriester? de wichelares zie Tacitus de ideale jongeling uit welke europeesche vrijheidskamp? Endan die schippers en geuzen figuren uit een zes

HET VERBORGEN LICHT

tiende eeuwsche werkelijkheid Waar is de eenheid ?

Het schilderij waarvan dit stuk een deel is heetde samenzwering van Claudius Civilis tegen deRomeinen to verbeelden Rembrandt besteld voorhet Amsterdamsche raadhuis Het is er niet geblevenen indien Burgemeesteren het afwezen dan begrijpik bijna waarom Wat moeten die vroede vaderenwel gedacht hebben van een dergelijk onvermogenom in hun geest to arbeiden In de geest van hun eigenromeinsch burgerlijke waardigheid namelijk zooalsook Van Campen die in zijn stadhuis had uitgesproken Er zat in hen veel van het vaste midden en weinigvan het gewiekste uiterste Hun mannen en vrouwenmoesten vroolijke en kloekmoedige krachtdadigeen vrome maar altijd van zichzelf zekere en eenigszins nuchtere burgers zijn vorsten van burgers danals het zoo wezen mocht Maar deze droomer ofwat was hij ? want hij gaf hun tot voorvaderen welfantastische schepselen maar daarnaast een yolkdat zij maar al to goed kenden het rapalje van degeuzevloot deze droomer wat bedoelde hij methun voor machthebber een een oog voor gezagdragers deze ijsbaard en dit wichelaresseprofiel voorto houden wat deden de edele jongeling met debloedroode snor daarbij en dat potsierlijk geuzengepeupel ? Bedoelde hij een satyre ? Sprak hij onderde schijn van een historie stuk een onaangenamewaarheid uit ? Of nog erger was misschien in dieeen oog met zijn tiara op en zijn pronkvolle kleederenaan eenvoudig de aanvoerder van een geuze vlootvoorgesteld waren die priesterlijke voorkomens maareen mommerij die kleedij een vertooning hetgepeupel daar in zijn rol en op zijn plaats het geheel

HET VERBORGEN LICHT

een geuzen eedzwering het ware verbond tot vrijmaking van het vaderland ?

Deze waarheid konden Burgemeesteren niet wenschen Zij waren er omstreeks to deftig voor

Of zij hun zoo duidelijk was is iets anders Maarduidelijk of niet er gaat van het doek een onrust uitZij wilden eenvoudige klare waarheid niet die vanhet verborgen licht op twijfelachtige gelaten Jadaar is de eenheid het verborgen licht dat stralenschiet Van het eene eind van de tafel tot het andereheeft dat licht de kleuren ontleed en verteederd endoen saamsmelten zoodat er een verven spel ontstaanis dat nergens ook niet misschien in Rembrandtseigen arbeid zijn weerga heeftBrokstuk ? j a Maar onvoltooid ? Een voltooiing

ligt in dat van links tot rechts en van onder totboven voltooide kleurenbeeld

Wanneer men voor het schilderij treedt is allereerstopmerkelijk het blauw van de tiara Blauw enbruin in afwisselende banden een wittige rand vanonder Blauw langs de schouders blauwzilver langsde borst van Claudius Zijn gordel blauwig wordtin t licht paarlemoer

Op de voorgrond de donkeys oranje van de zittende man bruinrood van de dikrug rood waaruitblauw schijnt in de dof mouwen van de staande

Paarlemoer is op en boven de tafel aan de hoogerzij Witgeel is de mouw van de priester geel blauwzilver is Claudius het hoogste goudgeel is in hetkleed van de wichelaresBlauw geel rood wijnrood in het buis van

de huisknechtVoor Claudius onder de hand van de wichelares

naast de plek waar de bewerkte doos staat en

HET VERBORGEN LICHT

ginder rondom de beker voor de grinnekende geusgeplaatst daar zijn de twee schatkamers vanpaarlemoer

k zou niet weten hoe in die bruine grond de driekleur blauw geel rood zich krachtiger schitterenderen teerder ontplooien moest dan bier gebeurd is

Het verborgen licht gloort hier in de twijfelachtigstedonkerheid

H P BREMMER VINCENT VAN GOGH

Dit is het belangrijkste werk dat Bremmer ooit geschreven heeft Het is de uiting van zijn voornaamstebewondering Vincent van Gogh is voor hem bijuitstek de man die van een waarnemer een zienervan een aangedane een bezielde geworden is diehet laatste eigenlijk altijd was en in een jarenlangestrijd de vormen van de werkelijkheid veroverden onderworpen heeft om ze tot de verpersoonlijking to maken van zijn innerlijke bewegingenOmstreeks begon de behoefte aan een kunst

die niet om haar natuurlijke maar om haar geestelijkebestanddeelen zou vereerd worden zich in wij derkring to doen gelden De dichterlijke kracht vanwas hier to lande vooraf gegaan Hoewel voorloopigbevangen in het natuurlijke was zij van aanlegveeleer geestelijk en de toenmalige dichters beriepenzich tegenover Zola Flaubert de Goncourt debewonderingen van hun proza schrijvende vrienden

op Shelley die de Hymne aan de GeestelijkeSchoonheid" maakte Maar zich zoo tot hen verhoudende waren zij die tijdgenooten ook als dezezich onomwonden Naturalisten noemden geenszinsvijandig Zij trachtten ernaar hen to begripen steldenzich open voor hun werkingen en bestreden methen verbonden alleen de talentloozen en de onoorspronkelijken Naturalisme in de literatuur en impressionisme in de schilderkunst beleefden hun door


geen kunstenaar benijde bloei en hun erkenningdoor de menigte terwijl toch de leiders en woordvoerders van de toenmalige dichterlijke bewegingniet verlangden naar een kunst van waarnemingmaar wel uitgingen naar een geestelijke kunst

Evenwel konden zij die de verschillende krachtenvan nabij aan het werk zagen al enkele jaren voor

de overtuiging in zich omdragen dat in heteerstvolgende tij dperk niet door eenzij dig besefvan uiterlijk maar door een versterkte bewustwording van innerlijk leven iets goed zou wordenvoortgebracht

De werkzaamheid van Van Gogh als schilder valtjuist in de jaren Ook hem ziet men eerstin een verliefde strij d met naturalisme en impressionisme om er zich voor het laatstgenoemde jaarvoor zijn dood aan to ontworstelen

Niet uit het gevoelig nog minder uit het stelselmatig waarnemen van de kenbare natuur werdlanger alle heil verwacht Het geloof kwam weerop aan een verborgenheid die men het Leven noemdeen waarvan natuur zoowel als geest de door menschento bevatten verschijning was

In Frankrijk was de „opkomst van de symbolischerichting" zooals Bremmer zegt daarvan eenkenteeken In Duitschland begonnen in deBlatter fur die Kunst hun strijdbaar bestaan met deleus eine geistige Kunst"

En niet alleen in de kleine groepen van dichtersen kunstenaars maar ook onder geleerden en leekenwerd de voorkeur voor het geestelijke duidelijkDe uitspraak van Dubois Reymond dat wij langs

den weg van de experimenteele ervaring nooit totde ontsluiering van het wereldraadsel zullen komen


het literair protest tegen het naturalisme in eenboek als „A Rebours" van Huysmans" en Brunetiere s opstel Het Bankroet der Wetenschap"haalt Bremmer als bewijzen aan Zelf een jongerevan vond hij in het werk van Van Gogh hoelanger hoe meer zichtbaar aanwezig wat hij als denkbaarheid van zijn tijd ontvangen had

***

Wanneer wij nu de Oude Man naar een schilderijin Bremmers boek afbeelding vergelijken metde reproductie afb van de litografie At Eternity sGate tweemaal dezelfde voorstelling dan kunnen wij niet aarzelen in deze de weergave van eenwerkelijkheid in gene een innerlijk beeld to zienDe ontwikkeling die Bremmer aanwijst vanvisueel in het Hollandsche tij dperk naarintrospectief in het Fransche is onloochenbaar Van Gogh was in zijn eerste tijd „eenhartstochtelijk najager van het karakteristieke"Ook dit is zelfs bij een oppervlakkig inzien van zijnwerk duidelijk Evenzeer dat hij later het karakteristieke niet langer de hoofdzaak vond ja er niet tegenopzag het geheel to doen verdwijnen achter zijnonmiddelijke ziele uiting Bremmer hoewel VanGogh als kunstenaar volledig bewonderend zegtdan ook volkomen terecht dunkt me dat hij als„zeldzaam mensch" nog bewonderenswaardiger is

Vincent zelf allereerst mensch wenschte ookeen vriend van menschen vooral to zijn " Het

fundamenteele van zij n werk is naar de uitdrukkingvan Bremmer het anthropocentrische „de neiging om den mensch tot middelpunt van de wereld


to maken " Bremmer getuigt dit bepaaldelijk van zijnwerk uit de eerste periode maar waar hij ook dein de dingen zichtbaar gemaakte associaties metmenschen en het dramatisch meeleven van deschilder met al het geschilderde als verschijningenvan dit anthropocentrische opvat mag men welaannemen dat hij zijn bepaling voor algemeen geldig houdt Vincent was een nieuwe mensch en deovertuiging dat hij dit was geeft Bremmer de verklaring in dat hij een nieuwe kunst gebracht heeftniet alleen in Holland maar tegenover de geheeleRenaissance "

De schrijver van deze Inleidende Beschouwingen"heeft door de acht jaargangen van zijn tijdschriftdoor verschillende boekwerken en door lessen enlezingen zijn uitnemend talent getoond om bij debeschouwers van schilderijen en teekeningen vooroordeelen weg to nernen en de oogen to openen voorvan menigerlei kunstenaars het wezenlijke en eigenaardige Ook thans doet hij het Zijn beschrijvingvan het onderscheid tusschen boer en dorpeling iser een voorbeeld van Een ander is het door eenschetsteekening verhelderd betoog dat de vreemdaandoende perspectief van Vincent s slaapkameralleen to wijten is aan het feit dat hij niet zooalsgebruikelijk is op een kamerlengte afstand maartegen de kamerwand zelf zijn oogpunt nam Alleenal om een groot aantal inlichtende bladzij den nietalleen betreffende de behandelde prenten maarook ter algemeene verklaring van kunst en kunstenaars loont dit werk de moeite van een meer daneen malige lezing Wat het op vroegere werken voorheeft is de ontwikkelings lijn die in een heel kunstenaars leven en daarmee door onze eigen tij d wordt


nagegaan Van de veelvoudige gezichts indruk naarde rust van het innerlijk schouwen loopt die lijnen bet bereiken van die rust ondanks een minderdan ooit tevoren wegdroomen van de werkelijkheidwordt als de grootheid van Van Gogh aan het eindgesteld

Of dus het wezenlijke van Van Gogh wantniemand bereikt een grootheid die hij niet in zichheeft in het bezit van die rust gelegen is?

Ik ken Van Gogh niet zoo goed als Bremmer hemkent maar toch ben ik geneigd ook na de lezing enherlezing van zijn boek het wezenlijke niet in dierust to zienDe mensch Van Gogh boeit mij juist zooals hij

Bremmer boeit en nu krijg ik de indruk dat diemensch in wie ik niets zie dat Bremmer niet ookziet to weinig scherp door hem is omgetrokkentezeer door hem vervaagd is tot het symbool van dievoor onderstelde ontwikkelings gang

Bremmer zegt Dat hij een nieuwe kunst gebrachtheeft niet alleen in Holland maar tegenover degeheele Renaissance komt noch door zijn technieknoch door zijn kleurenvisie maar zuiver en alleendoor de grondstemming van zijn gemoed die religieushem ten slotte het inzicht van alle grooten deelachtigheeft doen worden dat het geluk en de ware blijheidin den mensch zelf is "

Het inzicht van alle grooten en dat zou hetzoo overweldigend eigene zijn juist van deze eeneschilder ?

Ook de voorafgegane opmerking dat hij „op eenarmenschool en in de Borinage zooveel menschelijkemisere had leeren kennen dat hem dit van allekanten zoeken deed om voor zich en anderen het


evenwicht to vinden en in een harmonische verhouding tot het leven to komen" het zegt weliets meer maar het zegt niet alles Hoevelen zijn erniet geweest die door het zien van ellende tot ditzoeken kwamen

Maar dringender en treffender wordt de opmerking ons in de volgende woorden bijgebracht Wieals Vincent de misere heeft leeren kennen en deijzerharde onontkoombare noodwendigheid van dewerkelijkheid begrepen heeft maar daar bovenuithet lied kon zingers van het groote geloof dat hijin de schoonheid van het leven behield "

Ik zou de tweede helft van dit zinsfragment willenwegnemen Vincent heeft de ijzerharde onontkoombare noodwendigheid van de werkelijkheid begrepenhij heeft ja" tegen het Teed gezegd en werd er deschilder van

Bremmer heeft er behoefte aan Vincent to zien alsde blijde schouwer van een innerlijke schoonheidals de ziener uit wiens gemoed de openbaringen opwellen die zijn handen als kunst in de wereld stellenen alle leed schijnt hem daar maar middel toe Ikzal niet ontkennen dat hij zoo kan gezien wordenIk voor mij ben er nooit toe in staat geweest Ikbegrijp hem alleen als ik de man in hem zien magdie onvoorwaardelijk ja" tot het lijden zei diehet lijden afbeeldde en er een symbool van schiep

Als ik mij Van Gogh duidelijk voor wil stellendan wordt zijn ontwikkelings gang me bijkomstigMaar alomtegenwoordig in zijn werk wordt me dezeongetemperde nu schrijnende dan berustende nu inde nevel treurende dan als op de brandstapel juichende bevestiging

Is het wel waar ik vraag het met de bescheiden


heid van niet een kunstkenner dat eeuwen langgeen introspectieve schilders geleefd hebben datin dit innerlijk schouwen Van Gogh s grootheid ligt ?

Maar zoo niet grootheid dan toch een krachteneen mannelijkheid als ik geneigd ben achter meniggeslacht van kunstenaars terug to schuiven enwaarin ik een vernieuwing erken voor onze eigen tijdvoel ik in de aanvaarding van dat leed besef

Ook fijnheid de fijnheid van een die geledenheeft en dientengevolge niet sentimenteel meer isWat een monsters van menschen heeft Van Gogh

geschapen menschen van wie gezicht en ledenhetzij door eigen arbeid en armoede of door degewoonten en ellenden van hun voorouders gepletverdraaid of verwrongen zijn En als de menschende beesten de boomen de levenlooze dingen zelfsMenschen gebonden aan de grove onbehouwen aardeof aan werktuigen die niet minder zwaar en geweldig de tirannen schijnen van hun beheerschersDingen waaraan men niet alleen naar Bremmeropmerkt voelt dat ze door menschen gebruiktwerden maar veel erger dat ze hun deel gehadhebben in het slijtende levensleedNiet de Mensch maar het Leed is koning over

Van Gogh s verbeelding Het Leed was de grooteMaker in wiens handen die schilder een werktuigwas Het Leed zei eenvoudig teeken dat uit maarzoo nauwkeurig dat ge ook niet de kleinste litteekensverzacht die mijn wonden daarin nalieten En laterschilder dat maar leg er de kleuren op niet die geziet maar die ge dank zij mij in u draagt die welsprekend van smarten zijn

Hij teekende dan schepselen en dingen juist zooalsze waren De onoogelijke menschen en als zij niet


geheel onschoon waren droegen zij onoogelijke kleerendie hun lichamen bedierven Ook in arbeidshoudingen die ten voile hun leelijkheid deden uitkomenDan de boomen knoestig of spichtig door weerstandof schrale bodem De beesten afgewerkt De dingentroosteloos van kaalheid of afgedragen vormeloosheid

Zijn kleur was donker Maar drukte de lichtheidvan latere bloesemboomen blijheid uit ? Of was ze delevens felle broosheid van wat zoo kort de zon verduren en dan sterven zou?

Welk een ironie ook sums Er is in de houding vande vrouw die op afb van Bremmer s boek voortschuift iets alsof zij juist het plakkaat op de muurgelezen heeft Grand Bal Masque De voor ons onkenbare en zooals Bremmer zegt ietwat mysterieuzegedaante heeft er het hoofd maar net van afgewendEen andere teekening herinner ik me uiterst uitvoerig waar op een omheind terreintje omringddoor visch en rommel achter een huisje een stoeltjestaat Het mannetje dat erop hoort to zitten is inde nabijheid Hij genoot daar de buitenlucht nietminder vorstelijk dan de wilde beesten in de dierentuin Zelfs in de zachtgestemde en bijna idyllischeteekeningen brengt de nauwkeurige karakteristiekvan voorwerpen als dat stoeltje een ironische nootin de weemoedige treurnis aan

Dit is alles de erkenning van het leed zijn noodzakelijkheid zijn onverbiddelijkheid Leed zooalsmen vroeger Zonde zei En dat alleen door liefdevoor al het leeddragende een geluk en een sterktewordtVan Gogh die eerst predikant wou worden deed

beter Hij werd geen verkondiger van een oud maar


schepper van een nieuw symbool De man die oudarm en eenzaam voor een schamel haardvuur opeen matte stoel de knuisten voor de oogen klemtdeed een dadelijker beroep op zijn liefde dan deJoodsche leeraar die negentien eeuwen geledenin Palestina door de Romeinen werd gekruist

DE VROUW VAN REDON

Er is in de heele houding een stille en toegenegenaandacht Het naar voren gekeerde oog staat zooroerloos en is zoo groot open onder de hooge enwijkende welving van neus en voorhoofdbeen dathet andere ernaast alleen begeleidend lijkt Datoog staat buitengewoon ver of van neusvleugelsen lippen de eerste klein de laatste smal opzichzelf al weinig geschapen om met de sidderingenvan een eigen zwellend leven de klare wachtpostdaarboven to verontrusten Maar dat die smallelippen een wil uitdrukken is zeker en ook waar dewang zoo glijdend met een zoo fijn ovaal in de kinovergaat wordt de laatste door een afzonderlijklijntje nadrukkelijk aangegeven

Zooals het hoofd ietwat schuin gehouden op desmalle hals uit de hellende schouders staat opgerezenis het als een bloem De wil van dit wezen is dan ookniet op eenige uiterlijke daad gericht Het hoofdstaat als een bloem die innerlijk bewust zou zijn ennu het oog opent naar de buitenwereld Er is geenvrees in en geen verlangen alleen aandacht Toch iser als een weten van gevaren en dit is het besef datde mond to kennen geeft zoodat de wil er een vanzwijgen en afweer is

De kracht van die wil zoowel als van die aandachtligt in het hoofd boven de oogen dat niet breedmaar wel vast en edel is en dat op de kruin in hetVerwey Proza IX

DE VROUW VAN REDON

donkere haar die lichtste plek die kleine kroon vanbloemen draagt

Het is de lichtste plek van het heele pastel entoch niet iets afzonderlijks Het schijnt zoozeer bijhet hoofd to hooren dat dit ontdaan ervan onswezenlijk anders zou voorkomen Zijn stille in toongehouden verschijning leeft voor ons dus werkelijkin en door haar verhouding tot dit lichte ZooalsBremmer zegt „Redon wil bereiken dat het heelegezicht in een effen vreemden toon komt haasteen stille sluier wordt van grijsheid tegen dat fonkelende "

De plaat stelt Redons portret van zijn vrouw vooren het is of de schilder wilde to kennen gevenziedaar de lichtkrans boven de kruin van mijn aardsche heilige

Want klaarblijkelijk heeft hij in geenen deele willen uitdrukken dat deze vrouw een machtige bekoring op de zinnen uitoefent In de schemeringonder dat fonkelende bloemenlicht gaat het oog openvan dat vrije klare bewustzijn door het meegevoelin het andere oog verzacht door de stille en fijnewil van mond en kin beveiligd De geest daarachterkan erkend en gekroond worden maar blijft eenverborgenheid

Doch juist die verborgenheid wil Redon met demiddelen van zijn kunst voelbaar maken Hij leidtde aandacht van de toeschouwer of van het gezichtHij toont hem dat de ware waarde van dat gezichtniet in de trekken zelf ligt niet in het karakter dateruit kan worden opgemaakt maar in iets mindergrijpbaars in zijn verhouding namelijk tot iets dater tijdelijk en toch zoo innig mee verbonden is

Ons vorschen naar de ziel in dit portret wordt

DE VROUW VAN REDON

nu op een ander spoor geleid Wat waar is voor hetuiterlijk denken we moet ook waar zijn voorhet innerlijk Deze schilder die de waarde van eenportret niet in het gelaat maar in de verhouding vanhet gelaat tot iets anders legt heeft dat ook gedaanvoordat hij schilderde Hij heeft met de geest vandeze vrouw zich een gevoeld voordat hij haar gelaatwenschte weer to geven Het gelaat van haar geestzocht hij Het uiterlijke licht in verhouding waartoede geschilderde trekken hun waarde krijgen is deweerspiegeling van een innerlijk licht Zijn werk ishet uiterlijke beeld van een verhouding die hijalvorens to schilderen gevoeld moet hebben eenverhouding tusschen lichaam en geest

Redon brengt telkens en zoo ook in dit portretde zwevende tweeheid die zijn wezen is tot eeneenheid die toch haar oorsprong niet verloochentHij is de vizionnair van onze ingeschapen dubbelheidDe huivering die van zijn werk uitgaat is deze datwij gevoelen bij het enkele ophouden van een levensadem in onze elementen to zullen uiteenvallen

FIGUREN

I

HET TAPIJT

Ik bezit een perzisch tapijt van groote eenvormigefiguren en een figurenrijke rand De grond van hettapijt is warmrood die van de rand room wit ende figuren hebben alle kleuren En het rood buitende figuren is vol kleine figuren van allerlei vormen ende figuren zelf zijn vol figuren Het geheel is als dedoorsnee van een levend wezen zoo gloeiend en zonderde minste leegheid als de vergroote doorsneevan een vleeschwond of van een bloeddroppelmaar waarin de geest alle vezels of alle bloedlichamentot een vast en priesterlijk schrift zou gevormd hebben zoodat overal de diepe zin zichtbaar was hoewel niet verklaarbaar Dat het een zin is voelt menziet men aan de harmonie die door al de vele kleurenals een rust en warmte komt heengedrongen en dieheele onontraadselbare volte zoo stellig maakt enraadselachtig gedachteloos En terwijl ik ernaarkijk zie ik het hangen op het weefgetouw en de slankgevormde Pers ervoor staan met zijn donkere gelaatskleur en zijn amandelvormige sluimerstille oogenZijn fijne handen bewegen en ik weet dat in zijnbloed de droppelen ruischen waarvan hij de harmonietot zijn kleuren neemt en dat in elke droppel van

FIGUREN

zijn bloed de geheimnisvolle figuren geteekend staandie hij in zijn arbeid weeft Hij heeft zijn noodlot zooom zich heen als het uit zijn geslacht in hem geborenis en de draden die hij weeft omringen hem en hetheele heelal en toekomst en verleden hebben degedaanten waarin hij gevangen blijft maar waarinhij zich niet verwart

II

zIJ

Zij kwam mijn huis ingewaaid zoo uit de woestijnwaar zij in haar kanten japon had staan zien naarhet slachten van een kalf dat de karavaan tot voedsel diende De zwartbaardige Arabieren hadden methanden vol bloed half lachend en half onnoozelnaar haar opgekeken omdat zij haar begeerenswaard en brutaal vonden Zij had een innerlijke angstvoor verveling en geen spoor van sentimentaliteitwas bovendien een goed schepsel dat zichzelf opeen afstand moest houden om niet de indruk tokrijgen die zij meest van al haatte die van gewoonheid Maar zij had een sterke nukkige wil die tochook bij tijden goed dragen kon Toen zij de heelewereld rondgereisd had nu als vrouw van een zendeling die de Malgachen bekeeren ging dan in gezelschap van een ingenieur die de Bagdad spoorwegmoest helpen aanleggen ook onderwijl in europeesche hoofdsteden het atelier of krotten levenverkozen had boven het vertoeven temidden vande salon meubelen waarlangs zij s avonds op bezoek haar blanke armen en japansche kapsel deinendeed kwam zij terug bij ons waar de roem van de

FIGUREN

eenzaamheid en het blij ven op een plaats haar heenlokten Maar al spoedig voelde zij zich zoo kleinomdat zij niet van uur tot uur door de schok metmenschen en voorwerpen zich herkende noch haarkracht in de bewegingen van anderen weerspiegeldzag dat zij meende zichzelf to moeten minachtenals ze zoo langer leefde en inderdaad in de rust ende stilte waartoe zij gedwongen werd een leven nietvond Zoo wachtte zij dan totdat zich in de luchtscheepvaart een bekoring opdeed die zij nog niet hadondervonden en met haar lichtheid lenigheid enwilskracht was zij het die hooger dan eenig anderhaar vliegtuig boven de Eiffeltoren stijgen deed endaarna to pletter sloeg

TEEKENINGENVAN S JESSURUN DE MESQUITA

Er is een schoonheid die wij graag beschouwenAls stilte en duister onze zin verdooft

Dan komen vormen die zich lijdzaam vouwenEn oogwit groot uit een onzichtbaar hoofd

Dan zijn de lijnen van ons netvlies vrouwenEn vonken spatten tot een garf geschoofd

En t gruwen van de stilt doet trekken rouwenIn onrust en een hemel wordt gekloofd

En wat in ons aan angst en zorg mag ijzenBezielt een wereld van verwormd gebroed

En zwart wordt helsch en lichte vlekken grijzenEn een gelaat lekt met misvormde snoet

En wreed nauwkeurig teek nen zich gepeizenMet stift van schauw die t licht eerst neev len doet

Deze regels bevatten van Mesquita s teekeningenniet een beschrijving maar wel het gevoel waaruitze zijn voortgekomen

Die teekeningen namelijk zijn vizioenen van deduisternis niet bedacht maar geworden uit nachtzwart en muurwit uit schaduwvlekken en schimmigevoorwerpen uit de trillingen van het netvlies dekronkelingen van het bloed de onrust de angst ende benauwing die eigen aan het leven in t donkerzijn Want het donkere leven is dit tevens ons eigen

TEEKENINGEN VAN S JESSURUN DE MESQUITA

aan zichzelf overgelaten leven dat ook aan zijn gedachten geen uitweg weet

Niet al deze teekeningen zijn zoo Verscheideneervan zelfs zijn niet anders dan knappe satiriekeschetsen de bewustheid die zich met dit gewoelvan de duisternis bemoeien gaat Maar bij de goedekan men niet aarzelen dit zijn vizioenen in hunredelooze noodzakelijkheid

De geknielde priester is zoo met de open muil enhet verdraaide oog en de opgeheven armen en handen als van een watten pop volkomen misteekend

De twee rijen van witte priesterhoofden zijn zoohet voorste drietal beast slapend naar omlaag hetviertal erachter fel wakend naar omhoog gaandAls men de oogen half sluit kan men zich verbeeldenin bet duister grillige witte voorwerpen to zienWaarin men zich gezichten droomt Het uitdrukkinggevende is hierin zoo onberedeneerd zoo uit een opzekere wijs gevormd en gestemd innerlijk onwillekeurig opkomend dat men vooral niet wil zoekennaar een uitlegging maar zijn best doet deze droomtoestand zoo dicht mogelijk nabij to komen

Er is een zwarte weg inktzwart die bochtig langseen witte muur stijgt In de muur aan t hooger eindeen tralievenster Een paar stijve witte voorwerpenwitte beenen grauwe buizen handen naar achtermet dolken erin vastgeklemd de koppen als doggenstrak naar dat raam gericht Zijn het moordenaars?Wat voor monster met breede bek en platte kopgrauwt achter die tralies ? Is het hun slachtoffer ?

Dit is alles zoo vaag aangeduid een zwarte wegeen witte muur was er nog wel wat anders daneen stijf houterig voorwerp dat daar staan bleef inde schemering ?

TEEKENINGEN VAN S JESSURUN DE MESQUITA

Nog een enkele om ermee to eindigen Twee langesluike gestalten met naar voren gevouwen handenEironde hoofdjes schuin op de romp met tranenstortende spleetoogen en open huilmonden En voorhen rijzen op half uit de grond met lange halzenen begeerig goedwillige gezichten deernisgeilzijn het vrouwen? Zeker is dat een stemmingschrijnend weerzinwekkend haast walgelijk ietsvan leed en van lust van lokking die afstoot en pijndie gemeen is hier een uiting gevonden heeft eenuiting redeloos noodzakelijk

Het beschrijven geeft van zulke teekeningen altijd heel weinig weer Het gedicht geeft het gevoelmaar zonder de vormen Beiden hoop ik mogende lezer die in de meest verschillende openbaringenvan ons innerlijk leven belangstelt aanlokken omaan de reproducties de teekeningen zelf to verstaan

KARL SCHEFFLER DER GEIST DER GOTIK

Ik heb eens het was in Miinchen twee worstelaars aan het werk gezien De een stond rechtop eengestrekte gestalte de armen eenigszins naarvoreneen voet naar achter Hij hield klaarblijkelijk zijn wilgespannen achter het voorhoofd zijn oogen saamgetrokken Al zijn spieren waren duidelijk zichtbaar gewelfd en ontwikkeld verbonden maar elkvoor zich herkenbaar De ander liet de armen losjeslangs het lijff hangen de oogen neergeslagen omzijn mond was als de mogelijkheid van een glimlachHij stond in een wachtend evenwicht zonder eenigeuitgedrukte bedoeling Zijn lichaam was glad zoodatmen de spieren wel volgen kon maar ze niet elk opzichzelf opmerkte De aandacht trok alleen dat hijzoo voortreffelijk gebouwd was Toen de strijd begonzag men van de eerste het bijna schrikwekkendespel van zijn sterke geschoolde bewegingen deongeloofelijke inspanning de verbijsterende kunstdie een met fijn en zeker verstand bestuurde driftwas De tweede daarentegen verbaasde door deonveranderlijke en telkens onverwachte natuurlijkheid en bevalligheid van zijn slagen en standen Deeerste vertrouwde merkbaar op zijn ontembare engeoefende wil de tweede op een ingeboren vermogenvan in iedere omstandigheid de eenvoudigste oplossing vanzelf to vindenIk wil vergeten zijn wie van beiden gewonnen


heeft Ik ben zeker dat Karl Scheffler in de een zijngotische in de ander zijn grieksche mensch zouherkend hebben

Drukte de tweede de rust uit de vreugde denatuurlijke evenmatigheid de eerste verpersoonlijkte de onrust de begeerte bet lijden alleswat in onze natuur aan het evenwicht vooraf moetgaan zal dit laatste van waarde zijnDe eerste strevende meer dan een mensch to

wezen belichaamde niets zoozeer als onze menschelijkheid de tweede blijvende binnen de menschemaat scheen ons door zijn rust een god

Gesteld nu dat deze twee worstelaars even sterkbleken heeft dan toch een van hen iets op zijn tegenpartij voor gehad ? Ja zegt men de tweede omdathij de schoonste was Maar het antwoord behoeftniet uitteblijven De tweede was de schoonsteindien men namelijk schoon vereenzelvigt met aangenaam en een evenwichtige rust als noodzakelijkevoorwaarde ertoe beschouwt Maar niet wanneermen schoon noemt de volkomenheid waarmee eeninnerlijk van welke aard het ook zijn moge totuiterlijk wordt gemaakt Is schoon deze volkomenheid en ik geloof het dan moet het moeilijk zijnto zeggen wie van die twee vechters de beste wasWant immers wanneer ieder van hen in zijn krachtsoefening de gelijke van de ander zijn eigen wezenmet de middelen die daarbij behooren tot voile ontplooiing bracht dan waren zij gelijkelijk lofwaardig

Een gebeurlijkheid is er slechts een dwazeeen bijna ondenkbare waardoor iemand ons zoukunnen nopen de eerste antwoorder gelijk to gevenen to erkennen dat de rustige kampvechter beterwas dan de heftig willende


Indien namelijk iemand ons overtuigen wou dathet wezen van het worstelen gezocht moet wordenin de onrust de begeerte het lijden in alles dus watstrij d is wat zou hij zeggen met recht worsteling genoemd mag worden tot welke sluitredenzouden we ons dan gedwongen zien ?

Natuurlijk tot deze dat de man die de rust devreugde de natuurlijke evenmatigheid uitdrukten nochtans niet de zwakkere blijft in het worstelenzijn weerpartij to boven gaat want hij heeft behalvedit wezen dat ook hem als worstelaar eigen moetzijn nog de kracht om het met lichtheid to behandelen

Dit is nu de daad van Karl Scheffler dat hij deelementaire kunstdrang die uiteraard het wezen isvan alle kunstenaars bij uitsluiting doet saamvallenmet het gotische" en overal waar hij zich herkenbaar vertoont er die naam aan geeft Hij weetdaarom wel dat die drang ook leeft in de griekschekunstenaar maar desondanks noemt hij hem daarwaar hij doorbreekt „gotisch" ook in het griekschewerk

*

Scheffler verzoekt nadrukkelijk dit woord gotisch" niet als leus to gebruiken Doch de fout ligtniet bij wie een lens gebruikt maar bij wie haar stelt

Worringer heeft zie mijn bespreking van DieFormprobleme der Gotik in ditzelfde deel hetwoord „gotisch" als gelijkluidend met germaansch"verstaan Dit was een uitbreiding maar tenminsteeen die binnen ethnografische grenzen bleef Scheffler blijft binnen geen enkele grens Hij breidt zijnbegrip uit tot alles wat het levengevende het

KARL SCHEFFLER PER GEIST DER GOTIK

voortbrengende het nieuwscheppende het omwentelingsgezinde in alle kunsten beteekent Wanneerdus Been leus aanstekelijker is dan een mateloozebegripsuitbreiding dan is zijn Gotik" de ongenadigste leus die ooit werd aangeheven

Men kan niet tegelijk een woord van een nieuweStempel voorzien en het gebruik ervan afkeurenMen kan niet tegelijk van alle kunsten beweren datzij hun wezenhjke kracht ontleenen aan datgenewat in het gotische eerst volmaakt tot uiting komten aanspraak maken op de naam van onbevangenkunstbeschouwer

Het munten van het woord is het onwederlegbaarst bewijs van schromelijke van in dit gevalnationalistische bevangenheid

Scheffler bespreekt achtereenvolgens de holenkunst das charakteristisch Monumentale verleiht ihr den gotischen Zug" de primitieve eineForm im Geiste der Gotik" de egyptische Selten hat sich der Geist der Gotik unbedingter andgrosser im Plan offenbart" de babylonischeder Gedanke des Turms von Babel ist ganz ein

gotischer Gedanke de indische Was in dergotischen Geistesanlage problematisch ist offenbartsich nirgends starker" de oostaziatische metname de chineesche eigenartig ist der Anteilden der Geist der Gotik an der Kunst Ost Asiens hat"

Temeer komt dit uit waar wij lezen dat „die gotische Weltdie des dionysischen Geistes die griechische Welt aber vomapollinischen Geiste geschaffen" genoemd kan worden Waaromwanneer de tegenstelling dus al in twee grieksche termen gevatwordt haar om to zetten in eene die door een grieksche en eengermaansche term wordt uitgedrukt ? Waarom anders dan opdatmet de helft van de woorden ook de helft van het wezen aande grieksche en aan iedere andere wereld ontnomen kon wordenen uitsluitend naar de germaansche verlegd


de grieksche „man kann selbst in der Kunstder alien Griechen also recht eigentlich im Gebietedes griechischen Geistes eine heimliche Gotik konstatiren" de romeinsche eine Manifestationdes gotischen Geistes" de vroegchristelijkeder Allgemeinbegriff Gotik zieht sich hier zusammen

in seiner Urzelle er weist auf das Volk der Gotik"En na de renaissance waren niet alleen zooalsook Worringer stelt barok en rococo gotischmaar gotisch zoowel de impressionistische schilderkunst als de nieuwe bouwkunst

Scheffler s opstel is de redekaveling van een mandie goed schrijft en van allerlei kunst boeiende indrukken in vloeiend proza weet weertegeven maardie in fanatische bevangenheid zijn doel voorbijschiet

Indien het waar is zeggen we dat het gotischede kunstdrang is dan hadden de Grieken de kunstdrang en de gelukkige heerschappij erover

Deze gevolgtrekking nu is juist de door Schefflerniet gewenschte Dat hij ze ons opdringt bewijstdat hij een noodlottige vergissing beging

W WORRINGERFORMPROBLEME DER GOTIK

Eine erhabene Hysterie" noemt Worringer hetgotische vormgevoel

De uitdrukking bewijst in de eerste plaats dat hijin een stijl de uiting van een ingeschapen drang wilzien en niet de beantwoording aan een van buitengegeven maatstaf Schoonheid zegt hij dan ook iseen begrip dat aan de klassische kunst ontleend wenden dat beduidt de volkomenheid van het plastischemaar er zijn kunsten die met het plastische nietsgemeen hebben Daar is de primitieve kunst waarinde oorspronkelijke mensch overweldigd door debuitenwereld zich eraan ontworstelt door het opstellen van geometrische lijn verhoudingen die tegenover haar schijnbare willekeur een schijnbaar levenlooze noodzakelijkheid vertegenwoordigen Daar isde oostersche kunst waarin de mensch die de schijnbaarheid van de buitenwereld begrepen heeft terugkeert tot evenzoo geometrische lijnsymbolen inwier niet ophoudende windingen hij de bewegingenvan zijn ontwikkeld en fijnzinnig wezen to kennengeeft Deze kunsten zijn alleen to verklaren wanneermen hun ontstaansgrond kent die van de aanvankelijke schuwe en die van de eindelijke berustendeerkenning dat het levensraadsel onoplosbaar isDe klassische kunst daarentegen is voortgekomenuit het naieve geloof dat er tusschen mensch en

w WORRINGER FORMPROBLEME DER GOTIK

buitenwereld geen kloof bestaat evenmin als tusschen god en wereld dat in de gestalte als levendeeenheid alle tegenstrijdigheden opgeheven en overwonnen zijn De gestalte kan schoonheid uitdrukkende primitieve lijn drukt instinktieve noodzakelijkheid de oostersche intuitieve wijsheid uit

Als Worringer van gotiek spreekt bedoelt hij nietuitsluitend de kunst die eigenlijk zoo genoemd wordtmaar iets algemeeners dat alleen in die kunst zijnvoile ontplooiing vindt Vandaar dat hij in het vroegenoorsche ornament een geheime gotiek ontdektdat hij gotiek aanwij st in de romaansche kunst enin die van de Merovingertijd en van de volksverhuizing dat hij onder de Renaissance door in debarok een voortzetting en opflikkering van de gotiekbegroet Hij zegt gotisch waar hij inderdaad germaansch bedoelt Dit bepaaldelijk germaansche maardoor hem gotisch geheetene ziet hij het eerst waarhet algemeen arische lijnornament in dat eigenaardige vlechtwerk overgaat dat men overal heeftaangetroffen waar Germanen waren in Engelandin Spanje in Noord Afrika in Griekenland en Armenie Het blijft een ornamentiek van abstraktelijnen niet gebonden aan eenig organisch levenmaar het merkwaardige is dat het een veel geweldigerkracht van leven uitdrukt dan door middel van aande natuur herinnerende vormen mogelijk zou zijnHet is of de lijn zelf leeft niet met een natuurlijkmaar met een bovenzinnelijk leven of er namelijkeen wil in gevaren is om buiten de natuurlijke wereldom in een rijk van haar eigen een bestaan to leidenwaarin zij sterk en eigenmachtig en onoverwinnelijkis De levens beweging zelf onlichamelijk onorganisch is lijn geworden als een geest die lichaam

W WORRINGER FORMPROBLEME DER GOTIK

loos niets zou verlangen dan zijn eigen macht enzijn eigen oneindigheid

Mij is het altijd voorgekomen dat dit ornamentwaarin het dierornament is opgenomen niet alsnatuur weergave maar als aan de werkelijkheidontleende lijnbeweging meer een besef vannoodzakelijkheid dan een streven naar het oneindigeuitdrukt en dus in wezen niet van het primitieveornament onderscheiden is Maar Worringer zalantwoorden dat in het besef van noodzakelijkheidzoodra het een hartstocht wordt de in zichzelf besloten beweging wel degelijk als een oneindigheidsstreven verstaan kan worden Het is dan alsof hetbloed juist omdat het t lichaam niet verlaten kanmet to heviger aandrang door de aderen heenjaagten in al fijnere windingen door de leden en in dehersens stijgt

Een dergelijk beeld dat een overgang van starnoodzakelijkheidsbesef tot de roes en de koorts vande hoogste geestelijke spanning en stijging veroorlooft moet Worringer bezield hebben Anders zouhij er niet in geslaagd zijn tusschen de vlechtornamentiek en de gotische kathedralen zulk een onmiddelijkverband to leggen

De gotische vormwil zegt hij toont niet derust van de primitieve mensch die weet dat hij nietbegrijpen kan noch ook de rust van de oosterlingdie alles begrijpende weet dat het raadsel onoplosbaar blijft en evenmin de rust die in de organischeharmonie van de klassische kunst tot uitdrukkingkomt Hij is tegenover die drieerlei bevredigdheidde onrustige drang een zoeken dat geen einde vindteen verlossingsbegeerte die nooit anders to stillenis dan tijdelijk door een roes en een koortsVerwey Proza IX


Dit oneindigheids heimwee deze verheven hysteriedie de gotische kathedralen in beeld brachten wilhij ook in het noorsche vlechtwerk zien zelfsook in de vroege noorsche dichtkunst en dezenoemt hij het gotische

In het verdere verloop van zijn boek heeft Worringer niet alleen de primitieve kunst losgelatenzooals natuurlijk is maar ook de oostersche Hetis een tekort dat hij in de voorrede tot de tweedeuitgaaf verontschuldigt door to zeggen dat het aanwijzen van oostersche met name byzantijnschewisselwerkingen ten opzichte van de gotiek uitvoeriger onderzoek noodig maakt maar dat aan delogische opbouw van zijn werk schade doet De gotiek komt dus nu uitsluitend to staan tegenover hetklassische en het zou mij niet verwonderen als ditvan den beginne af bewust of onbewust in Worringers bedoeling gelegen had De tegenstelling vaneen pathetiek uit innerlijke onbevredigdheid vaneen mateloosheidsdrang voortkomende uit gebrekaan evenwicht tusschen mensch en wereld ende verbeelding van een harmonisch geluksgevoelde vrijwillige beperking van wie zich en het heelalweldadig gebonden voelt is to alien tijde zooduidelijk door die van gotische kathedraal en grieksche tempel verzinnebeeld dat het wel een wonder zougeweest zijn als ze hier haar werking had nagelatenHet is juist Worringers verdienste dat hij haar zoolevend voelt en zoodoende een zielkundig kontrasttot de spil maakt van een historische voorstelling

Ik wil niet nalaten to zeggen dat bij de lezing vaneen werk als het zijne de zielkundige waarheid mijmeer boeit dan de historische In zijn begrip engevoel van een zielkundig verschijnsel stort zulk een


schrijver meer leven uit dan in de juistheid en nauwgezetheid waarmee hij feitelijke overgangen enverbindingen vaststelt Hij zal dat zelf misschienniet toegeven hij zou waarschijnlijk in het geheelniet geschreven hebben als zijn vergelijkend onderzoek van stijlen en kunstwerken hem de stof totzijn schrijven niet had aan de hand gedaan maarzoo voel ik hetDe gotische mensch meent Worringer is

zulk een die de tweespalt van mensch en wereldvoelt zooals ook de primitieve doet maar die haarniet zooals de oostersche met berusting aanvaarden wil Hij is de erkenner van een voorloopige onvereenbaarheid en de hunkeraar naar een eindelijkesaamstemming Zijn erkennen doet hem leven temidden van tal van geesten nevelachtig onberekenbaar tegen wie hij machteloos is Zijn hunkeren maakthem monotheistisch Maar daar dus zijn eigen inwendig leven zelf tweespaltig was kon hij de eenheid die het geheel in zich zou opnemen niet voortbrengen Hij vond er een buiten zich in het systeemvan het christendom Het imponeerde hem het kwamin menig opzicht tegemoet aan de behoeften vanzijn gespleten naar verlossing zoekend menschehart het gaf hem de gelegenheid in aanpassing endoorgronding zijn kracht to beproeven zijn onrustto temperen zijn tweevoudigheid to overwelvenzijn oneindigheidskoorts to verstelselen in scholastieken architektuur de vervulling to vinden van zijn induizenderlei windingen bevangen en toch hartstochtelijk strevende wezen

De Griek is zijn tegendeel In harmonie met hetheelal en zeker dat de mensch de maat van alledingen is leeft hij vertrouwelijk met aan hem gelijke


goden Hij zoekt zijn kracht niet in afgetrokkenornamentiek maar in lichamelijke binding Hijstreeft in zijn bouwkunst naar de natuurlijke verhouding van last en draagkracht De starre verbinding van zuilen en lij step maakt hij vloeiend enlevend in stijging en strekking een spel van natuurlijke krachten De steen blijft hem steen de wet vanzijn zwaarte heft hij niet op maar hij maakt haarlenig schoon menschelijk De zinnelijkheid van destof is hem zoo dierbaar dat hij haar niet door zijngeestelijke oppermacht wil overweldigen

Dit laatste doet de gotische bouwmeester Evenabstrakt als zij n ornament is zij n konstruktie Hetmateriaal onderwerpt hij eraan hij ontmaterializeerthet met de kracht van zijn berekening ontdoet hijhet van zijn zwaarte en laat het stijgen schijnbaarzonder steun tot in de hoogste hoogte van eengedroomde oneindigheid

Ik zal hier twee bladzijden inlasschen waarindit gotische karakter in tegenstelling tot het grieksche door Worringer wordt uitgewerkt

De grieksche architektuur is toegepaste konstruktie de gotische is konstruktie op zichzelf Daar ishet konstruktieve slechts middel tot een praktischdoel hier is het zijn eigen doel want het is de onmiddelijke uitdrukking van de kunst bedoeling Omdat in de abstrakte taal van de konstruktieve verhoudingen het gotische vormverlangen zich konuitspreken wordt de konstruktie ver buiten degrenzen van haar praktisch doel om haar zelfs wilgedreven Zoo verstaan zou men de gotische architektuur een voorwerplooze bouwwoede kunnennoemen want ze heeft geen onmiddelijk voorwerpgeen onmiddelijk doel ze dient haar kunstwil alleen


En het doel van deze gotische kunstwil kennen wehet is niets anders dan de zoo hevig mogelijke onzinnelijke mechanische beweging Wij zullen laterbij een bespreking van de scholastiek deze zustervan de gotische architektuur die zelfde wil getrouwweerspiegeld zien Ook zij toont een overmaat vankonstruktieve spitsvondigheid zonder onmiddelijkvoorwerp zonder waarheids doel want de waarheid is door de openbaring door kerk en dogma vooruit vastgesteld ook zij heeft geen ander doel daneen aldoor sterkere oneindige beweging waarin degeest zich als in een roes verliest Daar als hier dezelfdelogische waanzin dezelfde waanzin met methodedezelfde rationalistische inspanning tot een irrationeel einde en wanneer wij terugdenken aan de warrige chaos van de noorsche ornamentiek die eveneens een afgetrokken een lichaamloos beeld van eeneindelooze doellooze beweging scheen dan zien wehoe reeds in de eerste doffe drang naar verwerkelijking dezelfde kunstwil werkzaam was die later inde hooge verfijning van architektuur en scholastiekzijn voleinding vond

Toch zou men dwalen als men scholastiek enarchitektuur voor niets anders hield als logischekunststukken Dat zijn ze alleen voor hen die dewil naar het bovenzinnelijke niet opmerken dieachter het konstruktieve achter het logische stelsel staat en zich van deze konstruktieve elementenalleen als middel bedient Want zeiden wij zooevendat het konstruktieve in de gotische architektuurzijn eigen doel is dan geldt dat toch enkel in zooverreals het juist de meest geschikte drager is van dekunstwil Want immers worden ons in de gotiekde konstruktieve bedoelingen door het bloote zien


heel niet verstaanbaar maar alleen bij afleidingdoor berekening De konstruktieve beteekenis vanelk gotisch bouwdeel wordt ons bij de beschouwingnauwelijks bewust elk enkel bouwdeel werkt veeleerop de toeschouwer slechts als mimische drager vaneen verborgen zin Het geheel van de logische berekeningen wordt dus ten slotte toch niet om zijnzelfs wil tot stand gebracht maar om een bovenlogisch effekt Het resultaat gaat de middelen waarmee het bereikt wordt ver to boven en wij beleveninnerlijk het schouwspel van een gotische kathedraalniet als een tentoonstelling van konstruktieve kunstgrepen maar als een in steen uitgedrukt verlangennaar het oneindige Een beweging van bovenmenschelijke macht sleept ons met zich in de bedwelmingvan een oneindig willen en begeeren wij verliezenhet gevoel van onze aardsche gebondenheid we gaanop in een oneindigheidsbeweging die ons heele eindigebewustzijn overspoelt"De Grieken zegt Worringer vonden de zin

nelijke schoonheid van de uitdrukking de gotischekunst toont ons de geestelijke uitdrukkings macht

Dit is de tegenstelling die ze moge historischal of niet gerechtvaardigd zijn de schrijver van ditboek aanleiding gaf tot velerlei belangwekkendeoverwegingen

Niets is moeilijker dan de waarheid van een algemeen kontrast to doen blijken aan een groot aantalbizondere verschijnselen Men mag nog zoo overtuigd zijn dat men in het algemeen gelijk heeftieder bizonder geval maakt toch beperkingenschakeeringen omschrijvingen noodzakelijk die somsde vraag doen stellen of de zoo gewijzigde beweringniet haast in haar tegendeel omslaat


Waar het Worringer erom to doen is het noordelijk het germaansche beginsel van geestelijke uitdrukkingsmacht in strijd of in samenwerking methet zuidelijk het grieksch beginsel van zinnelijkeuitdrukkings schoonheid to toonen het overwinnend of eraan ondergaand daar spreekt hetvanzelf dat bepaling en beperking overal schering eninslag zijn waar zijn betoog op bouwvormen stuitdie door menschen gemaakt wel innerlijke tegenstrij digheden bezitten maar toch ook een levendeeenheid en wel een uitgesproken karakter maar zelfsdaarin een veelvuldigheidHet gevolg is dat men zich bij het luisteren naar

dat betoog vaak op omstreden terrein gevoeltVaak ook vraagt men zich of of de verwijzing naareen noordelijke vormwil die de door klassischeinvloeden overgeleverde kerkbouw de oud christelijke basiliek doorbreekt wel een verklaring isvoor verschillen als die tusschen de oud christelijkeen de romaansche kerken Men leest dus Worringersuiteenzettingen meer als formaties van zijn idee danals onverstoorbare werkelijkheden Maar toch wekkenze door hun verband met de behandelde stof totdenken op Men voelt dat ze niet leeg zijn dat degebouwen waarbij Worringer ze wil aanpassen inzijn geest tegenwoordig zijn dat indien zijn gedachtede werkelijkheid ook al niet is ze er toch niet vreemdaan bleef

Men leest daarom met belangstelling dat de vroegenoordelijke architektuur „door de wil tot het vertikale beheerscht werd" dat ze van de beide grondbeginselen van de bouwkunst de last en het dragendie in de grieksche architectuur tot schoone organischeharmonie kwamen aan de laatste de voorrang gaf


en dat ze dit deed omdat het aktieve dragen meerdan het passieve wegen in overeenstemming met denoordelijke geestelijke macht bestrevende vormwil was Aktiviteit als het wezen van wat Worringergotisch noemt zou dan de harmonie van de basiliekopheffen haar uiterlijk in beweging brengen metals gevolg daarvan haar schilderachtig voorkomen

en in het viertorenstelsel tot een opstrevendebeweging waarin haar vroegere vlakke gestrektheiddoor een staande gestalte vervangen werd Enzooals dit van buiten gebeurde begon van binnende vervanging van het ronde gewelf eerst door hetton toen door het kruisgewelf en die van deronde als lichamelijk aandoende zuil door de enkelkonstruktief aandoende rechthoekige pijler

Zoo voorgesteld ziet men strenger dan ooit deromaansche bouw als een voorbereiding tot degotische en men zou geneigd worden zich aftevragen of datgene wat men als het tegendeel vande gotiek erin gewaar wordt zij n gesloten evenwichtigheid zijn afwezigheid van alle pathetische strevingdatgene dus wat men voor zijn karakter had aangezien eigenlijk wel iets anders is als een klassicistisch overblijfsel

Een andere vraag is of een algemeene idee strengvervolgd de bizondere verschijnselen niet licht geweld aandoet

Het gotische is door Worringer uitdrukkelijkgermaansch genoemd en hij handhaaft die benamingondanks het groote bezwaar dat de eigenlijke gotiekvan fransche bodem is Het germaansche noordenin zijn zwaarvalligheid was altijd onbekwaam hetduister gevoelde en verlangde zelfstandig uittedrukken altij d is het het westen van Europa door


romaansche invloeden beheerscht dat de wet vande noordelijke traagheid doorbreekt en in een hevigebeweging van zijn kracht a het woord spreekt dathet germaansche noorden als het ware op de tonglag " Dit is als het ware een aanlokkelijk beeld maarhet is voor Worringers stelling een slechte verdediging Voelde hij dat ook zelf toen hij Dehio gelijkgaf waar deze zegt dat de gotiek niet onmiddelijkaan nationale voorwaarden gebonden was maar eenboven volkelijk verschijnsel geweest is kenmerkendjuist voor die middeleeuwen waarin de nationaleverschillen werden saamgesmolten door de gloed vaneen religieus en kerkelijk eenheidsbesef dat de heeleeuropeesche menschheid had aangegrepen ?Het komt mij voor dat dit eenheids besef niet

zoozeer germaansch geweest is en dat wanneer degotiek dit besef uitdrukte ook zij het niet was

De poging in barok en rococo een herleving vannoord europeesche werkingen to erkennen in strijdmet de zuidelijk klassicistische lokt mij meer aanDeze gedachte door Worringer aangehaald uiteen voordracht die de archeoloog Alexander Conzein voor de berlijnsche Akademie van Wetenschappen gehouden heeft opent aangename uitzichten Ik zou daarin dan evenwel juist niet deherleving van een gotiek die als uiting van eenheidsbesef verstaan werd maar de uitdrukking van eenherleefd verbizonderings gevoel willen zien

In de geschiedenis van de kunsten de doorloopendelijn to ontdekken is verleidelijk Maar men moetniet vergeten dat iedere kunst zijn eigen karakterheeft niet in de algemeenheid die ze deelt met haarvoorgangers en volgers maar in een bizonder eneigen leven Liever dan met Worringer de oud


noorsche ornamentiek en de romaansche kerkbouwgeheime of onvolledige gotiek to noemen of in debarok en de rococo een verval van de renaissance tomisprijzen wat Worringer verwerpt zou ik al dezekunstsoorten willen doorgronden als duidelijke volledige en op zichzelf bestaande scheppingen vaneen menschheid die altij d veranderend altij d haarinnerlijk leven tot zelfstandige uiting brengt

Het is de verdienste van Worringer dat hij onsmet de gotiek en ook met vroegere en latere kunstenlevee doet Dat het hem om hun ziel evenzeer als omhun uiterlijk to doen is blijkt telkens ook als hijverwante verschijnselen scholastiek en mystiekhet oud noorsche vers en de latijnsche zinbouwter sprake brengt Door dit hartelijk meeleven naarvele zij den heeft het werk van deze zwitscherschegeleerde een waarde die onafhankelijk is van dejuistheid van zijn stellingen

De hoofdstukken over in en uitwendige bouw vande gotische kathedraal vermeerderen eenvoudig hetaantal boeiende bladzijden dat gedurende de vorigeeeuw over het onderscheid tusschen deze en deklassieke bouw geschreven is De terminologie isanders maar de bedoeling is dezelfde De stijgendeextaze van de spitsboogstijl wordt aan de zuivereorganische klaarheid van het Pantheon tegenovergesteld Oprecht gezegd zie ik scherper tegenstelling tusschen de gotische en de romaansche kerkDe verrukte stemming van de een schijnt me allermeest in kontrast met die kloeke en bezonnen tochprachtige bouw waarin de last die gedragen moetworden wedijvert in nadruk met het dragen zeif

Maar nog eens en ten besluite het komt in dekunstgeschiedenis niet allereerst aan op het zoeken


van kontrasten en gelijkheden Iedere kunst heeftin zichzelf haar begin en einde Geen enkele algemeenheid kan worden doorgevoerd zonder schadevoor een bizonderheid En waar geschiedkundigenvaak meenen dat zij in het verleden ontwikkelingen strijd van ideeen waarnemen daar zijn die ideeenzeer dikwijls niets anders dan de denkvormen vanhun eigen geest

Denkvormen evenwel zijn schoone noodzakelijkheden en wie er leven in uitstort verdient onzedankbaarheid

VAN DER LECK EN KLAARHAMERHET HOOGLIED VAN SALOMO

In band van zilvergrijs linnen met kloeke zwarterug hoek en midden stempels bieden B A van derLeek en P J C Klaarhamer ons Het Hooglied vanSalomo aan zooals zij het in groot kwarto formaatmet op steen gebrachte letters en versieringen bijScherjon en Versluys deden afdrukken

Wij vergissen ons wel niet als wij in dit werk devoortzetting zien van pogingen als indertijd doorDerkinderen en Berlage met een uitgaaf van deGijsbrecht van Amstel zijn aangewend Nu evenalstoen werken een bouwmeester en een fantazeerendkunstenaar samen om het boek een eenheid to doenzijn van tekst en versiering zoowel naar de zin alsnaar het uiterlijk

Eenheid van tekst en versiering naar de zin wordtderwijze gezocht dat de idee die geacht wordt inde tekst to leven met andere middelen door deteekenaar wordt tot uiting gebracht Eenheid tusschenbeide naar het uiterlijk bestaat daarin dat de metletters bedrukte en de met figuren bedrukte bladenof gedeelten van bladen naar een bepaalde smaakof volgens een bepaald stelsel in harmonie met elkaargebracht worden en tot een boek gevormd

Het ligt voor de hand dat de eerste taak bizonderlijk aan de fantazeerende de laatste meereigenlijk aan de bouwkunstenaar toekomt en

HET HOOGLIED VAN SALOMO

een duidelijk onderscheid tusschen deze proeve ende vorige vinden we dan hierin dat nu ook de bouwkunstenaar in staat is gesteld aan zijn opdrachtnaar den eisch to voldoenB A van der Leek heeft de platen en versieringen

gemaakt die de zin welke men in het Hooglied legdein plastische vormen maar met vrije behandelinguitdrukken P J C Klaarhamer heeft naar eenvaste kwadraatverhouding niet alleen de bladzijdentusschen tekst en versiering verdeeld maar ook meteigen letter de geheele tekst op steen gebracht Nietsmeer dan de keus van een bronsgroen voor de letteren een geelbruin voor de teekeningen was daarnanoodig om het harmonisch geheel to krijgen dat hijzich gedacht had

Er spreekt uit het boek een gelukkige rust en eenbelangelooze liefde om iets goeds tot stand to brengenEenerzijds zijn de maat waaraan hij zich gebondende genegenheid waarmee hij zijn arbeid volvoerdheeft elementen die ons uit het aandeel van de eenebewerker weldadig aandoen anderzijds treffenons in het deel van de andere de zekerheid waarmeehij zich hecht aan de idee van Het Hooglied en devastheid waarmee hij haar in een beperkte verscheidenheid van vormen ter uitbeelding brengt

De Idee van het Hooglied zeg ik Het Hoogliedis nets dan het hooge lied van de liefde Of men hetnaar zijn oorsprong naar zijn dicht vorm of zinnebeeldig verstaan wil dat verandert niets aan dewaarheid dat het de lief de uitspreekt de liefde enniets anders Ik ben krank van liefde Zijne linkerhand zij onder mijn hoofd en zijne rechterhand omhelze mij " Ik vond hem then mijn ziele liefheeftik hield hem vast en liet hem niet gaan totdat ik

VAN DER LECK EN KLAARHAMER

hem in mijner moeders huis gebracht had!" „Iksliep maar mijn hart waakte De stemme mijns liefsten die klopte was Doe mij open mijne zustermijne vriendin mijne duive mijne volmaakte wantmijn hoofd is vervuld met dauw mijne haarlokkenmet nachtdruppen Ik heb mijnen rok uitgetogenhoe zal ik hem weder aantrekken? Ik heb mijne voeten gewasschen hoe zal ik ze weder bezoedelen ?Mijn liefste trok zijne hand van het gat der deuren mijn ingewand werd ontroerd om zijnentwilleIk stond op om mijnen liefste open to doen en mijnehanden drupten van mirre en mijne vingers vanvloeiende mirre op de handhaven des slots Ik deedmijnen liefste open maar mijn liefste was gewekenhij was doorgegaan mijne ziele ging uit vanwegezijn spreken ik zocht hem maar ik vond hem nietik riep hem doch hij antwoordde mij niet De wachters die in de stad omgingen vonden mij zij sloegenmij zij verwondden mij de wachters op de murennamen mijnen sluier van mij Ik bezweer u gij dochtersvan Jeruzalem indien gij mijnen liefste vindt watzult gij hem aanzeggen ? Dat ik krank ben van liefde " Dat ik u op de straat vond ik zoude u kussen

ik zoude u leiden ik zoude u brengen in mijnermoeders huis "

Dit is de liefde dezelfde waarvan in dat andereOostersche Boek de Arabische Nachtvertellingengeschreven is die het meisje waanzinnig deed schijnen zoodat haar ouders haar aan een ketting legdenmaar toen zij bericht kreeg dat achter de gordijn haarminnaar stond toen zette zij haar voeten tegen demuur en brak de halsband en ze wierp zich op hemen zoende hem zooals de duiven die trekkebekken

Dit is de liefde versta haar zinnelijk versta haar

HET HOOGLIED VAN SALOMO

geestelijk ze is immers eene de onveranderlijkedrang van het leven dat zich naar het leven stort

Het Hooglied van Salomo is door de heele Christenheid zinnebeeldig als de liefde tusschen Christus enzijn Kerk uitgelegd en aan die zin heeft de versierende kunstenaar zich gehouden en de elementen ervan gebruikt voor zijn verluchtingen Wij laten onsdat gaarne welgevallen en genieten rondom deze diepefontein van liefde de zinrijke en klare vertooningendie op het architectonische kader zijn aangebracht

IN RET RIJKSPRENTENKABINET

I

JAN VAN GO YEN een Landschap Wie met potloodteekent heeft niet anders dan de schakeeringen dietusschen zijn zwaarste zwart en de tint van zijnpapier liggen En nu is het wonderlijk to zien hoeVan Goyen met niet eens de uiterste van die nuances alleen door het karakterizeerende betonen vaneen voorgrond en het fijn maar helder aanduidenvan heuvel vlakte horizon en hemel een landschap voor onze verbeelding oproept zoo rijk enzoo wij d dat het ons bewoners van duin en veldals een vertegenwoordiging van de aarde gelden kan

II

Bij het Gezicht op Amsterdam dat aan JOHANNESSAENREDAM wordt toegeschreven denkt men allereerst niet aan de gravure die een wonder ismaar aan de toestand van kunst en geest waarinzulk een werk mogelijk was De stad met haar torensen kaaien haar havens bruggen en kerken achterhet paalwerk dat haar van het IJ afzondert beslaat

Opmerkingen fantazieen zoo ge wilt bij het bezichtigen van de fraaie en belangwekkende uitgaaf Afbeeldingenvan belangrijke Prenten en Teekeningen in het Rijksprentenkabinet Amsterdam die J P van der Kellen Jr bij A L Versluysto Amersfoort drukken en bij W Versluys verschijnen deed

IN RET RIJKSPRENTENKABINET

een enkele torenspits niet meegerekend nauwelijks een derde soms geen vierde van de papierhoogte Het benedendeel is golvend water rijk gevuld met schepen fregatten en korvetten jachtenen schoeners alle vol stengen vlaggen bolstaandezeilen De bovenrand is een ornament van wolkendat zich uitstrekt tusschen aan weerszij de schildenwapens en bazuinengelen En die wolken tegelijkzwaarder en lichter dan al het andere dragen eenlang uitgespreide symbolengroep In het middende Stedemaagd met aan haar voeten de IJgod ende nimfen van de landrivieren Aan haar rechterhand Mercurius wereldontdekkers en inboorlingenvan verafgelegen landen met schatten en warentot haar voerend Links van haar Neptunus dieeven zulke inboorlingen van andere wereldstrekennaar haar heenwijst En zooals achter de eerstestoet de engel van de cijferkunst zoo komt achterde tweede die van de zeevaartkunde aangevlogenDe Eendracht met haar pijlbundel zien we nog zittenaan het eene de Vrede met haar olijftak aan hetandere eind

Heeft de man die dit teekende bedoeld een gezicht op Amsterdam to geven ? Ja en neen Neenwant als de zinnebeeldige wolken en het sierkunstigbehandelde en gestoffeerde water worden afgerekenddan blijft er een stadsgezicht over dat nu ja nietbeslist bouwkunstig maar toch ook in geenen deelenaar de indruk is voorgesteld De volte van gevelsen daken de insnij dingen van dokken en grachtende schoeiingen molens schuttingen en werven alwat en het is eindeloos van onderdeel tot onderdeel valt waartenemen is voor alles motief voor degraveerder die het wil doen dienen in het geheelVerwey Proza IX

IN HET RIJKSPRENTENKABINET

van zijn figuurlijk gemeende prent Neen en ja Wantwat die teekenaar bedoelt is een Verheerlijkt Amsterdam de Stad zooals zij leeft in de harten enhoofden van zijn medeburgers en deze stad bestaatwel waarlijk uit deels een werkelijkheid deels eenzinnebeeld en een dekor Een eigenaardige toestandvan geest en kunst was noodig een eigenaardigtijdperk van verheven beschaving om de werkelijkheid to maken tot zulk een stededroom zonderdat ze daarom ophield werkelijkheid to zijn Wantevenals Vondels Geboort klock een werk van twintig jaar later het heerlijkste huwelijk toont vanhollandsche werkelijkheid met romeinsche figuurlijkheid zoodat de laatste kracht van werkelijkheiden de eerste dracht van figuurlijkheid gekregen heeftzoo is het ook hier Zie bij de zeevaarders in dewolkengroep de fiergesnorde puntbaard met debreedrandige sombrero op kon de hedendaagsheidvan die eeuw ooit onromeinscher worden weergegeven ? Zie tegelijk de Stedemaagd die het schildmet de kruizen in de eene een schip in de anderehand draagt en zeg me of ge ooit persoonlijker levenzaagt uitgedrukt dan in deze zinnebeeldige figuurEn zoo is het waar ge ook heen wilt zien er gaatdoor het meest gewone een adem die het ontdoetvan al wat voor het heele werk to gemeen zou zijnmaar die het zijn wezen laat Eveneens er is in demeest algemeene gestalte van romeinsche oorsprongeen hollandsch leven dat haar verwant doet blijvenaan het andere

III

LUKAS VAN LEIDEN David voor Saul harpspelendEen grootsche en aangrijpende gravure maar waar


van de werking niet berust op een tegenstelling diezooals bij Rembrandt gewelddadig zou zijn

uitgebuit Veelmeer heeft Lucas het ware middengehouden In het oog van zijn Saul brandt niet hetroode wereldleed en geen krampende hand grijpteen gordijn om er de smart van een koning mee toverbergen Ook is zijn David niet het blonde kind opeen afstand Maar de tot waanzin toe met zwaarmoedigheid belaste zit daar op zijn stoel in elkaargezakt klein geworden hij de vorst die bovenzijn yolk uitstak van de schouderen opwaartsde tulband diep op zijn starende oogen de kaak neergetrokken en afhangend en vooruitstekend Eenvooruitstekende onderkaak was het erfteeken vanLucas tijdgenoot de Habsburger die regeerde overde Nederlanden en wiens moeder in waanzin gestorven wasVoor hem staat David Hij heeft iets boersch

maar ook iets verzorgds Tegenover in zijn pels hetschuingevallen krachtelooze lijf van de koning ishet zijne lustig en kloek voornaam in het evenwichtwaarmee hij de harp voor zijn borst geheven bespeelt Zijn hoofd is klein maar breed en zacht enluisterend en misschien een weinig voorzichtig achtgevend op de speer in de hand van de Meester Diehand en arm op de leuning zich steunend van dezware houten gesneden gotische troonstoel houdthet lichaam op dat anders zie hoe de hand op betrechterbeen ligt geheel in elkaar zou zinkenZie ook hoe dat rechter gelaarsde been lomp zichschoort tegen de wreef van het doorbuigend linkerHoe kloek en fraai daarentegen staat in zijn opengewerkte stevels David Hij is wezenlijk de herdervan de koninklijke hofhouding en tegelijk de jonge


koning Vergelijk zijn gelaat en stand maar met degezichten en lichamen van de raadslieden en wachtersdie de ruimte vullen achter hem en zijn harp en dezetel Het is maar een kleine ruimte die naast dehooge stoelwand overbleef maar men ziet er tocheen viertal figuren met voluit hun gezichten in enbemerkt en vermoedt er wel eens zooveel

Het is wonderlijk hoe krachtig deze prent in devoorstelling leven blijft Waardoor? Door de volkomenheid van de uitbeelding Men zou over deval van Saul s mantel zijn pels rand en voeringzijn vlakken en plooien evenveel als over zijngelaat kunnen schrijven Trekken en uitdrukkingvan de bijstaanders zouden stuk voor stuk de lofvan de bespreking waard zijn Het snijwerk van destoel is even levend en even lichamelijk als de bezielde gestalten

Ja de vergelijking ligt voor de hand de kunstvan het hoot relief die zich in de nissen boven in deachterwand tot eene van volvormde standbeeldenverdiept heeft die kunst is dezelfde als in de heelegravure leeft Als uit een rijk reliefpaneel hebbenzich de voorste gestalten geheel losgemaakt Inverschillende graden van of ronding treden de anderefiguren eruit naarvoren

Het geeft een diepe voldoening zoo de eene kunstto zien overspelen in de andere Lucas van Leidensprent is niet het eenige voorbeeld hoe de kerkelijkehoutsnijkunst de ruimtevoorstelling en de beeldende kracht van de schilders bepaalde en opwekte

IV

ALBRECHT Dl RER Placidus De indruk vandeze prent is vooral die van een edele en bizonder


evenwichtige vormenspraak De uitdrukking vandieren zoowel als planten is wel overal juist getroffenzoodat een liefhebbende kennis van de werkelijkheidverondersteld moet worden maar die kennis isbeheerscht en de schoonheid die ons ontroeren zalis niet zoozeer de werkelijkheid Zie de groep vandrie honden op de voorgrond ter rechte die vantwee ter slinke stel de drie samen met het aan deboom aangebonden paard de twee met de geknieldeman voeg bij het geheel van die groepen hettusschen de boomen staande hert dat een crucifixtusschen zijn horens draagt in iedere groepeeringvoelt ge opnieuw een levend en verplaatsbaar maartoch onloochenbaar evenwicht En als ge aan deeene zijde de met de sieraden van jachtgerei behangenridder tegen de begroeide berg ziet waar eendenzwemmen op de steenoverboogde beek en al hoogerde paden stijgen en de muren zich voortzetten totwaar de top door een kasteel gekroond wordten ter andere de naaktheid van de dieren volgt totwaar de verweerde en gedraaide stammen hun hoogeschaarse loof verheffen dan voelt ge ook in dietegenstelling die nu tevens het zinnige van deduitsche geest verraadt een evenwicht dat deaandoening vasthoudt en bepaalt Een weelderigewereld aan de eene een naakter soberder aan deandere kant En het kruisbeeld dat in de enkelewerkelijkheid licht belachelijk aan zou doen krijgtin het gevoel van deze groepeering een beteekenisOok de uitdrukking zoo min als de houding van deridder is niet die van onverschillig welke jagersmanHij is die Placidus die geknield voor het door hemnagejaagde hert de woorden hoort Placiduswaarom jaagt gij mij ? lk ben Christus en heb u reeds


lang nagejaagd Zoo is wat zich als een tooneel inde natuur voordee een legende de jager Placiduswerd de Heilige Eustachius en uit het gevoel vanvrome verzekerdheid dat bij de legende hoort moetDurer s gravure worden verstaan Een vroom kunstenaar Want dat inderdaad de werkelijkheid inieder onderdeel door Purer zoo werd liefgehad engekend en weergegeven dat maakt de vormenspraakwaarin zijn geest en gemoed zich uitten zoo onfeilbaar ook in haar verkondiging van het niet zinnelijke

V

Een schets van OSTADE Met de pen geteekend enmet oost indische inkt een weinig aangezet Eenhuis met vooruitspringende bovenverdieping dehelft van de voorsprong hooger beginnend dan deandere beide gedragen door balken en klampenAan de eene zijde staat het huis vrij aan de anderewaar het een laag afhangend dak heeft is het verbonden aan een muurtje en deur waar een boombovenuit komt Een huis dat onder steen en bovenhout is met een pannendak een stoepje voor de deuren luikjes aan de vensters Het geheel naar de vrijezijde overhangend Het is niet dat de schilder zooveeleigenaardigheden van het gebouwtje heeft opgemerkten die alle even vlug aanduidend even juist kenschetsend weet weer to geven zoo zelfs de tralietjes vooreen raampj e in de hoogte Wel is dat een kunst het vermogen alles vast to leggen wat de levende blik opvangten saamvat Maar er is in de teekening een belangrijkervraagstuk opgelost Het is duidelijk dat het heelebouwsel tot zelfs het tuinmuurtje dat eraan vastzitangstwekkend overhelt Toch staat het En dit staan


is niet alleen als gevolg van een onzichtbaar houvastop de fundamenten een feit dat men heeft aantenemen maar het is zichtbaar in het uiterlijk Hetstaan is er even duidelijk in als het overhellen Ziemaar hoe de dwarsbalk van de laagste voorsprongzwaar rust op de linksche draagbalk minder zwaarop de volgende heel niet meer op de derde En zienu verder hoe juist de draagbalk waar zoo zwaarop geleund wordt deel uitmaakt van een balkenraam dat de zijwand van het huisje schoort en delast draagt van het afhangende dak Hoewel meegezakt zijn dus die muur en dat dak met alles water aan vast is in hun stand gebleven Een blik opde teekening is voldoende om to zien dat in het geheeleverband het staan even zeker als het vallen is uitgedrukt

VI

Hoe komt het dat van twee teekeningetjes naargestorvenen het eene mij zooveel meer treft dan hetandere? Het eene is van GERARD TER BORCH DEOUDE en stelt zijn dochtertje Cattrineken voor inhaar kistj e Het andere is van ADRIAEN PIETERSZVAN DE VENNE en verbeeldt Prins Maurits op zijndoodsbed

Oppervlakkig is het al duidelijk dat het eersteveel grooter en vrijer behandeld is dan het tweedeTer Borch heeft zijn kind natuurlijk gekend en konveel vereenvoudigen dat misschien ook voor hem ophet eerste gezicht verwarrend zou geweest zijnVan de Venne daarentegen kreeg een studie to makennaar een doode die hij zoo nooit en bij zijn levenwel nooit zoo nabij gezien had Men voelt dan ook


dat hij er op uit is eigenaardigheden die hem vreemdzijn en waar hij bizonder belang in stelt to benaderenHij is in zijn doen fel en voorzichtig Het gebrokenoog de geopende mond de vermagerde neus deinzinking van de wang bij het oor de ziellooze uitdrukking van het wezen alles wordt opgeteekendHij arceert zorgvuldig het kussen ten einde de kopwaarom de muts gevoelig sluit helder to doen uitkomen Hij is de waarnemer die zijn vondst genieten haar niet wil laten verloren gaan

Van dat alles en begrijpelijk is niets in TerBorch s portretje Het zij dan doordat hij grootervan aanleg was dan Van de Venne of doordat hethem niet mogelijk was zijn kind to bespieden metoogen op buit uit zag hij in dat doode iets meer dande uiterlijke eigenaardigheid Het kind slaapt Hetslaapt dieper dan het ooit geslapen heeft En vanhem de waarnemer is er tot het schepseltje geenandere verhouding dan dat hij het rusten laat Hijlaat het zoo volkomen rusten dat nergens aan Beenlijn aan geen schaduw zijn hand verraadt dat hijer iets aan zoekt of er iets van begrijpen wil Het kindis zoo het slaapt Meer schijnt geen enkele trekuittedrukken De wimpers zijn er en het oortje ende voetj es met rimpeltj es in het mollige en hunteentjes het handje houdt een pluim als waar hetkort geleden mee speelde het jurkje is aangeduiden de schaduw is heel vast en heel duidelijk die hethoofdje afrondt toch wel een hoofdje van kind datgestorven is maar in ieder onderdeel tot in hetkraagje onder het kinnetje is alles als fang gewetenzoo voor altijd sober gevoelig en opzettelijk streng


VII

HANS BALDUNG GRIEN De Heksensabbath Menzou kunnen zeggen dat er een poezie van het procedebestaat De gevoeligheid van de ets de weloverwogenheid van de gravure de gebondenheid aan zwarelijnen van de houtsnede deze eigenschappen gelijk die van iedere werkwijze kunnen zich onderde hand van een kunstenaar met zulk een ongewoonheid en veelzijdigheid openbaren zich ontplooientot zulk een volte van mogelijkheden dat het isof door hen een eigen geest een bizondere poezietot uiting komt een poezie van het procede die dekunstenaar alleen maar in het aanzijn brengtIn de Heksensabbath van Hans Baldung Grien

voelt men het groteske wezen van De Houtsnedebeeld geworden Daar is de zegevierende snit hetmes door het hout eenmaal en andermaal om destoom to teekenen die uit de met hebreeuwschekarakters gemerkte hekseketel opslaat Daar zijnde voorzichtige tikjes en prikjes waardoor de omtrek van padden en vorschen in die damp is uitgespaard Daar is de kloeke draai of vaste inzet waarmeemes of beitel de kronkelingen van die smook afgrensden En zoo houden zich om de pot de lompenaakten met hun breede zitvlak hun platte of scherpetronies hun sliertharen en hun puntig getepeldehangborsten al de leden zwaar en vast van zwaaibultig van ronding gestrekt van beweging een kooreen orgie van snit en kerf in vorm zoowel als schaduw Zoo staat de knoestige doode tronk achter hentoonen zich ronde kat en opgestulpte bokssnuit envullen de voorgrond work bekkeneel en ander tuigDe duivel in boksgedaante achterwaarts door een

IN HET RIJKSPRENTENKANIBET

vrouw bereden rent de lucht door op de damp toewaar een menschelijke gedaante in spartelt terwijlheel omhoog iets als een hoef verdwijnt

De karakteristiek van het groteske zooals alleenhet mes in het harde hout die kan uitdrukken diegedwongen schijnt uittedrukken

VIII

Wat is zulk een plaat zwartekunstprent vanSIMON MALCHO naar ANTON HICKEL buitengewoon beschaafd en wat weigert men iedere anderelof eraan Is dit de zachte en standvastige de Princesse de Lamballe die liever dan haar koninginMarie Antoinette to belasteren op het schavot gingMaar hoe zacht is tegen het fluweelzwart van haaroogen de blankheid van haar gezicht van haar poederkrullen van haar halsdoek en lijf weggeslepenhoe volkomen plooit en schakeert zich de zij vanhaar rok en sjerp hoe rondt zich haar arm waar dekant van afhangt En het satijnhout van haar meubeltje waaraan ze to schrijven pleegt en de bloemin de vaas er op en de figuren van het zacht diepevloerkleed de omlij stingen van het effen houtwerkvan haar kamer dat gordijn die buste hoesmaakvol is het alles afgewerkt Dit zijn de genoegens van de man van de wereld die kunstenaarwerkman werd

HEDENDAAGSCH TOONEELSPEL

De de September van dit jaar is voor het eerstAdam in Ballingschap vertoond met Royaards in detitelrol Vijf dagen later begonnen de Haghespelersonder Verkade hun voorstellingen met de Hamlet

Wij die voor de toekomst tooneelspelers danalleen van beteekenis vinden wanneer zij zich leenentot het vertolken van inheemsche gedichten wijwerden vooral door het uitzicht op de eerstgenoemdevertooning aangelokt Daar toch zou ons de arbeidgeopenbaard worden van een groot nederlandschdichter een stuk bovendien dat nooit op deplanken gebracht naar geen overlevering maaralleen naar het inzicht van de tegenwoordige vertooners kon worden gespeeld

Dit inzicht heeft gefaaldOmdat het spel de toeschouwers niet bevredigde

is gezocht naar feilen hetzij in het gedicht hetzijin de uitvoering Of die er waren en welke komt vanzelf ter sprake Maar de feil die de vertooning doortrok en in al haar geledingen misvormde was eenfalend inzicht in het gedicht van Vondel

Royaards heeft ingezien dat een goed gedichtdramatisch zoowel als lyrisch alleen noodig heeftstem to worden Op het oogenblik dat het hem endoor hem zijn helpers krachtig bezielen moest isdat inzicht to kort geschoten

*


Toen ik bij zijn optreden als Adam voor het eerstnaar deze spreker luisterde was het niet een oogenblik om to aarzelen over de zin van mijn indrukIk hoorde een stem die vele mogelijkheden vermoedendeed die ze zeker in zich had onafhankelijk vanoogenblikkelijke gestemd of ontstemdheid Eenstem die zuiver was hetzij men haar uitdrukking gemaakt of natuurlijk vond Een stem bovendien die verbaasde door de zeldzame geschooldheidwaarmee zij iedere van haar klanken wilt to bemeesteren en of to grenzen Maar daarmee was allesgezegd en Vondel hoorde ik niet Want dit was mijntweede verbazing hoe zulk een stem Vondel zeggende zoo ledig van Vondel bleef

Ik merkte het duidelijk ieder woord was er waser schoon en zuiver maar de stroom waarop dewoorden losraken en drijven waarin ze onderdompelen en tegen elkaar botsen was er niet

Ja daar was hij zoowaar een oogenblik maar inde tonen van Mevrouw Royaards

Wat u mijn lief alleen behaagtEn anders niet zal mij behagen

Dat was de gevoelstoon de zang onder de woordenHeeft Royaards gemeend dat door al zijn krachtto schenken aan de woorden afzonderlijk hij eengedicht het best zou uitenMaar veel meer dan de woorden afzonderlijk

hoewel door middel van hen gegeven is de vloedvan het vers de golf van de strofe de dreuning alsvan een zee die het gedicht maakt in zijn maatvollebewogenheid

Mijn verbazing zou nog toenemen Het aanheffenklonk van de eerste Reizang Indien ooit een zang


geschikt was juist om zoo woord voor woord metduidelijke afgrenzing van iedere klank gezegd toworden dan deze Hij is inderdaad het kerkelijkrecitatief in zijn zwaarste maatvastheid Woord voorwoord dus Maar hoe? Toch niet zonder zwaarte ?Als dan klank voor klank zich zal oprollen als toteen kogel meent ge dan dat de dreuning van destem niet nog veel dieper zijn moet als waar ze zichverdeelt en zich uitspreidt over een vers lengte ?Driedubbel zwaar moest dit bijna als een alle sierversmadend maatgaand proza gesproken koor voortschrijden evenwicht houdend over de idylle vanAdam en Eva heen met de verdoemrede van Lucifer

En wat hoorden we? Meisj es geluiden aanminniguitgebrachtRoyaards wetend dat een gedicht in het gesproken

woord moet geopenbaard worden heeft niet diepgenoeg geblikt Hij heeft niet onder de oppervlaktevan het woord geblikt Hij heeft niet geluisterdnaar het ondergrondsche gemurmel heeft de stemniet verstaan die uit de diepste diepte van Vondelshart opklaagde en juichte en ondanks zijn aanvankelijk juiste inzicht is hij van de klanken architektuur die dit bedrijf tegelijk zoo licht en zoo zwaarzoo zwevend en zoo evenwichtig maakt een slechtbouwer geweest

Van het tweede bedrijf wenschte ik niet to sprekenEr kwam om dit to doen mislukken al dadelijk eenontoelaatbare lezing van die edelste lofzang diein Gabriels mond de toon had moeten aanstemmendie even later Adam in zijn

Ai zie mijn liefste wat geluk zal ons gemoeten

moest opnemen Een toon die in het zingen van

HEDENDAAG}SCH TOONEELSPEL

de Rei opnieuw had kunnen worden opgevoerdDeze toon had als een vaste vloer onder het

aanstonds hoogere en daarna ineenstortende bouwsel moeten gelegd worden Hij is de toon waarin deziel van dit drama verhevenheid en innigheid beide

zaligheid in een woord klaar zou zijn uitgesproken

Hier ontbrak hij En hoe moeilijk moest het welworden nu boven al het voorafgegane uit de gegeven tweestrijd tot in hel en hemel to ontplooienHet overleg van de duivels zoover gaande in ontleding van de leelijkheid dat het verhevene bijnaeen zelfkant van kluchtspel krijgt de dans vande gezaligden en hun gasten een zinnebeeld van degesternde hemelBedenk wel dit bedrijf het derde is niet

anders dan de harmonieering van deze tweestrijdNiet alleen in het gedicht maar in dit kleine middenvan het gedicht nabij aan elkander staat de schertstoon van Belial

En wat is mommerij ? Een geblankette leugen

en deze dans deze mommerij zelf

Laat ons nu den feestdans leeren

van het Paradijs volkEenzelfde scherts die zich tweevoudig afteekent

De tooneelschikker die die toon gehoord had zouniet tevreden geweest zijn met een uitbeelding diedeze eenheid niet voelen deed maar uit elkaarscheurde

Het vierde bedrijf heeft al wat het verlossendsbezat to danken gehad aan mevrouw RoyaardsOok hier kwam de rei tekort aan zwaarte


En het vijfde ? Geen spoor meer van het inzichtwaarmee Royaards begonnen was Hij was de ouderwetsche akteur geworden die naar indruk van geheel andere soort op het publiek streefde dan diehij eerst gewenscht had Eva moest zich aan dezeAdam aanpassen Uriel alleen bleek in dat droevigeinde een goede kracht

***

Royaards was bij deze uitvoering niet alleeneen speler maar ook de tooneelschikker

Voor het oog van de toeschouwers bij zulk eenvertooning is velerlei noodig maar zooveel als hier?

Een bonte kleurenpraal die uitlokte tot bekijkeneen muziek die luider klonk dan de zang had

hij die Vondels kracht in het woord zocht die mogendulden? Dat hij het deed was een nieuw bewijs datzijn inzicht niet sterk genoeg was Hij vertrouwdeniet genoeg op het woord hij kende er de diepe machtniet van

Was er dus van het uiterlijke een teveel er wasook een teweinig Er ontbrak een bosket waar inschaduw de slang de geschubde draak met vlerkenzich had kunnen nestelen en spreken Nu was hetalsof deze Verleider ik herkende Royaards aanhet juiste leggen van de accenten de taaie snaarhad ingeslikt waarbij hij vroeger zijn eigen tongvergeleken had De dans was to haastig van tempouit de zaal gezien to klein to eng in een hoek vanhet tooneel gedrongen Engelen en vooral aarts

Werden de Vondel studien van J J S Boelen geraadpleegd? Er zijn daarin voortreffelijke opmerkingen van eennauwgezet lezer en geleerde met name over de dansrei


engelen waren tezeer en to schoolsch weinig fraaiemodellen nagedaan Adams voorkomen was in overeenstemming met zijn spreken maar daarom juistontbrak er leven aanEva zoolang zij naar haar gevoel luisterde had

dit levee Een fijne en sierlijke Eva maar die inzitten en staan aan zichzelf gelijk bleef

Over andere spelers wil ik niet uitweiden Wanneerzij aan het stuk niet gaven wat zij niet bezaten oferaan toebrachten wat in zijn soort achtenswaardigwas maar elders hoorde dan ligt daarin geen schulddan die van de Leider Hij moet die dragen en eenslechte dienst bewijst hem en de kunst en Vondelelk die zegt dat het anders is

Een vertooning van Lucifer door Utrechtschestudenten in heeft doen zien hoe ook dit verhevenste van Vondels drama s speelbaar en boeiendwas Liefde voor het stuk goede stemmen en eensobere maar smaakvolle aankleeding waren de middelen om dit doel to bereiken Had Royaards deAdam in Ballingechap zoo gehoord had hij hem zooliefgehad dat zijn stem in dienst van zijn hartgenomen de toon had aangegeven en volgehouden

had hij muziek en tooneelstoffeering onder deheerschappij van die toon gesteld zoodat hij nietduldde dat zij de hoorders hinderden en hen verlokten om onder een andere ban to geraken dandie van Vondels ontroerde verzen dan zou ikben er zeker van ook dit tweede verheven treurspel speelbaar en boeiend gebleken zijn

Royaards heeft zijn kracht gezocht in het zeggenvan verzen doch met een inzicht dat hem de aard

Ik schreef erover in de Vox Studiosorum van Maart


van het vers maar gedeeltelij k kennen deed endientengevolge met maar gedeeltelijke overgave

Laat hij afzien van de poging een akteur to zijnzooals er meer waren Laat hij de verlokselen vanhet tooneel beperken tot wat volstrekt noodig isLaat hij volledig het eene zijn dat zijn inzicht hemheeft doen zien

*De proefneming van Royaards was oneindig

belangrijker dan die van Verkade De laatste gafgeen oorspronkelijk gedicht maar een vertalingHij zocht zijn kracht niet in het zeggen maar toondeeen zeer bizondere in tooneelschikking en kleedingHij bevredigde de toeschouwer zonder de hoorderonaangenaam aan to doen

De vertaling van Hamlet door Jac van Looy iseen van dat goede soort zooals er in onze zeventiende eeuw verschenen Zonder dat er gestreefd werdnaar de scherpste nauwkeurigheid zonder dat getracht werd de hoogste toon to voorschijn to brengendie uit het oorspronkelijke opklonk schijnen zulkevooral geschreven om de mogelijkheden to beproevenvan een met liefde ontgonnen landstaal Van Looy sbewerking waarin de stroefheid van zijn Macbethvertaling overwonnen is biedt overal het warmegenot van een krachtig en kleurig nederlandsch

Er is geen sprake van dat Verkade of wie ook vanzijn spelers dat tot een volkomen recht bracht Daarvoor was de heele opzet van dit spel to vlug to bevallig to smaakvol zelfs Toch was het een genoegenzooveel goed hollandsch to hooren De smaak enhet verstand van een kundig tooneelschikker wonnenhier op den duurVerwey Proza IX


Toen het spel begon mocht de nuchterheid vandie houten betimmering pover aandoen langzamerhand voelde elk dat dit simpele timmerage het kadervan een sterk en scherpziend bouwer was het ontwerp waarnaar hij in onze geesten meer dan vooronze oogen een schouwspel optrok

Eenmaal onder die indruk mocht voor een meerderheid van de toeschouwers het verhaaltje vanShakespeare s drama de aandacht gevangen houden

een minderheid mocht zijn lust hebben aan dezeer kostelijke vondsten van kleuring en verlichting

ook zij die dit alles nog tot het bijkomstige rekenden bleven in de inrichting van het tooneel het goedebeginsel zien Spij s niet de oogen onthaal niet deooren maar bind de blikken aan een ruimte aan eenbesloten ruimte

Dit is de wet van alle tooneel vertooning Ontrukde toeschouwers aan alles wat ooren en oogen streelenkan en laat hen aandachtig in een ruimte zien

Begin dan to spreken De woorden eenmaal gehoord zullen zich omzetten in de geest tot gebeurtenissen tot daden De ruimte daar buiten u zal zonderdat ge het weet met de ruimte van uw geest saamvallen en nu gebeurt in u wat schijnbaar op dieplanken gebeurt

Dat is het geheim van de boeiende vertooningSpelers en hoorders hebben deel aan dezelfde handeling die in ieders geest op eenzelfde oogenblik wordtafgespeeldHet tooneel als het middel om een menigte to

ontrukken aan de buitenwereld en met de dichterin de geest to vereenigen is daarmee gegeven

Verkades getimmerte was er een voor beeld van

DE MACBETH VAN DE HAGHESPELERS

De waarheid is dat ieder die oogen heeft onafgebroken kon geboeid worden Dit in antwoord opde vraag of het waar is dat Verkade Shakespearevermoord zou hebben Hij heeft hem doen levenmaar ge weet dat dichters veelvoudig zijn en devraag is dus welke Shakespeare?Shakespeare was een man van rijke en harts

tochtelijke verbeelding Hij vermomde zich in honderd gestalten en verstond de kunst in die allezichzelf to zijn Zoo vermomd bewoog hij zich natuurlijk en met gemak door tal van toestanden en verhoudingen

Maar met dat al bleef hij Shakespeare de schepper en vinder van dat vele en niet iemand die vanhet door een ander gevondene dit of dat nabootste

Of zijn stukken speelbaar waren ? Hij was vanberoep tooneelschrijver hij schreef ze opdat zezouden gespeeld worden en ze werden gespeeld enhijzelf vervulde er rollen in

Er is ook geen enkele reden om aantenemen datzijn tijdgenooten ze onspeelbaar vonden of dat hijzelf van die meening was Zij werden met genoegengezien en als Shakespeare de spelers goede raad gafdan was dat niet in de toon van iemand die weetdat zijn spreken vruchteloos zal zijn

Die raad zelf trouwens was dood eenvoudig Gematigd en toch krachtig" dat was eigenlijk alles


wat hij bij monde van Hamlet to zeggen had Alsiemand aan het gevoel het gebaar aan het gebaarhet woord onmiddelijk doet aansluiten en daarbijnatuurlijk blijft dan is hij een goed akteur en meerwerd ook door Shakespeare niet van hem gevergd

Het spreekt vanzelf dat er achter ieder spel eenoneindige mogelijkheid van beter spel openbleefDe vrijheid en kracht van Shakespeare s verbeeldingkon in het algemeen aangeduid kon in het bizondermisschien verrassend benaderd worden maarwie kijkend en luisterend zich werkelijk van de heerlijkheid van die verbeelding begon bewust to wordendie besefte wel dat wat hem boeide niet die poverevertooning was maar zijn eigen innerlijk waarindie verbeelding was herleefd

Het spel was middel Doel de verbeelding toontvlammen van de toeschouwer

Er kwam bij dat stukken toen niet zoo spoedigals nu gedrukt werden Als drukbare werken werdenzij eigenlijk nauwelijks beschouwd Zij waren detekst voor de vertooning en de vertooning had totdoel het boeien van een menigte De tooneelsehrijverdie haar best boeide werd de invloedrijkste en devermogendste

Ik verbaas mij dat er ooit een menigte geweestis die zich door Shakespeare boeien liet Oprechtgezegd het schijnt mij niet half zoo moeilijk eenShakespeare akteur to zij n als een Shakespearetoeschouwer Die gedrongenheid die geest datbeeldvolle dat afwisselende dat verheven hartstochtelijke en de alle perken van menschelijke ervaring to buiten gaande willekeur en wettelijkheidik bewonder de menigte die er maar iets van voeldezooals ik het de enkeling doe die er alles van voelt


Maar aangenomen dat er onder Shakespeare stijdgenooten ideaal toeschouwers van zijn werkengeweest zijn nog verbazingwekkender zou het melijken als ze er thans waren

Daarin had Charles Lamb een eeuw geledengeen ongelijk de meeste menschen die schreien omdatOthello zijn vrouw vermoordt doen het niet minderomdat in een aanstonds vergeten spel de neef hetzijn oom doet Er is een verhaaltje en de vraag isinaar of het aandoet of het bezighoudt Lamb sprakvan Engelschen met hoeveel meer recht kon hijbuitenlanders hebben bedoeld

Ik ontken niet het bestaan van een begrijpendeminderheid Maar ik geloof dat juist bij die minderheid op dit oogenblik het meeleven met Shakespeare maar gering kan zijnWant begin bij het begin is het boven

natuurlijke dat niet enkel in Macbeth maar in verscheidene van de grootste drama s zoo ontzettendmeespeelt voor ons een werkelijkheid ? Huiverenwij bij de heksen beangstigen ons de geesten ontstellen ons de wonderen en teekenen die in de natuuraan een moord voorafgaan ? De zeventiende eeuwerskunnen zoo gevoeld hebben onze begrijpenden zeker niet Maar wat is Macbeth wat is Lear wat isJulius Cesar zelfs zonder dat de werkingen van hetheelal hen omgeven hen steunen hen verpletteren ?Onspeelbaar zei Lamb Neen dat is het niet Als inhet geloof in de verbeelding van de toeschouwersdat heelal maar meespeelt als het indien daaraanwezig door de vormen van Shakespeare maarwordt beroerd

Blijft over het menschelijke In Macbeth de moordop een weldoener en gastvriend Dat het tevens de


moord op een koning was beweegt ons al minderMaar meent ge dat de renaissance hoftaal van Shakespeare u natuurlijk schijnt? Is zijn tooneel welsprekendheid prachtig voor wie de verzen van dietij d verstaat met haar geest haar beeldvoltehaar kortheid en windingen en verouderde woordenu ook maar voor de kleinste helft duidelijk ? Genietge zijn sierlijkheid bereft ge zijn hartstocht stortge u vrij als een zwemmer in die stroom in die alwat weerstaat met zich sleurende hoogvloed vanalleen en samenspraak ? Voelt ge de kracht van zijndenken ? volgt ge de blik die hij over de wereld slaaten deelt ge die? Ondergaat ge aan het eind de blijdevermoeidheid van de bezetene die al zijn hartstochtengeduld en gepeild en overwonnen heeft en die numachteloos maar behouden terugziet op het kokendat hem aan land wierp ?

Want dat alles is Macbeth en waar is het nietbij Shakespeare bij die bevallige boven de afgrondbij die eeuwige die zoozeer van een tijd was bij diemenschelijke die zoo moeielijk en gesloten persoonlijk bij die verbeelder die zulk een onontwarbaardenker was

De waarheid is dat de menschelijkheid van Shakespeare onder de grootheid van zijn geest en in deeigenaardigheid van zijn persoonlijke taal tot eenuiting geraakt is die zelfs kenners bezwaarlijk ontsluiten

Hij hoort tot de moeilijksten onder de dichtersmaar die in twee dingen klaar is in zijn vers d w z

in het algemeen genomen in zijn dictie en in deopeenvolging van zijn tooneelen

Wie zijn verzen kan volgen hun intonaties voelenhun gang en overgang meemaken die kan hem nabij


blijven En wie het geheel van zijn tooneelen overziet krijgt vooral als hij ook hun vaart verstaat

een denkbeeld van wat hij heeft bedoeldZiehier dus twee middelen die op ons tooneel

mogelijk zijn een volkomen zegging een volkomenensceneering

In speelde in Amsterdam de troep van MrForbes Robertson Macbeth en Hamlet Ik heb dievertooningen niet gezien maar H J Boeken schreefin De Kroniek het volgende „Hoe komt het datik mij die drie avonden geheel in direct contact hebgevoeld met de ziel des scheppenden dichters zelvendat ik de beide tragedies woord voor woord voormij op het tooneel en in mijn eigen binnenste hebvoelen afspelen waarin ik alle bizonderheden vanopvatting decor enz waar zeer zeker door deskundigen veel goeds van to zeggen zou vallen vergat ?Het is omdat de spelers alle zonder uitzonderingrecht deden aan de verzen Niet dat er een echte ofoude traditie gevolgd werd maar het rhythme derverzen was als de golf slag in den psychischen stroomder levende taal zelve die aller ziel naar den golfslag van s dichters ziel deed bewegen " Daar wasdus een volkomen zegging zoo tenminste dat eenhoorder als Boeken die natuurlijk het drama vantevoren kende zich gelukkig en bevredigd voeldeEn zeker zal ieder dichter het met hem eens zijn datde beste zegger van een tooneeldicht de beste speleris Het stuk to zien spelen op het tooneel maar togelijk in ons binnenste dat is bij het luisteren naarzulk een onze schoone voldoening en wij vragenvan de betimmering en aankleeding niet veel andersdan dat ze ons niet plaagtToen nu verleden jaar Verkade de Hamlet speelde


was zijn tooneel inrichting zoo sober dat ik meendeto kunnen schrijven ook zij die het verhaaltje vanShakespeare s drama en de kostelijke vondsten vankleuring en verlichting bijkomstig achten kunnenhierin het goede beginsel zien Ik verheelde niet dathet spel van Verkade en de zijnen zwak was en in denaar haar beginsel goed ingerichte tooneel ruimteShakespeare s vers niet tot zijn recht en dus zijnverbeelding niet tot voile verschijning kwam

Hoe is het nu met de Macbeth vertooning ?Slaan we om die vraag to beantwoorden de

Decoratiebeschrijving op die Jac van Looy aan zijndoor Verkade gebruikte Macbeth vertaling voorafdeed gaan Zij begint als volgt

Toen ik tijdens Mr Robinson s bezoek aan onsland het Macbeth drama in de AmsterdamscheSchouwburg zag vertoonen werd een oude gedachteweer geheel in mij levendig of het niet mooi zou zijnen beter bij opvoeringen als die van Shakespeare stooneel dichtingen werke toch door het rhythmealleen al een hooger leven dan het gewone hebbenwanneer de docoratie enz daarbij in plaats van zoonauwgezet mogelijk de verwezenlijking van werkelijkheid to bedoelen zich om het belang van denalgeheelen indruk en om een hoogere kunstwaarheiddan de precieze nabootsing beperkte tot een meergeestelijke waarde een schijnbaar ondergeschiktemaar niet minder mooie tot de begeleiding to zijnvan het dichtwerk dat wordt gespeeld "

In eerste aanleg schijnt de wensch van Van Looydezelfde als die van Boeken de tooneel toestel ondergeschikt aan de zegging Maar onmiddelijk daaropschrijft hij „schijnbaar ondergeschikt" en verlangtdat het dekor de rol van begeleiding" een min of


meer onafhankelijke dus naast het dichtwerk vervullen zal Het onderscheid was dat in Boeken dedichter in Van Looy meer de schilder sprak Inde kleur „de tot sprakeloosheid to stemmene kleur"wenschte de laatste de ziel van het drama to zienuitgesproken een geschilderde fantazie die de gesprokene begeleiden en ermee harmonieeren zou

De vraag of zulk een begeleiding mogelijk is wilik daarlaten Van Looy heeft zijn vertaling van eeninderdaad boeiende kleuren beschrijving doen voorafgaan Verkade heeft door zijn kleuren fantazieeen spel begeleid dat als zoodanig niet in aanmerking kwam

De opeenvolging van de tooneelen zonder teveelstoornis aan de toeschouwers mee to deelen daarinis Verkade geslaagd Maar hij is erin geslaagd alleendoor middel van het gezicht

Zijn arbeid valt daardoor niet alleen buiten dedusgenoemde tooneelspeelkunst het akteeren opzichzelf zooals b v Louis Bouwmeester die beoefentmaar ook buiten de ware tooneelspeelkunst die inde goede zegging en in de goede aaneenschakelingvan het doende en sprekende gebeuren bestaat

Dat doende en sprekende gebeuren is aan de zichtbaarheid van een kleurige begeleiding ondergeschiktgemaakt zoodat juist het omgekeerde bereikt isvan wat Boeken wenschte en „een kleuren fantaziebij Macbeth" voor de vertooning die wij zagen deware naam zou zijn

Dit ondanks dat Verkade zelf mij toescheen eensterker akteur to zijn dan verleden jaar en tenminsteenkele van zijn medewerkers niet zonder talentbleken Maar de onderschikking was niet minderduidelijk omdat ze vrijwillig was de stem van de


sprekers getemperd bleef en hun bewegingen ineen zeker aantal bewegelijke standen waren opgelost

Kan men nu zeggen dat dit Shakespeare vermoorden was? Neen maar het was een kleurenverhaaluitMhacbeth geven dat men met de oogen genietenkon Ik doorleefde een aangename avond betraptemij voortdurend erop dat ik niet luisterde maarverzonken in t kijken was en toornde niet tezeerwanneer ik luisterend weinig verstond of nu endan maar enkele schoone en door Verkade goed gezegde verzen hoorde Ik heb het zichtbare verhaalaanvaard zooals het mij gegeven werd en ik raadieder desgelijks to doen

Wel mag gezegd worden dat wij een oplossing vanhet tooneel vraagstuk weer minder nabij zijn daneen vorig jaar De eisch die ik in mijn Inleiding totVondel stelde zeggen van het tooneel dicht metvolstrekte ondergeschiktheid van alle toestel akteursinbegrepen een eisch telkens weer door tal van dichters nu in ons land dan elders uitgesprokenschijnt even onvervulbaar als hij naar onze meeningonontkoombaar blijft

Of het zeventiende eeuwsche ons moeielijk toegankelijke drama van Shakespeare geschikt is omzooals wij het wenschen gespeeld to worden is devraag die eerst nu missehien aan de orde komt

TOONEELKRITIEK

BRIEF

Gij weet dat de beteekenis van De Opstandelingen het lyrisch treurspel van Mevrouw RolandHoist Van der Schalk voornamelijk ligt in hetonderwerp De schrijfster koos daartoe de mislukterussische opstand die we beleefd hebben Zij verdeelde hem in drie bedrijven de nachtelijke overeenkomst van leiders en arbeiders onder de indrukvan de moord to Petersburg de tijdelijke verademing gevolgd door de ten ontijde begonnen muiterijvan soldaten die bet begin van de aanstonds mislukte opstand was de verschijning van de leidersvoor de krijgsraad en hun laatste oogenblikken

Ga ik nu mijn indrukken van het spel na dan ontmoet ik daar een oogenblik van dramatische spanning Het is de woordenwisseling tusschen de soldaat en Petroff Als de laatste gezegd heeft „detijden zijn niet rijp" en de ander zegt Maar onzegrieven zijn t" dan knettert er een vonk die naar detoeschouwers overspringt Omdat door zijn voorafgegaan verhaal zijn schaamte zijn gewetensknagingde soldaat sympathiek is geworden boeit hij ons tosterker en wij beleven werkelijk een oogenblik datbuiten ons zelf treden dat een worden met de personen op de planken waartoe een goed drama onsbrengen moet

TOONEELKRITIEK

Als mevr Hoist haar stuk een treurspel noemtdan kan het enkel zijn omdat zij als het tragischedaarin heeft willen voorstellen de noodzaak voor deleider om zich aan het hoofd to plaatsen van eenbeweging die hij in koelen bloede ontraden zou

Hieruit volgt wat ook de waarheid is dat dewaarlijk tragische personen in het stuk de leiderszijn De beteekenis ligt in bet onderwerp zei ikOok in then zin dat dit onderwerp zou kunnen gedragen worden door personen ontleend aan dewerkelijkheid toch voldoende algemeen om getypeerd to kunnen worden en als tooneelfiguren nieuwDie personen zijn de leiders de man Chrystaloff devrouw Maria de grijsaard Petroff de eerste meervolksleider de tweede propagandiste de derde grondvester van de sociaal demokratie in Rusland Zij zij nde eigenlijke helden en worden aan het eind ook terdood veroordeeld

Het is in het algemeen zeker dat het niet mogelijkis iets op het tooneel to vermoffelen Wat een tooneelspel is blijkt voor het voetlicht zoo klaar alswat een boom is in het zonlicht Goed of slecht speldoet daartoe weinig De dekors doen beslist nietsDe dekors waren in den Haag in hoo fdzaak niet enkelgoed genoeg maar in hun soberheid en goede kleurdikwijls heel aangenaam Toch had ik het gevoel datik ze missen kon dat ik het stuk zonder hen verstond Wat alles doet is het feit van de ruimtelijkevertooning De geest wordt daardoor ontheven vaneen voorstellings verbeelding die door de lezingvanzelf wordt opgewekt maar die toch inspanningvordert Een deel van zijn taak is overgenomen doorde oogen met meer rust en genoegen geeft hij zich nuover aan dat luisteren dat een innerlijk schouwen is

TOONEELKRITIEK

Het eerste bedrijf was lang Het is een krachtigstuk Maar die kracht ligt in het intellectueele Deverschillende soorten van arbeid zijn goed begrepenhet bedrijf is breed gebouwd bovendien wordtdat sterke begrip gedragen door een forsche harteslag Maar geen enkele van de personen is meer danhartstochtelijk begrip geworden Allen blijven schema sen hun taal is zelfs in aandoenlijke oogenblikkenzelden werkelijk haast nooit op de man af en herhaaldelijk retorisch De personen zoowel als de taalzijn het tegendeel van dramatisch Zij nemen onsniet gevangen maar dwingen ons door de eischendie ze aan ons verstand stellen tot verstandelijkekoelbloedigheid Zij sleuren ons niet mee maar zehouden ons op omdat ieder begrip eenmaal gesteld nog eens overgedacht en uitgeplozen en andersgesteld wil worden Zelfs de soldaat als hij het dramatische woord omtrent de rijpheid van zijn grieven gezegd heeft moet daar nog eens op terugkomenen dwingt de hoorders tot weerhoudende voorstelling en bespiegeling

In het eerste bedrijf is dit element het eenige enik heb zonder de minste aandoening het doek neerzien gaan

Het eerste tafreel van het tweede is geheel lyrisch Het stelt de begrafenis voor van gevallenen Deglans van licht groen bloemen en openlijkheid nahet schemerdonker van de samenzwering in dewerkplaats werkt aangenaam Maar ook komt onverbiddelijk het Ten Kate achtige van veel van dezeverzen uit

Het feit van de openlijkheid ziet men Ook hoortmen de reden als Chrystaloff van onze zege" en„nieuwverworven rechten" spreekt Maar door dit

TOONEELKRITIEK

feit wordt nu tevens de voorafgegane samenzweringgescheiden van de opstand die volgen zal

Die opstand ontstaat in het nu volgende deel vandit bedrijf alleen uit de door niets voorbereide muiterijvan een regiment soldaten Die muiterij komt nietalleen uit de samenzwering niet voort maar zewordt door de leiders niet gewild Het besluit totdie muiterij bet eenige werkelijk dramatische moment in het stuk is tegelijk het bewijs dat de personen van het stuk geen dramatische figuren zijnAchter elkander worden zij door een onvoorzienegebeurtenis met onmacht geslagen kunnen nietsanders doen dan de berichten omtrent anderer strijden en vallen aanhooren en hoogstens niet wegloopen als zij gevangen warden

Het is de tragedie van de machtelooze leidersdie ook in het derde bedrijf hun moed alleen kunnentoonen door toespraken

Ik zei de beteekenis van het stuk ligt in zijn onderwerp Vooral in de gelegenheid die het gaf nieuweaan een hedendaagsche werkelijkheid ontleende typenop het tooneel to brengen

Maar duidelijk blijkt en allerduidelijkst bij devertooning dat ten eerste die typen niet verwerkelijkt zijn en ten tweede hun aard en de aard vanhet onderwerp dramatische spanning onmogelijkmaakte

De Opstandelingen" heet dan ook een lyrischtreurspel"

Bij die benaming denk ik vanzelf aan het koordat van begin tot eind het spel omgeeft en van detoeschouwers afscheidt

In het eerste bedrijf is dit zoozeer het geval datde uitwerking van alles wat in het spel gezegd wordt

TOONEELKRITIEK

aan de houdingen en woorden van het koor moetworden waargenomen Het koor is dus eigenlijk inhoogste vorm het sympatisch publiek en het publiekin de zaal voelt al zijn opwellingen voorkomen ofondervangen door het publiek op de planken Hiervan is gevolg dat het publiek in de zaal enkel aande handeling kan deelnemen voor zoover het zichmet het koor een gevoelt Doet het dit niet blijfthet t gevoel waaruit dit koor spreekt to ondiep deuiting ervan to vaak hol opgeschroefd en verstandelijk vinden dan vereenigt het zich niet ermee bekijkt beoordeelt het en vindt het een hinder tusschenzich en de handeling

Op dit koor berust vooral in het eerste bedrijfook de bouw van het stuk Door de woorden waarmeehet de sprekende personaadjes aankondigt en begeleidt stelt het die als het ware in een kader waaruithun allegorisch of tenminste type karakter scherpernaar voren komt

Werkt zoo in dit bedrijf het koor indeelend enomlijstend in het tweede vult het als een stroomiedere ruimte die openkomt In dit bedrijf waar dedramatische spanning in het optreden van de soldaat een oogenblik aanwezig blijkt wordt die wezenlijk door het koor gedragen en het gevoelsleven datin het koor werkt bereikt aan het slot van het bedrijf een eigen hoogte punt Dit is wanneer al depersonen van het koor zich bij het besluit niet tovluchten rondom de leiders scharen

Voor hen die dit gevoels leven kunnen deelen ishier het meegevoel het sterkst

Vooral het laatste gedeelte van het derde bedrijfkan men geloof ik niet naar de vertooning in DenHaag beoordeelen De werking van het koor had

TOONEELKRITIEK

machtiger moeten zijn en had dat met de middelenvan de tekst ook gekund Maar zonder twijfel zoubij krachtiger en vollediger uitvoering ook het retorische element dat in de hulde aan de gevallenenal zoo uitkwam zich hinderlijker geopenbaard hebben

Want dit is tenslotte mijn eind indruk het gevoeldat de handeling omgeeft en draagt is hoe krachtigvan beweging ook niet diep genoeg om als werkelijk to worden meegevoeld Het uit zich in een taaldie gedeeltelijk impressionistisch aanduidend gedeeltelijk retorisch to zelden onmiddelijk en menschelijk is De handelende personen schematischgebleven spreken in diezelfde taal die alleen nogmeer intellektueel en begrip matig is Hun doendat heenstreeft naar de dramatische spanning bereikt die nauwelijks en dan niet als het natuurlijkgevolg van dat streven maar als de oogenblikkelijkeuitslag van een toevallig in het stuk niet voorbereid gebeuren Het verloop van dat gebeuren datvoor hun eigen lot de doorslag geeft verschijnt ophet tooneel alleen in korte berichten De brengersvan die berichten en de krijgsraad enkel dus deteekenen van een gebeuren buiten het drama sehrijven voortaan niet aan de handeling want die heeftal opgehouden maar aan de gevoelsuitingen vankoor en leiders samen hun afloop voor De eigenlijke werkelijkheid die men in het eerste bedrijfdacht voorbereid die in het tweede een oogenblikverscheen maar heel anders dan ze bij natuurlijkeontwikkeling had moeten wezen is in het derdeverdwenen Wat overbleef was niets anders danRondramatische en onwerkelijke aanduidende en retorische bespiegeling De ware werkelijkheid die enin het lyrische en in het dramatische had moeten

TOONEELKRITIEK

uitkomen was er niet Het lyrisch treurspel" isinderdaad een samenstel van liederen en bespiegelingen geinspireerd op een gebeuren dat buiten hetdrama bleef dat wel het gemoed van de schrijfsterbewogen en haar geest verhit heeft maar dat nietin haar tot een levendige verbeelding werd Datgebeuren is haar tiran geweest Omdat in Ruslandna aanvankelijke toezegging van volksrechten tenontij de een revolutie uitbrak gebeurde dat ook inhaar drama Het gevolg was dat haar tweede bedrijfonverbonden naast haar eerste stond Omdat zijaan die revolutie niet anders deel had dan doormeegevoel en bespiegelingen die de berichten inhaar opwekten had zij voor haar drama ook geenandere inhoud dan berichten bespiegelingen enmeegevoel En die alien niet in de taal van de doorleefde dadelijkheid maar van de dadenlooze denkkracht en opgewondenheid

Maar dadelijkheid is het eene en het eenige datop het tooneel noodig is de zelf doorleefde dadelijkheid van handeling en woord

Verwey Proza IX

DE HORACE" VAN CORNEILLE

Een vriend die mij altijd bekend is geweest om delevendigheid waarmee hij zijn indrukken van hetgelezene wist optevatten en to verwerken zondmij dezer dagen bij wijze van brief eenige bladzijdendie zonder dat zij veel studie inhouden toch treffend genoeg zijn om ze ook anderen ter lezing voorto leggen Had ik hem verzocht zijn kennis omtrenthet onderwerp aantevullen hij had dan moetenbeginnen met afstand to doen van die in de aanhefvan zijn stukje zoo gui bekende onwetendheid enhet is zeer de vraag of hij daarmee niet tevens defrischheid en stoutmoedigheid had ingeboet waardoor zijn gedachten ons nu aantrekken Is het ookwel zoo zeker wat beter is grondige belezenheid dievoorzichtig maakt of het bezit van weinige maarkrachtig geuite indrukken en denkbeelden ? Hoe hetzij ik had niet de moed mijn vriend iets anders toverzoeken dan zijn toestemming de bladzijden zooalszij daar lagen uittegeven Hij gaf ze en stelde als eenigevoorwaarde dat zijn naam verborgen bleef

Gisteren ben ik in een voile tram van D naarK begonnen de Horace van Corneille to lezen Iklas hem in een schooluitgaaf van een van mijn kinderen en ik deed het om niet aldoor tegen de gezichten van zwijgende overburen to hoeven aankijkenIk zei lezen maar ik moest zeggen her lezen want


op school zal hij me stellig verveeld hebben Mijnslecht geheugen evenwel bleek ook nu een voordeelik wist niets meer van het verloop weinig meer vande karakters en van de verzen herkende ik alleendie waarin de meest afgezaagde citaten als Souffrezque je l admire et ne l imite point" of Qu il mourlit"voorkomen Bij de woorden van Camille Curiacebetreffende

it obtint de mon pereque de ses chastes feux je serais le salaire

glimlachte ik doch maar even en niet zoozeer omdatik de geijkte en koopmanachtige taal belachelijkvond als wel door de herinnering hoe ik vroegerom zulke taal geschaterd had Van schateren was nugeen sprake meer ik wist trouwens allang met hoezwaarwichtige ernst men Corneille moet aanhoorenJaren geleden was ik evenals nu in de Horace inde Cid gevallen ik had hem in een adem uitgelezenen voor altijd een indruk behouden van onbuigbare kracht en onkreukbare ontwikkeling Zoo volgdeik dan nu woord na woord en vers na vers met deernst die ik wist dat tot het ontmoeten van dezeineester noodig was Als een kunstenaar zijn woorden doet neerkomen met het geweld van een mokerdan moet men aambeeld zijn om ze optevangenIn de regelmatigheid van hun rustige slag laten deverzen van Corneille al heel gauw geen andere gewaarwording over dan die van hun dreuning eentitanisch arbeids ritme van sobere en grootsche schoonheid Ik was geboeid en keek verbaasd toen mijndochter bij aankomst het boekje terugvroeg om hetin haar tasch to doen

Maar s avonds gebeurde er iets anders ik was


alleen en zag Horace in gesprek met Curiace daarnadeze met Flavian Toch was ik niet alleen ik zatin de huiselijke kring waar de gesprekken hun ganggingen Ik wist ook niet zoo nauwkeurig of het weleen bepaald tooneel was wat zich vertoonde maarik was in de tegenwoordigheid van Corneille s heldenik zag ze ik maakte hun bewegingen mee ik konhen niet alleen laten Ik hoorde hen niet geen woorddat me to binnen kwam maar ik zag ze Het eind wasdat ik het boekje zocht en het uitlas Ik las ook hetExamen dat er achter staat het oordeel van de schrijver over zijn stuk

En nu ja met Vondel is Corneille heel nietto vergelijken Zij verschillen in hun diepste aanlegdat wil zeggen in hun ruimte verbeelding AlsVondel zijn oogen opslaat ziet hij een groenendeaarde en een doorstraalde hemel Bij Corneille nietsdaarvan zijn ruimte is kleurloos hij voelt zich alshij er binnentreedt noch verheugd noch opgetogenDe lichamen waarmee Vondel zijn wereld bevolkthebben bloed en kleur die van Corneille enkel wormenkel gestalte Toch hebben beide eenzelfde doeldie ruimte boeiend to maken Terwijl de taal vanVondel in overeenstemming met zijn zichtbaarheelal menschelijk is en schilderend sprekende helden van Corneille de verstandelijke de aangenomen taal van hun besloten gezichtskring ik zouhaast zeggen van hun kerker Ja het is een kerkerwaarin Corneille zien laat hij die zijn werk aan ZijnRoode Eminentie opdroeg voelde misschien datgeen andere ruimte voor de vrije geest openlag hijvoelde het even ontwijfelbaar als Vondel uit degeloofs en handels vrijheid van de Zeven Provincienhetzij hij protestantsch of roomsch was aarde en


hemel voor zich bereikbaar wist Maar wat Corneilleoverbleef wat hij als zijn eigendom kende zoo zelfsdat De Richelieu willens onwillens ze zou toejuichen was in die kerker de kracht van zijndoelbewuste bewegingen de doordringendheid van zijnbilk om ze to zien het geweld van zijn macht om zeanderen aan to doen

De Cid is daar misschien de ongedeeldste uitingvan Horace een meer gebrokene maar daarom juistnog belangwekkender om waartenemen

Doelbewuste bewegingen Zie maar hoe hij ineen reeks van uitvallen en terugtochten zich er degelegenheid toe geeft Eerste uitval Sabine vrouwvan Horace de Romein en zuster van Curiace deAlbein eveneens Camille beminde van Curiaceen zuster van Horace jammert over de strijdtusschen de twee volken Eerste terugtocht door hetbesluit dat drie kampioenen van weerskanten hetgeschil zullen beslechten is de strij d geeindigd entreden Horace en Curiace met de vrouwen samenTweede uitval de beide helden elk met zijn tweebroeders worden gekozen als kampvechters Tweedeterugtocht de volken zelf murmureeren als zij zoobevriende en verwante strijders gereed zien om elkaarto dooden een godspraak wordt noodig geacht omhet goedtekeuren Derde uitval de goden hebbende kamp toegestaan en deze zelf kan nu worden uitgesteld noch ongedaan gemaakt integendeel onmiddelijk volgt zijn geboodschapt einde de nederlaagvan Rome Doch derde terugtocht de vlucht vanHorace is schijn geweest op zijn schreden weergekeerd overwint hij de Curiacen Hoe juist dat bijdeze derde wending de vader in de plaats van devrouwen het middenpunt van de spanning wordt


hij die zijn schijnbaar gevluchte zoon vervloekthij die de dood van twee zonen niet to veel achtvoor de zegepraal van die eene Het is een wet ineen dergelijk drama dat iedere beweging aan moetgaan op de persoon bij wie ze de sterkste en rechtmatigste weerstand wekt

De strijd is geeindigd en Corneille zelf in zijnExamen geeft to kennen dat daarmee ook zijn dramakon eindigen Want wat volgt is een tweede treurspel Horace doodt Camille die Rome vloekt en hemeen tijger scheldt en alleen terwille van zijn verdienste j egens het vaderland kan voor de vierschaarvan de koning die misdaad hem worden kwij tgescholden Een geding dus nog aangrijpender danhet vorige ontspringt uit het eerste en de vraag ismaar of het noodzakelijkerwijs eruit ontspringtHorace had zijn zuster met rust kunnen laten zegtCorneille die tegenover zijn bedillers de lankmoedigheid zelf is Hij had haar zelfs niet hoevento noemen verklaart hij Maar of hij in zijn hartniet anders dacht ?

Alleen toch voor de oppervlakkige toeschouwerskon het schijnen dat de spanning van het treurspel voortkwam uit de angst wie het winnen zouDie angst was geeindigd met de dood van de Curiacenen indien het daarop berustte ook het drama Maarwie dieper zag wie krachtiger voelde wilt wel dateen machtiger tweestrijd achter die eene laaide destrijd namelijk tusschen vaderlandsliefde en menschelijkheid Van het eerste tooneel tot het laatste isdeze het onderwerp van het treurspel en deze waswaarlijk niet geeindigd met de dood van de Albeinen

Kon Horace zwijgen ? Neen hij kon het nietwant de moordenaar van zijn vrienden of hij al

DE „HORACE" VAN CORNEILLE

of niet zich beriep op liefde tot zijn vaderland heeftde menschelijkheid uitgeschud en moet zich weltoonen als de bruut die hij geworden is

Kon Camille stil zijn? Neen want zoo diep getroffen to worden in haar menschelijkheid en danniet to spreken zou onnatuurlijker dan stervenzijn geweest„In dit heele stuk trouwens is de uiting van

Camille en de daad van Horace vooronderstelddie uiting en die daad zijn de noodzakelijke oplossing van de strijd tusschen de menschelijkheid diein de vrouwen en de vaderlandsliefde die in Horacehet sterkst werd uitgedrukt Alleen omdat het stukin zijn hoofdkarakter een vaderlandsch drama wasen blij ven moest kon het eindigen met vergiffenisvoor wat menschelijk gesproken onvergefelijkwas

Het is een groot stuk omdat het probleem daterin gesteld werd het grootste probleem van denieuwere tijd er meesterlijk in wordt opgelostDe oplossing is die van de eeuw waarin het geschrevenwerd toen juist uit de vrije hartstochtelijkheidvan Protestantisme en Ligue Richelieu het eeneFrankrijk schiep en de man die het maakte wasdie zwaarmoedige burgerlijke gesloten Corneilledie voor Parijs en de grooten zijn geheim verborg "

Is er grilligheid in de greep waarmee na de indruk van een enkel van zijn drama s Corneilleaan Vondel wordt tegenovergesteld ? Is er verbeelding meer dan onderzoek in de rol die aan Corneille op grond van die indruk en om misschien eenenkele herinnering uit zijn leven tegenover Richelieuwordt toebedeeld? Niet onwaarschijnlijk Maar waar


de ontleding van het treurspel zelf

die de hoof dzaak

van zijn schrijven is

onweersprekelijk tot de litera

rische kritiek behoort

zal het mijn vriend niet schaden

als het moet uitkomen

dat hij in het bijwerk de

literarische fantazie gehuldigd heeft

EEN STUK VAN IBSEN

HEDDA GABLER DOOR DE HAGHESPELERS

Een voorstelling waarbij men rustig toe bleef zienen zijn oordeel tot later bewaarde Ware het spelslecht geweest in d een of andere speler to ver benedenpeil of in zijn geheel onverbonden dan zou dat niethebben gekund Men zou ondanks de aangenamestemming waarin men door de aankleeding van hettooneel gebracht was opspringen en aan zijn afkeuring lucht geven

Laat ik erbij zeggen dat ik Hedda Gabler nooitgezien noch gelezen had Ik was dus als een kindin een kijkspel Door het medium van de spelerskon de schrijver mij nu eens aandoen wat hij wildeen zooals hij het wilde Later heb ik het stuk gelezenen toen zag ik dat de schrijver sommige uitingeniet of wat anders kan gewild hebben zich zijn personen misschien ook iet of wat anders heeft voorgesteld maar dat hij over het geheel genomentevreden mocht zijn Tegen de brave onnoozelheidvan haar vakgeleerde met zijn beste kleinburgerlijke tantes steekt bliksemend de ongeduldige kortheid of van de generaalsdochter die hem trouwdedie haar illuzie dat hij wat beteekende al zoo goedals to boven is verlangt naar geld en gezelschapniet lijden kan dat een verloopen genie die ze vroegergeen moed had to trouwen nu door een onbeduidend

EEN STUK VAN IBSEN

gansje gered zou worden en eindelijk staande tusschen de keus van een schandaal proces of afhankelij kheid van haar huisvriend Brack zich door een pistoolschot doodt

De schrik van het schot was de hevigste aandoeningdie ik uit de schouwburgzaal meenam Dit lag nietaan de spelers maar aan de schrijver die geen hevigeaandoening op laat komen Het is namelijk van hetbegin of duidelijk dat de menschen die men voorzich ziet zichzelf niet zijn Als Hedda Gabler nietanders was dan een toevallige generaalsdochterdan zouden wij het stuk aanzien de schrijver zijngril om het juist zoo in elkaar to zetten als hij gedaanheeft al of niet ten goede houden en er niet meerover spreken Maar er is een zekere ernst een zekerestrafheid een op bedoeling uitgaande spanning ingesprekken en voorvallen die ons waarschuwt datdeze Hedda nog iets anders is dat de schrijver haarals element in een gedramatizeerd probleem bedoeltHet is of Ibsen in haar de laatste spruit van eenvoornaam geslacht heeft willen voorstellen edelvan voorkomen hooghartig in haar optreden maarinnerlijk leeg temidden van de vale omgeving diede wereld nu eenmaal doorgaans is zich doodvervelend bang voor wat volgens de begrippen vanhaar stand grofheid heet en toch vol zelfverwijt datze toen het groote zich haar aanbood niet heeftdurven toetasten dat groote en tenslotte zichzelfliever vernietigend dan ze aan de vernederingen vanhet voortbestaan overtelaten Een zeker onnoozeldroombeeld van in schoonheid" sterven vliegt danals laatste wimpel boven de ondergang van overleefde grootheid uitHedda Gabler de schoonste en fierste van allen

EEN STUK VAN IBSEN

na zich to hebben moegedanst zonder de man tovinden die bij haar paste huwt de boekenworm enbrave sukkel Jorgen Tesmann in de hoop dat hij hetin de politiek misschien tot iets brengen kan Teleurgesteld en binnen de perken van haar plicht alsgetrouwde vrouw vriendschap sluitend met haarmans vriend de officier van justitie Brack weet zijzich aan deze overgeleverd zoodra de dwaasheidhaar vroegere aanbidder Lovborg een van haarpistolen mee to geven hem is bekend gewordenLiever dan zich aan hem of to staan doodt zijzich

Voorname leegheid hunkerend naar een spanningdie ze zich niet geven kan en die in het zelfvernietigend schot haar bevredigend einde vindt

De wereld zegt met de woorden van Brack nadatde daad voltrokken is Zoo iets doet men toch niet!Neen zegt Ibsen maar zoo gebeurt het! en gijwereld met hier uw onnoozele en daar uw slimmehelft doet waarlijk niet iets voortreffelijkers

Een dubbelzijdig pessimisme dus waarvoor zichde menschelijkheid klein en slecht de schoonheidoverleefd en zichzelf vernietigend voordoet

Want dit is het merkwaardige dat wat de gezondezin in de personen die Hedda omgeven zou willenprijzen door Ibsen en op zichzelf en door de tegenoverstelling met de hoofdpersoon als klein en belachelijk wordt voorgesteld terwijl Hedda dietemidden van die anderen de blinkende rol speeltdoor hem als een leege rest van vroegere schoonheidaan haar ondergang wordt prij sgegeven

Er is geen menschelijkheid aan de eene zijde dietegenover de schoonheid aan de andere in haar waardegelaten wordt maar ook niet een schoonheid die

BEN STUK VAN IBSEN

ten opzichte van de menschelijkheid tegenover haarook maar de minste inhoud heeft

Uit dit besef stroomt de wrangheid die zulk eenstuk doordringt die er het ware wezen van uitmaakten die als een bittere drank waardoor wee optimismegenezen kon misschien voor menigeen sterkend isgeweest

Of ze het ook nu nog is? Ik houd het ervoor datde wereld nu veel minder dan dertig j aar geledenals een weefsel van vale menschelijkheid en overleefde schoonheid wordt aangezien dat in wij derekringen dan toen de menschelijkheid weer kleuren de schoonheid weer een toekomst kreeg

DE VERNIEUWING VAN DE OPERA

FREDERIK VAN EEDEN S MINNESTRAL

Wanneer de rechte componist voor dit werk gevonden wordt zal het een voorbeeld kunnen zijn vanhet muziek schouwspel "

Met deze woorden geeft de schrijver zelf aan watmen in zijn werk to zien heeft Het is niet een gedicht waarvan de heele werking aan de woorden istoevertrouwd Het is niet een drama waarin de voorde verbeelding geschapen gestalten en omgevingendoor akteurs en tooneel dekor kunnen worden overgebracht op een menigte Maar een schouwspel is hetwat zeggen wil dat het gespeelde voornamelijk voorde oogen gegeven wordt en een muziek schouwspelwat beteekent dat het niet volledig is zonder eenbegeleiding voor het oor

Het eigenlijke Minnestral dus is op twee wijzenonvolledig „De landschappen en tafreelen kunnendoor de moderne tooneeltechniek fraai en zonderstorende of lachwekkende onbeholpenheden wordenweergegeven " In deze onvolledigheid voorziet deschrijver door zijn tooneel aanwijzingen die uitvoerigen in verzen zijn Daarbij behoort muziek die deschoonheid van het geziene verhoogt en de beteekeniservan verduidelijkt " Voor deze muziek is de componist nog niet gevonden Tegenover de bedoeling vanzijn maker is Minnestral dus een tekstboek en alszoodanig moet het verstaan worden


Men denke evenwel niet aan het tekstboek vaneen opera Dat bevat niets anders dan woordendie gezongen worden Ten dienste van de muziek geschreven bestemd zelf niet anders to verschijnendan in de flonkerende klankenwolk die hen omschemert behoeven zulke hun povere ongeveer" totoonen noch to versteken als woorden bestaan zijeigenlijk niet Juist als een kunstsoort die meerrecht van bestaan heeft dan de opera" wordt ditmuziek schouwspel door zijn schrijver aanbevolenHij wil dat het woord in de vertooning een eigenleven heeft En het Wagneriaansche muziek drama ?Wat is dat anders „dan een meer serieuze opera?"vraagt hij En in de opera is het evenwicht deharmonie tusschen de samenwerkende kunsten tusschen schouwtooneel muziek en dramatiek verstoord"Wat daarover verder in het Voorwoord gezegd

wordt is zeer goed „Een dramatische handelingtusschen personen die niet mythische of fantastischewezens voorstellen maar levende menschen vereischt het gesproken woord duidelijk wel gearticuleerdmet de subtiele intonaties en inflecties die in eenhoogontwikkelde spraak zijn ontstaan en hun vastebeteekenis hebben Ook het gesproken woord isklanken kunst met bepaalde eischen en rechten enmet een vermogen dat niet door zang of instrumentaal muziek to vervangen is Een schouw spel oftooneel spel waaraan het gesproken woord ontbreektkan geen dramatische kracht hebben het is alstooneelwerk onvolledig evenals een pantomime "

Merk op dat de schrijver onderscheid tusschenschouw spel en tooneel spel maakt Het tooneel spelwerkt op de heele mensch het schouwspel op het


oog Niet de verandering van het tooneel maar dievan de opera bedoelt Minnestral en daarin voornamelijk de verhouding tusschen woord en muziek

Muziek en gesproken woord mogen elkander inhet muzikale of muzikaal gelllustreerde tooneelspelniet vervangen maar behooren elkander a f tewisselenin dier voege dat de muziek van het onzichtbareorkest alleen dan klinkt wanneer er niet gesprokenwordt " Alleen wanneer er niet gesproken wordt ?Ja soms ook als er wel wordt gesproken maar danzoo dat de muziek „nooit de dictie overstemt ofonduidelijk maakt Voor het opgaan van het schermbereidt de muziek den toeschouwer voor en zoodrahet tafreel zichtbaar is geeft ze het karakter van hetgeziene weer de schoonheid en beteekenis ervan verhelderend en versterkend Zoodra het spreken begintverstomt ze of begeleidt zeer zacht " zoodat hetgezegde goed verstaanbaar blijft

Niet dus zooals in de opera woorden voor de muziek geschreven ook niet zooals in het Wagneriaansche muziek drama woorden en muziek in eenhuwelijk dat de eersten zeker allermeest lastig valt

doch muziek en woorden in een harmonischesamengang maar waarbij de voortred en de leidingblijft aan het woord

Een opera onder leiding van het Gesprokene datis het muziek schouwspel waarvan Minnestral eenvoorbeeld is Mij dunkt dat een zoo duidelijke pogingtot kunst hervorming aandacht en bespreking verdient Niet alsof hier en met het enkel geschrevenevoor ons die bespreking to geven valt Het stukmoet gespeeld worden dan eerst kunnen we zienwat het voor indruk maakt Niet enkel over Minnestral in het bizonder maar ook over de vraag in


hoeverre zulke schouwspelen voldoen kunnen zaldan beslist worden Wat wij nu mogen beoordeelenis enkel het geschrevene gesprek en tooneelaanwij zing

De laatste is zorgzaam in vers gebracht Waarhet stuk werd geschreven om vertoond to worden"lijkt dat onnoodig De bedoeling kan geweest zijnom door dat middel nog iets anders to vertolken dande enkele aanwijzing een zekere stemming eenzekere aandacht en getemperdheid van zin die nietenkel voor de lezer maar ook voor de tooneel schikker van belang kan zijn Ik geef toe dat een diergelijk gebruik van het metrum verklaarbaar is maardat de schrijver het zoo bewust aanwendde geloof ikniet Toen hij veertien jaar geleden zijn Broedersschreef gebruikte hij dezelfde vorm door uitvoerigetooneelbeschrijving in blanke verzen worden daarde gesprekken afgewisseld En wat kregen we aan deingang van het boek to lezen ?

Met bonten schijn en ongelijke stemmenzal ik doen gaan fantastisch voor den geesteen zonderling bewegend beeldenspelMerkt rustig op en laat uw zielen blankwaar ik wil schrijven stil van eigen stemeffen als spieglend water zoolang duurtde wondre stoet want in aandachtigheidalleen ontbloeit hun diepre harmonie

Voor de geest voor de ziel in aandachtigheiduitte zich de stemmelooze dichter In de beschrijvingen van Minnestral doet hij wezenlijkk hetzelfdeIs er ook wel verschil tusschen het spreken in het

Hoewel hot sours geen doel zal treffenNu komen Joost en Rensje hand in handJoost zingt luid op al stromplend door het zand


nieuwe werk en in het vroegere ? Toch heet het eeneeven nadrukkelijk voor de geest geschreven als hotandere om vertoond to worden

Ik geloof dat schrijvers voeling met het tooneelniet verder gegaan is dan tot een onderzoek naarde theatermachinerie „de landschappen en tafreelenkunnen door de moderne tooneeltechniek fraai enzonder storende of lachwekkende onbeholpenhedenworden weergegeven " Toen hij daarvan zeker waskon hij niet minder vrij dan in De Broeders zichovergeven aan het gedroomde muziek schouwspel

Ik zeg dit niet omdat ik er belang aan hecht ofeen werk dat zich aanbiedt om gespeeld to wordendaar inderdaad voor geschreven is De vraag is ofhet speelbaar is De auteur gelooft het Welnumoge de tooneelbestuurder gevonden worden die erde proof van neemt

Voor mij is Minnestral eon werk van verbeeldingin de trant van De Broeders maar beter Vooraldoorzichtiger in iedere trek evenwichtiger in zijndeelen meer overzichtelijk van geheel De auteuris meer bewust geweest Hij heeft de beschrijvingentot bescheidener afmetingen teruggebracht hij iszorgvoller en rustiger geworden in zijn taalbehandeling hij heeft en hieruit volgde eigenlijk al datlofwaardige hij heeft de toon gevonden waarinalles duidelijk word

Van Eeden heeft zich daardoor onderscheidenvan zijn tijdgenooten de dichters en schrijvers van

dat hij meer dan zij eerbied had voor de gevormdetaal Hij voelde zich niet eon taal vernieuwer maareer iemand die de taal op de meest normale manierbehandelde Hij zag in de taal altijd het orgaan vaneen gemeenschap en tot doze gemeenschap wenschteVerwey Proza IX


hij het woord to richten Terwijl hij dus elders alshervormer optrad deed hij dat juist niet in de taalHij was van het begin af een denker die aan zijntijd richting gaf niet zoozeer een dichter die doorzijn scheppingsdrang overal de voegen van de gevormde taal splijten deed Het tragische in Van Eedentreft altijd daar waar hij meenende to scheppenzijn hartstocht stort in gestalten die tenslotte Locheen tekort aan leven toonen Hoe goed is hij zoodrahij het waargenomene afbeeldt of wanneer hijsprookjesfiguren een zin en een adem geeft enhoe faalt hij telkens weer als hij zijn hevige of verheven hartstochten wil verwerkelijken in personendie ons of we willen of niet zullen buigen en meesleepen Zijn kracht ligt niet in de hartstocht die zichverwerkelijkt maar in de geest die ons leidt en diemet ons speelt Zoodra hij dit doet in sprookjestudie of schouwspel is hij zeker dat we luisterenzeker dat we ons gaan laten zeker dat hij onsbeheerschtVergis ik me of is er iets van het bewustzijn dat

zoo zijn kracht is in dit Minnestral ? De personenzijn geen geschapenen in then zin dat vleesch enbloed ziel en zenuw aan hen zijn maar zij zijn watin deze vernieuwing van de opera noodig is figurendie onze zinnen en ons verstand op de veelvoudigstemanier in beweging houden scherp to vatten makkelijk to volgen verrassend vroolijk ernstig en op degrens zelfs van het aandoenlijke maar altijd zoo datonze stemming van toeschouwers niet wordt gestoordEvenals Van Eeden in zichzelf dit stuk heeft zienafspelen doen wij het bij de lezing Of bij het aanbrengen van muziek en als de tooneelaanwijzingendoor een werkelijk tooneel vervangen zijn de indruk


dezelfde blijft zal moeten blijken Maar nu al is tozien dat de opeenvolging van tafreelen kijker zoowelals lezer boeien moet

Een overzicht geve er een denkbeeld van Tusschentwee verschijningen van Dante en Beatrice op t duineen boerenhofstede met Joost en zijn ouders eneen nacht waarin Woudvader en Elven verschijnenaan Joost en Rensje Een villa aan een badplaatsde bankier Rolland met zijn vrouw een prins entwee makelaars Joost door Dante gewijd tot Minnestral die een Koning zal kiezen die de wereld hervormen moet komt en kiest de bankier De trappenvan de Beurs temidden van de beursheeren die huntegenslag aan Rolland wijten komt Joost met dewerkeloozen en stelt Rolland tot hun Leider aanEen koffiehuis aan de badplaats de makelaars eenvolksleider en twee werkeloozen maken een planom door laster Minnestral en Rolland van elkaar toscheiden Hot duin eindelijk waar door makelaar enwerkelooze Joost die met Rensje kwam aangewandeld wordt vermoord Woudvader met Elvenen Geesten Rensje Joosts ouders Rolland en vrouwkomen ter plaatse en beklagen hem

Hot komt mij voor dat alleen door zien en luisterende bezoeker voor zulk een schouwspel zal worden ingenomen Zijn barokheid zelf is daartoe een voordeellets anders zou het zijn als de schrijver verwachttedat het stuk aangrijpend zou werken meer alsdrama dan als opera Door de gewichtigheid waarmeeDante zijn gedachten opstelt dacht ik dat eerst maarbij overweging lijkt het me dat al wat hij zegt totmotiveering van de handeling is bedoeld Zoo ookin een gesprek tusschen Rolland en zijn vrouw Violaover het verkeerde van het bankiersbedrijf in de


toespraak van Rolland tot werkeloozen en beursmenschen men denkt soms vergeten die personen niet dat zij deel uitmaken van een schouwspel ?Maar ook een schouwspel is niet to schrijven zonderdat er een zin van ernst onder doorstroomt dievoor de dichter meenens is Het is toch al een bizonder vermogen zijn ernst zoo lachend to toonendat hij de vroolijkheid van de toeschouwer wintEn niet enkel zijn vroolijkheid maar zelfs zijn ongeloof dat er achter die voorstellingen ernst wezenkan Het is zooals ik zei het stuk is voor oog en ooren zelfs het verstand moet niet tezeer naar bewijsvragen Daarvoor zijn de personen to onwerkelijkTe beginnen met Joost Blootepoot Vizioen en feeriezijn een goed deel van het eerste ook een deel vanhet slot tafreel En de bankier Rolland zou menonrecht doen als men hem vraagde naar zijn wereldsche mogelijkheid Toch is er en in de burleskeuitverkorenheid van Joost Minnestral en in de rakewelsprekendheid van de bankier al wat noodig is omeen vertooning vaart to geven Alleen bij een vertooning zou het kunnen blijken of er hier of daar watto schrappen viel

DE ZANG VAN DE WORDENDE

NAAR HET SPAANSCH

O mijn vrienden die mijn jeugd tijd begeleiddehebt gij dan nooit meer nagedacht over wat onsvereenigde ?

Gij kleine knaap wie het leven zoo lief wasdie uw zwarte oogen de dag Lang deedt fonkelenen s avonds onder het lamplicht die de vrouwenverwarde met het raadsel van een hartstocht dieeen en al spot leek wist ge niet o wist ge nietaldoor en zonder lust om het to loochenen dat iku een ernst bracht waar uw spot stil voor werd enuw hartstocht verkoelde en een blij dschap wittergloeiend dan beide ?

Als wij s avonds zaten voor uw hooge venster enspraken van de vreugde iets schoons to doen was hetdan niet of de stad of uw geheele leven verzwolgenlag in de laagte en nevel terwijl voor u in een hoogehelderheid de vruchtboomen bloeiden die straksdragen zouden wachtend dat er uw hand naar greep ?

Hoe zijt gij gedaald waar de gasbrand gloeide inhet stratensmeur! Hoe zijn uw voeten gegleden inhet slik op het asfalt!

Als een vleezen bloem stond zij op de steeghoekonder de straatlantaarn en die in heur haar warenpapieren rozen maar de bloedstroom sprong in uwlijf dat er vonken spatten voor uw oogen en ver


dronken laagt ge omkneld door twee armen in hetdoorvlamde zwart van uw ondergangWat baatte het u dat ge uw spot tegen uzelf

wendde uw eigen hekels werden de braadvorkendie u wentelden uw eigen Euvelen stieten grimasseerende u to roosteren in uw hellevuur

Blonde gelukkige die in tonen leefde Zij zwollenop me aan uit de hoek waar uw vleugel stond Zeomspoelden me zang van uw ziel die rees uit datdonker Wieken bedeelden zij mijne die geruischloos rees

Maar ook was in u het onverschillige water Deplas die maar spiegelde en niet bewogen werd Depoel die verdofte van to lang stil staan

Wij traden de stad uit op avondpaden Het vijfstarrige beeld fonkelde En gij treurde aan mijn oorover ouders die gij niet liefhadt over lauwe vriendenover het tijdelijke van al uw vreugde Of het goed ofkwaad heette leven was leven en het eene to levenof het andere wat bracht het dan eindelijke walging van zoetigheid dan ervaring die bitter wasBittere ervaring was dikwijls de begeerlijkste

Zoover als die sterren zei ik die schoon zijnzoo ver staan van mij mijn schoone begeertenLevenslang zal ik gaan wetende ze niet to bereikenmaar altijd zal hun licht over en voor mij zijn altijden levenslang zal ik het naj agen

Waarheen reisde ge ? Hebben de zaken u bevredigd ? Een vrouw naamt ge kinderen verwekte geen ge verkocht uw tijd voor wat voedsel en weeldedroge doode uren wijst de klok van uw dienst vertrek droge doode diensten bewijst ge opdat ge zijnmoogt wat ge niet waard to wezen vindt


Zal ik u ook oproepen meisj e dat mij liefhad ?Kort was de straal van mijn glimlach op uw teereharen een twijfellicht Maar nu woont ge in degewichtigheid van uw huwelijk en huiszorg en maarzelden als ge wakker ligt van kleine beslommeringblinkt een manestraal door het venster u als eenverre groet

Komt nu een grootere zwaar als op wolken endenkt zich een god to zijn ? maar in troosteloos duisterlaafde mijn lied die god

Was er dan niet een ding vrienden dat ons vereenigde? Ernst van mijn hart blijdschap van mijnziel schoone begeerten mijn glimlach en mijn lied!

Deze waren het deze die een zijn

En nu gij krachtige geesten brandende gemoederenscherpe verstanden teergevoeligen van zin en zenuw

wat zijt gij zonder dit gene

Want wel zegt gij dat ik veranderd ben en zoomaakt ge mijn schuld dat dit gene u verloren gingMaar niet eens maar zes zeven maal ben ik veranderd en altij d was in mij dat gene dat gij nietherkennen woudt

Zes zeven maal ben ik veranderd en dat genedat bleef was niet ik maar het blijvende Zes zevenmaal heeft het blijvende u willen vereenigen en gijhebt het niet herkend

Maar zes zeven maal moge ik weer anders veranderen en u aanlokken zes zeven maal moge iknog worden opdat gij zult zijn

ARNOLD VAN GENNEP RITEN VANOVERGANG

Riten zijn gewijde gebruiken en dat een grootaantal van zulke hoe versehillend ze ook schijneneensoortig zijn tracht de schrijver van dit werkaan to toonen Zij zijn riten van overgang zegt hijVerbeeld u onze samenleving als to bestaan uit tweegroepen eene van wereldlijke en eene van geestelijkepersonen dan zal het u duidelijk zijn dat de overgang van de eerste in de tweede niet geschiedenkan zonder dat aan vast omschreven gebruikenvoldaan wordt Er moet een daad plaats hebbendie nadrukkelijk eene van wijding heet

Maar in andere tijden en andere samenlevingenvergezelt het gewijde gebruik menige andere overgang Allereerst de letterlijke die van deze tot geneplaats In onze tijd in beschaafde landen is hij vrijof nagenoeg zoo Maar vroeger of elders is hij aanbelemmeringen onderhevig waarbij sommige dieniet door staat recht of verkeer maar door de godsdienst worden voorgeschreven Bepaalde plechtigheden kenmerken dan het vaststellen van een grenshet afzonderen van een strook die scheiding tusschentwee landen maakt

Les Rites de Passage Etude systematique des Rites do laPorte et du Seuil do Hospitalite de I Adoption de Ia Grossesse et de Accouchement de la Naissance de Enfance dela Puberte de Initiation de Ordination du Couronnementdes Fiancailles et du Mariage des Funerailles des Saisons etcpar Arnold van Gennep Paris Emile Nourry

ARNOLD VAN GENNEP RITEN VAN OVERGANG

Het overtrekken van die grens het doorschrijdenvan die strook is voortaan gebonden aan eeniggewij d gebruik

Een koning van Sparta die ten oorlog toog offerdeniet enkel voor hij van huis ging maar ook aan degrenzen en vuur van het altaar werd tot over diegrenzen heen voor het leger uitgedragenDuidelijker nog als voorbeeld van overgangs

ritus is het volgende Toen generaal Grant aan walging bij de grensplaats Assiout werd een os geslachten aan de eene zijde van de loopbrug de kop aan deandere de romp geplaatst hij moest dus tusschende twee deelen door en over het uitgestorte bloedheenstappenNiet enkel landen ook steden dorpen stads

kwartieren tempels huizen hebben hun grensDe scheidende strook die tusschen groote gebiedenals een onzij dige zone is kan dan inkrimpen tot eenslagboom tot een drempel Maar ook de drempelkan niet overschreden worden zonder gewijde gebruiken of zulke die oorspronkelijk gewijd zijn geweest

De drempel is onderdeel Hij behoort bij de deurdie de buitenwereld scheidt van de gezinswereld endie vast is aan het raam waarin ze gevat werd Devrome jood die de hoofddeur van zijn huis binnengaat raakt met de hand de mazuza aan het aan dedeurstijl bevestigde kistje waarin papier of stofbeschreven of geborduurd de heilige Naam draagtdan kust hij een vinger en zegt „De Heer bewareuw uitgang en uw ingang nu en in eeuwigheid "

Dit is een ritus van letterlijke overgang die nogin onze tijd en in ons land waarneembaar is

*


Personen en groepen zijn zoo niet bij ons danin andere maatschappij en veelvuldig van elkaargescheiden Ieder is op zijn beurt vreemdeling Maarook ieder kan worden toegelaten Niet evenwelzonder plechtigheden die het karakter van ritendragen

In die niet letterlijke maar geestelijke overgangdie daarin bestaat dat de vreemde tot eigen wordtis de eerste gemeenschap waarin hij treedt een religieuze Toen de reiziger Thomson de grens bereiktevan de Massai ontmoette hem een zendeling vanhet distriktshoofd die deed hem het eene oor vaneen geit aanvatten het doel van zijn reis mededeelenen verklaren dat hij niemand kwaad zou doen en nietbedreven in de zwarte kunst was Daarop greep deafgezant het andere oor en beloofde in naam vanzijn meester veiligheid en levensmiddelen

Met de hand op het offer leggen beide getuigenisof van hun goede bedoelingen een eed dus die inniets verschilt van de onze Maar van de vreemdeling wordt nog iets meer gevergd hij moet tevensverklaren niet to beschikken over magico religieuzeinvloeden Eerst als hij die niet heeft staat hij inhet godsdienstige gelijk met hen die hem aannemenEn dan pas kan de overgang plaats hebben

Het dier wordt geslacht Een deel van de voorhoofdhuid wordt afgelicht en wanneer daarin tweeinsnijdingen gemaakt zijn steekt in de onderstedaarvan de afgezant vijf keer een vinger van devreemde de laatste maal tot de knokkel toe Zonderhem terugtetrekken bootst deze daarop die plechtigheid na met een vinger van de andere Het stukhuid wordt doormidden gesneden waarna iederaan zijn vinger een helft behoudt Een soort ring


wisseling heeft dus plaats gehad De sultan van Chirais voortaan de vriend van de blanke reiziger

Hoe talrijk zijn niet de gebruiken van begroetingen gastvrijheid die alle bedoelen de vreemde tot eigento maken Of zij stuk voor stuk overblijfselen zijnvan godsdienstvormen ? Zeker beteekent de Salaamvan de Oosterlingen zoowel als de broederkus vande oude Christenen opname in een religieuze gemeenschap En het is wel to denken dat in tijdenen landen waar iedere daad van het dagelijkschleven onder geestelijke wijding volbracht wordtandere dergelijke gebruiken er niet buiten staan

Dat zij gebruiken werden en bleven bewijst aldat zij heilige ernst waren de handdruk de omarming de kus de ruil van kleedingstukken en wapenshet samen eten de leen van vrouwen en wat diesmeer zij

Zij hebben alle het voorkomen van riten en wijdenalle de overgang van vreemd tot eigen

Layard vertelt dat als bij de Shammar een manhet eene uiteinde kan grijpen van een touw waarvanhet andere in de hand van zijn vijand is hij doorhem meet beschermd worden Indien hij het linnenvan een tent raakt of alleen maar zijn stok er tegenwerpt wordt hij de beschermeling van de bewonerAls hij op een man spuwen kan of met zijn tandeneen voorwerp raken dat hem toebehoort dan moetdie man hem in zijn hoede nemen tenzij hij vervolgd wordt wegens diefstal De Shammar beroovennooit een karavaan die in het gezicht van hun kampis wie hun tenten ziet heeft recht op hun hulp Dergelijke gebruiken zijn geen gril zij zijn door de godsdienst van een yolk gewijd

***


Het is geen wonder dat die grootste overgangengeboorte en dood to alien tijde hun wijding hadden

„In de kraam gaan"is nog altijd het woord waarmeewij een toestand van afzondering uitdrukken waartoe de vrouw bij de bevelling overging Bij de Bulgaren wordt voor het bed van de barende een koordgespannen Bij de Indische Toda behoort het betrekken van een afzonderlijke hut gedurende eenzeker tijdperk van de zwangersehap en onmiddelijkerna tot de geldige gewoontenGewijde gewoonten zooals bij de Oraibi van Ari

zona het tijdstip van de bevalling „een gewijd oogenblik" genoemd wordt

Soms strekt zich de afzondering uit over een heeltijdperk waarin de moeder aan het kind behoortBij de Kota van Nilghiri lees ik wordt dadelijkna de bevalling de vrouw naar een bizondere ververwijderde hut overgebracht waar ze dagenblijft de volgende maand brengt ze in een anderedaartoe bestemde hut door de derde in weer eenandere daarna verblijft ze eenige tijd in het huis vaneen bloedverwant terwijl de echtgenoot de woning„zuivert"

Langer nog duurt dit tijdperk in zeldzame gevallenmet name als de vrouw tweelingen ter wereid brengtBij de Ishogo Congo blijft de moeder dan beperkttot haar hut totdat de twee kinderen zes jaar zijn zemag niet spreken dan tot de leden van haar familiehaar vader en haar moeder alleen hebben het rechtde hut binnen to treden de vreemdeling die erindoordringt wordt als slaaf verkocht En evenlangals de moeder blijven de kinderen afgezonderd Totdat met een plechtige ommegang gevolgd door eennachtfeest het drietal terugkeert in de samenleving


Zonder twijfel zijn er voor een dergelijk in dekraam gaan" goede natuurlijke en maatschappelijkeredenen Maar die van zoo groot belang geachtworden dat zij het religieus gevoel prikkelden enuiting vonden in heilige voorschriften

Treedt bij de baring de moeder in een bizonderetoestand het kind doet het bij de geboorte nogmeer klaarblijkelijk Duidelijker kan die overgangniet worden uitgesproken dan door het volgendverhaal van een in West Afrika indertijd gebruikelijke plechtigheid

Zoodra in Gabon een kind geboren was riep eenomroeper de gebeurtenis uit en vroeg voor de jonggeborene een naam en een plaats onder de levendenDaarop antwoordde iemand van het andere eindevan het dorp dat hij van het feit kennis nam enbeloofde uit naam van het yolk dat het kind in degemeenschap zou worden opgenomen en alle rechtenen voordeelen genieten die aan ieder van hen toekwamen De bevolking liep dan op straat samenmen bracht de jonggeborene en vertoonde hem Eenbekken met water werd gehaald en het dorps ofhet gezinshoofd besprenkelde hem gaf hem eennaam en sprak een bezwering uit opdat hij in goedegezondheid bleef de leeftijd van man of vrouw bereikte een talrijke afstamming had aanzienlijkerijkdommen verkreeg etc "

De besprenkeling met water doet aan onze doopdenken en Van Gennep merkt op dat ze dan ook nietenkel het zinnebeeld van reiniging hoeft to zijnmaar ook de opname in de gemeenschap kan uitdrukken Namelijk indien het water gewijd is endus geacht wordt de geest van de gemeenschap opde nieuweling over to dragen


Als zoodanig hoort ze tot de inwijdings gebruikentot de duidelijkste riten van geestelijke overgang

Daartoe zijn to rekenen de gebruiken bij het tredenin een andere leeftijd bij de opneming in geheimegenootschappen bij de wijding tot priester en toovenaar de koningskroning het monnik non of gewij deboel worden

Ook de plechtigheden bij verloving en huwelijkhooren ertoe en van de tallooze ceremonies die uitoude en nieuwe tijden bekend zijn laat Van Genneptelkens het overgangskarakter uitkomen en tevensdat er bij al die overgangen niet alleen sprake isvan persoonlijke maar van maatschappelijke dadendie verstaan worden in hun voor de gemeenschapheilige geestelijke beteekenis

Maar in de hoogste zin geestelijk is wel de overgang tot het doodenrijk Niet allereerst op de scheiding van de levenden maar op de toetreding tothet geestenrijk wijzen dan ook de talrijke gebruikenDe reis daarheen het verblijf daar is in alle gevallenvan grooter belang wordt uitvoeriger verbeeld dande overblijfselen van het lichaam dat verbrand ofbegraven wordt Er zijn geen avonturen rijker engevaarvoller tochten dan die door de geesten van degestorvenen in de onderwereld bestaan worden

**

Met een sterk talent van verstelseling heeft VanGennep aan al de genoemde riten en aan meer dandeze allereerst het overgangs karakter aangetoondDaarna heeft hij die overgang doende kennen inzijn drie graden van scheiding tusschentoestanden toelating aan alle een schema gegeven dat in


de letterlijke overgang zijn stoffelijk voorbeeld heeftAan dat vaste begrip verbond hij tegelijk een belezenheid die de indruk maakt alomvattend to zijnen een voorzichtige terughouding die hem in staatstelde ook andere uitleggingen dan zijn eigene aantenemen en niet to spoedig rite van overgang to noemenwat ook anders kon worden verklaard

Maar afgezien van de waarde die zijn stelsel zalblijken to bezitten voor zijn vakgenooten en voor destudie van hun wetenschap heeft hij aan het begrip Overgang een hoogheid en een duizendvoudigeverzinnebeelding gegeven die ook de leek ook dedichter boeien en verrijken

Die onafgebroken reeks van overgangen waarmeemensch zich aan mensch wereld zich aan wereldschakelt en die als een aldoor weerkeerend ritme deharten van de levenden aan de golvingen van hetHeelal verbindt is een gedachte die ons achter hetonderzoek van de geleerde de wij ding van de denkervermoeden doet

ARTHUR VAN SCHENDEL DE BERG VANDROOMEN

Als iemand mij vraagt wat de inhoud van ditsprookje is zal ik hem antwoorden er wordt inverteld hoe een jongetje dat het geluk ging zoekenin Droomenland het er wel niet vond want wievindt het geluk ooit die het niet al in zich had?maar toch omtrent de manier waarop men hetzoeken moet veel wijsheid opdeed

De eerste dat wil zeggen belangrijkste wijsheiddie hij leerde en die hij daarom pas het laatst begreepwas deze de menschen moeten als ze het gelukwillen vinden het nooit alleen zoeken maar altijdsamen Hun gevoel voor elkaar is eigenlijk de redendat ze zoeken

Wanneer een zoo wijs en verbeelding rijk menschen een zoo voortreffelijk schrijver als Arthur vanSchendel is dit gegeven behandelt dan loont hetde moeite to zien hoe hij dit deed Men weet danzeker dat men veel to genieten zal krijgen en ookdat het genot van hooge orde is

Bij vergelijking van dit verhaal alleen al naar zijnonderwerp met de Drogon en Tamalone vertellingen die Van Schendel vroeger geschreven heeftmerkt men dadelijk dat wat daarin ondoorgrondgevoel of schemerende erkenning gebleven washier doorschouwde klaarheid werd De troebelenoodlotsdrang die het karakter van Drogon uitmaakteen die gevolgd werd door de niet minder noodlottige

DE BERG VAN DROOMEN

maar zuivere drang van zwerver Tamalone s liefdeblijkt hier de droomdrift die als verlangen naareen allerhoogst geluk aan het reine kind aan dezevertegenwoordiger van de goede menschheid eigenis en die in haar verlossing uit eenzelvigheid eneigenbelang aan haar opvoeding haar heiligingbeleeftWat zou Potgieter die aan de vormen waarin

dit werk verschijnt zoo vreemd was zich in de geesteen ermee hebben gevoeld

***

Dit boek heeft twee eigenschappen waarvan eerstde eene de aandacht trekt en later de andere waarnamen ze tot het einde samen blijft opmerkenDe zwijgende Vreemdeling op het witte paard

heeft Eva Beata de Koningsdochter van de Bergvan Droomen meegevoerd Door al de bewonersvan de Berg zal zij gezocht worden Als nu Reinbern de knaap langzamerhand alien verlaten heeftom alleen to zoeken en eindelijk ook Alfrade hetverstand van zijn droomen" hem niet langer volgenwil dan ontstaat in ons bij het meemaken van dieheele tocht de spanning die het verhaal wel van hetbegin of bezielt maar die hier eerst voelbaar wordtWe beseffen dat het niet gemaakt werd als een borduurwerk maar dat het een stroom is van het begintot het eind geschreven met dezelfde vaste en voortsnellende zekerheid Dit is een eigenschap

Maar als wij nog maar weinig in het boek gelezenhebben als wij nog enkel gezien hebben hoe Reinbernmet het meisj e Corinna en de zooeven ontmoetelandman Peter op een schip naar de Berg van DrooVerwey Proza IX

ARTHUR VAN SCHENDEL

men gekomen nu in een bootje op het water wiegelenals wij ons dus nog min of meer in de werkelijk

heid bevinden en met onze gewone oogen uitziennaar twee kleine bootjes die het hunne naderendan lezen wij plotseling „In het eerste zat een zeeroover met zwarte haren en een scharlaken mantelHij hield een zwaard boven zijn hoofd en aan zijngordel hing een kettinkj a met een spiegeltj a en eenhoorn eraan In het tweede zat een hond onbewegelijk met zijn neus naar boven Hij was gladharigwit met bruine vlekken en hield zijn staart gekruldomhoog " Deze personaadjes zijn er twee van dehonderd die ons alien met dezelfde kleurige duidelijkheid worden voorgesteld Zooals ik dus wel eenseen zinnebeeldig schilderij gezien heb maar waarvanhet groot aantal personen met zulke levendige kleuren en in zulke vermakelijke houdingen geschilderdwas dat zij stuk voor stuk mijn aandacht gevangennamen en het Lang duurde eer ik de zinnebeeldigheid van het geheel indachtig werd zoo kan hetook de lezer van dit verhaal wel gaan Hij zal hetboeiend en vermakelijk vinden door de kunst en dekarakterizeering van onderdeel aan onderdeel endaardoor van het niet in dieper verband gezieneoppervlak Naast de eigenschap van innerlijke spanning die zich eerst later voelbaar maakt is er duseene van oppervlaks boeiing die van het begin ofen door een buitengewone hoeveelheid van figurende belangstelling prikkelt en bezighoudt

Zulke figuren schijnen het werk van fancy vande grillige fantasie die alleen voor haar eigen genoegenschept en niet of weinig gebonden aan een regelendegedachte of een beheerschende verbeelding en zondertwijfel heeft Van Schendel meermalen zijn fancy

DE BERG VAN DROOMEN

vrij spel gegeven zooals dat in droomen zijnheele vertelling is een Broom gebruikelijk is Hetzou zelfs niet altijd nauwkeurig zijn aan to wijzenwaar bij hem het fantazeerend spel vrij blijft enwaar het zinnebeeldig wordt Want vrij in zijn oorsprong is het stellig vaak Men moet zich niet voorstellen dat de beeldenrijkdom in zulk symbolischwerk eenvoudig ter bekleeding van een voorafgegane gedachte verzonnen werd Men moet het meerzien als het huwelijk van twee gelijkelijk vrije machten of vermogens waarbij de eene de andere endan weer de andere de eene nu meer bindt dan meervrij laat zoodat de grenzen die de onderscheidendelezer tot eigen beter begrip meent to moeten makenaltijd maar een meer of minder van verschil en samenhang aanduiden Zoo zijn de zwarte haren en descharlaken mantel van de zeeroover misschien zuivere vindingen van de fancy hoewel ook deze weeraan bestaande figuren kan gebonden zijn maar hetspiegeltje dat hij draagt is een belangrijk stuk zinnebeeldig huisraad een onmisbaar voorwerp in deavontuurlijke geschiedenis die wij aanstonds metReinbern zullen doormaken Slaap de nachtwachtvertelt ervan als Eva Beata weg is en gezocht moetworden Hoe of waar dat zoeken gebeuren moestwist niemand De Koning die het weten moestvertoonde zich niet Ook de Koningin bleef onzichtbaar Tobias de haan met zijn schitterend gevedertehij die altijd met zijn klinkende stem de zon riepen zelfs de vreemdeling op zijn witte paard onvervaard had toegesproken voelde zich even machteloos als de zeeroover in zijn scharlaken mantel Maarterwijl zij beiden met Denkmar de verstandige ezelen Alfrade het droomverstand en Reinbern en het

ARTHUR VAN SCHENDEL

meisje en nog meer anderen vergeefs naar dekoningin omzien heft de zwartharige bezitter vanhet spiegeltje dat glas voor zijn oogen

Kijk!" riep hij en hield zijn adem inWat?" vroeg Tobias „laat ons toch zien "

Hij bleef achteruit loopen het spiegeltje hoogboven de anderen houdende

!" riep hij weer „ kijk!"„Toen sloeg Tobias zijn vleugels uit en fladderde

op zijn schouder zoodat de scharlaken mantel openviel en riep eveneens

i

Weg!" zeide de zeeroover zacht„Ik ga in den toren!" En Tobias zijn vleugels weer

uitslaande fladderde met haastig gerucht door de halZij stonden rondom den zeeroover ongeduldig vragendwat er was Op eens toonde hij hun het spiegeltjeHet was zwart Het was niet meer goud maar zwart

Hoe komt dat ?" vroeg Denkmar Alfrade steldehen gerust zeggend

Het wordt weer licht "Wordt het weer licht als goud? vroeg de zee

roover Weet je wat ik gezien heb ?"Hij hield het spiegeltje voor zijn gezicht toen

wij dachten Wat zullen wij doen? Toen kreeg hijeen dwaze gedachte "

Ik dacht zei de zeeroover Wij zien de princes nooit weer "

Nooit is dwaas Toen ging er ergens een wolkvoorbij en die wolk zag hij in het spiegeltje "

Ja een groote zwarte wolk " en hij maakte eengebaar

Toen zag hij een poort "Een groote gouden poort "

DE BERG VAN DROOMEN

Toen zag hij den naeht "Een grooten donkeren nacht met honderd

duizend sterren "Toen zag hij in de poort "De prinses ja de princes daar stood zij "Toen vloog Tobias op zijn schouder "En hij riep ons zoo zooToen zagen zij "Een kruis een licht "Toen werd het donker "Zwart zwart Zie "Het wordt weer licht " zeide de elf wanneer

wij komen waar de princes is "Uit dit tweegesprek tusschen de radende elf

Alfrade en de bevestigende zeeroover blijkt dat hetspiegeltje hem het verblijf van Eva Beata kennendeed Ik zei het in het begin dat niemand het gelukvindt die het niet in zichzelf heeft Maar in zichzelf"is niet een plaatsbepaling die gang heeft in een sprookje Daar heet het „in de hemel" Als de tocht vande zoekende wezens geeindigd is zal dan ook hoogin de hemel een zwarte poort opengaan En doordie poort onder het kruis door dat daarachter staatopgericht zullen Reinbern en het meisje en Peteralien zien trekken naar de witte lichtstad in deverte en naar de prinses die op de weg naar dielichtstad wenkt De tocht moet nu evenwel begonnenworden Terwijl de personen van wie we sprekendaar nog stonden schrokken zij plotseling van destem van een mensch ergens achter een deur Zijluisterden Het was de kabouter genaamd de Spillewiddel het manneke dat iedereen helpt Deze„kwam op zijn teenen de hal binnen en Rep henvlug voorbij zeggende

ARTHUR VAN SCHENDEL

De nachtwacht is wakker!"Wakker?" vroeg Denkmar „wakker in het

tweede morgenuur ?"Ga mee " zeide de zeeroover wij moeten hem

het spiegeltje laten zien "Hij sloeg zijn mantel over zijn schouders en

stapte eveneens naar de deur waar de Spillewiddeldoor was gegaan Zij volgden en kwamen in een hofje met een slanken boom in het midden in de hoogtescheen de zon door de bladeren Een bed stond eronder en daarin zat Slaap de nachtwacht pas ontwaakt geeuwend en zijn armen rekkend De Spillewiddel leunde op den rand van het bed met een bekerin zijn hand

Goeden morgen " riep DenkmarGoeden morgen het is voor het eerst dat ik het

zeg " antwoordde de nachtwacht Het is zoo stildat ik er wakker van ben geworden "

Weet je dat de princes met den Vreemdeling meeis gegaan ?" vroeg Denkmar

Natuurlijk Ik zie alles als ik droom "„Hij wilde weer gaan liggen toen de zeeroover

hem het spiegeltje voorhield zeggendKijk het is van zelf zwart geworden "De nachtwacht trok zijn wenkbrauwen opVanzelf geworden is dwaas Het wordt wel

weer blank Is dat de knaap ?" vroeg hijDenkmar antwoordde dat Reinbern de knaap was

Toen geeuwde Slaap zweeg en dacht Ook de anderenzwegen Eindelijk zeide hij

t Is hier zoo stil dat ik er klaar wakker van word "Andries de worstelaar kwam hijgend het hofje

binnen loopen Spiegeltje " zeide hij buiten adem„spiegeltj e "

DE BERG VAN DROOMEN

Hij was zoo moede dat hij op de peluw van dennachtwacht neerzeeg Zij deden hem vele vragenomdat zij ongeduldig waren to hooren wat hij tovertellen had maar hij beduidde hun door gebarendat zij moesten wachten

Dat spiegeltje heeft al heel wat gedaan " zeideSlaap zich de oogen wrijvend Evenals de ring enhet beeld en die sleutel waar de menschen naarzoeken om in den hemel to komen Kijk nu die vogelsen dien hond en dien ezel en die kinderen zoo stilof ik middernacht had geroepen alleen maar omdatzij nets van dat spiegeltje weten "

De vogels waren Peregrijn de eend Almon de uilen Frodo de kraanvogel Bij de kinderen was ookPuikebest het broertje van de hond die Caleb inde wandeling Kaka heette

Het spiegeltje " sprak de worstelaar toen „hetspiegeltje weet waar zij naar toe is Het orakel heefthet gezegd "

Jawel " zeide Slaap het spiegeltje is ook heelwat ouder dan jelui met je allen bij elkaar "

Wij kwamen in den tooverhal " sprak Andriesweder „de Doctor de man die bakken kan Fritsen ik Waar is de prinses ? vroeg Frits En toen antwoordde het orakel Het spiegeltje weet het nuer is maar een spiegeltje en haar vader of haarzuster vindt haar Dat zal haar vader wel zijn wantzij heeft geen zuster "

Eva Beata heeft wel een zuster Ik heb zelfsal van haar gesproken al hoeft dit de lezer nietintevallen Ook de nachtwacht spreekt van haarhoewel hij zijn redenen heeft om niet haar naam tonoemen

Spillewiddel" zeide Slaap zich oprichtend geef

ARTHUR VAN SCHENDEL

mij eens van dat frissche water to drinken! En onthoudt dan allemaal wat ik j e vertel van

Het Spiegeltje

aan wie het behoort hoe het wegraakte hoe hetweer terecht komt wat het eigenlijk is en wat hetlater doen zal Als ik vertel val ik wel weer in slaap "De nachtwacht dronk veegde de droppels van zijnbaard en vervolgde Dat verhaal is eigenlijk heeleenvoudig maar jelui begrijpt het toch niet makkelijk Je hebt misschien wel eens van Psyche gehoorddat wonderlijke meisje dat in allerlei gedaantengaat dat je met blond haar ziet als je meende datze zwart was dat je ziet lachen als je dacht dat zealtij d bedroef d was en dat j e nergens kan vindenals je haar zoo pas nog gezien hebt Jelui kennenhaar niet omdat ze zoo schuw is Maar ik ken haaral lang en ik houd van haar of ze mijn eigen dochteris Waarom ik van haar houd weet ik niet en alsj e mij vraagt wat is zij voor een meisje ? dan zegik ze is goed ze is lief ze is best En ik kan hetweten die dikwijls s nachts als je allemaal met jeoogen toe op je bedden ligt met haar onder de boomen heb gewandeld en gehoord wat lieve dingen zeto vertellen heeft Maar behalve dat ze goed is weetik nets van haar Nu dat spiegeltje hoort bij rechten bij rede aan niemand anders dan aan PsycheZij had het t eerst Maar wat is het hier stil!

Ik was toentertijde in het land van de eerstemenschen Een goed land Je lachte als je naar denhemel keek en als je dan rond zag in bosch of velddan lachte je weer Daar kwam op een morgen Psychemet een droevig gezichtje om iets to zoeken wat

DE BERG VAN DROOMEN

weet ik niet dat heeft ze nooit gezegd Ze wastoen heel jong en zoo lief dat iedereen naar haarkwam kijken en alles vergat En dan vertelde zemet tranen en snikken en zuchten dat ze iets zochten iedereen schreide mee Toen ik geloof dat ikslaap krijg Een nachtwacht slaapt overdag en waaktdes nachts voor de rust

Hij sloot zijn oogen en hield zijn hoofd schuinof hij luisterde en knikte soms „De waarheid "fluisterde hij en scheen to denken Zij stonden zwijgend rondom hem Eindelijk legde Corinna zachtkenshaar hand op zijn schouder Hij opende zijn oogenen lachte even

Ik heb wel eens gedacht dat het haar zusterwas zoo leken zij op elkander Psyche zat op dengrond gehurkt met haar handen voor haar gezichttoen kwam er een meisje niet veel grooter danzijzelf of onze prinses Het meisje dat den weg weetIk heb vaak des nachts hooren roepen wat toch haarnaam is van een mensch die zit to peinzen en dentijd vergat van een moeder die opstaat om haarkind in de wieg to zien van een vroom man die wakkerligt en bidt maar een nachtwacht waakt voor derust en dit meisje heeft mij veel gestoord in mijnwerk van mij zul je haar naam niet hooren Zij zeideoqt Psyche Hier is het spiegeltj e waar j e het allerlaatste mee vindt zoek het allerlaatste! Niemand danPsyche vindt het En zij nam het en ging heen!Hij zweeg Het meisje legde weer de hand op zijn

schouder en vroegHoe is het verder ?"Wat is het still" mompelde hij voor zich starend

Zij vond het niet in het land van de eerste menschenEn zij herhaalde altoos bij zichzelve Zoek het aller

ARTHUR VAN SCHENDEL

laatste Maar zij wist niet wat dat was en werd bedroefd En er kwam een tijd ik woonde niet meerin dat land al lang niet meer toen vroeg zij mij overhaar to waken want zij wilde duizend jaren slapenZij zocht altijd naar iets dat zij niet kon vindenEen lieve vriendin van haar was verdwenen endie zocht zij toen en vond haar niet Maar zij moesthet allerlaatste zoeken en als zij dan iets anderszocht en in het spiegeltje keek zag zij niets! Daaromliet zij het wel eens ergens liggen wanneer ze rondging om to vragen wie weet waar het is wat ik zoek?En toen zij bij mij kwam om duizend j aren to slapenhad zij het spiegeltje verloren

Toen hebben verschillende menschen het gehadEn telkens als ik het weer zag was het anders dantoen Psyche het had Gelukkig wist ik dat het in hetbegin van haar was geweest en dat zij het daaromwel weer terug zou krij gen Want als iets j e oorspronkelijk heeft toebehoord dan blijft het je toebehoorenEen arme timmerman in het oosten vond het toen endie heeft er veel heerlijks in gezien Later had dekoning van de graalridders het En toen hij washeengevoerd naar het eiland Avalon om to slapenbewaarde Gwion het Waar is die tijd van vroegergebleven ? Wat het allerlaatste is hoef ik j e niet tovertellen "

Het allerlaatste!" riepen alien Vertel onsalles!"

Een tegenhanger tot deze vertelling vinden weals de tocht ten einde loopt Toen Reinbern pas opde Berg kwam had de koning hem een roos gegevenals geschenk van Eva Beata „De roos zal verwelken"had hij gezegd maar je zult eeuwig aan haar denken " De roos was ook verwelkt Hij had haar op

DE BERG VAN DROOMEN

zijn hoed gestoken en blaadje voor blaadje warenop zijn moeilijke tocht verloren gegaan Alle zoekenwas tot op dit oogenblik tevergeefs geweest Met deanderen zat ook Reinbern moedeloos neder

„Alfrade fluisterde aan zijn oorAlle schepselen van den Berg zijn nu tezamen

gekomen Geen een heeft haar gevonden Als deeenige die den weg weet niet komt moet iedereenhier wachten in den zwarten nacht mijn vriendzal je hier ook nederzitten zonder de prinses to zien?"

Hoe dan ? hoe dan ?" vroeg Reinbern angstigHoe moet ik alleen dan in donker zoeken ? Het lief

ste dat ik heb zou ik willen geven "En hij nam zijn hoed of en tastte naar de roos die

de prinses hem geschonken had alleen de steel ende schutblaadj es waren nog over maar de meeldraadjes geurden nog Hij had haar zijn kruisjegegeven zij hem die bloem en die bloem was verwelkt Hij maakte zich los van Peters hand en hijwendde zich of om niet to weenen om to denkenEn zeer dichtbij hem hoorde hij Alfrade of haarstem in zijn borst sprak

Al wat je ooit denkt denk ik voor je Hoormijn jongen Alfrade is je verstand wanneer jedroomt maar zij kent niet alles wat er in je woontZeg nu is die roos het liefste dat j e hebt ?"

Ja!" fluisterde hijIs het de prinses die j e het meest verlangt ?"Ja " klonk het zwaar en groot binnen in hem

en zij hoorde hetDe prinses! Niet Psyche niet het meisje niet

j e zusj e van lang geleden De prinses is ook de liefstevan alle wezens En alien zullen bedroefd zijn als zijhaar niet zien voor den nacht Een is er die zeker

ARTHUR VAN SCHENDEL

den weg naar haar toe weet Maar zij komt zeldenzij is schuw omdat de meesten bang voor haar zijnAls zij komt geef haar de roos dan weet zij hoe jeverlangt "

Het meisje dat de weg weet de naam looze vande nachtwacht zij die Psyche het spiegeltje gafwaaruit de timmermanszoon van het oosten en degraalkoning van het westen zooveel heerlijks leerdenzij de eenige die Eva Beata vinden kanMaar de fee Ostara die rondging om naar haar

to vragen zei Heeft iemand haar gezien? Weetiemand waar zij is die niet spreekt die als een geuris die alien vereenigt en den weg kan wijzen?" Entoen niemand antwoord gaf ging ze voort niemandkent zelfs haar naam hoe zou er een zijn die ietsvan haar weet Maar zij zal komen om ons to leiden "

En Andries mompeldeMisschien weet ik wel iets Wacht eens hoe was

het ook weer ? Het orakel heeft immers iets gezegd ?Haar vader of haar zuster vindt haar ja zoo washet Maar wie kan die zuster dan zijn?"

Zij die alien vereenigt ?" vroeg Denkmar Ikheb vroeger wel gehoord van een god of een godindie de schepselen tezamen bracht en tot hoog gelukvoerde Maar meer dan twee of hoogstens tienbracht zij er nooit to zamen En dat kon ook de wijsheid die ik placht to zoeken

Neen Denkmar " fluisterde Alfrade „je hebtnooit van haar gehoord Zij kan meer dan die godof godin van vroeger zij kan millioenen vereenigenmaar zij is nog jong en klein "

Zij kwamen alien onder het laag donker loofDaarboven door de bladeren talmde nog licht vanden hemel En bij den boomstam groot en zwaar en

DE BERG VAN DROOMEN

trouw in het midden der duisternis zagen zij tweemannen Slaap den nachtwacht en den zeerooveren op den grond twee wezens dicht bij elkander gehurkt De eene was Psyche maar het gelaat van deandere kon Reinbern niet onderscheiden

t Is zij " fluisterde Alfrade geef haar de roos "Reinbern nam het verwelkte steeltje van zijn

hoed en bukte zich neder tot haar Het was hetheerlijkst van heel zijn leven hij had zich nooit zoolicht gevoeld toen hij de koelte van haar vingersaanraakte hij geurde als een landschap zijn hoofdwas ruim als de lente helder hoog

En niemand sprakEn Reinbern begreep opeens hoe goed en groot

de wereld was Hij keek Psyche aan en zag dat hijhaar kende zij geleek op zijn vader op zijn zusjeop het meisje en ook op hemzelf Hij boog wederom die andere to zien wie hij de roos had gegevenDaar was iets schoons iets donzigs en geurigs waarhaar gelaat moest wezen maar het bleef ver enonduidelijk als de lelien ver op de schemerigevelden En de avond kwam zacht nader van bovenen van alom en luwe trillende geurigheid Gedempten warm klonk het geluid van den nachtwacht

Nu zijn we weer allemaal bij elkaar mijn jongen vertel nu maar hoe j e aan

Het Spiegeltje

kwam en wat j e ermee gedaan hebt "Ahem " sprak de zeeroover en ook zijn geluid

klonk gedempt en streelend in het duister Eenieder weet dat ik eenmaal de gevreesde de vermaarde vrijbuiter Fortunato was een leeuw in hetgevecht een tortelduif in de kajuit en de joligste

ARTHUR VAN SCHENDEL

onder de broeders aan wal Dat was in de schoonstedagen van weleer toen het ambt van zeeroover nogin aanzien stond Ik heerschte over de zeeen inden ochtend bekommerde ik mij nog niet over watde avond zou geven ik placht to doen wat ik verkoosen nets verhinderde mij ooit Heerlijke dagen! Duizend verhalen zou ik kunnen doen en aan het eindzou ik duizend andere weten En uit ieder verhaalzou je zien dat je altijd fortuin hebt als je maareenvoudig doet wat het beste is Zelfs wanneer hetje een enkel keer tegen loopt ben je nog fortuinlijkmaar je bent dan meestal to dom om het to begrijpenJa mijn vrinden als je maar niet suft als je maaraltijd vroolijk bent en je nooit bezorgd maakt dankrijg je altijd meer dan je noodig hebt Je weet hoeik de vlag streek en de wereld vaarwel zei toen ergeen avonturen meer waren Dat was toen mijngaljoen de roem van alle oceanen met mijn schattennaar den kelder ging Ook dat was een gelukj e voormij Want het allerlaatste oogenblik voor mijn oudtrouw schip verzonk Rep ik naar de kajuit om eenkoppel pistolen to halen ik kon niets meer zien indonker en het eenige dat ik op den tast nog grijpenkon in een kilt vol rommel was het spiegeltje Hoehet in die rommelkist en aan boord kwam ? Dat weetik niet daar heb ik ook nooit over gedacht De wereldis vol dingen die je niet weet Hoe nu een eenvoudigzeeroover aan het wonderbaarlijk spiegeltje moestkomen waar het geluk mee gevonden wordt! Voorden knaap en het meisje en then boerenman ben ikblij dat ze het gezien hebben Wel en toen zij daareven kwam Psyche en zei dat het van haar hoordegaf ik het haar terug Wat wil j e meer weten ? Hetis alles zoo gewoon "

DE BERG VAN DROOMEN

Even gemakkelijk als je het kreeg gaf je hetweer weg " sprak de nachtwacht j a je bent eenecht gelukskind Zal Psyche het nu houden ?"

Niet zonder reden zien we nu was het de zeeroover dit gelukskind met de geluksspiegel dieonze zoekers naar het geluk tegemoet voer bij deningang van de droomen berg

Zal Psyche het nu houden ?" vroeg de nachtwachtEr voer een ritselen door het loof en het fluis

teren van Psyche mengde zich daarin als klaredroppeltjes ruischte het

De knaap heeft mij geleerd wat het allerlaatsteis dat ik zoeken moot De prinses die voor ons ishooger dan hier "

En het meisje daar jij die het mij al eeuwenlang zoo moeilijk gemaakt hebt als ik voor de rustvan de menschen moest waken dat ik zelfs je naamniet durf noemen zul je den knaap en ons alien nuhelpen om haar to vinden ?"

Buiten de schaduw van den eikeboom dreven dezilveren sluiers van de schemering heen in hetverder duister welde een nieuw gekweel van dennachtegaal eerst als vele jonge vogeltjes die allentegelijk begonnen to kwinkelen dan zooals eenmoedervogel die van zaligheid zingt En terwijlhet wezen van geur in haar glinsterende dauwigheidrees en Psyche omarmend een gebaar maakte datReinbern en de anderen volgen zouden zwol diekoele muziek in den avond vol en hoog als een lovendkoor boven de wereld

En allen schaarden zich en gingen achter elkaar delucht was mild de grond gaf geen geluid En welluidend klonk de mijmerende stem van Denkmar achterden knaap in de maat met de juichende voile tonen

ARTHUR VAN SCHENDEL

Isis Istar Mylitta geen geen enkel godvan oude tijden kon ooit alien tot een maken Zijzal het doen Wie is zij ? Is hier vroeger niet eenkind geweest dat het kind van aller liefde tot elkander genoemd werd maar geen naam nog had?Is zij niet naar de wereld gegaan ? Ik heb goede hoopvoor den nacht ik zal mijn best doen "

*

Zoo heeft ook ons het spiegeltje de weg gewezendit keer door het boek van Van Schendel Van hetoogenblik dat wij het eerst aan de zij van zijn bezitter zagen worden we ingeleid in de voorhof vandit verhaal waarvan de nachtwacht ons de gangenen zalen opent Als we die alle zijn doorgegaanluisteren we naar de zeeroover alvorens de uitgangto vinden naar de hemelpoort Tusschen de tweevertellingen dus betreffende het spiegeltje liggende windingen en ruimten waardoor Reinbern gelokt wordt en ons met zich lokt Het eigenlijk spannende deel van het boek Uit de meer verspreidegenieting bewondering deelneming ontstaat eenmeesleepender belangstelling zoodra wij vreezendat het met de hoofdpersoon wiens lot wij als soortgelijk aan bet onze erkennen slecht zal afloopenOns meegevoel raakt dan betrokken in gebeurtenissen die eerst alleen onze zinnen en onze bespiegelingaandeden ons gemoed nam eerst deel nu vereenzelvigt het zich met de hoofdpersoon met de knaapReinbern Dit opwekken van het meegevoel ditdwingen tot vereenzelviging met een verbeeld wezenbewijst altijd meesterschap De vraag is alleen maarwaardoor en over wie iemand meestert Wie een

DE BERG VAN DROOMEN

draak schrijft waarin onze lagere instinkten zwelgenen waaraan het onopgevoed gemoed zich niet onttrekken kan is niet gelijk aan Cervantes die deedelsten voor zijn onsterfelijke Don Quichot de laMancha gevangen neemt Zoo is Reinbern misschienalleen een held voor dichters en kunstenaars en zullendeze vooral hem aan zich verwant voelen Hij is hetkind dat een hoogste droom zoekt die van eenopperste gelukzaligheid Hij zal misschien ervarendat deze een droom blijft maar zijn zoeken boeitBoeit elk die van zijn wezen iets in zich heeft Hijzoekt het Allerliefste Is dit het zusje dat vroeggestorven is? Het meisje met wie hij vertrouwelijkwerd ? Wegreizende over „de grootste zee van dewereld " en komend in Droomenland liet hij zichgereedelijk door Puikebest overtuigen dat de Princes het allerliefste was en kort daarop hoorde hij ookhaar naam die was Eva Beata Van haar kreeg hijde roos Aan haar gaf hij het kruisj a dat zijn zusj ehem had nagelaten Op haar wachtte hij en haarzag hij wegvoeren door de Vreemdeling Om haarto zoeken trok hij mee op het bevel van de koningDe wakkere haan Tobias ging ook en de goede verstandige ezel Denkmar en Puikebest en de hondKaka en natuurlijk Alfrade die het verstand vanzijn droomen was en het meisje De arbeidzame Peterwas thuisgebleven en ook de luie man die bakkenkan en die naar Peter keek Met hun zevenen liepenzij de beek langs Rein en het meisje achteraanTotdat zij kwamen aan een kleine vijver Watdaarin to zien was? De kleine koning Dedan hijdroeg een oranj e mantel dun als een vlindervleugelen had een kettinkje van goud om zijn middel eneen fluitje in zijn hand zou het hun wijzen DitVerwey Proza IX

ARTHUR VAN SCHENDEL

is de spiegel" zei hij Zoo is ook het hart een spiegelwaar de mensch eerst in moet zien om het schooneto erkennen dat hij vinden wil

Ziet dit is de spiegel Ziet then gloed van purper daar in de diepte Dat is de adem dat is de geurdat is de muziek die in heel de wereld is en daaronder kan niemand zien Het is de adem het is degeur van haar die je zoekt Je zoekt de prinses deliefste die bestaat en als je haar niet eerst hierhebt gezocht dan zal je ze nergens vinden "Maar Dedan deed meer Hij hield zijn fluitje op

en floot„Toen begon er diep in Reinberns borst een geluid

j e zacht to wellen zachtj es deinend heen en weer ineen zijden webbe van geneurie Over het gelaat vanhet meisje glansde een licht en toen Reins lippenopen gingen en zijn stemgeluid zuiver en dansendklonk opende ook zij haar mond verbaasd vanblij dschap

Hij zong of hij het niet helpen kon dat hij hetwijsje nog niet wist luisterend hoe hij het na moestzingen En op eens rilde hij zijn groote oogen zageniets in den hemel krachtig en frisch galmde zij nstem wijd in den fonkelenden ochtend reiner enhooger stij gend en daalde licht glij dend in bescheidenertonen tot plots het geluid weer wilder en vroolijkersprankelend uit zijn borst sprong zoo forsch en zooheerlijk dat er overal kleine echo s juichend opstondenachter de heesters die het herhaalden en voortruischten tot voorbij de blauwe glooiing De anderenstonden stil en aandachti g maar Dedan tripte verheugd van zijn eenen voet op den anderen in de maatEn terwijl Reinbern zong zag hij overal glansjes inden hemel donker brandende vonkjes hij wist dat

DE BERG VAN DROOMEN

het oogen waren die keken de oogen van de allerliefste En groot en zwaar werd zijn hart en zijnaangezicht gloeide en zijn stem klonk zoo zuiver enzoo schoon of het niet hij was die zong maar eenander die in hem woonde hij hoorde het zelf en devreugde maakte hem blind En plots werd hij stilademloos en zwaaide met zijn armen om zich aangeur en koelte to laven "Nu weet Rein waar hij zoeken moet En Dedan

geeft hem gelijk Wie zingen kan vindt altijd denweg zegt hij

Maar Denkmar is daar niet zoo zeker van Dedan sraad het maar aan Blido de leeuwrik to vragenbevredigt hem niet Dat een leeuwrik zingt is geenreden waarom een ezel het ook zou kunnen

Blido zingt en Dedan vertelde toen van DeZanger en het Lied het oude verhaal „de zangervindt het hooge lied den lof van het schoonste datde menschen bedenken kunnen Zij werken en zingenhem na hij gaat verder en zoekt met het vuur inzijn borst verlangend naar nog hooger lied Onder deknapen is hij de moedigste de dartelste onder deouden gaat hij eenzaam peinzend wat schooner isto zingen als de leeuwerik ver in het zonlicht of opde aarde to werken met anderen voor anderen Maarkinderen en wijzen roemen zijn geluk "

Denkmar stond op schudde zijn ooren en sprakHoewel ik niet zingen kan kan ik denken wat

ik zing En daarom weet ik dat Dedan gelijk heeftveel kan de knaap vinden in het lied maar hij zalverder en langer moeten zoeken naar de prinsesZijn plicht is to denken to overwegen to beslissenwaar zij kan zijn Vaarwel knaap mijn zoeken zalnu anders dan het uwe zijn en ook ik moet voort ""

ARTHUR VAN SCHENDEL

Tobias vergezelde hem Puikebest en Kaka gingenmet Reinbern Alfrade en het meisje Toen zij aande overzijde van de vallei bij een groot woudkwamenzagen zij achter de boomen een klein blank iets datverdween Dit was Psyche het meisje dat altijdvlucht

Wat zou hij ook anders vinden nadat hij in zijnhart de zang gevonden had dan Psyche Vinden datwil zeggen niet vinden Want Psyche wekt verlangenop maar bevredigt het niet In het bosch is welPsyche de wondere het eeuwige kind de altij dvluchtende maar in het bosch is niet Eva BeataPuikebest houdt vast aan dat onderscheid Hij wilterug Maar Reinbern kan niet teruggaan Van hetlied kwam hij regelrecht tot Psyche „Hij werd gedreven door een zware kracht in zijn borst om togaan waar hij verlangde De princes zou daar achterzijn wist hij daar achter hetgeen hij zocht " Feeenleiden hem de kabouters houden hem staandePuikebest en Kaka zijn verdwenen Hij gaat samenmet het meisje en ook Alfrade komt nog „Toenzag hij weder heel even in de bladeren aan denoverkant de oogen van haar die hij zoo kort tevorenvoor het eerst had gezien van haar die hier in hetbosch het eeuwige kind werd genoemd van haardie altijd vlucht Zij had hem aangezien Hij wildedat hij zijn hart met zijn handen kon vasthoudenzoo zwaar was het Hij voelde zich veilig dat hetmeisje zoo dicht bij hem stond " Maar het meisjewerd aanstonds stil omdat zij voelde dat er ietsstil en eenzaam werd in Reinbern "

Toen was bet eerste blaadj e gevallen van de roosdie hij op zijn hoed droeg De feeen brachten hembij Daphnis die Het Verhaal van Twee zong hoe hij

DE BERG VAN DROOMEN

tot Chloe werd en Chloe tot Daphnis Maar Reinbern bleef verlangen en wist niet wie de prinseswie het meisje dat vlucht was Hij wist alleen datze er zijn moesten verder weg voorbij alles Hetmeisje zag hij niet meer maar alleen Alfrade

Waarin vindt het verlangen de werkelijkheid diehet zoekt ? Alleen in beelden Rein stond boven opde heuvel „Indien hij verder liep moest hij weerdalen " Alfrade het verstand van zijn droomenwil hem hier houden waar hij in het licht en de wolkengestalten ziet vrouwengestalten godengestaltenZoek voortaan niets anders zegt ze nets andersdan beelden Dan zal je haar vinden de princesEva Beata

En zij die altijd vlucht " zuchtte hijWie de eene vindt vindt ook de andere En als

je eenmaal het beeld van de prinses hebt gezienkun je het nooit meer verliezen Ben ik niet Alfradedie hier voor j e staat ? Zal ik niet altij d bij j e zijn nuje me eens hebt gezien ? En zou haar beeld niet deprinses zelf zijn? Je kunt haar vinden daar in hetnoorden daar in het zuiden daar in het oostendaar in het westen Voor den gloed van je verlangenzal ze verschijnen Kijk dan verlang en vind haaro vind haar want ook ik word gelukkig door haargedaante ""

Maar hoe innig Rein ook verlangde hij zag nietde prinses maar alleen het meisje „En zij is het nieteens zelf " zeide hij „maar haar beeld "

Wel zag hij daarna nog zachtlichtende wolkengedaanten maar niet Eva BeataDe man die nu naderde een schoon wezen dat

eenzaam over het gras kwam in een wijde mantelwas werkelijk dezelfde die Reinbern in het stadje

ARTHUR VAN SCHENDEL

van zijn inwoning en daarna op het schip gezienhad Hij was daar een oud heer met een grij zebaard en een rood dasj e Maar inderdaad was hijMerlijn de toovenaar

Heb j e al gevonden ?" vroeg hij met een glimlachja veel!" antwoordde Alfrade „Hij heeft ge

leerd to zingen en to verlangen En nu zijn wij hierom beelden to zien ""

Het landschap vizioen dat Merlijn hem zien deedeen land dat zijn eigen was en dat hem uit allebergen en boomen aanzag met oogen als die vandieren en menschen werd gevolgd door een tweedewaarin alle dingen ademden als hijzelf Toen hij weerom zich zag op de heuvel voelde hij dat hij ietsgevonden had En Merlijn zei „Je hebt de prinsesniet gevonden je kunt verder zoeken Maar in debeelden die daar verschenen heb je den blik van haaroogen gezien en haar adem gehoord En dat is veel "En na gesproken to hebben over de Beelden vanzijn eigen ervaring ging hij voort „De beelden zijnmaar gedaanten Je zoekt de zuster die vroeger bijj e was j e zoekt het meisje dat altij d vlucht en dat j ein het woud het verlangen leerde je zoekt de heimelijke prinses Maar het zijn haar gedaanten niet dieje zoekt Ga nu voort je weet wat je liefhebt "

Reinbern ging verder Na zjjn verlangen na debeelden wat ging hij vinden ? Het was dalen wathij deed Langzaam en aarzelend volgde hem Alfrade Toen hij weer een beeld meende to zien een gelaat toen was het dat van een jongen Waar hoezoeken wat hij het meest verlangde ? In de prinsesin het meisje dat vlucht in zijn zusje in het meisjeCorinna in de bloemen ? Zocht hij niet wat zij allengemeen hadden ?

DE BERG VAN DROOMEN

Achter hem murmelde de stem van Alfrade„Daar zijn de dingen zonder einde waar geen verschil meer is Hier zit een knaap die eenzaam inzijn gedachten in zijn binnenste zoekt Maar wat ?""

De bloemen die hij geplukt had wierp hij op hetwater en zei Het is eender de prinses of zij dievlucht die andere of het meisje een vergeet mij nietof een viooltj e het is eender het is eender Niet henzoek ik maar het mooiste dat in hen is "

Hij ging weer met Alfrade achter zich De blaadjesvan de roos had hij nu alle verloren Wat zag hij inde schemering dat hij zoo schoon vond ? Zij n handzijn eigen hand die hij aan zijn lippen bracht en kuste

Drie vizioenen van het meisje Corinna Eva Beataen Psyche volgden elkander op De beide eerstenhadden hem niet kunnen redden uit de verwarringdie in zijn geest bestond tusschen de eene en deandere tusschen Reinbern en de Jongen die hij nuwas die zichzelf zag die zijn eigen hand kustePsyche opende haar oogen niet Hij sprong in denafgrond van water onder haar en voelde zich meegedragen Toen hij aan land kwam vond hij deoude vrouw met de slapende Narcissos en AlfradeGa naar het water en zie jezelf " zei de eersteEn hoewel de laatste hem weerhouden wou deedhij het „In het water zag hij zichzelf een magervermoeid j ongentj e naakt en zwak de haren tolang en to slordig de hals en de beentjes to dun deoogen klein en gewoon Niet bijzonder leelijk maargewoon "

Dalende van de heuvel waar hij de beelden zagwas hij minder geworden totdat hij nets dan zij npovere zelf overhield Nu stond hij in de voorhof vande verdoling waar Alfrade hem niet volgen wou

ARTHUR VAN SCHENDEL

Wat daar verder kwam was het land van de schijnEen troost was dat hij hier ook Corinna vond Dadelijk uit het woud was zij hierheen verdwaald Samenkonden zij nu de weg zoeken door de schoone schijnenheen over schijn juweelen loopende achter Echoaan die een schijn stem is Maar ook dit samen zoekenwas een verdwaling want aan de prinses dacht hijniet Hij dacht aan het meisje Zoo lief zoo schoonwas ze En zij dacht aan hem heerlijk heerlijk ishet met elkaar to zijn Toen de vreeselijke vorstIman Hassan Ben Sabbah hen had opgesloten omondertegaan in de vreugde van hun samenzijn envan niets anders toen het meisj a aan nets andersdacht dan samen zijn aan niets anders dan slaapterwijl hij moist dat moeheid en slaap de dood beduidde toen vond hij de kreet van uitredding

Eva Beata help haar zij valt in slaap! Psychehelp haar zij kan niet meer "

En Psyche hielp Zij zou haar spiegel zoeken ende vrienden halen Peter was het die het krachtdadigst meewerkte hij had de steenen van de grotweggenomen Door zijn arbeidzaamheid geprikkeldhad ook zelfs de man die bakken kon gebakkenen de kinderen konden versch brood krijgenMaar waar is nu de princes?" vroeg Reinbern

Wie heeft de prinses gevonden?"

~**

Onder een hemel van hooge dichterlijke bespiegeling door een voile wereld van uit alle tijden enstreken bijeengedragen verbeeldingen beweegt zichdus dit jeugdige zanger hart van lied naar verlangenvan verlangen naar beeld om daarna door de armoede

DE BERG VAN DROOMEN

van zijn eigen zelf verheerlij king heen aan de schijnbijna omtekomen De ervaring dat het geluk eenhemeldroom is alleen het deel van hen die geleidworden door de liefde van allen voor elkander volgterop

Verbeeldingen uit alle tijden en streken zei ikHet is deze rijkdom van belezenheid vinding enzinrijke voorstelling die de schoonheid van dit werkuiteen doet gaan in honderden vormen en tonen vangenietende bewoording Als ik toch zeg dat in hetverhaal aan menschen en dieren feeen en kaboutersvijftig wezens een min of meerr belangrijke eensprekende rol spelen dan overdrijf ik niet en alsik alle wou noemen die erin genoemd worden danwas ik zeker met honderd niet uitgeteld Het volleen bedachtzaam volle van dit samenstel is op zichzelf al een bewijs dat De Berg van Droomen niet eensprookje is zooals de schrijver er nog wel meer verzinnen kan Wat hij bedoelde was juist die overvloedige en afdoende volledigheid waardoor hetwerk als de voltooiing en vervulling van een soortverscheen Wanneer men bedenkt dat een dergelijkdroom sprookje met alleen de figuren van het kaartspel kan gebouwd worden dan begrijpt men hoedit laatste zich als een eindgroei voor kan doenal zouden overigens tusschen vormen van ontwikkeling nooit zijn voortgebracht

Gaan we nu de vele figuren van Van Schendelafzonderlijk na dan merken we dat ze tot verschillende groepen hooren Zoo zijn er eerst de zuiverezins verbeeldingen De Koning de voorstelling vanhoogste heldendeugd de Koningin van moederlijkste mildheid Eva Beata van de gelukzaligheidEvenzoo zeggen de namen genoeg hoe Puikebest

ARTHUR VAN SCHENDEL

niets dan de goede menschelijke natuur is Denkmar het verstand Alfrade de rede die de droom verzelt Maar zoodra men deze omgrenzingen maaktmerkt men toch ook dat men zijn ring niet to nauwsluiten moet Zoo is de koning wel een vertegenwoordiger van heldendeugd maar toch niet alleende bekleeder van een afgetrokken gedaehte In hetverhaal dat Ahasverus omtrent hem doet verschijnthij als een van die mythische helden die nadat zevergeefs getracht hebben de strijd tusschen godenen menschen to beslechten zich met de koningsdochter van het land in hun eigen rijk hebben teruggetrokken Zoo gezien behoort hij meer tot wat mende groep van de belezenheid zou kunnen noemeneigenlijk een van zulke verbeeldingen als van oudsher het overgeleverd bezit van de menschen zijnAlfrade als elf en Denkmar als verstandige ezelbehooren natuurlijk ook daartoe en in hun eigenaardige typeering hooren de laatste en Puikebestweer duidelijk tot een derde afdeeling tot die vande persoonlijke vinding

Soms is het alsof de vinding voor zichzelf spreektZoo bijvoorbeeld als de schout Regel de knaap enhet meisje begeleid door Puikebest naar de hof derbeelden brengt Dat was een groote hof waar slingers hingen van het eene naar het andere beeld maardie konden zij nauwelijks zien wegens de drukte enhet gedrang Er stonden weinig menschen de meestenwaren dieren en andere schepselen die zij in de stadnooit hadden gezien zij zagen terwijl zij er langsgingen een ezel een eend en een uil naast elkaareen wapenkoning een ibis en een goochelaar eennimf en een neger een kikvorsch een pluimgraafen een kameel een monster een spook en een man

DE BERG VAN DROOMEN

met een takkenbos een poeet en een pelikaan eneen mijmerende ooievaar en links van hen twee ganzen een fee en een worstelaar een satyr een geesten een geitebok een koekoek en een duikelaar eenkabouter een kater en een admiraal een kalkoeneen leeuw en een koetsier een boef en een beer meteen banier en een eenzame schaduw en velenvelen meer dit waren slechts enkelen Maar iedereentrad ordelijk terzijde want de schout hield zijn wijsvinger op " Maar als men opmerkt hoe niet alleenalle genoemde namen een zeker gevoel voor hetsprookachtige oproepen maar zoo niet alle dantoch voor een groot deel inderdaad de namen zijnvan wezens die in sprookjes voorkomen dan voeltmen zich overtuigd dat ook hier de vinding nietongebonden is

De belezenheid toont zich iets later in de zaalwaar straks de Vreemdeling op zijn witte paard komtom de prinses to halen „Toen zag Reinbern degroote menigte rondom in de zaal maar er werdslechts zacht gefluisterd en weinig geluid gemaaktDicht bij hen stonden Amon Ra de god van de zonvan Egypte Apollo de Grieksche god en de blondeBaldur god van het noorden bij elkander rustigzonder hun oogen to bewegen Achter hem ontwaardeReinbern twee heksen fluisterend tot een pad meteen robijn in zijn hoofd en verder Hyacinthos enCuparissos de blanke jongelingen Ariel de leeuwmet Marcus zijn zoon een grij ze zeeman een albatrosen een schim En bij de poort naar bet achterpaleiswees Tobias hem Rotrude de tooveres met Armidaen Acrasia haar meisjes Sibylla die de toekomstweet met een vogeltj e koning Midas die ezelsoorenhad en Goldemar de koning der duitsche kabouters

ARTHUR VAN SCHENDEL

Eros en Anteros de knapen van lief de Albo enAlviane de elfj es en Briano de beer met Petz zijn zoonook Iman Hassan ben Sabbah de grijsaard van denberg in het oosten Faucula het kind dat slechts zinger kan en Tamerlan de sombere vorst der TartarenEn vlug als een spinnekop liep de Spillewiddel doorde menigte het manneke dat altoos haast heeft omiemand to helpen en in een verren hoek stond hetmeisje dat de heele wereld had doorgereisd bij eenfluitspeler en een ouden neger Zoo vele en zoo verschillende wezens zag Reinbern dat hij niet bemerktehoe stil het werd in de zaal "

Men zou inderdaad de belezenheid van Van Schendel zelf moeten hebben om to weten waar zijn fantazie begint en zijn herinnering ophoudt Is de Baroneen heer met een rood broekje aan en handschoentjesvan satijn die sierlijk gaat of hij danst het levenlicht opneemt en overigens niets zoo graag doet alsmet de kwajongens op bet gras liggen en lanterfanten is hij een sprookjes figuur van vroegerof werd hij het alleen voor deze gelegenheid ? Inelk geval is het een gelukkige greep hem en de bengels die het Peter de landman lastig maken naar ditsprookjesland over to brengen Zij hebben bet erkostelijk Is ook de makke menscheneter die frambozen at een bestaande grootheid en de scheepsj ongen met de ganzen en de man die bakken kan ?De laatste krijgt later een legende aan zijn karaktervan lui to zijn toegevoegd een legende van broodto hebben geweigerd aan de allerheiligste die ooitgeboren is Een soortgelijke legende krijgt ook deLeperkoen het kaboutertje dat schoentjes voor deelven maakt omdat hij het vroeger voor het heiligekind gedaan had Uit de wereld van deze verhalen

DE BERG VAN DROOMEN

verbaast het ons dan ook niet de evangelist Lucas metzijn os onder een rozenboompje to zien overgebrachten Ahasverus de eeuwige wandelaar Trouwenswelke wereld heeft hier niet haar gestalten Heldenen koningen uit alle sage kringen en uit alle geschiedboeken „Hercules en Achilles de Grieken en Hectorde Trojaan Herman Diederik en Siegfried HagenVolker en Gunther de Germanen Roelant de Frankde spaansche Cid en Saladijn de Saraceen KoningArthur met zijn ridders van den Heiligen GraalCambyses Cyrus en Xerxes van de Perzen Alexander van de Grieken Caesar van de Romeinen enHannibal van de Carthagers Attila van de HunnenTheodoric van de Gothen en Karel van de FrankenTamerlan van de Tartaren Mohammed van deTurken en Djengis Khan van de Mongolen " Allefeeen ook en alle kabouters En de spoken!

Na het verhaal van Slaap de nachtwacht kwamen ze

Hoor " zei AlfradeOver de muren vernamen zij een zonderling ge

rucht van kleppende vlerken Toen werd er zachtgeloeid zooals een koe loeit die in donker den wegzoekt en van rechts en van links van alle kantendaarginds kwam een gieren een blazen een huilenen bolderen als van de stormen des nachts wanneerde schepen vergaan En eensklaps hoorden zijschreeuwen en gillen angstige kreten doordringendverward en aanhoudend

Zij verlieten het hofje haastig loopend want hetrumoer werd luider en het loeien klonk ontzaggelijkEn in de gaarde stonden zij in het klare licht zijtuurden naar alle kanten en zagen iets zij schrokkenen hielden elkander vast

ARTHUR VAN SCHENDEL

Daar stond aan het einde van het grasveld eenkromme boom voor de heesters Naast then boomeven lang en even krom bewoog een gedaante bruinen groen gevlekt met een sombere kop vol oogenHet monster had vele pooten en klauwen zijn muilwas zwart en onder hem lag iets to kermen

De Oenan!" fluisterde AndriesJe hoeft niet bang to zijn " sprak Alfrade met

bijzondere stem„Zij stonden bevend bij elkaar Niettemin be

halve Andries waren zij niet bang want het gedrocht zag er sierlijk uit en het bewoog zijn pootenmet een deftige bevalligheid Plotseling terwijl zijhem aanschouwden loeide de Oenan weer zoo diepof het geluid uit den grond kwam Andries en dezeeroover renden heen en Denkmar draafde henna Alleen Puikebest en het meisje Kaka en de knaapstonden rondom Alfrade dicht bij elkaar

Kom mee " zeide de elf nauwelijks verstaanbaar

Zij volgden haar hand aan hand zonder sprekenbevend door dat geweldig geluid dat den grond deeddreunen De gansche tuin scheen verlaten Langs hetstruikgewas zagen zij schimmen waren en vreemde gedrochten een gele de gluipende Ynen en een grauwegrimmige de Gimper zwiepend en loerend met gebogen kop Verder onder de goudenregens verscholenvonden zij Frits en de man die bakken kan voorzichtig rondziende naar alle kanten En juist toenzij naderden klonk er boven hen een hoonend gekrijsch Perrewits Perrewits! Maar niemand zag ietsFrits en zijn vriend struikelden en vielen zij sprongenweder op en renden voort Het was toen gloeiendheet Overal klonken onverwachts geluiden en ang

DE BERG VAN DROOMEN

stige stemmen Reinbern had geen tijd om to luisteren of to denken terwijl zij haastig gingen Eindelijk liepen zij een groene laan in onder takken dienederhingen van het loof Een vriendelijk gezondedelman met een rooden tabberd aan stond daar tomidden van een troepje hij had roode wangen eneen lachend gezicht

Wat een haast!" riep hij luid met zijn handenop zijn heupen Waar gaan jullie allemaal zoo hardnaar toe?"

Eerst antwoordde niemand iedereen zag voortdurend om Maar Andries de worstelaar kwam dichterbij hem staan en zeide schuw

De spoken Jan de spoken!"De spoken! Wie loopt er voor spoken weg!"

Hij proestte en zwaaide met zijn armen zoodat zijalien mede lachten Thomas de man met de blauwemuilen knikte en sprak Het is dwaasheid wegto loopen als je nooit iets gedaan hebt zooals ikMaar het zijn vreeselijke spoken en iemand heeftzijn straf gehad dat heb ik zelf gezien en de Baronook wij hebben hem hooren kermen "

„ Toen werd er ergens gegromd zoo zwaar datde bladeren der boomen trilden

De Raalt!" fluisterde iemand En eensklapskeerde de edelman zich om en rende snel voortzwaaiend met zijn armen En iedereen hem achternamet angstig roepen en schreeuwen van „O Dezwarte! De Rala! De Raalt!" En zij verdwenen ineen wolk van stof

Puikebest en het meisje bleven hand aan handbij elkaar onder de lage takken Kaka stand metgestrekten staart en blafte soms terug binnensmonds De elf zagen zij nergens En telkens ijlde

ARTHUR VAN SCHENDEL

iemand vluchtend voorbij en telkens hoorden zijeen onderdrukte kreet van „De Rala! De Raalt!"En het grommen naderde fel en kwaadaardig Hetwas koud onder die boomen

Opeens kwam Kaka woedend brommend metzijn lippen opgetrokken dichter bij Puikebest Inde verte zagen zij iets Daar naderde iets Het wasde Rala de zwarte sluipend van boomstam totboomstam Hij was nog donkerder dan de nachtzoo zwart dat zijn vorm niet to zien was Er bestaatniets op de wereld dat zoo zwart is als de Rala ende Raalt zijn hond

Zij liepen heen onder de boomen de wind wasscherp Toen kwamen zij aan een hek hijgend vanvermoeienis

Daar komen ze " riep Puikebest wijzend naarrechts en naar links en achter hen daar zagen zij deRala de Oenan en al de anderen de Raalt snuifelendaan iederen boom de sidderende Ynen en de Gimperde Skrat een mager monster de Grendel met groenetanden een wanstaltige menigte En een donderslagbarstte in het geboomte een vreeselijk geluid Zijliepen vlug voort en toen zij aan het einde van degrasbaan een groep boompjes vol appeltjes bereiktenzagen zij een groot veld waar zich in het midden eenmenigte dieren bij elkander verdrong alien met hunkoppen naar den grond gericht om to zien

Daar lagen mannen en jongens in een kringschreeuwend jammerend door elkaar met uitgestrekte armen en boven hen zwierden en zwaaidende monsters met grijpende klauwen en grijnzendemuilen vol ontzettend geloei en gehuil Soms brulden ook de dieren de leeuw met zijn zonen de tijgersde buffels en de olifanten de bruine de witte en de

DE BERG VAN DROOMEN

zwarte beren de vurige draken en de eenhorens ende griffioenen Wat wild geschrei gekerm en misbaar wat angstige sprongen en handengewring watellende en wanhoop

„Toen kwam de Rala de zwarte zwijgendWe moeten ze helpen " zeide Puikebest

Eensklaps werd het stil De spoken bleven onbewegelijk zwijgend met opengesperde muilen hunkoppen naar het oosten gericht Daar rees hoog bovenhet geboomte de gouden spits van den toren derVreugde

En zij hoorden klaar en zegevierend het heerlijk kukeluren van Tobias den haan Drie keerenklonk het zeker en frisch als een klaroen vol bezielingen hoop en moed De hemel was overal licht

Een wolk vloog op boven het veld klapperenden rammelend knarsend en krijschend rees de wanordelijke zwerm van spoken omhoog dringendtuimelend vechtend onder elkander met gesnauwen gegons en verdween naar het westen De bladerender boompjes ruischten dat klonk als een grootezucht

„Toen werd de lucht vol van gejubel De mannenen j ongens sprongen op van den grond en omarmdenelkander en lachten en zongen dansend van zotheid

Vreemd was het De dwazen hadden gejammerden wee geroepen de deugnieten en zij die altijd lachenNiet de dieren "

Zinnebeeldig als uitdrukking van de nachtschriknu de prinses was meegevoerd door de Vreemdeling ?

Zeker Heeft de schrijver misschien een demonologie gelezen een middeleeuwsch werk met de beschrijving van duivels en spoken? Licht mogelijkVerwey Proza IX

ARTHUR VAN SCHENDEL

En vinding? Zonder twijfel want zou wel eenigebeschrijving ons zoo treffen als deze wanneer zeniet tevens ons door haar nieuwheid verraste ? Maarmeer nog dan vinding moet een levende zienersmacht bij het schrijven van dit droomenboek voortdurend zijn aan het werk geweest Eene die iederezin lichamelijk maakte iedere herinnering tot oorspronkelijke verbeeldingNiet zonder reden was van ingang tot uitgang

Merlijn Reinberns gelei geest Een geest hij mogedan een grijsgebaard heer met een rood dasje zijn

Op de top van de heuvel waar Merlijn tot Reinbernover de Beelden sprak verheldert hij ook ons hetbegrip voor wat Van Schendel bedoelde

Al wat je ziet is een beeld van iets al wat jebedenkt is een beeld van je ziel Naar de liefste vanhun ziel hebben de menschen altij d verlangd enwat zij vonden was altijd een beeld Wie gelukkigwil zijn zoekt het liefste dat hij begrijpt en om hetto behouden maakt hij een beeld om zijn geluk dathet er in wonen kan Het geluk van wijzen en toovenaars is de liefde tot ieder ding dat bestaat endaarom maken wij van ieder ding een beeld tot eenlichaam waar onze liefde in woont ""

Zijn moeder kende hij en hij zag haar goedheidin al wat leefde Maar waar mijn vader mochtzijnkon ik niet begrijpen En toen ik groot was verlietik mijn land om heel de wereld door naar hem tozoeken Hoor wat ik vond

Ik heb de stemmen der bergen gehoord wanneerde dag in hun eenzaamheid verschijnt In de woudendes nachts heb ik de stemmen der boomen gehoordwanneer zij fluisterden met elkander wanneer zijhun wijd geruisch tezamen maakten Ik heb de stem

DE BERG VAN DROOMEN

men der zeeen gehoord groot in den zomer grootin den winter En in alle stemmen heb ik vreugdeverstaan van verheven kracht in de bergen vanjongen groei in de wouden van reine vrijheid overde wateren En overal waar ik ging en zocht naarmijn vader overal vond ik vreugde in de werelden overal ontving ik licht en warmte in mijn zielzoodat het verlangen naar mijn vader zelf een lichtvan vreugde werd en ik klaarder en verder kon zienDe vreugde werd mij zoo lief als mijn vader maar hemvond ik nergens hij bleef verborgen in zijn heimelijkheid Later toen ik ouder werd en vaak in desteden der menschen kwam vond ik ook duisternisIn de stemmen der menschen hoorde ik niet immerde vreugde En het gebeurde wel wanneer ik langshun woningen liep denkend aan mijn vader dat hungeluiden van droefheid in het binnenst van mijn zielweerklonken en mijn gedachten duister maaktenZooveel droefheid hadden de menschen geleden enzoo innig hadden zij naar bevrijding ervan verlangddat zij ten leste een beeld maakten van wat zij verlangden de verlossing van smart Dat was een kruishet schoonste teeken dat ooit heeft bestaan en voordit beeld baden zij God den vader van alle menschenOok mij werd het zoo lief als mijn vader Maar ikverlangde meer dan de vreugde van bergen en wouden dan de droefheid de hoop van menschenMijn vader zelf verlangde ik to zien zooals ik in mijnland de goedheid van mijn moeder had gezien

De heele wereld heb ik rondgereisd geen enkelding is er dat ik niet ken En toen ik oud gewordenterugkeerde op het veld waar ik als kind had gezetenbegreep ik dat de heimelijkheid van mijn vaderevenals de goedheid van mijn moeder overal was

ISO

ARTHUR VAN SCHENDEL

in ieder ding maar dat ik hem zelf niet in de wereldzou zien omdat hij niet in de wereld was En ookbegreep ik dat mijn verlangen naar hem even langzou bestaan als hij mij een geheim zou zijn en datis voor eeuwig

Toen ik dit geleerd had en wist dat ik niets meerto vinden had toen dus mijn verlangen zoo grootwas geworden als een boom die niet grooter kan worden toen werd ik een toovenaar Zooals een boomvruchten begint to dragen wanneer hij volwassen iszoo begon mijn liefde beelden to maken van denvader then ik nooit had gezien En zooals j e aan eenboom in de plekken der schaduw kleine en bleekevruchten vindt maar roode en schoone daar waarde zon schijnt zoo toover ik beelden soms geringen bescheiden en soms glanzend en zwaar van mijndiepst verlangen van mijn diepste liefde tot hem diehooger die grooter die verder is dan eenig beelddan heel de wereld ""

De aard van Van Schendels poezie en niet hetminst van De Berg van Droomen is hier in zijneigen voortreffelijke proza duidelijk uitgesprokenHij beeldt zijn verlangen naar de verborgenheid vanhet leven Het menschelijk verlangen naar die verborgenheid heeft hij beeld doen worden in de sprookjesdroom van Reinbern Niet dus in diepte van zindie voor het begrip alles verklaarbaar maakt nietin rijkdom van belezenheid die in de ruimte van deheele wereld voert zelfs niet in de verbeelding alleenals fantazie als vinding van nieuwe gedaantenwerkend hebben we het eigenlijke to zoeken van zijnarbeid al loonde het de moeite door de naspeuringvan die elementen zijn werk nauwkeuriger in tozien maar wij vinden het in de beeld scheppende

DE BERG VAN DROOMEN

kracht die wij evenzeer verbeelding noemen hoezouden wij anders ? die plotseling een mensch inzijn hevige begeerte om zichzelf to kennen zich doetvereenzelvigen met een gedroomde persoonlijkheidZooals vroeger Drogon zooals later Tamalone schiepVan Schendel nu Reinbern Van deze schepping uitwordt de herinnering opgewekt het verstand gescherpt de fantazie ontstoken tot vinding vanboeiende en verheugende kontrasten Van deze schepping uit stroomt door het boek de ontroering diezich hoorbaar maakt in stoorlooze woordwordingdie zichtbaar wordt in een eindelooze bloei vanbeelden Wie dus ontledend zooals wij het dedenhet boek gelezen heeft of wie alleen maar van onzeontleding kennis nam leze het hierna met onbevangen belangstelling Op de ware lezing is hij nueerst voorbereid

KAREL VAN DE WOESTIJNE DE GULDENSCHADUW

Het jaar is voorbij" zegt in het begin van DeGulden Schaduw zijn dichter in de gedachte zalik het nu herleven "De inleidende verzen vormen een samenspraak

De Gedachte antwoordt wat breng ik u dan opmijn moederlijke kus een weinig zout van de zeeenwaardoor ik aanvaar!Maar geen zoen is goed dan die vergeten zorg

verhaalt" zoo laat de Dichter zich weer hoorenen als de andere hem eraan herinnert dat hij altijdvoor dooven spreken zal besluit hij met zich als eendruivelaar die groeit langs „den muur der Eeuwigheid" aan een goddelijk tuinier toebetrouwd toheeten

Onder het teeken van de gulden schaduw dewel zorgelijke maar toch doorzonde stelt hij hetwerk dat een tijdperk van zijn leven herdenken zalen hoezeer men dit tijdperk dit „jaar" niet als eentoevallig gebeuren maar als een eeuwig zinnebeeldmoet opvatten schijnt hij aan to duiden door alsRei der Maanden" een dichtstuk to doen vooraf

gaan dat de twaalf jaarmaanden als sprekende oftoegesproken gestalten van onveranderlijk bedoelentoont

„Ik bind u binnen t woord de mate en het

DE GULDEN SCHADUW

getal" zegt hij tot zijn „jaar" en door deze nadrukkelijke verklaring zijn wij er meteen op voorbereid dat niet alleen herdenkings lust en behoefte aan verzinnebeelding maar ook de vormdrift van de kunstenaar dichter tot dit boek hebbenmeegewerkt

Wij zien het onmiddelijk aan de strofen waarineerst Januari haar dof doorstroomd slaapleven uitspreekt daarna de aan het ontwaken nabije maagdelijkheid van Februari het eerste wakker wordenvan Maart Aprils geslachtsdrift en de stampendedansvreugde van Mei herdacht wordt Dit laatstehet Meigedicht doet al heel treffend uitkomen hoeeen „in de gedachten herleven" voor Van de Woestijnehoofdzaak is Zelfs deze eeuwige zinnebeelden vande maanden kan hij niet scheiden van zijn persoon niet van zijn gemoed niet van zijn herinneringThans draagt ge zegt hij tot Mei het zwavelkleed van de herdenking terwijl ik ontdaan vannieuwen drift" in de avonddamp lig „een jongegod die huivrend sterft " Deze beelden dienen omde dichter tegelijkertijd zichzelf to doen kennen enbespiegelen In Juni roept hij uit kleedt de dichterdie zijn armoe kent zijn naakte peinzen Zelfs hetbreede geheel vrijstaande beeld van Juli die zijnpaarden door het meer ment kan hij niet gevenzonder het in vier toegevoegde verzen to betrekkenop zichzelf De vermenging van het maandbeeld eneigen gevoelsleven in zeer goed gebonden strofischevormen ziet men in de Augustus September enOctober gedichten Men moet erkennen dat in hetbier aan to halen eerste de gestalte van Oogst evenzeer als de verhouding tot haar van de dichter instrofe na strofe aanwezig blijft

KAREL VAN DE WOESTIJNE

Gezegen mijn gezoende mondgedrenkt mijn angstig dorsten

o Gij die weer uw gordel bondtonder uw borstengij die gerezen weer in t starre dag geweldalboven t korenmeer de vlam der haren stelt

die t kleed geregen t lijf gedokengeen zwellende aem nog brieschen laaten draagt het roerloos oog gelokenzwaar uw gelaatzwaar waar ze onroerend zijn de rechte en strakke konendie langs den fellen mond hun matte muren toonen

k bonzend in mijn zomerhoofduw zoene als verre klokkende geur als beurschend avond ooftzwoel van uw lokkenuw heete geur om mij lig k smachtend moede neerGIj staat de vlam van t haar alb oven t koren meer

Alom is de ongerepte weeldestom als een ongerepten dood

Gij die mijn hijgend leven deeldeOogst in uw schootOogst gij die schonkig schoon in t mommen der gewadenstaat onbeweeglijk weer na de eeuwge scheppings daden

waar k ligge Oogst mijn gezoenden mondgedrenkt van alle lustenOogst latend waar ge uw gordel bondtuw borsten rustenwaar k ligge Oogst van uw weelde en van uw woen belaen

mijn grondelooze ziel met dooden schrik bevaen

Zooals ik al zei heeft de dichter zich met de moedeSeptember en de sloopende October niet minder dan

DE GULDEN SCHADUW

met deze Oogst maand vereenigd voorgesteld Bijhet wintersche sluiten van het huis in Novemberwint zijn persoonlijk gevoel het geheel en het December gedicht is gedrenkt ermee in zijn beschrijvend gedeelte zoowel als in zijn bespiegelend

De ladder en de koorde t stroo de gladde kilteVan teile en mes De huivermorgen veinst en wachtDe lucht is lui De stilten luistren naar de stilteHet huis is doover dan een sneeuwen winternacht

De ketel is gekuischt waar zwoele draffen brastenen t beest is buiten Logge en wijze vingren tastende zeuge rilt hare oogen loenschen En de dagis als een doode vrouw die k niet beminnen mag

De dag is ledig Hoor ten stal de peerden stampenDe dag is ijl de holle kerste klokken tampen

Mijn God ik was het hoofd waar ge uw gena beweestZij wisten t En zij voedden mij gelijk dit beestdat hun begeeren voedde en dat hun lust zal slachtenZe voedden van hun wrok mijn hankere gedachtenen ik werd schoon en had hun afgunst niet verstaan

Thans is de tijd mijn God dat ze mij slachten gaanen niets waar mijn verweer zijn angst weet vastte

[klampenDe dag is ijl De holle kerste klokken tampen

Hier is een bij uitstek zinnelijke schoonheid inhaar slaap sluimer en ontwaken haar begeerte enverrukking haar genot noodzakelijk bedwang enverzadiging haar moeheid en verval haar vreesen eindelijke doodsangstMaar die schoonheid herdacht gebonden en daar

door staat de dichter boven haarKarel van de Woestijne heeft ergens laten ver

luiden dat zijn gedichten bladen uit zijn dagboek


zijn zoodat wie ze leest in de orde waarin ze geschreven zijn er het verloop van zijn innerlijk levenuit kennen kan

De vier reeksen die Het Huis van den Dichter"samenstellen doen dat niet in hun tijdsorde plaatsen jaar van hun ontstaan werden bijgedrukt enwe kunnen als waarschijnlijk aannemen dat ookbinnen de reeksen de gedichten willekeurig gerangschikt zijn Een werkelijk verloop van innerlijkleven ontvangen we dus niet Dat zou Van de Woestijne ons gegeven hebben indien hij in dat werkelijketegelijk het naar de idee eenvoudigste verloop vanzijn innerlijke ervaringen herkend had Hij had zichdan ermee vereenigd had het niet kunnen uit elkaarnemen had geen rangschikking geweten die beteraan zijn idee voldeed De meest wezenlijke trekkenvan dat verloop heeft hij nu vastgehouden en deaanwezige gedichten zoo geordend dat zij die doenuitkomen

Misschien wel is dit nadrukkelijk vermelden vantij ds wanorde een kunstgreep Het is me of de dichterto kennen geeft ik ontweldig mijn innerlijk aan hettijds gebeur In welke orde de gevoelens zich mijvoordeden kan u onverschillig zijn Zij maken gelijktijdig deel uit van mijn wezen Niets is aan haar toevalliger dan de tijd waarin zij woord werden

Wij laten de opmerking in haar waarde Wij zijnbereid de vier reeksen van achter naar voor to levenen door elkander al hun gedichten Wij twijfelenniet of ook dan zullen wij met de inhoud van eendichterlijk wezen bekend worden Maar er blijft waardat zij ons gegeven zijn in een volgorde dat dievolgorde een tij ds orde wordt bij de lezing en datdie orde ons als een verloop verschijnt

DE GULDEN SCHADUW

Het Huis op de vlakte aan de rivier" is de titelvan de eerste reeks Het inleidend gedicht daarvanDe Terugkeer" verbeeldt het herstel begin na een

ziekte Het schoonste hierin is de aldoor aanwassendebeweging die in de afzonderlijke strofen kunstigwerd in gang gebracht De eerste zonnestraal overspeerst als een jonge zegepraal" het wezen van dekranke en

Plots door het dralend licht gedruilvan jammrende ure egaal doorkreundeen straal gelijk een schuine zuilwaar heel de dag aan leunt

een spake van het naarstig wielwaarop de zonne een gouden voetgereed houdt tot t den dag gevielto draaien en hem draaien doetmet daverenden hiel

Hoe hij nu geneest voelt de herstellende

en ziet ge ? k zitte recht gezetwaar heel de zon me om druipt

Einders" noemt hjj nu de oogenblikken vangelukkig uitzicht die het leven zijn van de pas herstelde Werkelijk als dagboek bladen doen de meestevan die gedichten aan

De stille zonne daar ik zit voor mijne woningin de oude lijste van een groene en roode veilvan al de bloemen op mijn mond de milde honingen in mijn hart van al de dagen t vrome heil

een witte roze aan mijn krage en voor mijne oogende weiden en de Leie in lagen zonne brandvan mijne vrouwe in mij hei zorgend mededoogenen van mijn zoontje op mijne wang de koele hand


ik voel een rijpe traan diep uit mijn binnenst rijzenvan verren heimwee en gevreesd geluk misschienik laat op mijn moede oog de lange wimpers dijzen

maar als ik ze open zult ge er zbnnen stralen zien

en dan weer

In t bosch een late bijleen over Leie een luide zweepTen Westen t lange wijlender laatste zonnestreep

De witte bloem der erwteblauw schaduw gevend op den grondGekweekt van alle smerteeen glim lach om mijn mond

Hier is het de plaats om het onze to zeggen overeen talent dat onmiskenbaar twee ledig is Overalwaar Van de Woestijne getroffen wordt door deschoonheid van de buiten wereld is hij bekoorlijk enverrukkelijk Zijn zintuigen zijn zijig fijn en tevensvatbaar voor diepe aanhoudende beweging Maarwat zij hem aanbrengen betrekt hij natuurlijk

op zichzelf en dit zelf bekoort minder Zie alsaanhef van een volgend gedicht in deze afdeeling

Weer rijst het uit den diepsten grondnaar t holle duister van mijn monden streeft naar nieuwen luistergelijk naar nieuwen bloesem streeftde knop die teer in dauw licht beeften stralend uit den boezem leeftder aarde diep en duister

Niet opgehoogd door een onmiddelijke zins indruk

DE GULDEN SCHADUW

integendeel! hoort men hier de stem van zijngedachte naakt en nu wordt men getroffen door hetalledaagsche ik zou willen zeggen het ouderwetschedat zijn vers val en volzin eigen is Men voelt ditvers verwant aan het vroegere fransche en retorischehet drukt zoo weinig een eigen persoonlijkheid engeest uit dat men verschrikt terugziet naar die andere gedichten die zulk een indruk van nieuwheidmaakten door hun zintuigelijkheid

Niet in persoonlijkheid en oorspronkelijkheid vangeest ligt het bizondere van deze dichter maar inzijn schoone zintuigelijkheid De broosheid en deondergang van die schoonheid wekken zijn weemoedZich daaraan to ontredden is de kunstenaars drangdie hem het doorleefde in beelden doet vasthoudenen uit doet zien naar de onsterfelijkheid

Hij ziet zijn beeld duizendwerf weerspiegeld in hetzonbeschenen ijzelveld en juicht en dankt daarom

Want wien in eelder beeld natuur weerspiegeld heeftlaat hem de dood genake o broos bestaan hij leeft

Zoo bemoedigt hij zich En als de knoppen van dekastanjeboom wenscht hij aldoor nieuwe schoonheiduit zijn zaad to doen voortkomen

De reeks wordt besloten door Het Afscheid" eenfragment zooals ook De Terugkeer" een fragmentheette Het beeld van de meisjes die de Leie afgevaren aan wal stijgen am het water uit hun kruikento drinken to geven aan de maaiers is waarlijk groot

en k zie bij t zilver zingend rechtenDer riemen t donker beeld op fonklende avond gaander maagden onbewogen pal ten platten plechteen t nionklen om haar blank bebronsde kone staan


Zij varen Om haar neigend haar zwijgt trage t gonzendat tallemt op haar mond van t schrompel avond liedzij zien me en k zie de lijn der kone keerend donzenwaar grooter dan haar oog m haar bleeke blik bespiedt

Tot waar ze op schemerende scheen aan wal gestegeneen hoogren einder van haar rijzend beeld bevaenen schuin de kruiken die ter kromme heupe wegenal wiegend naar de late rij der maaiers gaan

Het oogenblik als zij bij het drinken van de mannenhet verlangen naar meegenot in zich voelen opkomenmaar deze al weer „ijzig" „de nijdige zeisen" neerslaan is het ware afscheid van de rust die in dezegedichten reeks de herstellende heeft gevierd

Het Huis van den Vijver bij het Woud" is detitel van de tweede reeks Diepere en meer troebelevizioenen dan op de vlakte aan de rivier bevangenhier de herdenkende dichter Ook nu weer een inleidend gedicht „De Delling" heet het In de laagtegelegen waar alle lijnen van hemel en aarde in hemsaamkomen voelt de door driften vermoeide thansde rust en tegelijk het dreigement der boomen dieop de hoogte als naar de einder storten Wat hij wilis zelf vergetelheid die alleen de Vrede hem schijntto kunnen aanbieden Maar „De Gloeiende Asch" isde naam van de nu volgende gedichten Het leven ishierin voller van gedragen zorgen leed dat uit eigenonmacht komt en ander Teed uit de ongunst van deomstandigheden De huiszorg om een snede vleeschop een snede brood is er evengoed als de dreiging vanzwakheid angst en begeerte De gedichten die dezedreiging kennen doen zijn enkel aanduidend maardaardoor juist ontroerend Zoo dit

DE GVLDEN SCHADUW

Toen zei ze „ Afeester" en vergleedBij huiverend ontwakenvoelde ik in mij het oude leedweer nieuwe zuchten slaken

Een trage regen als een liedvan eindeloos mistroostendook in een a to dicht verschiett verdoezeld lichtlooze Oosten

En in het huis waar moede en doft gebeuren pijnlijk gebeurdeWas het mijn schrijnend dralen ofde vruchten beurscher geurden

Wie zijt ge die in droomens waanaan mijne spond gezetenbij zulken dag zijt heengegaanen die me Meester" heette?

Wat uit dit gedicht nog wel het meest aandoet isde toon van zuchtende wanhoop die er u uit tegenslaat Zie ook dit andere

Gij draagt een schoone vlechte haaral langs uw lage leenen

Het is een trage dag voor waarvan weiflen en van weenen

Het is een lengende avond vanmistroosten en misprijzent Is of de dag niet sterven kanen of geen nacht kan grijzen

Gij gaat mijn duister huis voorbijverlangenloos en rechteik rade uw naakte maagre dijik zie uw donkre vlechte


Er rilt hierin iets van een deernis en een poverheid diegezien in de voorbijgaande als de ellende van eigenwezen worden erkend

Wij sheid" een fragment alweer is tot deze reeksde nazang Ook deze evenals „De Delling" een goedstaal van dat fransche vers van die oratorische volzin die we kennen en die zich meer tot het vroegerevoordragen dan tot het huidige zeggen leent

De gore kroeg geslote en dood de kaars die blaakteWat schaadt u gij wiens rust geen veeren bedden matwien t daaglijksch zeuren als weldadige assche smaakteen zure zeemlen u tot brood gekoren hadt?

Terwijl vroeger zulke verzen gevuld werden metafgetrokken denkbeelden vult Van de Woestijne zemet de vondsten van zijn zintuigen Maar de houdingis dezelfde

Het is in onze tijd niet voldoende met lange enkrachtige adem metrische volzinnen to vormen diet zij indrukken of denkbeelden sonoor verkondigenWij zijn voor de schoonheid daarvan niet ongevoeligmaar wij meenen dat zij voorheen in alle verscheidenheid gegeven is en nu nog alleen als zichzelf overlevendkan worden aangemerkt

Met de ontwikkeling van de poezie bij ons levenvoornamelijk in Nederland Frankrijk en Duitschland kreeg als onmiddelijk dichterlijke uiting hetbeeld al onze belangstelling De dichter redeneerdeniet langer hij bootste De weidsche gebaren van dewelsprekendheid versmaadde hij om in het stil gezegde woord zoo naakt en zichtbaar mogelijk zijn beeldto toonen

Wanneer men vroegere alexandrijnen leest dan

DE GULDEN SCHADUW

krijgt men dikwijls de indruk dat niet de dichtermeester van zijn vers maar het vers meester van dedichter is De lange golf de eenmaal bestaande vallen en wendingen dringen zich op als iets onaantastbaars De dichter die liever al zijn kracht moestsamennemen om uit to drukken wat in hem omgaatvoelt zich weerhouden moet zijn bewegingen regelen naar zijn kleed zijn toon verlagen terwille vanzijn gebaar Wij voelen ons geneigd to vragen waaromtreedt ge voor ons op het podium want een podiumis het wat bij die kunst behoort wanneer ge inzulke mate een slaaf blijkt to zijn

Aan deze belemmerende dracht ontkomt men nietdoor hem anders to sieren maar alleen door naaktto zijn Ich kann nicht im Faltenwurf nackt gehnzegt een van mijn duitsche vrienden En op hetnaakt toonen van het beeld van hun wezen daaropkomt het voor hedendaagsche dichters aan

Samentrekking van volzinnen en verzen zoodatzelfs voor een tijd wat op den duur niet hoefde dealexandrijn buiten gebruik gesteld werd onmiddelijkheid in de beelding kortheid in de zeggingstrengheid in de omlijsting dat zijn van het begin af bij de nieuwe opbouw van onze dichtkunsteischen geweest waaraan niemand anders dan totzijn schade kon ongehoorzaam zijn

De uit Frankrijk ons aanwaaiende overgevoeligheid voor indrukken want de ware gevoeligheidhad niemand zoozeer als de Nederlander heeftdermate doorgevreten dat de geest in het doorkankerde lichaam geen voedsel meer vindt waarmeehij zich verzaden en spannen kan Gedichten welkeals hoogste eenheid die van de dagboek bladzij vertoonen strofen die de kunstvolle saamvoeging zijnVerwey Proza IX


van verschillend geaarde indrukken volzinnen dieterwille van hun zwaai gevuld moeten worden metklankrijke bijvoegelijke naamwoorden bundels waarin

behalve dat tal van hun gedichten zelf brokstukken schijnen het woord „fragment" voortdurendnadrukkelijk vermeld wordt even zooveel bewijzen dat wat hun dichter aan gevoeligheid gewonnen heeft hem verloren ging aan kracht

Van de twee volgende gedichten reeksen heet deeerste Het Huis aan de Zee" Zegen der Zee" alsondertitel de tweede Het Huis in de Stad"met als ondertitel Stedelijke Eenzaamheid"Deze dichter is waarlijk niet de eerste de beste

Het is hem niet er om to doen onder to gaan in hetheen en weer deinen op de poel van het voelbareHij verlangt zijn strubbelingen to verlaten voor deeeuwige lijnen waarbij hij vrede vindt In de zeevindt hij het symbool ervan

Tot uw eeuwige lijne gekomentot uw eeuwigen drift bereidmet ons diepst bewogene droomenen den kalmen trots van ons spijt

en open voor alle troostenen dankbaar voor elken smartzoo staan we voor t goud van uw oostenen voor t grimmende wester zwart

Zoo onder bet kleed onzer wanende borst van t leven door krauwdop ons lippen t zout onzer tranenmaar in t harte iuw voedende zout

Zee van brooze golve gebouwenen sterk van n levenden wind

DE G}ULDEN SCHADUW

gestrekt als een schaamtlooze vrouween naakt als een schuldloos kind

Zee die in aarzlenden morgento wachte en to wijlen ligtin uw schoot de stormen geborgenen uw wezen bleek in het licht

zie we zijn tot uw leven gekomenin den angst van ooze eeuwigheidmet ons diepst bewogene droomenen den kalmen trots van ons spijt

En waarlijk grootsch en ook wel sterk is het beeldvan de hengst die bronstig steigerend tegen dezee staat en waar de volgende bespiegeling aan verbonden wordt

Zoo als een heete hengst die raezrig tucht gebetenv r de eindloos vreedge zee onmachtig klimt en krauwtzoo slaakt ge o braam ge geest uw machtelooze kretenter doove stilte die hare eeuwigheden bouwtMaar welke bate daar ge u belgt en staat to steigren ?De Zee de al eeuwge Zee zal u haar vrede weigreno gij die lijk een hengst u boomt en huivrend zijthaar kalme weelde zal uw wreeden drift kleineerenzoolang ge aan hare maat geen waardge tucht moogt leerenen uit uw eigen smart to beter zelf regeereno matelooze geest die loochent en die lijdt

Maar of deze erkenning de dichter vrede brengt ?

Over alle dakenbloeit mijn bleeke wakeale terren toereikt ze strak en moe


Baart dan alle bangensteeds een nieuw verlangen ?Is dan alle vreeslief de s vrouwe en wees ?

Over alle dakenbleek gebloede bakeover heel de wereld beenliefde en leed alleen

Dit is het eerste gedicht in de stedelijke eenzaamheid Want ook daar gedwongen in zichzelf terug togaan vindt hij in zich niet de kracht die hem reddenkon Een eeuwig lengen nimmer moe " noemt hijzijn leven En zijn verlangen? „o Zich beneen topletter toe in t voile leven domplen " Dat wat hemzijn kracht ontneemt zijn zenuwen prikkelt enopteert zoekt hij en kan niet ervan afstand doenHoog staan alleen staan ? „o wilt ge in dezegodenijlte hoe zwaar me weegt mijn menschen hart "

Voor en na blijft het zinnen levee dat de vreugden de smart is van zijn zintuigen en zenuwen enaltijd de dood aan het einde heeft zijn wereld engeen ander slotgedicht schiet hem over dan dit

Dees heele liefde is heengegaangelijk een veege morgen maangelijk na doode maan het meeris grauw dit hart en leeft niet meer

daar rijst weer een nieuwe dagder morgen winden flapper vlagder vogel kelen uitgezwaaidten mere zindrend zon bezaaid

DE GULDEN SCHADUW

Doch zwijgt bij dage schuw en vaalde nachtelijke nachtegaal

daar heel zijn liefde is heengegaangelijk een veege morgen maan

Inderdaad een tragiek dus De herstelde dichterdie het leven opnieuw geniet die zorg en arbeid enzijn eigen nooden en angsten ook doormaakt die bijde eeuwige zee vrede zoekt en boven de stad zichverheffende alleen staat niet met vrede maar metzijn ondelgbare leed en zwakte dat is het beeld datVan de Woestijne ons in het midden van zijn boekvoorhoudtVan de nu volgende Poemata is de Adam die aan

het eind erkent dat Eva „in haar slechtheid schoon"is een werk dat niet overal tot klaarheid komt maaruitmuntende gedeelten heeft De beide overige gedichten zijn Uit De Kuische Suzanna" en UitRet Lied van Phaoon " Het eerste Iijkt mij het meestsaamgehouden Beide zijn fragmenten Wie ze aandachtig leest zal zien dat deze drie werkstukken hettragisch gebouw van het heele boek passend steunenen afzetten

Niet alleen door zijn lyriek maar ook door zijnordening van de gedichten is Van de Woestijne eenkunstenaar En indien er in mijn schrijven iets isdat als een verwijt klinkt hij persoonlijk heeft hetzich niet aan to trekken Hij strijdt met zijn tijd enverbeeldt die strijd Maar mijn verwijt geldt detijd zelf Veel wat heden ten dage leven en strijd genoemd wordt is niets anders dan de oppervlakkigstewrijving Alleen zij die in de rust van hun geest eenorganisch geheel bezitten kunnen stilstand gebiedenaan de verstrooiing die over de heele omtrek van


ons maatschappelijk bestaan de krachten verteertDichters gevoelen dit Hun besef van harmonie enbinding trekt zich terug om innerlijk de vastheid tozoeken die eerst henzelf en daarna de wereld betoomen zal Maar met welke machten krijgen zijtengevolge van dat opzet to strijden! Hun leven vergaat in een worsteling waarbij de tijd almaar trachthen mee to sleuren naar zijn oppervlakte en waarbijergst van al hun eigen krachten worden aangevretendoor het tijdsvergif Hun bedoeling wordt niet verstaan ook Van de Woestijne moet zijn boek beginnenmet de gedachte dat niemand naar hem luistert Hunbeteekenis wordt niet erkend want dat in de aangeboren machten van maat en harmonie die de dichtermet zich brengt het Neil van de wereld ligt de gedachte zou als ze werd uitgesproken begroet worndenmet een schaterlach Toch is dit zoo En de bedoelingvan dit schrijven was dan ook niet enkel een overzicht to geven van het werk van een dichter maarduidelijk to maken dat de heele dichterlijke bewegingvan onze leeftijd een richting heeft en dat die ingaattegen het tijds streven Onbewust werkt die richtingin ons alien Ook heeft ieder zijn persoonlijke strijdnevens de algemeene en lij dt daaraan Maar elkvan ons kan door de bewustheid van die richtinggesterkt worden

EEN OOSTERLING

Wij kunnen er nu niet meer aan denken als aanhet reine" Oosten waarheen Goethe vluchtte ompatriarchenlucht" to ademen Maar Goethe toen

hij zijn West Ostlicher Divan schreef begon zelfook al een patriarch to worden en zag in de klareverscheidenheid van een wereld van vormen tenslotte het spiegelbeeld van zijn eigen geest Na hemhebben menigerlei naturen zich gespiegeld in datOosten en zij zagen het anders naarmate zij zelfanders waren alien zagen en beminden in diewonderlijk schijnende vormen hun eigen spiegelbeeld en als zij kunstenaars waren beeldden zij het uit

En dan is het voor ons tij dgenooten een nieuwebekoring een bekende natuur in zoo vreemde vermomming to zien Het is alsof wij een aangenomenbroer hadden die zich plotseling als de erfgenaamvan een oud geslacht vertoont Hij is wel dezelfdemaar zie nu zijn optreden Zoo is het ons vooral bijhet aanschouwen van deze Oosterling Grooterenzijn hem voorgegaan maar wij kennen geen wiensgeestelijk type zoozeer het onze is Men merkt datdadelijk wanneer men zijn meening leest over deoud arabische dichtkunst

Liefde gastvrijheid en krijgsmansmoed dezedrie vindt men zoekend naar de grootste sentimenten van den voor Islamschen tij d van deze drie

EEN OOSTERLING

zingen ook de gedichten Ik moot daar alleen nogbijvoegen de natuur

Als oude tradities zijn gevallen en de menschzich alleen voelt staan in zijn menschelijkheid dangaat hij de natuur zoeken en haar begrijpen alszichzelf Dat deden voor Mohammed de oude Arabieren En zoo vindt men in hunne poezie weinigwij sheid maar men vindt er des to meer gevoel enhartstocht in

Men vindt er het pleizier van zuivere gemoederenin de schoonheid van elk ding en men vindt er hetgrootst individualisme verheerlijkt in hartstochtelijkeklanken "

Dit is niet alleen de meening dit zijn ook de zegswijzen die na de geestdrift van de jongeren uitspraken Als deze schrijver toen verschenen waszouden wij hem tot de onzen gerekend hebben Hijkomt later maar zijn langzamer werkende geleerdheid heeft hem een dracht doen vinden die voor onsverborgen was

***

Wanneer een dichter zijn verlangen naar grootheid en schoonheid bevredigd voelt door de dadenvan het voorgeslacht en die daarom uitbeeldt danbehoeft hij geen verontschuldiging Wij weten wel eenleeuw is geen zendeling en een despoot geen grondwettig koning Maar de wet voor de kunstenaar isgeen andere dan dat hij elk wezen naar zijn eigen wareaard kennen doet De enkele woorden waarmee deschrijver het gebrek aan maatschappelijke deugd van

G van Vloten Oostersche Schetsen en Vertalingen

BEN OOSTERLING

zijn Arabieren goedmaakt zijn dan ook minder eenverontschuldiging dan een begrenzing van zijn onderwerp „de schoonheid der daden " Primitief menschelijke hoedanigheden ontwikkeld tot in hetheroische" gastvrijheid niet enkel het ontvangenen onthalen van gasten maar aan hen die menweldeed een innige toewijding en een zich opofferenvoor hen Wilde niet de legende dat men zelfs aanzijn grafstee Hatam s vrijgevigheid niet tevergeefshad ingeroepen?" Koninklijkheid niet in een enkelemaar zoo dat ieder individu een koning was van

heerschzucht dapperheid en edelmoedigheid " Eenmerkwaardige zucht naar vrijheid die zich onderde menschen niet meer uitzetten kon en boven hende eenzaamheid verkiezen deed " Recht gelijk inaanzien met onrecht mits het onrecht maar ietsvan grootheid en voornaamheid in zich sluit " Exaltatie „ook in de liefde " Want het is merkwaardigbij deze ruwe Bedowinen een sentimentaliteit aantetreffen wier weerga men in het Bind der vorigeeeuw terugzoeken zou Madjnoen is het type van denlijdenden minnaar en van zijn liefde voor Lailaworden trekken verteld als de volgende Madjnoen kwam langs de man van Laila die zich bij hetwintervuur to warmen zat en bleef bij hem staan enzong

Gij doet mij vragen of gij wel eens in den morgenLaila tot u trekt en haar kust op den monden of Laila s lokken op u glinsteren

zooals de chrysanthemum glinstert in den natten dauw

De man antwoordde Welnu als gij het mij opmijn woord of vraagt ja Toen greep Madjnoen inzijn handen twee grepen heete kolen en liet die niet

EEN OOSTERLING

los voor hij bewusteloos ter aarde stortte En metzijn tanden beet hij op zijn lippen en beet zijn lippen door De man van Laila was verdrietig over wathij zag en verbaasd tevens en liep heen "

Ook indien wat mogelijk schijnt deze gevoeligheid met de achtiende eeuwische sentimentaliteit zou ik ze toch niet willen vergelijken tot eenlatere eeuw behoort is de trek ons hier welkomwaar het ons niet zoozeer om het beeld van de Bedowinen als om die van een tij dgenoot is to doenZijn verlangen naar schoone daden en de soort dierdaden wordt ons hier aangegeven en wij genietende genegenheid waarmee de nieuwere gemoedsaardzich in oude gebeurtenissen herkent

*

De jeugd wordt door uiterlijke daden aangetrokken en zoo is het ook hier waar De Slag naar deoude kroniekschrijver Tabari het eerste geheel iswaarop de bewerker zijn vermogens heeft beproefdHet is die vijftiendaagsche slag waarin het Perzen leger van Jezdegerd laatste van de Sassanidengeslagen werd door de Arabieren die Omar de opvolger van Mohammed tot hun grootsche taak hadsaamgebracht Eerst waren zij de Arabieren ruwewoestijnbewoners zelfs zonder veel godsdienst ToenRustem de aanvoerder van bet Perzen leger deMoslims zich zag haasten naar de moezzin van hunveldheer dacht hij dat zij ten strij de aanliepenen toen hij hoorde dat dit haasten voor het gebed waszei hij Dat is kalief Omar die de honden sprekengeleerd heeft en verstandig to zijn Of hij bedachtheeft dat vroomheid het sterkste verstand is? Hij

EEN OOSTERLING

zal zijn vijanden wel geminacht hebben Toen devorige dag een bode van de Arabieren in zijn kampkwam had hij zich op zijn troon gezet op zijn hoofdwas de vorstenkroon zijn gordel was van goud enhij droeg gouden armbanden en een lijfrok van brokaat „En de zonen der vorsten zaten in twee rijenmet de oorhangers en de gouden armbanden inpraalgewaden " Maar de bode die kwam had vanal die kostbaarheid Been verstand gehad Zijn pantser glom zwart als duister water zijn rok was uit hetdek van een kameel wijd op zijn borst geplooid engebonden om zijn middel met salabvezels Om zijnhoofd was een zadelriem gewonden en daaruitwant zijn haar was rijk staken vier vlechten alsde horens van een steenbok " De Perzen haddenschoone tapijten uitgespreid maar de bode kwammet zijn speer zich steunend schrijdende met korte

stappen in zijn gaan stekend de tapijten en kleedenalles bedorven en gehavend achterlatend En hijdreef zijn speer door het tapijt heen en ging neerzitten voor den troon " Ook in zijn spreken was geenander verstand dan vroomheid „Allah heeft onsopgewekt en Allah heeft ons gebracht om van Zijnknechten wie Hij wil to voeren tot het knechtschapvan Allah uit het knechtschap van menschen enuit de nauwheid van dit aardsch leven tot grooteverruiming en uit slechtheid van godsdienst totgerechtigen Islam "

Rustem kon zulken niet in hen zien hij zag alleen de behoeftige woestijnbewoners Hij de Vorstkon hooghartig en edelmoedig zijn en verlangdeniet to vechten tegen hen maar hen weg to zendenmet een geschenk Maar de bode antwoordde Nietzoo is de zaak als gij inziet en denkt het to weten

EEN OOSTERLING

Allah hoog en geprezen heeft ons welgedaan metZijn godsdienst en Hij heeft ons doen zien Zijneteekens tot wie Hem kenden en wij waren Hem nietkennende Toen beval Hij ons de menschen to roepentot een van drie den Islam en dan laten wij henof de schatting en dan verdedigen wij hen of denopenen krijg Toen snoof Rustem een snuiven enbruiste van woede en hij zwoer bij de zon Morgenzal voor u het ochtendrood niet verrijzen tot ik udood altegader "Maar dat Rustem dat gene verstand niet had be

wees hij de volgende dag nog duidelijker Toen namelijk iemand aan zijn verklaring dat hij de vijanden zouvergruizelen toevoegde Zoo Allah wil zei hijOok zoo hij niet wil

De Slag is vooral een aaneenrijging van zeerfraaie episoden De rij van roependen die stond vanhet kamp van Rustem tot de koningszaal van Jezdegerd Sad de veldheer van de Arabieren die aanzweren leed en voorover met de borst op een kussenlag op het kasteel van Quadesia en papieren met zijnbevel afwierp naar Chalid ibn Orfota onder hem AboeMihdjan de dichterman die wijn dronk en wie hetlied op de tong kroop zoodat Sad hem gevangen hieldmaar hij met hulp van Sad s vrouw Salma kwamvrij en reed op Sad s paard Al Balga in galop metde lans spelend tusschen de slagorden sommigendachten dat hij de profeet Al khidhr was St Jorismaar niemand herkende hem behalve misschienSad zelf die hem van boven zag en zei Bij Allahhet paard gelijkt Al Balga maar het steken is van

EEN OOSTERLING

Aboe MidhjAn verder het gevecht van de vier mannen met harde lansen die de oogen van de olifantenuitstaken en hun de snuiten afhieuwen de ruitersvan de groote Chosroes eindelijk die niet wildenvluchten maar neerzaten onder het koningsvaandeldat zij in de grond hadden vastgegraven en daargedood werden Zoo waxen de voorvallen uit dieslag waarin aan de avond van de tweede dag alMoslims gevallen waren maar van de Perzenzooals altijd ook nog in onze tijd de Barbaren ingrooter menigte vallen dan de geloovigen

*~*

Uiterlijke daden Gedurende een tijd heeft deschrijver zich uit de wereld van zijn studie verplaatstnaar de werklij ke Naar Konstantinopel Hij die ditdoet verliest iets van de schoone rustigheid waarinhij de gestalten die hem aanlokken waarneemt Debeweging van de werkelijkheid moet door hem met eentegenbeweging worden beantwoord anders verliesthij zijn evenwicht Niet enkel wat hij ziet ook wathij is wordt van beteekenis En zijn eigen figuurbeproeft hij ons to doen tegentreden niet zooals zeweerspiegeld in het andere door hem genoten wordtmaar zooals hij ze zich bewust maakt op zichzelfDat was voor deze zoo bijzonder geestelijk aangelegdeniet gemakkelijk tot stand to brengen Hij probeertzich to verwijderen van zichzelf door Europa toschelden als het monsterachtige Brein op een verdord lichaam want hijzelf is zulk een brein menschEn kind van zijn tijd als hij is tracht hij zich doorde inwerking van allerlei literaturen een figuur aante doen die in de werkelijkheid van het oosten past

EEN OOSTERLING

Verfijnde procede s van werkelijkheid voeling zijnhem daartoe even goed to stade gekomen als vroegeremin of meer romantische gestalten waaronder europeesche dichters het Oosten genaderd zijn Ondanksallerlei talentvolle en sierlijke evoluties blijkt daaralleen nog duidelijker zijn beschouwende aanleg uitHij is van nature wat hij zonder moeite is een zichin oostersche verbeelding spiegelend gemoed eendie spiegelingen waarnemende geest een ze afbeeldendkunstenaar

Toch geloof ik wel dat die reis en ook de inspanning haar inwerking to weerstaan en to beheerschenvan groote beteekenis voor hem is geweest Na deherinneringen uit Konstantinopel is er in de soortvan zijn verbeeldingen een belangrijke veranderingDe tijd van de Innerlijke Daden is voor hem aangebroken En in twee groepen van arbeid vertoont zichnu een innerlijk leven dat ons voor die tijd geslotenbleef twee groepen die ik zou willen noemen dehartstochtelijke en de harmonische

**

Voordat ik voortga het leven van onze oosterlinguiteentezetten moet ik zijn arbeid nog even van debuitenzij naderen en zien of hij ook daar als de tijdgenoot die we in hem zagen to begrijpen valt Endan is het in de eerste plaats duidelijk dat de langekweeking van sommige waarnemings en verbeeldingsgewoonten zooals hij die klaarblijkelijk metzeker opzet in Konstantinopel gedreven heeft nietzonder invloed geweest is op de bewerkingen dienu nog door ons to bespreken zijn Er is daar namelijk veel meer daagsch leven en er zijn daar ook een

EEN OOSTERLING

aantal gedichten in zij moesten dus met meer bezonnenheid gevat en met meer kunst geschrevenworden Daartoe heeft hem de romantische ensensitivistische omgang met het Oosten bekwaamgemaakt Zien wij nu met hoeveel volharding dezewij s van oostersche schrifturen to bewerken j arenlang is nagestreefd dan gaan wij in de tweede plaatsterug naar dat vroegere opstel over de oud arabische dichtkunst en daar lezen wij het volgende

„In de Gids van schreef P A S van Limburg Brouwer een artikel „de poezie der woestijn"bevattend o a ook een aantal arabische gedichten

Hij begaat in dit overigens zoo lezenswaard stuk devergissing deze gedichten in europeesche matenovertezetten en to vertalen in dat nederlandschdat de traditie toen voor gedichten gepast achtte

Bij haar wier woning strenge machtOmsloot heb menig lange nachtIk zalig t loon der min genoten enz

Of

Mijn schande wil ik wasschenIn bloed door t blanke zwaardZij ook door Allah s oordeelGeen onheil mij gespaard

Zoo flauw heeft geen arabisch dichter ooit gezongen "

Wie de kritieken van de j ongeren na gelezenheeft weet dat voor deze plaats hetzelfde geldt watwij in het begin van dit artikel omtrent een hetIndividualisme betreffende zinsnede uit hetzelfde

EEN OOSTERLING

opstel beweerden ook dit zou door die jongerenkunnen geschreven zijn Evenals in zijn geheelegeestesrichting blijkt hij ook in zijn letterkundigekritiek een kind uit hun kring Van deze kritiek iszijn verdere arbeid uitgegaan Het ideaal dat diekritiek hem ingaf heeft hem aangedreven Watdie jongeren op hun stof beproefde hij op de zijnehet kunstbesef van een nieuwe tijd

***

In de twee groepen die ik tevoren noemde vertoont zich ons het wezen van deze tijdgenoot zooalshij het onder de invloed van een oostersch leven zichbewust maakte En al zijn daar geoefende bekwaamheden werken mee om dit wezen nu niet langer alseen groote algemeene trek een liefde voor schooneen groote daden to doen voorkomen maar als eengeheel van gevoelens en neigingen spelend naarbuiten zich vverdiepend in zichzelf zich zonder onbeholpenheid bewegende tusschen de alledaagscheeffenheid en de verfijning van het zeldzame oogenblik En een doorvoeld innerlijk geeft de toon aanvoor de bewegingen van de uiterlijke verscheidenheid Als Innerlijke Daden alleen kunnen de verhaaldegebeurtenissen die toch nooit kunnen verschinonzonderuiterlijk begrepen worden En Hartstochtelijkeen Harmonische zei ik al kunnen ze door ons wordenbenoemd

De eerste groep in haar geheel benoembaar als dievan de IJverzucht Twee stukjes De Kalief zooals hijwas en een dat meer eigenlijk met het woord IJverzucht betiteld wordt Beide de ijverzuchtige dadenvan de Despoot t zij hij heerscher of minnaar is

EEN OOSTERLING

Het kan zijn nut hebben de sfeer waarin deze verhalen spelen vooraf nader aan to duiden De wildewoestijnbewoners hebben afgedaan Overwinnaarshebben ook zij de beschaving ondergaan van deoverwonnenen Het Kalifaat van Bagdad voert enviert zijn hoofsch en kunstvol bestaan De tijd vande Barmakiden roemt men toen dat fijnzinnig enweldadig geslacht rijk aan macht en invloed schoonetradities bewaarde en nieuwe uitingen aankweekteMaar niet in dat klassieke tij dvak in het evenlatere als Al Raschid de Barmakide Djafas ibn Jahjadooden liet speelt de op al to normale bewegingenminder beluste moderne geest die wij bezig zijn nategaan Zijn Held is de Despoot en zijn vriendenin de tweede groep zijn hofmakers en hovelingenDe Despoot naijverig op zijn oppermacht De

Barmakide doodt hij en zoo hevig is de spanningwaar dat doel mee wordt ingezet dat hij zeven jaarwacht met de uitvoering schoon het besluit genomenwas Zijn eetlust lijdt ervan totdat het hoofd vande gehate op zijn tafel staat De man die zijn daadafkeurt maakt hij zich ten vertrouweling alleenopdat hij zeker zij van die afkeuring en er hem voorstraf De Despoot naijverig op de liefde van wie hijgenegen is De zanger kastreert hij naar wiens zangzij n slavin geluisterd heeft De zuster wier minnaar hijis worgt hij omdat zij een lied gemaakt heeft waaringezegd wordt dat liefde rust op geweld

Dit is de eerste groep Een liedje komt erin voor

Bleeke schoone sluimert nietligt to luistren naar mij n liedborst getooid met groen juweel

wang gevlijd op crocusgeel

Verwey Proza IX

EEN OOSTERLING

Is de maan wie geeft hier raadSchooner of haar schoon gelaat ?

Zang door deur en wachters henenDoet haar zachte tranen weenen

Derwaarts komt zoo zich t vermeetvoet uit zilver schier gesmeed

Afgezien van de kleine onregelmatigheid in devoorlaatste regel waar het woordj e „hij" is uitgelaten is dit stukj e uitmuntend

Hovelingen en hofmakers de tweede groep Ditis de harmonisehe en zou ook als eene van galanteavonturen kunnen worden aangeduid Wij blijven indezelfde sfeer twee van de drie verhalen bewegenzich in de buurt van Al Raschid Niet het eerste waarinRamla dochter van de kalief Abdalmelik ibn Merwan de geliefde is De kalief pookt er wel met zijnvingers in het woestijnzand maar dat is bij een reishalte ter tegemoetkomst van zijn dochter De tentvan dat meisje bij haar bezoek aan de Kaaba heeftverschillende vertrekken een met Kufensischetapijten en het gordijn van rood brocaat met goudengeborduurde beelden een andere met Armenischetapijten en het rood brokaten gordijn met wittesterren bestikt een derde met tapijten van roode zijen een behangsel van groen brocaat met roode denarien Drie nachten achter elkander wordt de dichterOmar ibn abi Rabia door een blanke slavin geblinddoekt daarin gebracht driemaal noemt het Kaliefenkind hem een van zijn verliefde gedichten op envraagt hem op wie hij dat geschreven heeft driemaal zendt ze hem weg omdat hij zegt dat hij hetwaarlijk niet weet De slimme dichter die de derdemaal zijn hand heeft geelgemaakt en tegen de buitenkant van de tent afgedrukt was juist de man wie

EEN OOSTERLING

de vader van het meisje haar verboden had to naderen Maar hij vindt haar zoo goed als zij hem gevonden had en zij werpt hem een hemd toe als herkenningsteeken nog wel opdat hij zich verwijdere

De afloop van dit verhaaltje is even gelukkig alsvan de twee volgende Het eene is een avontuur vanIbrahim ibn Al Mahdi broeder van Al Raschid dieeen schoone hand en bovenarm gezien hebbend aaneen venster door een list in het huis komt door zijnzangersgaven de gunst wint van de huisheer ende vrouw van de hand de zuster van de koopmantrouwt Hoe anders is het verhaal van Hosein AlKali en de schoone dame van Basra Dit is werkelijkeen zeer schoon en zeer wereldsch verhaal dat HaroenAl Raschid zich liet doen toen hij niet slapen konEr is hier een geest van loszinnige hoofschheid ende verliefdheid van een gelukkig maar uiterst verfijnd Oosten in waarbij de vertellingen van Boccaccioverruigd en vernoordelijkt schijnen Wjj begrijpener volkomen door wat onze tij dgenoot in het schooneOosten bekoren kan zijn klacht over de voortreffelijkheden die door het leelijker Westen worden uitgemoord zijn overtuiging dat er elementen in dieoostersche geest zijn die niet mogen ondergaan

*

Er zou aanleiding zijn over de poezie van hetOosten iets meer to zeggen nu hier enkele bewerkingenvan gedichten gegeven zijn die ons aantrekkenMaar ik doe het niet het is goed nu de schrijverzelf de geleerde verborgen heeft hem met rust tolaten en alleen to spreken van de poezie en levenlievende mensch Dat die zich hier weer in een nieuwe

EEN OOSTERLING

schakeering weer in een nieuwe verkleeding aanons heeft voorgedaan dat het gezelschap van menschen met wie wij op hebben weer met een vermeerderd is en dus opnieuw de levenskracht blijkt vande gevoelens en denkbeelden die ons geslacht bezielen dat is de aanwinst die ik mij voornam toboekstaven Uit nets toch en moge deze opmerkingtegelijk een erkenning zijn en een opwekking uitnets blijkt zoozeer de kracht en deugdzaamheid vangoede beginselen als uit hun verschijning tot onherkenbaar lijkens toe in telkens weer andere vorm

EEN SCHOONE VROUWEEN HINDOE LIEFDESGESCHIEDENIS

De groote schoonheid van dit boekje ligt in heteind En daar de wensch to weten hoe het zal eindigendoor het heele werk wordt gaande gehouden is deindruk die het nalaat ten zeerste bevredigend

Als de koning die een princes wil huwen maar haaralleen winnen zal wanneer hij een vraag stelt ofstellen doet die zij niet kan beantwoorden alshij van de eenentwintig vragen die hem vergundzijn negentien bij monde van zijn wijze raadsmangedaan en op alle een afdoend antwoord ontvangenheeft dan bidt hij tot de godin van de sp aaktot Saraswati dat zij hem de ware vraag mogeingeven

Liefde voor geest en geestesspel is het eigene vande Oosterling Welke Westerling zal het in hethoofd komen een roman to doen bestaan uit raadselsHier gebeurt dat het boeiende lotgeval de gewaarwordingen van de twee gelieven is gebondenaan een niet minder boeiende reeks van vragen enantwoorden Ja meer de gevoelsafloop het spannendeslot van de fabel is onafscheidelijk van een evenspannende verstands vondst het stellen van eenvraag die noodzakelijk de laatste moet zijn

Als de wijze nog zint op de moeizaamste opgaafvindt de verliefde de eenvoudigste Zijn vraag is zooeenvoudig dat ze alleen aan zijn wanhopend hart

EEN SCHOONE VROUW

ontspringen kon Ze is zoo onontkoombaar dat zelfsde wijze haar onfeilbaarheid erkent

Het laatste hoofdstuk is het schoonste en doorde vondst van die vraag en door de ontroerendebizonderhedenDat beiden elkander liefhebben was duidelijk

maar wanhopig voor haar zoowel als voor hemscheen het dat geen vraag voor haar onoplosbaarwas Nu zal hij dan gaan alleen voor de eerste keerzonder zijn raadsman Wacht nog even zegt diedat ik u een verhaal doe Maar de koning antwoordtvergeef me ik heb nu geen tijd ervoor ik weet weldat al slaag ik door mijn eigen vraag uw verhalenals een ladder geweest zijn waarlangs ik stap voorstap ben opgeklommen tot aan het venster vanmijn beminde „En draagt niet de laagste sport vande ladder evenveel bij om het toppunt to bereikenals de hoogste ?"

„Toen lachte Rasakosha zeggende koninghet is wel Ga nu en hoewel gij mij n geschiedenisniet hebt gehoord toch heb ik in zekere mate bereiktwat ik er mij van voorstelde Want gij hebt de prinses laten wachten en wachten prikkelt de begeerte

„Toen verliet de koning hem en ging haastig alleennaar de audientie zaal En de pols in zijn rechterarmkiopte toen hij de deur naderde en verheugd overhet goede voorteeken trad hij binnen En daar zaghij Anagaraga gekleed in een indigo kleurig gewaad en een keurs met alle kleuren van den regenboog als de hals van een duff en bezaaid met geletopazen en met haar kroon en andere sieradenmaar zij had haar troon verlaten en was naar de

Als uitdruk van onvergankelijke gevoelens

EEN HINDOE LIEFDESGESCHIEDENIS

deur gegaan ongerust uitziende naar den koningMaar toen zij hem zag bloosde zij en verward keerdezij naar den troon terug En koning S dryakartanaderde haar en viel voor haar neer en nam haar bijde hand en sprak

En onmiddelijk stond de prinses haastig op ensprak opgetogen „ gij scherpzinnigste van aliengij hebt het geraden "

Toen vroeg hem Anagaraga Waart gij bevreesdmij to verliezen?" En hij zeide „O geliefde ik bengered uit de kaken van den dood " Toen lachte zijzacht zeggende Er was geen reden om to vreezenWant al had ik uw vraag heden ook beantwoordmorgen zou ik het antwoord schuldig zijn geblevenal hadt gij mijn naam gevraagd en nets andersMaar t viel mij zwaar to wachten tot morgen en hetis beter zooals het is ""

FREDERIK VAN EEDENGEDENKSCHRIFTEN VAN VICO MURALTO

In de doorschijnende vorm van Gedenkschriften en onder de pakkende titel De Nachtbruidgeeft Van Eeden gedachten over verschillende onderwerpenDe jonge Vico de Muralto door zijn vader een

italjaansche graaf die een hevige afkeer heeft vanpriesters filisters en vrouwen mee op reis genomenopdat hij hem aan de invloed van zijn kerkelijkgeloovige vrouw een blonde noorsche onttrekken zou keert na de dood van die vader totde moeder terug laat zich door haar uithuwelijkenaan Lucia een rijke pleegdochter maar verkeerttij dens dat huwelijk in zijn droomen met de door hemin zijn jeugd beminde Emmy totdat in een zulkedroom hem eene verschijnt die op Emmy wel lijktmaar haar niet is Hij noemt haar Elsie en steektmet zijn zeiljacht uit Amsterdam naar Enkhuizenover waar hij haar in levenden lijve staan vindt ophet havenhoofd Zij begroet hem want zij herkendehem Niet dat zij ook in een droom hem zou gezien hebben en nog minder had zij hem gezien in dewerkelijkheid maar zij was wel in haar gevoel verwittigd van een aanstaande belangrijke gebeurtenisZij was een vondeling door de herbergier Jan Baarsopgevoed Na een tijdperk van aarzeling verlaatde Muralto zijn vrouw Lucia en haar vier kinderen

GEDENKSCHRIFTEN VAN VICO MURALTO

en begeeft zich met Elsie naar Amerika Doel washet stichten van een nieuwe gemeenschap Nietlanger een rijk en aanzienlijk diplomaat zooalsvroeger integendeel zeer arm en zonder invloedslaagde hij daarin niet Het kind dat hem geborenwerd bleef maar een dag in leven Elsie stierf omdat ze in het vreemde land niet aarden kon Toen kortdaarop zijn moeder haar vermogen aan de kinderenvan Lucia naliet was daarbij gene die haar deel nietaanvaarden wou maar het aan de vader schonkDeze leefde daarvan tot zijn dood in EnkhuizenHij was er penningmeester van het weeshuis gafles in t italjaansch en bezat een kleine kweekerij buiten de stad en een zeiljachtje Hij verdronk de

de Juni nadat op dit vaartuig brand ontstondDit verhaal is de aanleiding tot een bespreking van

denkbeelden De Vader erkent alleen kracht de zoonverlangt naar rechtvaardigheid Waar de menscheen leven van moeite en pijn lijdt is het rechtvaardigdat hij ook een geluk bereikt en de zoon wilde zichdat geluk niet laten ontnemen Hij dacht het tovinden bij een engelsch schotsche koopmans dochterEmmy Tenders die twintig jaar oud was en hijzelfzeventien Maar het eerste gevolg van de ontmoetingmet haar was een splitsing in zijn innerlijk Hij voeldevoor haar liefde maar tegelijkertijd niet voor haarmaar voor alle vrouwen die het op hem toeleidenlust Zijn vader wilde hem de gelijkheid van liefdeen lust doen aannemen maar dit was een overeenkomst die hij nooit aanvaarden kon Een liefde voorEmmy Tenders was wat hem betrof Diet tovereenigen met lust voor anderen

Hij heeft het meisj e drie j aar het hof gemaaktToen huwde zij een flinke jonge officier die bij de

FREDERIK VAN EEDEN

verloving zijn vrouwelijk gezelschap aan een clubgenoot overdeedHij had raad aan zijn moeder gevraagd en zij

had hem schriftuurlijk van de Natuur die zijn vaderhem voorhield trachten aftewenden en tot het geloof aan Jezus Christus to bekeeren Emmy diedagelijks bad had hem toch in haar koel en aangeleerd protestantisme die Christus niet onweerstaanbaar kunnen doen uitschijnen De moeder ried hemtot het gebed Dit hielp dan ook maar alleen vooreen tijd De schijnbare overwinning maakte hemenkel weerloozer Toch las hij verdere brieven vanzijn moeder aandachtig en ook een Nieuw Testament dat Emmy hem eens gegeven had Toen hijmeerderjarig was kwam zijn moeder naar HollandHij zag haar daar en met haar de schoone LuciaDe vader merkte dat hij zijn macht over de zoon verliezen ging Op een zeiltocht vloekte hij hem enliet zichzelf door een verkeerde beweging met deschuit over boord vallen en omkomen

Dit ongeval waarbij Muralto voor zijn leven gevochten en terwille van zijn geestesvrijheid devloek van zijn vader getrotseerd en middelijk zijndood bewerkt heeft verwekte sterker dan tevorenin hem de overtuiging dat een leven met zooveelmoeite en pijn in stand gehouden iets waard moestzijn Zijn rechtvaardigheidsgevoel zocht hiervan debevestiging Gesprekken met zijn moeder het voornemen in de geestelijke stand to gaan eindelijk vanLucia de verklaring dat zij Jezus kende „Ik kenhem veel beter Vico dan jij je moeder kent Wantdie heb j e nog niet lang bij j e en ook niet altij d doorMaar mijn Jezus verlaat mij nooit ik heb hem altijdbij me gehad zoolang me heugt dag en nacht "


De Muralto kreeg de overtuiging dat de Christusvan Lucia en zijn moeder geen suggestie waan wasmaar een levende werkelijkheid „Maar" zoo vroeghij zich of „maar wat was hij ? Van de Bijbel wistende beide vrouwen weinig Mijn moeder had ondankshaar noordelijke afkomst evengoed een italjaanschkatholieke opvoeding gehad als Lucia Daarin isde Bijbel op deugdelijke grond verboden Over hetleven van Jezus als historisch persoon spraken zijniet veel noch over zijn avonturen noch over zijnlessen Zijn lijden zijn marteling en zijn dood washetgeen hen vooral waard scheen ter gestadige overdenking En als ik t niet geweten had en als deNazarener waarvan t Nieuwe Testament verhaalteen andere naam had gedragen dan zou t misschienniet in mij opgekomen zijn hem to vereenzelvigenmet de door mijn moeder aangebeden GodheidMaar nu ik wel moest aannemen dat in dat oudegeschrift welks engelsche vertaling ik tegen de zinmijner moeder trouw bewaarde alle inlichting tovinden was omtrent het mij persoonlijk geheel onbekende wezen dat zoozeer het leven dier vrouwenen van millioenen menschen bovendien vervulde

toen ging ik het nog met gansch andere aandachtlezen Maar ik vond nets wat mij licht gaf Ikvond een zeer schoon en treffend verhaal vol dramatische kracht met meesterhand geschreven maarviermalen niet zonder schade opsmuk en klaarblijkelijke vervalsching over verteld En de heldvan dat verhaal was een zeer menschelijk menschteerder en fijner en ons naderstaand dan Hiob evenstout in gedachtenvlucht even fanatiek en zelfsongematigd in betuigingen en stellig minder forschminder wankelloos minder ongeschokt in eigen

FREDERIK VAN EEDEN

karakter door t hem bedreigende lot dan die geweldige held van het oudere drama Ik voelde eenwarme ontroering bij t lezen der heerlijke scheppingom de echt menschelijke waarheid van zijn strijdzijn teleurstellingen zijn weifelingen en zwakhedenzijn moed en zelfverloochening zijn beurtelingshooghartige en moedelooze houding zijn zoo verklaarbare verblinding onder invloed zijner kinderlijkevolgers en vereerders zijn noodlottig zuiver tragischeinde niet gewenscht maar voorgevoeld en manhaftig niet ontweken onwrikbaar noodwendiggevolg van menschelijke zwakheid in menschelijkeheldenkracht Maar wat had dat alles to maken metdie wondere werkelijkheid waarin mijn moeder enmillioenen met haar alle geluk en vastheid vondenwaarmee waardoor waarvoor waarin ze leefdenals visschen in t water? Ik vond niets als eenigeuiterlijke overeenkomst De naam de wijze van terdoodbrenging Maar voor t overige scheen het mijalsof zij mij evengoed een andere tragische heldPrometheus bij voorbeeld hadden kunnen noemenals het machtige en liefderijke wezen dat nog thansal hun schreden leidde en hunnen weg verlichtteEn door vele zorgvuldige en aandachtige gesprekkenmet de schoone Lucia in t bijzijn mijner moeder dievoor haar de lavende bron was waaruit ze dankbaarschepte als haar eigen wijsheid haar dreigde to begeven kreeg ik de overtuiging dat als men Luciahad geleerd dat de goddelijke werkelijkheid die ze inzich voelde Spinoza heette omdat Spinoza eenmensch geworden God was die in Rijnsburg alsmenschhad geleefd veel woorden van liefdevolle wijsheidhad verkondigd daarom smaad en verachting hadgeleden en eindelijk na een sober en kuisch leven ter


onzer verlossing in armoede en eenzaamheid wasgestorven dat het vrome meisje dat even gereedelijk had aangenomen en er zich volmaakt evensterk even gelukkig even bevredigd door zou hebbengevoeld "

Een tegenhanger tot deze beschouwing is hetvolgende gesprek met Elsje

Wat denk j e van Christus Elsj e ?" Van Jezuslees ik het liefst dat vind ik heerlijk om to lezenVooral tegen kersttijd hoe hij als kindje op aardekwam en van de ster en de herders Als ik aanJezus denk denk ik altijd aan hem als aan eenkindje met Maria zijn moeder Ik zou wel een plaatof een beeld daarvan willen hebben maar dat noemen ze roomsch Weet jij meer van Jezus en kun jemij er meer van vertellen ?" „Ik vroeg naar ChristusElsje" „Is dat niet hetzelfde?" „ t Zijn allemaar namen waaruit we kunnen kiezen Ik zegliever Christus omdat ik niet geloof dat er eenmensch geleefd heeft die Jezus heette en Christuswas Maar ik weet wel zeker dat er iets is dat allemenschen Christus noemen en dat leeft en ons kepten liefheeft En die Christus kenden ze al lang voordat Jezus zou geleefd hebben Ik heb beeldjes gezien van de moeder met het kindje precies zooalsjij er een zou willen hebben en dat was duizendjaren ouder dan Jezus en door Egyptenaars gemaakten inplaats van Maria en t Christuskindje sprakenze van Isis en t Horuskindje en ook de Chineezenmaakten zulke beeldjes " En wat bedoelden zedaarmee dan ?" De gewone menschen bedoeldeneen heilige moeder met een heilig kindje een heilandje Maar de enkele wijzeren bedoelden misschiende aarde moeder en het menschheid kind dat ver

FREDERIK VAN EEDEN

moed ik tenminste en als de menschen nu van Christus spreken dan geloof ik Elsje dat de meesten ende besten zij die werkelijk iets meenen bij dat woordiets echts dat ze gevoeld hebben dat zij iets bedoelen wat overeenkomt met de Menschheid "De Menschheid ? dat zegt me niets Jezus is een

levend dierbaar liefhebbend wezen voor me datme helpt en steunt een verheven heilig wezen DeMenschheid dat is niets voor me een leeg woord "

Goed Elsje dat geloof ik graag Maar leegewoorden kunnen door kennis worden gevuld Er zijngeleerde professoren voor wie het woord Jezus ofChristus totaal hol en leeg is Maar het woord menschheid beteekent voor hen een werkelijk welbekendding de geheele menschenstam die ze in ontwikkeling en groei in levensuitingen en vormen precieshebben bestudeerd Zulke professoren zouden hetwoord Christus weer kunnen vullen door de verhevenen teedere gevoelens die Elsje erbij heeft zoodraze hadden leeren gevoelen als Elsje En nu is hetmijn persoonlijke meening waarmee ik heelemaalalleen sta in de wereld zoover ik weet dat Elsje ende professoren als ze elkaars waarnemingen gingenvergelijken zouden gaan begrijpen dat het precieshetzelfde werkelijke wezen is dat het woord Christusen het woord Menschheid vult Het godsdienstigewoord Christus en het biologische wetenschappelijkewoord Menschheid " Zoo is dus Muralto de zoonvan een vader die de Natuur vergoodde en van eenmoeder die ondoordacht maar onwankelbaar geloovigwas ertoe gekomen de goddelijke werkelijkheid diehij in zijn vrouwelijke omgeving erkende to vereenzelvigen met wat hij een biologisch een wetenschappelijk beginsel vond Uitgaande van de ge


dachte dat de menschen tezamen de Menschheidzijn maar dat hun gezamenheid meer is dan eenoptelling namelijk een van elke afzonderlijke menschto onderscheiden wezen op dezelfde wijs als de boomvan de bladeren onderscheiden is die Loch deel vande boom zijn van deze gedachte uitgaande zaghij in dat menschheid wezen in dat soortwezenwaartoe alle menschen behooren en dat alien in zichbeleven de goddelijke werkelijkheid die zijn moederChristus noemde en die door de geleerden wordtonderzocht Het wezen dat ons gemaakt heeftwiens geest vernuft willen en gevoelen ons bijeenhoudt zooals ons lichaam zijn cellen tot een grooteeenheid uiterlijk onwaarneembaar maar onmiskenbaar in ons innerlijk gevoel dat is de Menschgeest het Oerverstand de Stamziel der menschheid Christus "

Evenals de theosoof ekonoom Saint Yves d Alveydre niet rusten kon voor hij Christus erkend hadals wet van de samenleving zoo vond de theosoofbioloog de Muralto geen vrede voor hij Christuszag als stamziel van de mensche soort

Er zijn personen voor wie een voorstelling eenbegrip een naam zoozeer het midden van hun gevoels en geestesleven innemen dat zij onder welkeomstandigheden ook hen als zoodanig niet willenprijsgeven Zij wenschen dat die naam dat begripdie voorstelling hoe ook naar dat hun gedachtengroeien en zich wijzigen verstaan of vertolktals middenpunt van hun gevoel en geest behoudenblijven Zoo ook de Muralto Hij mag zeggen dateen naam niets is maar de Christus naam kan hijniet ontberen De veronderstelling dat Christus alspersoon niet bestaan heeft maar de verbeelding

FREDERIK VAN EEDEN

is van een onbekende schrijver die slotsom vansommige tekst onderzoekers mag hij als gewisheidovernemen de Christus voorstelling van de Evangelien verliest daarmee voor hem in geenen deele haarrang temidden van zijn denkbeelden En al zou hijvan die voorstelling een deel op rekening stellenvan menschelijke onvolkomenheid en haar anderdeels verdorven achten door de vier elkander tegensprekende Evangelisten hij erkent nochtans hethoogste en zuiverste begrip erin waartoe een menschmachtig was en machtig is

Dit midden van zijn wezen bleef midden Alleendeed hij het saamvloeien met een andere kern dieleven en onderzoek in hem gelegd en gerijpt haddenhet begrip van een soortziel in het menscheras

ledere soort zegt hij is een eigen wezenDe ziel van iedere soort is een eigen wezen Men zoukunnen zeggen dat iedere dier en plantensoorthaar Stamziel haar Oerverstand haar Christus heeft

En deze theosofisch biologische beschouwing verbindt hij aan een theosofisch sociologische Christusals soort ziel werkt in kleinere groepen dan de heelemenschheid een groeps gevoel „De heilige gave vanChristus" noemt hij dit Het is het instinkt waardooriedere groep iedere kudde haar gezamenheid trachtto handhaven

Ik zei dat in de gedenkschriften van Muraltogedachten over verschillende onderwerpen voorkomen Ik zei niet dat die gedachten in een duidelijke orde verbonden zijn Er komt een heele theorieover de droom in voor de grondgedachte daarvanis deze dat de mensch het volkomenst in de droom deonpersoonlijke de soortmensch is dat hij in dedroom behoort tot de onzinnelijke wereld die het


rijk van Christus uitmaakt Evenzoo is de tegenstelling van de kudde die het groeps gevoel handhaaften de oorspronkelijke mensch die eruit losbreektgegrond in die Christus die de groep haar gevoelgegeven heeft maar zoodra het gevoel teveel vanhet onmiddelijke mensch gevoel afwijkt zichzelfin een enkele mensch openbaart en hem drijft totstichting van een nieuwe groep

De wrijvingen tusschen de kudde van de hedendaagsche samenleving en de oorspronkelijke Muraltodie een nieuwe groep wil vestigen maken een grootdeel van dit verhaal uit De rol die aan Muralto wordttoevertrouwd is ten slotte niet die van zulk eenvestiger Hij geeft naar zijn eigen woord niet eengeorganizeerd handelen maar het georganizeerdedenken dat misschien aan zulk handelen vooraf moetgaan

Misschien zeg ik Want is het niet de geheimewensch van iedere denker dat de dader opstaat diezijn gedachten verwerkelijkt? Maar het denken heeftin zichzelf een zoo volkomen heerlijkheid en bevrediging dat wij het somtij ds als hoogste daad verstaan

Vorwey Proza IX

GIOVANNO PAPINI DE BLINDE LOODS

Het is eigenlijk wel heerlijk als bij ons een vreemdeop bezoek verschijnt die geheel anders is als wezelfzij nIk heb mijn leven gemaakt tot een stad op een

hoogvlakte daar staan mijn openbare gebouwenginder tegen de hellingen hangen de wijken van mijnbevolking en van hoog naar laag en door de vlaktetot aan de oceaan van mijn horizon kronkelt destroom die alleen daarom een stroom is omdat hijbeweegt maar die mij toch meer nog onveranderlijkvoorkomt omdat hij altijd beweegt

En nu komt daar bij mij in mijn paleis waar ikde wolken en de golven zie een vreemdeling enzegt tot mij Zie ik ben niet Ik kijk hem verwonderdaan want hij staat toch voor mij een clank en bewegelijk wezen smalle maar zielvolle oogen bruinen hooglokkig haar sierlijke ledematen en despleet van zijn lippen is fijn en wilskrachtig geslotennadat hij die woorden gesproken heeft die zijn bestaan schijnen to loochenen

Hij glimlacht en zegt Zie als er tot u de straalvan een ster kwam die millioenen sterrejaren van uverwijderd is de straal van een ster die al eeuwigheden voor gij haar zaagt had opgehouden ster tozijn als die straal bewustzijn had en spreken konwat zou hij u toeroepen als hij u bereikte en gij meende een ster to zien ? Hij zou uw vergissing zien ze


begrijpen en hij zou u niet in twijfel willen latenover zijn wezen hij zou u toeroepen een ster benik niet

Wie zegt u dat ik die hier voor u sta ben nog benwat ik in uw oogen schij n ? Tij d is er noodig eer de indruk op uw netvlies valt maar wat is tijd? Afstandis er noodig opdat ge u van het andere onderscheidenkunt maar wat is afstand? Gelijkheid is noodigtusschen u en mij om u to doen besluiten dat ik eenmensch ben maar wat is gelijkheid? Zijn moet verondersteld worden door u als het twijfelloos vaststaande opdat ge over mijn zijn kunt oordeelenmaar wie zegt u dat er niets buiten het zijnde is?Ik zeg u ik ben niet Ik ben in mijn diepste eigen heidde niet zijnde nog niet of niet meer wat maakthet uit maar zeker de niet zijnde en als zoodanigverschijn ik op bezoek bij u Hoe wonderlijk nu dieman zoo spreekt komt mij mijn wereld voor Wanthij hoewel hij zegt niet to zijn is daar Loch en terwijl ik hem aanzie vraag ik mij af of dat andererondom mij heen wel het vaste bestaan heeft datik eraan heb toegeschreven De golven gaan dewolken vervormen zich de rots is verweerd plantenen dieren verouderen Ik zelf ben ik dezelfde vanvroeger nog? Is hij die ik het bewustzijn heb tozijn dezelfde die ik ben? Is in de veranderende vastheid die ik me voelde die ik heb waargenomenen waarin ik het eigenlijke de vastheid vond nietde verandering het wezen ? En zoo ja wat is er dande vastheid in? Mijn wereld beweegt zich ze is eenstroom een spiegeling een nooit stilstaande schijnwaarvan het wezen waar ja waar dan toch indienergens ? to zoeken is een fantasmagorie een droomgedroomd door een ander Een droom gedroomd doorVerwey Proza IX

*


een ander kan het zijn dat ik die ben en wat dan wanneer die ander indien hij ooit ontwaken zal

Ik heb Papini op bezoek gehad en de vrees deangst die mij bevangen heeft is de zijne Hij kreegze niet voor een keer en tijdelijk maar zij hoortbij hem Hij kent niet het leven dat de vastheid ishij leeft in de verandering Hij is volmaakt het tegenovergestelde van mijn wonen in mijn stad op dehoogvlakte Ik heb altijd het gewone leven voor hetmeest vaste en het meest grootsche gehouden EndeAdam gewan Seth ende hij stierf ende Seth gewan Enos ende hij stierf " Maar hij vindt niets zoobespottelijk neen zeg liever zoo angstwekkendals dit gewone leven Dat een man een vrouw namen kinderen kreeg en een ambt bedient dat schijnthem geen gevoel van vrede in to boezemen integendeel het beangstigt hem Hij schijnt in vreemdezeeen to hebben gedoken en geen vreugde meer tovinden in de daagsche wereld Don Juan zegt hijwas iemand die niet kon liefhebben en daarom ginghij van de eene naar de andere Hij was een heldvan de verandering evenals Ahasverus Dat demenschen het heden liefhebben gelooft hij ook nietzij jagen allen naar het toekomende alleen in devluchtende spiegel van het komende dat verledenwordt zoodra het bereikt is beminnen zij het levenHij droomt zich tegenover het kleine leven eenGroote Mensch die even vreeselijk van grootheidals dat leven vreeselijk van kleinheid is Hij wilophouden to zijn niet maar veranderen zooals allesverandert van deze schakeering tot gene overgaandveranderen geheel en al tot wat hij niet weet Hijerkent niet dat hij is dat hij meer dan een droom isen hij wil de Droomer kennen die hem droomt en


die o opperste afschuwelijkheid misschiennooit ontwaken zal Het Dagelijksch Tragische noemthij zijn eerste boek en zijn tweede De Blinde Loods

Hij die een Loods wil zijn die de menschen leidenwil over die vreeselijke zee van het leven is blindHij kan zichzelf niet zien want hij weet niet of hijzichzelf wel is Hij ontmoet zijn vroegere zelf envermoordt hem Hij hoort zich door een ander zijngeschiedenis voorlezen zijn innerlijke en uiterlijke geschiedenis zoo nauwkeurig mogelijk endie ander beweert dat hij dit verhaal verzonnen heeften dat hij onder het schrijven telkens het een enander anders heeft bedacht Hij merkt dat er eentweede is die zijn leven deelt die rust als hij werktbemint als hij koud blijft een ander aan wiensleven het zijne wonderlijk en vreeselijk verbondenis Hij begrijpt de Tijd niet dit onophoudelijkegaan van oogenblik tot oogenblik Waarom die onophoudelijkheid? Waarom zou niet een jaar kunnenbewaard worden een j eugdj aar en teruggegevenbij dagen telkens een schoone jeugddag in de alkiller ouderdom? Waarom die band tusschen tijden persoonlijkheid? Hij houdt nu eens op to zijn diehij is een kleine tij d enkele dagen maar is hij eenander Hij weet het niet maar zijn vrienden kennenhem niet meer? Hoe vreeselijk! Hij is alleen en leeftzonder betrekking tot wat ook als in de eeuwigheidEn wat is dan dit onderscheid tusschen dood enleven ? Zooals de levende hofstoet in het sprookj ebetooverd en dood was zoo kunnen ook wel eensde standbeelden op de pleinen en de wassenbeeldenin de kapperswinkels en de mannequins in de gemaaktekleedermagazijnen en de poppen in de kinderspeelgoedbazars gaan leven en maatschappij gaan spelen


zooals de hedendaagsche menschen doen Hij isvol van de schrijnende en bloedende geestigheid dieaan de grensbewoners van het leven eigen is Bezield door de vergankelijkheid zien zij altijd hetsterven van het schoone en beleven het in iedereharteklop Zijn stijl heeft het fluweelzachte vanbloemblaren het geheimnisvolle van weerlichtende klare troebelheid van het kolkende bruisendewater Hij is een dichter maar schijnt nog meer eenwijsgeer Hij heeft metafyzische angsten Hij trachtjuist omdat hij de vastheid van alle wijsbegeertezou willen vernietigen zijn eigen gedachten al hunglimplichten hun spiegellichten to vangen in vastewaarheden Hij verbeeldt zich een tijdlang dat juistde nuchterste de vatbaarste leer het amerikaanschePragmatisme hem kan bevredigen De Daad lijkthem het werkelijke inbegrip van alle leven Maar danvervloeit ze in de handen die haar deden Hij is deman die altijd vraagt en niet de daad maar de vraagis hem het blijvende

Vandaar dat hijzelf vraagt wat zal er van meworden? Vandaar dat zijn vriend Assagioli vraagtwat zal er uit hem voortkomen ? vandaar dat hetleven hem verschijnt als een voortdurende vraagwaarop het een antwoord wenscht Wat is uw antwoord o kunstenaar? Mijn stijl mijn schoone stijlmag hij uitroepen

Il bello stile the m ha fatto onore

DE PRIOR VAN HET ZWARTE KLOOSTER

Gij weet dat niet lang geleden een man gestorvenis die de wereld van zich spreken deed door zijnwonderen Hij woonde op een berg in een woestijnals prior in een zwart Klooster Zijn monniken gingenhet land door voedsel ophalend bij de bevolking dieverblijf hield in diepe dalen Daar waren dorpengebouwd aan beken waarlangs groene vochtigeweiden en kleine hooghoornige koeien loeiden er enossen die als trekdieren dienden voor hooge tweewielige wagens De voerlieden die langs de lagerebergwegen trokken met hun vrachten heen en weertusschen de dorpen klapten er met hun zweepenbellen rinkelden en in de donkere smederijen gloeidehet vurige ijzer waaruit werktuigen en gereedschappen gesmeed werden Daar trokken de mannen uitmet hun spaden op de schouder ten land of wijnbouw en vrouwen in kleurige doeken gingen bijhoopen klosvoetend s morgens op weg om veldvruchten to zamelen en s avonds keerden ze huiswaarts neven de voile wagens Het leven was daarvan water zon en aarde en zooals de menschen hetgemaakt hebben en er was heinde en ver geen anderdan dit zeer eenvoudige geen geleerdheid en geenkunsten anders dan die de vrouwen beoefenden aanhaar weefgetouw en de mannen ter besnij ding van hungereedschap En er was geen verandering evenzoo


min als de zon veranderde die daar altijd helder oflicht omneveld opkwam en scheen en ondergingof als het water dat eens in het jaar overvloedigeren met ruimer geweld van de bergen kwam of als deaarde die zwol en vruchten gaf en verhardde enzoo altijd weer eender

Maar de geleerdheid was in het KloosterDe menschen wisten het nauwelijks maar als zulk

een monnik in hun dorp kwam met zijn bleeke wezen blootvoetig in zijn donkere pij dan heette hijin hun gedachten de geleerde en het was wonderlijk to zien hoe zij hen die niet spraken in hun werkplaats en stalling en huis haalden telkens als er ietswas waar ze geen weg mee wisten

Want als er een rad niet wou wentelen of eenkoe niet wou kalven of een vreemd kind geborenwas hij de monnik werd er altijd bijgehaalden met een wenk of een gebaar of een handopleggingmaakte hij alles zooals het wezen moest klaar enduidelijk zoodat zij het zelf inzagen of doen kondenwat noodig was

Want evenmin als hij sprak deed hij Maar hijmaakte alles zoo helder alsof hij gesproken had enwat er gedaan moest worden konden zij wanneerhij wegging zoo goed als hijzelf

Er kwam evenwel zelden dezelfdeWanneer een zij n broodbuidel gevuld had ver

trok hij langs een van de bergpaden Voerliedenvertelden dan soms dat zij hem gezien hadden ineen ander dorp of dat andere voerlieden hem inweer een verder dorp ontmoet hadden maar somsook was hij herkend uit de verte op een van dehoogere wegen die leidden naar het Klooster

Een weg kon men eigenlijk niet zeggen dat er


naar het Klooster was Wie het wel eens geprobeerdhadden hooger to gaan dan gewoonlijk waren altijdgestuit op afgronden of woestij nen van ij s en rotsenen haastten zich terug to gaan Een verhaal maarvan lang geleden deden de vrouwen aan het wintervuur van een schoone slanke j ongeling die de tochtbegonnen was en niet keeren wou voor hij het gevonden had Toen verscheidene dagen later hij nietweerom kwam gingen mannen er op uit en zij vonden hem bij die diepe afgrond met links en rechtsijsvelden dood en stijf Het wonderbaarlijke wasdat hij in zijn hand een van die rozen droeg die menin een diepte aan de andere zij van de afgrond gloeienzag Zijn voeten waren ook doorgeloopen en voetstappen waren een klein eind to volgen gaande ophet rechtsche ij sveld en andere terugkeerendeop het linksche Maar op de plek van waar hij wasuitgegaan lag hij stijf en dood

Wie de Prior zelf was wist men niet Maar hetkomen en gaan van zijn monniken eeuwen lang hadsommige zeden en gebruiken in zwang gebrachtbij geboorte en dood en huwelijk die de menschenzeiden dat van hemzelf stamden Zij zeiden als zijernaar deden altijd hoewel zonder ze to begrijpendat de Prior het zoo had gewild

Ook als er iets bizonders gebeurde of iets dat zijniet konden verklaren een plotseling sterfgevalof een overstrooming of een ongewone oogst of eenschrikwekkend natuurverschijnsel dan zeiden zijdat dit de Prior deed En eigenlijk in hun gedachtenwaren zij er niet ver of to gelooven dat de Prior dehand in alles had in hun heele leven in alles water met hen gebeurdeJa zij konden zich eigenlijk niet voorstellen dat


het anders zou zijn dan dat de Prior daarbovenin het ongenaakbare Klooster de hand in alles had

Eens op een dag kwam er een man die alles juistzoo wilt als de monniken

Hij bouwde zich een helder huis hooger aan debeek dan waar het dorp lag en het water diende hemvoor zijn molenrad en hij kende nooit die aarzelingdie de dorpelingen beving bij vreemde verschijnselen

Integendeel hij gaf hun raad en vroeg er zelfsgeen teerkost voor

Een tijd daarna de monniken verdwenen reedsliep er eerst een gerucht toen een verhaal dat

een weg werd gehakt boven het dorp de berg opEn zoo gebeurde het De weg Rep hoog boven het

dorp en vandaar onbenaderbaar maar treinen langsstaven getrokken door dampende wagens voerdenwerkvolk almaar hooger

De vreemde van het dorp was er bij de dorpelingen vraagden hem tot als een van de Prior sprakhij glimlachte

Een jaar ging voorbij hout en steenen vreemduitziende menschen eindelijk waren waargenomenin de langsstoomende treinen

Toen beval de vreemdeling dat een trein zou stilstaan en wie wilde van het dorp mocht mee om tozien wat er geworden was

Toen zij kwamen op de Berg op de plek waar hetKlooster moest gestaan hebben was er een grootwit huis met veel vensters in de voorgevel en terrassen waarop in rieten stoelen in pelzen gewikkeldemenschen lagen zieken zei men voor wie de kouherstellend was

De vreemdeling zei hun dat de Prior dood en deBerg de zijne was En de dorpelingen peinsden over


dat de Prior dood en verstonden haast de schertsniet van een van de vreemde gasten die zei dat hijhem als een van die langstaartige Chineezen gezienhad die een laundry house houden in een voorstadvan Nieuw York

PkOZAI - dbnlKarl Scheffler Der Geist der Gotik 8 W Worringer Formprobleme der Gotik 6 Van der Leek...

Documents

Transcript of PkOZAI - dbnlKarl Scheffler Der Geist der Gotik 8 W Worringer Formprobleme der Gotik 6 Van der Leek...