Praktikum - Allgemeine Zoologie - 15., akt. Aufl ...10.3 Phylum Nematoda ..... 10.3 17 5 10.3.1...

13

Transcript of Praktikum - Allgemeine Zoologie - 15., akt. Aufl ...10.3 Phylum Nematoda ..... 10.3 17 5 10.3.1...

Page 1: Praktikum - Allgemeine Zoologie - 15., akt. Aufl ...10.3 Phylum Nematoda ..... 10.3 17 5 10.3.1 Ascaris lumbricoides (der Spulwurm): Ein parasitärer Fadenwurm ..... 175 10.3.2 Trichinella
Page 2: Praktikum - Allgemeine Zoologie - 15., akt. Aufl ...10.3 Phylum Nematoda ..... 10.3 17 5 10.3.1 Ascaris lumbricoides (der Spulwurm): Ein parasitärer Fadenwurm ..... 175 10.3.2 Trichinella

VII

Inhaltsverzeichnis

Vorwort zur amerikanischen Ausgabe XIX

Danksagung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XX

Über die Autoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XX

Vorwort zur deutschen Ausgabe XXI

Über den Bearbeiter der deutschen Ausgabe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXII

Hinweise zur Nutzung dieses Buchs XXIII

Laborsicherheit XXV

Eine Auswahl grundlegender Sicherheitsregeln für das Labor . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXV

Sicherheitsvorkehrungen für den umgang mit konservierten Tieren . . . . . . . . . . . XXVI

Handhabung von Tieren und Tierschutz im Labor XXIX

Allgemeines zur Sektion von Tieren XXXI

Kleines Glossar anatomischer Grundbegriffe zur Lagebezeichnung . . . . . . . . . . . . . XXXIII

Mikroskopie Kapitel 1 1

Das Lichtmikroskop 1.1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1 2

1.1.1 Die Teile des Mikroskops . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

1.1.2 Vergrößerung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

1.1.3 Messungen mit einem Messokular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

1.1.4 Aufl ösungsvermögen und Aufl ösungsgrenze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

1.1.5 Beleuchtungsverfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

1.1.6 Fokussieren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

1.1.7 Vorgehensweise bei der Verwendung eines Lichtmikroskops . . . 9

1.1.8 Rückgabe des Mikroskops nach der Verwendung . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

1.1.9 Spezielle Vorkehrungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

1. 1. 10 Übungen zur Handhabung eines Lichtmikroskops . . . . . . . . . . . . . . . . 11

1. 1. 11 Abschätzen der erzielten Vergrößerung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Das Stereomikroskop 1.2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2 12

1.2.1 Übungen zur Handhabung eines Stereomikroskops . . . . . . . . . . . . . . 12

Andere Beleuchtungsverfahren und Mikroskoptypen1.3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3 13

1.3.1 Das Phasenkontrastverfahren. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

1.3.2 Interferenzkontrastverfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

1.3.3 Elektronenmikroskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Page 3: Praktikum - Allgemeine Zoologie - 15., akt. Aufl ...10.3 Phylum Nematoda ..... 10.3 17 5 10.3.1 Ascaris lumbricoides (der Spulwurm): Ein parasitärer Fadenwurm ..... 175 10.3.2 Trichinella

Inhaltsverzeichnis

VIII

Zellen und Gewebe von Tieren Kapitel 2 19

Die Zelltheorie 2.1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1 20

Grundlagen des Aufbaus eukaryontischer Zellen 2.2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2 20

Tierische Gewebe 2.3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3 22

2.3.1 Epitheliale Gewebe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

2.3.2 Bindegewebe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

2.3.3 Muskelgewebe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

2.3.4 Nervengewebe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

Mitose und Meiose Kapitel 3 41

Einführung 3.1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1 42

Mitose 3.2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2 42

3.2.1 Der mitotische Apparat der Zelle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

3.2.2 Mitosestadien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

3.2.3 Die zeitliche Abstimmung des Zellzyklus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

Meiose (Reife- oder Reduktionsteilung) 3.3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3 50

3.3.1 Gametogenese (Keimzellbildung) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

3.3.2 Die Hauptstadien der Meiose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

3.3.3 Synapsis und Crossing-over . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

3.3.4 Die Analyse der Meiose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

Ein Vergleich 3.4 von Mitose und Meiose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4 55

Entwicklungsbiologie Kapitel 4 der Tiere 57

Einführung 4.1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1 58

Abschnitte und Teil prozesse der Entwicklung 4.2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2 58

4.2.1 Wachstum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

4.2.2 Determination . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

4.2.3 Differenzierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

4.2.4 Morphogenese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

Gameten (Keimzellen) 4.3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3 59

Die embryonalen Furchungsteilungen 4.4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4 60

4.4.1 Der Einfl uss des Dotters . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

4.4.2 Furchungsverläufe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

Seesternembryologie 4.5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5 62

4.5.1 Zusammenfassung zur Frühentwicklung beim Seestern . . . . . . . . . 62

Page 4: Praktikum - Allgemeine Zoologie - 15., akt. Aufl ...10.3 Phylum Nematoda ..... 10.3 17 5 10.3.1 Ascaris lumbricoides (der Spulwurm): Ein parasitärer Fadenwurm ..... 175 10.3.2 Trichinella

IX

Inhaltsverzeichnis

IX

Froschentwicklung 4.6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6 64

Individualentwicklung beim Huhn 4.7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.7 69

4.7.1 Extraembryonale Membranen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

4.7.2 Ganzpräparat eines 24 Stunden alten Hühnerembryos . . . . . . . . . . . 70

4.7.3 Ganzpräparat eines 48 Stunden alten Hühnerembryos . . . . . . . . . . . 72

4.7.4 Ganzpräparat eines 72 Stunden alten Hühnerembryos . . . . . . . . . . . 75

4.7.5 Spätere Stadien der Entwicklung beim Huhn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

4.7.6 Lebende Hühnerembryonen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

Systematik und Morphologie Kapitel 5 81

Einführung 5.1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1 82

Biologische Systematik 5.2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2 82

Morphologie (Gestaltkunde) 5.3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3 87

5.3.1 Die Symmetrie des Körpers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

5.3.2 Die histologische Organisationshöhe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

5.3.3 Leibeshöhlen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

5.3.4 Metamerie (= Segmentierung) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

5.3.5 Der Cephalisationsgrad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

5.3.6 Embryogenetische Merkmale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

5.3.7 Die Evolution der Metazoen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

Evolutive Trends 5.4 im Tierreich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4 93

Protozoen (Urtierchen) Kapitel 6 95

Einführung 6.1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1 96

Klassifi zierung u6.2 nd Phylogenese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2 97

6.2.1 Kladus Flagellentragende Protozoen (Flagellaten) . . . . . . . . . . . . . . . . 97

6.2.2 Kladus urtümliche Flagellaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

6.2.3 Kladus Amöboide Protozoen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

6.2.4 Kladus Alveolata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

6.2.5 Phylum Apicomplexa (= Sporozoa; Stamm der Sporentierchen) 111

6.2.6 Phylum Dinofl agellata (Stamm der Panzergeißler) . . . . . . . . . . . . . . . . 114

Page 5: Praktikum - Allgemeine Zoologie - 15., akt. Aufl ...10.3 Phylum Nematoda ..... 10.3 17 5 10.3.1 Ascaris lumbricoides (der Spulwurm): Ein parasitärer Fadenwurm ..... 175 10.3.2 Trichinella

Inhaltsverzeichnis

X

Porifera (Schwämme) Kapitel 7 117

Einführung 7.1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.1 118

Phylogenese 7.2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.2 119

Morphologie 7.3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.3 120

Körperformen (Schwammtypen) 7.4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.4 121

Klassifi zierung 7.5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.5 121

7.5.1 Classis Demospongiae (Klasse der Hornkieselschwämme) . . . . . . . 122

7.5.2 Classis Calcarea (Klasse der Kalkschwämme) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

7.5.3 Classis Hexactinellida (Klasse der Glasschwämme) . . . . . . . . . . . . . . 122

7.5.4 Leucosolenia: Askonoide Schwämme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

7.5.5 Scypha: Sykonoide Schwämme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

7.5.6 Leukonoide Schwämme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

7.5.7 Bohrende Schwämme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

Süßwasserschwämme 7.6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.6 126

Regeneration 7.7 und Rekonstitution . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.7 126

7.7.1 Durchführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

Das Sammeln und Konser vieren von Schwämmen 7.8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.8 127

CnidarierKapitel 8 (Nesseltiere) 129

Einführung 8.1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.1 130

Klassifi zierung 8.2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.2 132

8.2.1 Classis Hydrozoa (Hydroiden und Siphonophoren) . . . . . . . . . . . . . . 132

8.2.2 Classis Scyphozoa (Klasse der Schirmquallen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132

8.2.3 Classis Cubozoa (Klasse der Würfelquallen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132

8.2.4 Classis Anthozoa (Klasse der Blumentiere: Korallen und Seeanemonen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

Süßwasserpolypen 8.3 (Hydra sp.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.3 133

8.3.1 Classis Hydrozoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

8.3.2 Allgemeines Erscheinungsbild und Morphologie . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

8.3.3 Verhalten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

8.3.4 Cnidocyten und Nematocysten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134

8.3.5 Histologischer Bau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

8.3.6 Zelltypen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

8.3.7 Nervensystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

8.3.8 Fressverhalten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

Page 6: Praktikum - Allgemeine Zoologie - 15., akt. Aufl ...10.3 Phylum Nematoda ..... 10.3 17 5 10.3.1 Ascaris lumbricoides (der Spulwurm): Ein parasitärer Fadenwurm ..... 175 10.3.2 Trichinella

XI

Inhaltsverzeichnis

XI

8.3.9 Fortpfl anzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

8.3.10 Regenerationsvermögen (optional) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

Gonionemus8.4 : Eine Hydromeduse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.4 138

8.4.1 Classis Hydrozoa (Klasse der Hydrozoen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

Obelia8.5 : Ein koloniebildender Polyp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.5 139

8.5.1 Classis Hydrozoa (Klasse der Hydrozoen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

8.5.2 Generationswechsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

Physalia physalis8.6 , die Portugiesische Galeere: Ein koloniebildendes Hydrozoon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.6 142

8.6.1 Classis Hydrozoa (Klasse der Hydrozoen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142

Aurelia8.7 : Eine Scyphozoenmeduse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.7 142

8.7.1 Classis Scyphozoa (Klasse der Schirmquallen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142

8.7.2 Fortpfl anzung und Lebenszyklus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

Metridium 8.8 sp. (Seenelke): Ein Anthozoenpolyp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.8 145

8.8.1 Classis Anthozoa (Klasse der Blumentiere) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

8.8.2 Fortpfl anzung und Lebenszyklus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

Korallen 8.9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.9 147

8.9.1 Classis Anthozoa (Klasse der Blumentiere) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

Das Sammeln und Konser vieren von Nesseltieren 8.10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.10 148

Plathelminthes (Plattwürmer) Kapitel 9 151

Einführung 9.1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.1 152

Klassifi zierung 9.2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.2 153

9.2.1 Classis Turbellaria (Klasse der Strudelwürmer) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

9.2.2 Classis Trematoda (Klasse der Saugwürmer) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

9.2.3 Classis Monogenea (Klasse der Hakensaugwürmer) . . . . . . . . . . . . . . 154

9.2.4 Classis Cestoda (Klasse der Bandwürmer) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154

Frei lebende Plattwürmer: Die Klasse der Strudelwürmer (Turbellaria) 9.3 . 9.3 154

9.3.1 Dugesia: Eine Planariengattung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154

Classis Trematoda: 9.4 Die Klasse der Saugwürmer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.4 159

9.4.1 Clonorchis sinensis (= Opisthorchis sinensis): Der Leberegel des Menschen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

9.4.2 Fasciola hepatica: Der Große Leberegel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162

Classis Cestoda: 9.5 Die Klasse der Bandwürmer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.5 165

9.5.1 Dipylidium caninum und Taenia pisiformis: Zwei Bandwurmarten von Hunden und Katzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166

Page 7: Praktikum - Allgemeine Zoologie - 15., akt. Aufl ...10.3 Phylum Nematoda ..... 10.3 17 5 10.3.1 Ascaris lumbricoides (der Spulwurm): Ein parasitärer Fadenwurm ..... 175 10.3.2 Trichinella

Inhaltsverzeichnis

XII

9.5.2 Anpassungen an eine parasitäre Lebensweise . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

Das Sammeln und Konser vieren von Plattwürmern 9.6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.6 170

Nematoden und Rotatorien Kapitel 10 (Fadenwürmer und Räder tierchen) 173

Einführung 10.1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.1 174

Klassifi zierung10.2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.2 174

10.2.1 Phylum Nematoda (= Nemathelminthes) (Stamm der Fadenwürmer) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174

10.2.2 Phylum Rotifera (Rädertierchen = Rotatorien) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

Phylum Nematoda 10.3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.3 175

10.3.1 Ascaris lumbricoides (der Spulwurm): Ein parasitärer Fadenwurm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

10.3.2 Trichinella spiralis: Ein parasitärer Fadenwurm . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180

10.3.3 Ancylostoma duodenale und Necator americanus: Zwei Hakenwürmer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181

10.3.4 Enterobius vermicularis: Der Madenwurm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182

Frei lebende Nematoden 10.4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.4 182

10.4.1 Caenorhabditis elegans: Ein bedeutendes Versuchstier der biologischen Grundlagenforschung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182

10.4.2 Anguillula aceti: Das Essigälchen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184

10.4.3 Das Sammeln frei lebender Nematoden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

Phylum Rotifera (Stamm der Rädertierchen) 10.5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.5 186

10.5.1 Philodina sp.: Ein Rädertierchen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186

10.5.2 Das Sammeln von Rotatorien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

Mollusken (WeichtiereKapitel 11 ) 191

Einführung 11.1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.1 192

Klassifi zierung u11.2 nd Phylogenese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.2 194

11.2.1 Classis Solenogastres (Klasse der Furchenfüßler) . . . . . . . . . . . . . . . . . 194

11.2.2 Classis Caudofoveata (Klasse der Schildfüßler) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194

11.2.3 Classis Polyplacophora (= Amphineura) (Klasse der Vielschaler = Käferschnecken) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

11.2.4 Classis Monoplacophora (Klasse der Einschaler = Napfschnecken) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

11.2.5 Classis Bivalvia (= Pelecypoda) (Klasse der Zweiklapper = Muscheln) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

Page 8: Praktikum - Allgemeine Zoologie - 15., akt. Aufl ...10.3 Phylum Nematoda ..... 10.3 17 5 10.3.1 Ascaris lumbricoides (der Spulwurm): Ein parasitärer Fadenwurm ..... 175 10.3.2 Trichinella

XIII

Inhaltsverzeichnis

XIII

11.2.6 Classis Scaphopoda (Klasse der Kahnfüßler) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

11.2.7 Classis Gastropoda (Klasse der Magenfüßler = Schnecken) . . . . . . 195

11.2.8 Classis Cephalopoda (Klasse der Kopffüßler) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196

Eine Süßwassermuschel 11.3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.3 196

11.3.1 Classis Bivalvia (Klasse der Muscheln) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196

11.3.2 Nahrungsaufnahme, Verdauung und Atmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198

11.3.3 Muskulatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200

11.3.4 Kreislauf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201

11.3.5 Ausscheidung, Osmoregulation und Fortpfl anzung . . . . . . . . . . . . . . 201

11.3.6 Nervenkoordination . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203

Helix pommatia11.4 : Die Weinbergschnecke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.4 203

11.4.1 Classis Gastropoda (Klasse der Schnecken) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203

Ein Kalmar: 11.5 Loligo sp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.5 205

11.5.1 Classis Cephalopoda (Klasse der Kopffüßler) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

11.5.2 Äußere Anatomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206

11.5.3 Innere Anatomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208

11.5.4 Fortpfl anzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209

Octopus 11.6 sp. (ein Krake) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.6 209

11.6.1 Classis Cephalopoda (Klasse der Kopffüßler) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209

Das Sammeln und Kon servieren von Mollusken 11.7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.7 210

11.7.1 Käferschnecken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210

11.7.2 Gastropoden (Schnecken) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210

11.7.3 Bivalvier (Muscheln) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211

Anneliden (Ringelwürmer) Kapitel 12 213

Einführung 12.1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.1 214

Klassifi zierung 12.2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.2 214

12.2.1 Phylogenese der Anneliden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215

12.2.2 Classis Polychaeta (Klasse der Vielborster) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215

12.2.3 Classis Oligochaeta (Klasse der Wenigborster) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215

12.2.4 Classis Hirudinea (Klasse der Egel) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215

Nereis virens12.3 : Der Grüne Seeringelwurm (ein Annelide des Meeres) . . . . 12.3 216

12.3.1 Äußere Anatomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216

12.3.2 Querschnitt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218

Page 9: Praktikum - Allgemeine Zoologie - 15., akt. Aufl ...10.3 Phylum Nematoda ..... 10.3 17 5 10.3.1 Ascaris lumbricoides (der Spulwurm): Ein parasitärer Fadenwurm ..... 175 10.3.2 Trichinella

Inhaltsverzeichnis

XIV

Regenwürmer 12.4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.4 219

12.4.1 Classis Oligochaeta: Die Klasse der Wenigborster . . . . . . . . . . . . . . . . 219

12.4.2 Äußere Anatomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219

12.4.3 Innere Anatomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220

12.4.4 Das Verdauungssystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221

12.4.5 Kreislaufsystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222

12.4.6 Ausscheidungssystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222

12.4.7 Nervensystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223

12.4.8 Querschnitte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224

Egel 12.5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.5 225

12.5.1 Classis Hirudinea (Klasse der Egel) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225

12.5.2 Äußere Anatomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225

12.5.3 Innere Anatomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226

Das Sammeln 12.6 und Konservieren von Ringelwürmern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.6 227

Arthropoden (Gliederfüßler) Kapitel 13 231

Einführung 13.1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.1 232

13.1.1 Das Exoskelett . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232

13.1.2 Anhangsbildungen (Körperanhänge) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

13.1.3 Häutung und Metamorphose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

Klassifi zierung 13.2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.2 235

13.2.1 Subphylum Trilobita (= Trilobitomorpha) – der unterstamm der Dreilapper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235

13.2.2 Subphylum Chelicerata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236

13.2.3 Subphylum Myriapoda (unterstamm der Vielfüßler) . . . . . . . . . . . . . 237

13.2.4 Subphylum Crustacea (unterstamm der Krustentiere) . . . . . . . . . . . 237

13.2.5 Subphylum Hexapoda (unter stamm der Sechsfüßler: Insekten [Kerbtiere] und Verwandte) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240

Subphylum Chelicerata 13.3 (unterstamm der Kieferklauenträger) . . . . . . . . . . . 13.3 240

13.3.1 Limulus polyphemus: Der Pfeilschwanzkrebs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240

13.3.2 Argiope sp. – Wespenspinnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241

Subphylum Crustacea (unterstamm der Krustentiere), Classis 13.4 Branchiopoda (Klasse der Kiemenfüßler) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.4 247

13.4.1 Daphnia sp.: Wasserfl öhe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247

13.4.2 Äußere Anatomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247

13.4.3 Innere Anatomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

Page 10: Praktikum - Allgemeine Zoologie - 15., akt. Aufl ...10.3 Phylum Nematoda ..... 10.3 17 5 10.3.1 Ascaris lumbricoides (der Spulwurm): Ein parasitärer Fadenwurm ..... 175 10.3.2 Trichinella

XV

Inhaltsverzeichnis

XV

Subphylum Crustacea (unterstamm 13.5 der Krustentiere), Classis Malacostraca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.5 250

13.5.1 Astacus sp.: Flusskrebse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250

13.5.2 Äußere Anatomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250

13.5.3 Innere Anatomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254

Subphylum Hexapoda (unterstamm der Sechsfüßler), Classis Insecta 13.6 (Klasse der Kerbtiere = Insekten) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.6 259

13.6.1 Periplaneta americana: Die Amerikanische Küchenschabe . . . . . 259

13.6.2 Äußere Anatomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260

13.6.3 Innere Anatomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261

13.6.4 Kurzfühlerheuschrecken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265

13.6.5 Äußere Anatomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266

13.6.6 Innere Anatomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268

Metamorphose 13.7 bei Insekten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.7 269

Das Sammeln und Konser vieren von Arthropoden 13.8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.8 270

Echinodermaten (Stachelhäuter) Kapitel 14 273

Einführung 14.1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.1 274

Klassifi zierung 14.2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.2 274

14.2.1 Classis Echinoidea (Klasse der Seeigel) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275

14.2.2 Classis Holothuroidea (Klasse der Seegurken) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275

14.2.3 Classis Crinoidea (Klasse der Seelilien) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275

14.2.4 Classis Asteroidea (Klasse der Seesterne) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276

14.2.5 Classis Ophiuroidea (Klasse der Schlangensterne) . . . . . . . . . . . . . . . 276

Die gemeinen Seesterne: Gattung Asterias 14.3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.3 276

14.3.1 Classis Asteroidea (Klasse der Seesterne) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276

14.3.2 Äußere Anatomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276

14.3.3 Innere Anatomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277

Ein Seeigel 14.4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.4 281

14.4.1 Classis Echinoidea (Klasse der Seeigel) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281

Eine Seegurke 14.5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.5 282

14.5.1 Classis Holothuroidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282

Das Sammeln 14.6 und Konservieren von Stachelhäutern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.6 283

Page 11: Praktikum - Allgemeine Zoologie - 15., akt. Aufl ...10.3 Phylum Nematoda ..... 10.3 17 5 10.3.1 Ascaris lumbricoides (der Spulwurm): Ein parasitärer Fadenwurm ..... 175 10.3.2 Trichinella

Inhaltsverzeichnis

XVI

Chordaten (Chordatiere) Kapitel 15 285

Einführung 15.1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.1 286

Klassifi zierung 15.2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.2 287

15.2.1 Subphylum urochordata (unterstamm der Manteltiere = Tunikaten) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287

15.2.2 Subphylum Cephalochordata (unterstamm der Schädellosen = Acraniaten) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287

15.2.3 Subphylum Vertebrata (unterstamm der Wirbeltiere) . . . . . . . . . . . . 287

Subphylum urochor data (15.3 unterstamm der Manteltiere = Tunikaten) . . . 15.3 288

15.3.1 Die Tunikatenlarve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288

15.3.2 Das adulte Manteltier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289

Das Sammeln und 15.4 Kon servieren von Tunikaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.4 291

Branchiostoma 15.5 sp.: Das Lanzettfi schchen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.5 291

15.5.1 Subphylum Cephalochordata (= Acrania; unterstamm der Schädellosen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291

15.5.2 Äußere Anatomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291

15.5.3 Innere Anatomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292

15.5.4 Querschnitte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294

Das Sammeln und Konservieren von Lanzettfi schchen 15.6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.6 295

Anatomie von Knorpelfi schen (Chondrichthyes) Kapitel 16 am Beispiel des Hais 297

Der Dornhai 16.1 (Squalus acanthias) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16.1 298

16.1.1 Äußere Anatomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298

16.1.2 Innere Anatomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299

Anatomie von Knochen fi schen (Osteichthyes) Kapitel 17 am Beispiel des Barsches 319

Der Europäische Flussbarsch (17.1 Perca fl uviatilis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17.1 320

17.1.1 Äußere Anatomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320

17.1.2 Innere Anatomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322

Page 12: Praktikum - Allgemeine Zoologie - 15., akt. Aufl ...10.3 Phylum Nematoda ..... 10.3 17 5 10.3.1 Ascaris lumbricoides (der Spulwurm): Ein parasitärer Fadenwurm ..... 175 10.3.2 Trichinella

XVII

Inhaltsverzeichnis

XVII

Anatomie von Amphibien (Amphibia) aKapitel 18 m Beispiel des Frosches 333

Rana pipiens 18.1 (Leopard frosch) oder Xenopus laevis (Südafrikanischer Krallenfrosch) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18.1 334

18.1.1 Äußere Anatomie und Verhalten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335

18.1.2 Das skelettale System . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336

18.1.3 Das Muskelsystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339

18.1.4 Die Mundhöhle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342

18.1.5 Innere Anatomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344

18.1.6 Das Verdauungssystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346

18.1.7 Das Atmungssystem (= respiratorisches System) . . . . . . . . . . . . . . . . . 347

18.1.8 Das Kreislaufsystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347

18.1.9 Das Nervensystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355

Fötus des Schweins (Säugetierembryologie) Kapitel 19 361

Der Fötus des Schweins (19.1 Sus scrofa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19.1 362

19.1.1 Äußere Anatomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363

19.1.2 Skelettsystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365

19.1.3 Muskelsystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369

19.1.4 Allgemeine innere Anatomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375

19.1.5 Der Halsbereich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375

19.1.6 Das Coelom und seine untergliederung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376

19.1.7 Das urogenitalsystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380

19.1.8 Das Kreislaufsystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382

19.1.9 Das Nervensystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393

Anatomie von Säugetieren (Mammalia) Kapitel 20 am Beispiel der Ratte 399

Die Ratte 20.1 (Rattus norvegicus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20.1 400

20.1.1 Äußere Anatomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400

20.1.2 Das Skelettsystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402

20.1.3 Das Muskelsystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402

20.1.4 Innere Anatomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406

20.1.5 Das Verdauungssystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408

20.1.6 Atmungssystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409

Page 13: Praktikum - Allgemeine Zoologie - 15., akt. Aufl ...10.3 Phylum Nematoda ..... 10.3 17 5 10.3.1 Ascaris lumbricoides (der Spulwurm): Ein parasitärer Fadenwurm ..... 175 10.3.2 Trichinella

Inhaltsverzeichnis

XVIII

20.1.7 Das Kreislaufsystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410

20.1.8 Das urogenitalsystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415

20.1.9 Das Nervensystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417

Glossar 423

Bildnachweis 437

Register 439