The International Conference · 2020. 7. 3. · การรับรู แบบล...

0 การรบรแบบลานนาตอวรรณกรรมชาดกนอกนบาต

อดม รงเรองศร

ยอมเปนทรบรกนในวงวชาการวาดนแดนลานนาคอเขตจงหวด เชยงราย เชยงใหลาพน ลาปาง แพร นาน และ แมฮองสอน ซงอยทางตอนเหนอของประเทศไทย เปนแหชนหลายเผาและมพระพทธศาสนาเปนศาสนาหลก จากประวตศาสตรทยาวนาน นบพระญามงรายครองราชสมบตเมอ พ.ศ. 1802 (1259 A.D.) ไดสรางเมองเชยงรายเมอ(1262 A.D.) และสรางเมองเชยงใหม เมอ พ.ศ.1826 (1283 A.D.) แมในระยะแรกเรมคอเมรายยดไดเมองหรภญชย (ลาพน) เมอ พ.ศ.1824 (1281 A.D.) แลว ลานนาจะไดรบพระพทชนเผามอญทลาพนมากอนกตามแตกยงไมเปนทชดเจนนก ตอมาในรชสมยของพระญเชยงใหม กไดเชญพระสมนเถระจากเมองสโขทยไปเผยแพรพระพทธศาสนาใเชยงใหม เมอ พ.ศ.1919 (1376 A.D.) แลวพระพทธศาสนากไดรงเรองขนในลานนาโดพบวามวรรณกรรมพทธศาสนาปรากฏขนเปนอนมากและทรจกกนทวไปเชน จามเทวสมโพธกถา, วสทธมคคทปน, เวสสนตรทปน, มงคลตถทปน, จกกวาลทปน, ชนกาและ ปญญาสชาดก (พระเจาหาสบชาต) เปนตน

วรรณกรรมชาดกนอกนบาตลานนา

ชาดกหมายถงเรองทเกดขนแลวในอดต โดยเปนเรองทพระพทธเจาองคปจจบบารมในชาตตางๆ กอนทจะเสวยพระชาตเปนเจาชายสทธตถะและสาเรจเปนพระพทจดเปนสองกลมคอ “นบาตชาดก” และ “พาหรชาดก” นบาตชาดกหมายถงชาดกทเปนสพระไตรปฎก มทงหมด 547 เรอง แตละเรองจะกลาวถงอดตชาตของพระพทธเจากอซงเสวยพระชาตเปนสตวหรอมนษยตางๆ กนไป ชาดกดงกลาวแบงเปน 22 นบาตแต

2

ม พะเยา ลงรวมของตงแตการท

พ.ศ. 1805 อพระญามงธศาสนาจากากอนาแหงนลาพนและยลาดบ ดงทวงศ, ปฐมลมาลปกรณ

นไดบาเพญ ธเจา ชาดกวนหนงของนทจะตรสร ละนบาตกม

การรบรแบบลานนาตอวรรณกรรมชาดกนอกนบาต 229

จานวนชาดกไมเทากน โดยเฉพาะนบาตท 22 เรยกวามหานบาตชาดกหรอ “ทศชาตชาดก” นนเอง ชาดกทไมตรงนบาตชาดก 547 เรองนน ลวนแตเรยกวาเปน พาหรชาดก หรอ ชาดกนอกนบาต ทงสน

ชาดกนอกนบาตในลานนาเปนเรองทนกปราชญโบราณแตงขน เรองทนามาเปนตนเคานนอาจมาจากนทานพนบานหรอนทานทไดรบฟงสบๆกนมาหรออาจเปนเรองทผรจนาไดคดขนมาเอง กได เทาท ศาสตราจารย ดร. ฮารลด ฮนดอส และอาจารยสงฆะ วรรณสย ประมวลขนในชวงการศกษาสารวจคมภรใบลานนน พบวามชาดกนอกนบาตทแตงในลานนา 226 เรอง แตเมอผเขยนไดตรวจสอบขอมลทมอยในแหลงเกบรวบรวมรวมตางๆ ในขณะนพบวาม ชาดกนอกนบาตลานนารวม 193 เรอง แตมชอเรองรวม 316 ชอ โดยทชาดกบางเรองอาจมชอมากกวาหนงชอเชน กากาดา เรยกตามลกษณะผวกายสดาของพระเอก แตเรยก พมพาขะนนงว ตามลกษณะของนางเอกทเกดจากผลนน เรองชางโพรงนางผมหอม กอาจเรยกใหสนลงวา นางผมหอม สวนจตตสาร อาจพบวาเรยกชอเปน พรหมทตต และ พรหมทตตหนาแวน และเรอง หนเผอก อาจพบวามชอ มหาตณห มหาตณหหนเผอก มหาตณฑละ มหาตลปณฑตะ เสตปณฑตะ เสตปณฑตชาดก เสตมสกะ ธมมปาละและธมมปาละหนเผอก เปนตน สวนนบาตชาดกนน ขณะนพบแลวรวมจานวน 96 เรอง

จากการศกษาพบวาชาดกนอกนบาตของลานนามวธการแตง 4 แบบดวยกน คอ

1. แตงดวยภาษาบาล ชาดกจาพวกนมไมมากนก ดงพบในชด ปญญาสชาดก จานวนหนง

2. แตงแบบ “นสสย” หรอ การแปลยกศพท คอการแตงแบบยกศพทภาษาบาลมาตงคา หนงแลวแปลเปนภาษาลานนาสลบกนไปจนจบใจความ ดงพบวาเรองสวนใหญใน “ปญญาสชาดก ฉบบ วดสงเมน อ.สงเมน แพร” ทปรวรรตออกเปน ปญญาสชาดกฉบบปรวรรตจากอกษรธรรมหรอ การศกษาเชงวเคราะหปญญาสชาดกฉบบลานนา ของรองศาสตราจารย ดร.พชต อคนจ และคณะ ชาดกในชดดงกลาว สวนใหญเปนการแตงประเภท “นสสย” น

3. แตงแบบสานวนเทศน ใชฉนทลกษณประเภทรายยาว การแตงแบบนจะเรมดวยการยก คาถาหรอจณณยบทภาษาบาลมาตงแลวใชภาษาลานนาดาเนนความตอไป โดยแบงเปนวรรคละ 7-13 คา คาสดทายของวรรคจะสงสมผสไปยงคาท 3-7 ของวรรคถดไป ในตอนทายของความใน

อดม รงเรองศร 230

แตละชวงจะจบดวยคาลงทาย เชน “แล/แลนา” เปนตน พบวาชาดกทแตงแบบนจะมการใชโวหาร พรรณนาคอนขางยาว เชน ใน เวสสนตรชาดก เปนตน

4. แตงแบบรอยแกว การแตงชาดกแบบนจะคลายกบการแตงแบบสานวนเทศน เพยงแต ภาษาลานนาทบรรยายในการดาเนนเรองไมจาเปนตองสงสมผสเทานน ชาดกนอกนบาตในลานนา สวนใหญ มกแตงในลกษณะน

ทงนพบวาชาดกบางเรองแมจะ “รสสนา” หรอรจนาดวยฉนทลกษณรอยแกวกตาม แตเมอ มการพรรณนาถงความรสกโศกเศราเชน การคราครวญ อยางทนางเทวครวญเพราะพระโอรสพลดพรากไปนน บางครงกวอาจเรยบเรยงดวยฉนทลกษณรายยาวกม ทงนอาจเปนเพราะลลาการ พรรณนาดวยโวหารเชงกวนนนาจะเราความรสกไดมากกวาการเรยบเรยงดวยภาษารอยแกว

ชาดกนอกนบาตลานนามลกษณะโครงเรอง 3 แนว คอ

1. โครงเรองเดยว อยางในสรจฑามณชาดก ในชดปญญาสชาดก ทพระโพธสตวราพงวา อยากบรจาคเลอดเนอและชวตใหเปนทาน พอพระอนทรทราบเหตกแปลงเปนพราหมณครงซกมาขอกายอกซกหนงจากพระโพธสตว เมอพระโพธสตวใหยกษใชเลอยผารางบรจาคแลวกสนชวต พราหมณแปลงกแสดงตววาเปนพระอนทรแลวชบชวตพระโพธสตวคนมา เปนตน

2. โครงเรองขยาย เปนเรองในแนวการเลาถงชวตของตวละครซงผจญกบเหตกาณตาง ๆ ในชวตเชน เรอง สมภมต ทพระโพธสตวซงเปนกษตรยพาลกเมยหนศตรออกจากเมอง แลวพลดพรากจากลกและเมย จากนนจงใหลกหรอเมยเปนผดาเนนเรองจนกวาททกคนจะไดพบกน

3. โครงเรองแบบผจญภย โครงเรองแนวนจะใหพระโพธสตวพลดพรากจากเมองเขาปา ไปพบฤาษ ไดของวเศษแลวไดเดนทางตอไป จากนนกจะพบกบอปสรรคหรอไดรบกบตวละครราย ในชวงเวลานนพระโพธสตวซงเปนพระเอกกจะไดพบตวละครเอกฝายหญงทมกจะมหลายนาง เมอแกไขอปสรรคแลวกกลบคนเมอง และพระโพธสตวกมกจะไดรบแตงตงใหเปนกษตรยในเมองนน


ทงน เมอดจากลกษณะรวมของชาดกเรองตาง ๆ ของลานนาแลว อาจสรปลกษณะรวม ของเรองทปรากฏได ดงน

1. ครอบครวของพระโพธสตว พระโพธสตวอาจมาจากครอบครวระดบใดระดบหนง ดงน คอ กษตรย พราหมณ เสนา ปโรหต เศรษฐ พอคา คนยากจน หรอเกดเปนสตว

2. สภาพทพระโพธสตวเกดมา พระโพธสตวอาจเกดมาไดทงในสภาพรางกายทสมบรณ งดงามดงทปรากฏในเรองตางๆ ทวไป อาจเกดมามรางกายทไมสมประกอบเชนมแตหวอยางแตงโม ในเรองชมพหมากเตา อาจมผวกายดาอยางในเรองกากาดา หรอเกดมาเปนสตวเชนเปนกงกา ซงตอนหลงไดลอกคราบเปนหนมรปงามในเรอง สวณณะจกกาขางฅา หรอเกดเปนหนเผอก เปนตน

3. การเรยนวชา พระโพธสตวอาจเรยนวชาจากอาจารยทสาปาโมกข ในเมองตกกสลา เรยนจากฤาษในปาหมพานต จากอาจารยผทรงศาสตรเพท หรอไมไดเรยนแตมปญญาเกดเอง

4. การออกผจญภย พระโพธสตวอาจออกผจญภยดวยเหตทถกขบออกจากเมอง ถกบงคบ ใหเดนทางไปคนหาของวเศษ ตดตามสหายไปเทยว ไปเรยนวชา หรอถกลกพาตว กได

5. การไดรบอานาจพเศษ พระโพธสตวอาจไดรบพรพเศษหรอของวเศษจากพระอนทร จาก ฤาษ หรอคนพบของวเศษเอง ของวเศษทเสรมอานาจของพระโพธสตวอาจเปน “ดาบสรกญชย” หรอ พระแสงขรรคชยศร “เกบตนทพ” คอรองเทาวเศษสวมแลวเหาะได ไมเทาวเศษทใชฆาหรอชบชวตได “ธนสงห” คอธนวเศษ “แกวมณโชต” หรอแกววเศษ เครองใชวเศษเชนแห หรอเหลกไนปนฝาย และในบางเรอง เพยงอกฝายหนงเหนลายฝามอฝาเทาทเปนรปกงจกร กยอมรบวาเปนผมบญสมภารแลวชวยในกจการตาง ๆ แมกระทงยกลกสาวใหอยางในเรอง หงสผาฅา หรอ หงสหน เปนตน

6. สหายของพระโพธสตว ผทตดตามพระโพธสตวไปผจญภยอาจเปน พชาย นองชาย แม เสนา เพอน โดยเฉพาะบางเรองทมาของพระโพธสตวเปนไดทงพาหนะทไปทางอากาศ เปนผใหญทคอยเตอน และกยงใหความเปนกนเองแกพระโพธสตวอกดวย อยางในเรอง สทธน เปนตน


7. ตวละครทเปนปฏปกษกบพระโพธสตว พบวาผทคอยผจญกบพระโพธสตวซงมการ เฉลยในทายเรองวาเปน “เทวทตเถร” นน อาจพบไดวาในเรองเปน ยกษ วทยาธร ผเสอ (รากษส) ปศาจ อมนษย กษตรยพาล เศรษฐ พอคา และ “พอเลยง” (บดาบญธรรม) เปนตน

8. ผชวยของพระโพธสตว โดยปกตแลวพระอนทรจะคอยชวยพระโพธสตวในยามคบขน หรอชวยชบชวตของพระโพธสตวเสมอ แตในการดาเนนเรองนน นอกจากพระอนทรแลว พบวาพระโพธสตวอาจมผใหความชวยเหลออก เชน ฤาษ พอเฒาแมเฒา แมเฒา หญงหมาย เศรษฐ พอคา พราหมณ เสนา ปโรหต เทวดา นางเทวดา ยกษ ปศาจ มา หมา นกยง นกแขกเตา

9. ความสามารถของพระโพธสตว พระโพธสตวอาจมความสามารถหลายอยางหรออยาง เดยวกได เชน การรบ การแกไขปญหา การแสดงธรรม การรกษาโรคภย การแสดงความสามารถเชงชาง เชน การปนรป การบงคบสตว การเลนดนตร การรอยดอกไม การทาอาหาร เปนตน

10. กจกรรมของพระโพธสตว พระโพธสตวในแตละเรองอาจประกอบกจกรรมเพยงอยางเดยวหรอหลายอยางกได เชน การตดตามหาบคคลทหายไป การไปเรยนวชา การสงคราม การไปคนหาของวเศษ และในชวงของกจกรรมดงกลาวน พระโพธสตวกมกจะไดพบกบคครองอกดวย

11. คครองของพระโพธสตว พบวาบางเรองพระโพธสตวอาจมคครองเพยงคนเดยว และ บางเรองอาจมหลายคน ซงคครองของพระโพธสตวนนอาจเปนมนษยธรรมดา หญงทเกดมาในดอกบวทฤาษเลยงไว ลกสาวยกษ ลกสาวพญานาค ลกสาวพญาจระเข ดงในเรองนางแตงออนมหาวงสแตงออน และพบวาพระโพธสตวในเรองเจาสวตรนางบวฅา ทมชายาหลายนางจากหลายแหลง เชน นางทเกดในดอกบวทพระฤาษเลยงไว ธดาพญายกษ ธดาพญาเงอก นางกนร และนางเทวดา เปนตน

12. เพศของตวละครเอก วรรณกรรมชาดกนอกนบาตลานนาน พบวาโดยปกตแลวตวเอก ของเรองจะเปนเพศชายเสมอ แตกมบางเรองทตวละครเอกเปนหญง เชน นางอทธรา และเรอง นาง ออรพมพา เปนตน


13. ทมาของเรอง ทมาของเรองในวรรณกรรมชาดกลานนานนพบวามหลายแนว เชนจาก นทานพนบานเชนเรองสรสาชาดก ซงเหนวามาจาก ตานานสวณณะโคมฅา ทมาจากอตถกถาชาดกเชน กสราชชาดก และ ทธวาหนชาดก ทมาจากเรองจรง เชนเรอง เจาสามลอ ทมาจากการแตงเลยนแบบเรองอน เชน สวณณะววหลวงเกสนางาชาง และ กาพราบวทองทลละแมวขาว ทงน บางเรองมาจากวรรณคดของพราหมณ เชนเรอง หอรมาน, พรหมจกร และ อสสาบารส โดยทสองเรองแรกนนมาจากเรองรามเกยรต แตอสสาบารสนน จะเหนวาเกดจากการนาเรอง รามเกยรต และอณรทมาผสมกน และผนวกเขากบจนตนาการของผแตง ทาใหกลายมาเปนวรรณกรรมชาดกนอกนบาตลานนาทนาสนใจอกเรองหนง

วรรณกรรมชาดกนอกนบาตทปรากฏในลานนานน พบวามวถความเปนอยของลานนา แทรกอยอยางเหนไดชด อยางในกรณ พรหมจกรชาดกนน ในตอนทกลาวถงการยกพลของ พรหมจกรเขาตเมองของพระญาวโรหา (พระรามยกพลเขาตเมองลงกา) เมอดตอนทในราม เกยรตมการถมสมทรทาถนน แตวถเชนนทางลานนาใชการทาสะพานทนแทน มการใหพญาวโรหาออกมา “หงแดดอน” คอรบแสงแดดยามเชาในหนาหนาว มการสงเวยเทพารกษกอนออกรบ และ เรองเกยวกบควายทรพและทรพานนกปรากฏเปนนทานทกลาวถงถาถงสองแหง

สงทปรากฏในสพรหมโมกขะหมาเกาหาง นน มสวนทนาสนใจคอพระเอกเปนชายหนม ทมความเชอฟง ทงเชอฟงคาสงของบดาและคาแนะนาจากเมย ทาใหครอบครวมความสขและมน คง และในเรองนทนาสงเกตกคอ พระเอกม “หมาเกาหาง” เปนเพอน ซงหมาเกาหางไดชวยพระ เอกแมกระทงการพาพระเอกวายนาและจบลงทความตายของหมาเกาหางเอง สวนนแมวถสงคมปจจบนทวไปจะมองไมเหน แตในลานนาแลว การทพอแมซงตงถนฐานไกลจากผอนมกจะใหลก เลยงสตวไวเปนเพอนสนท ดงพบวามการเลยง “ไกตก, ไกตอย” คอไกคขวญไวเปนเพอนของลก แตสตวเลยงดงกลาวมไดทาหนาทเปนเหมอนตกตาเทานน แตสตวนนเปนเพอนทรวมชวตของลกดวย

ในเรอง สวณณะจกกาฅาหรอ สวณณะจกกาขางฅา นนนบเปนตวอยางของวรรณกรรมลานนาทกลาวถงการทตวเอกของเรองมรปกายหรอการแตงกายทผดปกต ซงยอมบอกโดยนยวาการทจะมองผอนเพยงแตรปรางหรอการแตงกายนน ยอมจะเปนการประเมนทนอยเกนไป


และในเรองอายรอยกาบลาน จะบอกถงวถชวตของหนมสาวลานนาวามการ “แอวสาว” คอหนมจะไปเยอนสาวในราตรเพอผกมตรอนจะนาไปสการแตงงาน และเรองนกบอกดวยวา ผทมความสามารถทางดนตร แมจะยากจนปานใดกตาม กยงมเสนหและไดรบความรกความไววางใจจากหญงสาวดวยเชนกน

ในทนไดนาเสนอเรองยอ พรหมจกรชาดก พรอมกบนทานบอกประวตของถาสองแหง มเรองยอของสพรหมโมกขะหมาเกาหาง สวณณะจกกาฅา และ อายรอยกาบลาน มาลงไวอยางคอนขางละเอยดเพอประโยชนในการศกษาตอไป

พรหมจกรชาดก

ตนฉบบทอาจารยสงฆะ วรรณสย นามาปรวรรตเปนอกษรไทยนเปนสมบตของวดขเหลก ตาบลบานกลาง อาเภอ เมอง จงหวดลาพน ตนฉบบเปนใบลานจานวน ๑๐ ผก อยในสภาพทด มเนอเรองครบถวนตงแตตนจนจบ จารดวยอกษรลานนา ภาษาถนลานนา ผจารคออรยภกขและ สามเณรกาวโล จารเมอ จ.ศ.๑๒๒๗ ตรงกบพ.ศ.๒๔๐๘ ชาดกเรองนแตงเปนรอยแกว มคาถาบาล เรมตนคลายชาดกทวไป บางตอนยกบาลมาตงยาวมากแลวจงเรมแปล และสานวนการแปลกตด อยในรปไวยากรณบาล จงทาใหเขาใจไดคอนขางยาก

เนอเรองโดยยอ ครงหนงในสมยพทธกาล ขณะทพระพทธเจาประทบอยทวดเชตวน เมองสาวตถ วนหนง ภกษทง หลายไดปรารภกนถงการทเทวทตซงไดเบยดเบยนพระพทธเจามาทกชาตไดกระทากรรมหนกคอโลหตปบาทหรอยงใหโลหตทพระบาทของพระพทธเจาไหล ผลกรรมนทาใหเทวทตถกธรณสบ ครนพระพทธเจาทรงทราบดวยทพโสตญาณกทรงออกมาถามเรองทภกษเหลานนปรารภกน เมอทรงทราบแลวกตรสวา แมนในอดตชาต เทวทตกเคยกระทาโลหตปบาทมาแลว ภกขทงหลายจง ทลอาราธนาใหทรงเลา ซงกทรงเลาเรองในอดตชาตเรองหนงคอ

ในอดตกาลยงมกษตรยองคหนงชอ พญาวโรหาราชาเสวยราชทเมองลงกา มอครมเหสชอกญจนเทว มโอรส ๒ องคคอ วโรหาราชกมารและนนทกมาร เมอวโรหาราชกมารอาย ๑๖ ปและ


นนทกมารอาย ๑๓ ปตางกเรยนรศลปศาสตรและไตรเพททงมวล สวนวโรหาราชกมารนนมของทพยคบญคอ เกอกทพย ธนทพยและดาบทพยคอดาบสรกญไชย ตอมาวโรหาราชกมารกอภเษกสมรสและรบสมบตแทนพระบดาทสนพระชมมสวนนองคอนนทกมารกไดเปนอปราชในลงกาสบมา

พญาวโรหามฤทธเปนอนมากอาจใชเกอกทพยเหาะไปทตางๆ วนหนงวโรหาไดเนรมตกาย เปนพระอนทรไปเสพสขกบนางสธมมา เมอพระอนทรไดหลกฐานวาพญาวโรหาเขาหาเมยของตน เชนนนกคดวาหากจะกาจดพญาวโรหาเสยกยอมไมสมควรแกความเปนหวหนาเทวดา จงปลอยตว วโรหาไปในทสด เมอถงกาหนดทนางสธมมาจะจตแลวพระอนทรกใหนางไปเกดในเมองลงกาเพอทาลายพญาวโรหา นางจงไปปฏสนธในครรภของนางเกส เมอคลอดแลว พญาวโรหากตงชอวารตนกมาร โชตพราหมณทพญาวโรหาเชญมากทานายวากมารนนมบญนก แตนางจะทาใหพญาวโรหาถงแกความพนาศ ควรทจะนาไปลอยแพเสย เมอนานางไปลอยแพแลว แพของรตนกมารกลอยไปตดททานาของฤาษรปหนง ซงกไดรบเอากมารนนไปเลยงจนโตขนมาและไดชอใหมวานางสดา และนางกใหความอปฐากแกฤาษเหมอนเปนบดาของตนเรอยมา

ในเมองพาราณสมกษตรยชอทาวพรหมทตมมเหสชอนางสคนธเกสเทว เมอครบกาหนดทพระโพธสตวจะจตนน กไดมาปฏสนธเปนโอรสของทาวพรหมทต และไดรบการขนานพระนามวาพรหมจกร อกปหนงตอมากมราชโอรสอกองคหนงชอวารมมจกร เมอกมารทงสองมอายได ๑๖ และ ๑๕ ป กไดพากนไปเรยนวชาการรบพงตางๆ ทเมองตกกสลาเปนเวลา ๑ เดอน เมอจบแลวกเดนทางกลบพาราณส ในขณะทเดนผานปาแหงหนงไดพบครฑกาลงรบกนอย พรหมจกรกยงถกครฑผนองตกลงมาตาย พญาครฑผพจงไดเขามาขอเปนขาชวงใช จากนนสองพนองกเดนทางตอไปอก ๑๖ วนกถงพาราณส ทาวพรหมทตกไดอภเษกใหพรหมจกรเปนกษตรยและตงรมมจกรเปนอปราช

คนหนงพรหมจกรฝนไปวาไดนางเทพธดามาเปนชายาแตกลบถกวทยาธรตนหนงมาลกไป ความฝนนทาใหพรหมจกรคดออกเดนปาคนหานางแกวคบญ ฝายพระอนทรเมอเหนวาถงเวลา แลวทนางสดาควรจะไดพบกบโพธสตว จงแปลงเปนกวางทองมาชกนาใหนายพรานตามไปจนพบนางสดา เมอเหนนางงามเชนนนนายพรานกคดจะไปทลใหพญาวโรหาของตนใหร ระหวางทางกลบเมองลงกานน นายพรานกไดพบพอคาตางเมองอกหลายคน กเลาเรองนางสดาใหฟง พอคาเหลานน


กนากตตศพทความงามของนางสดาเลาตอกนไปและนาไปกราบทลกษตรยของตน สวนพรานผนนเมอถงลงกาแลวกไปทลพญาวโรหาซงพระองคกรบยกพลไปขอนางสดาทนท ฝายกษตรยอนๆ อกรอยเอดเมองตางกมาดวยความประสงคอยางเดยวกน พระฤาษจงใหกษตรยเหลานนยงธนสงหด ผใดยงไดจงจะไดนาง กษตรยทกองครวมทงวโรหาดวยกไมมผใดยงได กษตรยตางๆกพากนกลบไปหมดพญาวโรหากใหกองทพยกกลบไป สวนตวเองกแอบอยในบรเวณนน เพอรอโอกาสอย

ฝายพรหมจกรและทหารคใจ ๕ นายเดนทางจากพาราณสได ๗ วนไดรบชนะยกษตนหนงซงกไดแกววเศษชอ “ทพพจกข” และยกษนนขอเปนขาชวงใชดวย จากนนจงเดนทางตอไป บงเอญไปพบนางสดาซงสรงนาในสระแหงหนง ทงสองเกดเสนหาตอกน พรหมจกรจงไปขอนางจากฤาษ ซงฤาษกใหพรหมจกรลองขนสายธนและยงกอนหนใหด พรหมจกรสามารถทาไดอยางงายดาย จงไดรบนางสดาและธนเปนรางวล พรหมจกรจงพานางคนสกรรฏฐนคร

ฝายพญาวโรหาเมอทราบเหตดวยตาทพย กเนรมตกายเปนกวางทองมาลอใหพรหมจกร ตามไปแลวแปลงเปนฤาษบดาบญธรรมของนางสดามาหาและอมเอานางสดาเหาะไปลงกา ระหวางทางกไดผานปางวซงเปนทอยของครฑ พญาครฑจงพาบรวารเขาจกตวโรหาแตกพายแพ ถกพญา วโรหาฟนรวงลงสพนจนหมดสน เมอถงลงกาแลวพญาวโรหาจะเขาเสพสขกบนาง กเกดรมรอนไปหมด จงใหนางอยทปราสาทแหงหนงเพอหาวธทจะไดนางตอไป

ทางดานพรหมจกร เมอทราบวาเมยหายกออกตามจนไปพบพญาครฑและบรวารทบาดเจบ ครฑเหลานนไดเลาเรองทงหมดใหพรหมจกรฟง พรหมจกรกไดชวยเสกเปาดวยมนตรใหครฑเหลานนหายเปนปกตดงเดม

พรหมจกรเดนทางตอไป ไดพบพญากาวนทะซงอาศยอยในถาแหงหนงและไดนางวานรตวหนงเปนเมย ลกทเกดมานนใหชอวา หรมาร และเปนผมอทธฤทธเปนอนมาก พญากาวนทะกลาววาตนเปนนองของพญากาสกราชผครองเมองกาส คราวหนงมควายตวหนงมนางควายเปน เมยไดหมนตวกไดฆาลกทเปนตวผหมด ครงนน มนางควายตวหนงตงทองแลวไปคลอดในถาแหงหนงตกลกเปนตวผ ลกควายนนเมอเจรญวยกไดฝกฝนการตอสจนเหนวาสามารถตอสกบพอไดแลว จงไปทาพอควายใหมาตอสกน การรบคราวนนพอควายแพ ลกควายกไดครองฝงสบมา ตอมาเมอ


ลกควายมความหยงผยองในฤทธของตนมากขนกพาบรวารไปทาลายไรนาของชาวเมองกาส พญากาสกราชกรบกบควายและไปสกนตอในถา พรอมกบสงพญากาวนทะและอามาตยใหคอยดวา ถาเลอดขนไหลออกมากแสดงวาเปนเลอดควาย หากเลอดทไหลออกมาเหลวใส กหมายความวาตนเสยทแลว ใหเอาหนปดถาและใหพญากาวนทะครองเมองแทน ครงนนพญากาสกราชชนะและฆาควายได แตเลอดควายทไหลออกมานนปนกบนา จงดเหมอนกบเลอดเหลวใส พญากาวนทะและอามาตยจงชวนกนปดถาแลวกลบไปยงเมองพาราณสและอภเษกพญากาวนทะเปนกษตรย ฝายพญากาสกราชเหนถาปดอยกโกรธจงทลายถาแลวขบไลพญากาวนทะออกจากเมอง พญากาวนทะ จงไปอยปาและไดเมยเปนวานรตงแตบดนน

พรหมจกรไดเลาเรองของตนใหพญากาวนทะฟงบาง ซงพญากาวนทะกเหนใจและอาสา จะชวยพรหมจกรรบกบวโรหา จากนนพรหมจกร พญากาวนทะ หรมาร และบาวกเดนทางเขาสเมองกาสเพอหาทางชวยใหพญากาวนทะไดครองเมองแตไดทราบวาพญากาสกราชสนพระชนมไปแลว เสนาอามาตยจงเชญพญากาวนทะขนครองเมองกาสตอไป

หลงจากนนพรหมจกรกสงสาสนไปกราบทลเรองตางๆ ใหพญาพรหมทตผเปนบดาทรงทราบแลวจงขอกองทพจากเมองกาสและกองทพจากรอยเอดหวเมอง เพอไปรบกบพญาวโรหา คราวนนรมจกรผเปนอปราชเมองพาราณสกไดยกพลมาทเมองกาส พญากาวนทะกจดทพใหญโดยมพระองคเองและหรมารเปนแมทพ เมอกองทพตางๆ พรอมแลวกออกเดนทางใชเวลา ๓ เดอนกบรรลถงฝงมหาสมทร จงไดหาทางขามมหาสมทรตอไป

จากนนการสรางสะพานกเรมขน หรมารเอาเถาวลยและหวายผกตดเอวของตนเหาะไปถงเกาะกลางนาแลวเอาเถาวลยหวายนนผกกบตนไมใหญ ถดนนจงเอาไมไผไมกลวงทาเปนทนลอยเพอลาเลยงอปกรณและเรมลงหลกสรางสะพานตอมา ในขณะนนพวกสตวนากไดมาทารายผคนจนลมตายไปมาก หรมารจงตองดานาลงไปรกษาการณอย การสรางสะพานดาเนนไปเดอนหนงจงสาเรจลงแลวจงพากนยกพลขามสะพานไปสลงกา

ในขณะทหรมารรกษาการณในนานนยงมนาคสาวนาคมาลกาตนหนงไดดดกนนาปนเหงอและปสสาวะของหรมารจงตงครรภ เมอบดานางรเรองทงหมดกแปลงเปนคนไปดการสรางสะพาน


บงเอญมครฑบนผานมาเหนจงเขาจบพญานาคแปลงแลวบนไปทางเมองลงกา ขณะนนพญาวโรหาออกมานงผงแดดอนในยามเชาอย เหนครฑแสดงอาการไมเกรงตนจงใชธนยงครฑ ครฑตกใจจงปลอยนาคแลวหนไปหาพรหมจกร พรอมทงอาสาจะชวยพรหมจกรรบกบวโรหา ฝายนาคเมอพนจากความตายแลว กไปเลาเรองการสรางสะพานแกพญาวโรหาพรอมทงอาสาจะชวย

ในขณะททงสองฝายสงทหารออกลาดตระเวนนน พรหมจกรกใหหรมารไปสบขาววานางสดาจะยงคงรกตนหรอไม พรอมทงสงสาสนไปใหนางดวย หรมารเหาะไปแตขามเมองลงกาไปถงปาหมพานต จงเขาไปถามทางจากฤาษตนหนงแลวพกอยดวยในคนนน รงเชาฤาษไปบณฑบาตและสงหามมใหหรมารไปทางทศเหนอของอาศรม แตหรมารไมเชอจงถกยกษแปลงเปนปลงพนขาพญาวานรไวเพอจะลากลงไปกนในสระตางฝายตางดงกนอย เมอฤาษกลบมาพบเขาจงถมนาลาย ถกปากปลง ๆ กปลอย เมอรบประทานอาหารแลวฤาษกบอกทางไปเมองลงกาแกหรมาร

เมอหรมานพบกบนางสดาแลวกถวายสาสน นางสดาจงสงความไปทลใหพรหมจกรรบยกทพมารบนาง ในตอนเดนทางกลบนน หรมารอยากรทางเขาออกของเมอง จงมาทเสนาทงหลายชมนมกนอยและถกจบไปนอกเมอง เสนาจงเอาหญาคามดหลงหรมารแลวจดไฟเผาและปลอยไป หรมารจงไปสเรอนของพญาและอามาตยทงหลายจนไฟไหมทวเมอง แลวหรมารกโดดลงนาเพอดบไฟและเหาะกลบไปยงกองทพของพรหมจกร

พรหมจกรเรมเคลอนทพตหวเมองลงกาเขาไปตามลาดบ ทหารของลงกาทพายจงไปทลให พญาวโรหาทรงทราบ ซงวโรหากสงใหจดทพและเรยกพลจากเมองตางๆ ไปรวมกนแลวจงสงเวย อารกษประจาเมอง จากนนจงเคลอนทพออกไปมนายทพชอตาง ๆ จานวน ๖ นายควบคมไปตงรบขาศก ทพฝายพรหมจกรซงมนายทพ ๘ นายกเขาตอสกน รมมจกรจงรายมนตรเกดเปนเกวยนไฟไลทพลงกาจนพายไป ทพของขนวโรหาเสยนายทพไป ๓ นายและเสยทหารไปหมนเศษ ในการรบ ครงตอมา นนทอปราชฝายลงกาถกจบไดและลงกาเสยขนทพไปอก ๕ นาย รวมกบเสยทหารอกหลายโกฏจนไมอาจนบได แลวทพของพรหมจกรกเขาลอมเมองลงกา ครงนนวโรหาและรมมจกร ไดตอสกนดวยการเสกมนตรเปนนา, ไฟ, ลม หรอภาพยนตร จนพญาวโรหาเกดแคนใจทตนมฤทธซงไมมใครตานทานได ยงมาถกลองฤทธเชนน


พรหมจกรสงสาสนถงพญาวโรหาใหสงนางสดาคน หากไมคน กใหมาชนชางในวนรงขนพญาวโรหาเรยกนาคใหนาคยกทพไปชวย จากนนกกรฑาพล เมอทพทงสองเผชญหนากน ทพนาคบกเขาไปจนกองทพของพรหมจกรระสาระสาย จงขอใหครฑพากนไปชวยจนนาคหน แลววโรหากใชธนสงหยงครฑจนแตกพายไป ครงนนวโรหาเนรมตกายม ๑๐ เศยร ตาแดงดงไฟ ถอดาบสรกญไชยเขารกจนนายทหารฝายพรหมจกรลมตายไปมาก เมอคาลง ทงสองฝายกยกทพกลบ พอเชาขน กออกมารบกนใหม เปนเวลานานถง ๑๐ เดอน

พญานาคเหนวาจะรบกบพรหมจกรบนดนไมได กอาสาพญาวโรหาวาจะดนแผนดนไปททพพรหมจกรแลวลกตวพรหมจกรไปบาดาล และกทาไดสาเรจ เกดโกลาหลทวไปในทพของพรหมจกร เจานนทะอนชาของวโรหาซงถกขบและหนมาอยกบพรหมจกรกบอกวาพรหมจกรถกนาคลกตวไปและใหหรมารตดตามไปจนถงเมองนาคแลวพาตวพรหมจกรกลบคาย ฝายหรยซงเปนลกของหรมารกบนางนาคมาลกาเหนผมาชงนกโทษจงเขาไปตอตาน เมอรจกกนแลวหรมารจงสงหรยใหอยกบแมและหรมารกพาพรหมจกรกลบคนไป

ถดมาอก ๓วนพญาวโรหากยกทพใหญออกมารบกบพรหมจกรโดยเนรมตกายม ๑๐ เศยรเหาะมาทาพรหมจกรรบ คราวนนพญาวโรหายงธนมาถกทพระบาทของพรหมจกรแลวยกทพกลบไป พรหมจกรไดรบความทรมานมากจากพษธน เสนาฝายพรหมจกรกไดปรกษากนและถามเจานนทอปราช เจานนทอปราชกบอกวายาทจะรกษาพษธนนนอยทจอมดอยจกดวงปล พญากาวนทะจงใหหรมารเหาะไปนามาฝนทาทพระบาท พษธนจงหายไป

เมอหายปวดจากพษธนแลวพรหมจกรกปรกษากบรมมจกร, พญากาส, หรมารและเสนาทงหลายวาบดนรบกนมาได ๑๐ เดอนแลว และเสยโยธาไปมากมาย ยงไมสามารถเอาชนะกนได มวธไหนทจะปราบวโรหาได เมอถามเจานนทอปราชนน นนทอปราชกบอกใหนาเอาดนตดหางครกกระเดอง กบไมซกจากชานบานและดนพอกหางหม รวมกนไปใสทยอดฉตร แลวไปทาพลกรรมเลยงผอารกษทชอ ราพณาสร ซงสถตอยทไมแคฝอยดานตะวนออกเฉยงใตของเมอง มเหลา ๑๐๐ ไหและควายเผอกหนมมาพลาและแกง กบทงหมดางขาวทเทามกบตดกนปรงเปนอาหารอยางดไปใหราพณาสรอารกษประจาเมองนน ราพณาสรจะแปลงเปนแรงมากนเครองเซน แลวใหหาชายทไมเคยมองหนาสตรครบ ๓ ปเปนผนาวธนยงผอารกษแปลงนน และใหยงพญาวโรหาจงจะ


สาเรจ เมอสบดแลวทราบวา รมมจกรผเดยวทไมเคยมองหนาสตรมาสปแลว และหรมารกไดไปยมคนธนและลกศรมาจากนางยกษตนหนงมาได จากนนจงดาเนนการตามคาของนนทอปราชทกประการ ทงการสงเวยอารกษ การประหารอารกษและการนาสงอปมงคลไปใสทยอดฉตรของพญาวโรหา

รงขน ปนใหญฝายพรหมจกรกยงเปดสงครามแลวเคลอนทพเตรยมปลนเอาเมอง พญากาสเขยนสาสนลงบนแผนไมไปทารบ พญาวโรหาโกรธมากกเหาะมารบดวยกายเนรมตและรบกนดวยอาคม เมอไดโอกาสรมมจกรจงยงธนไปถกพญาวโรหาทสขางตกลงมาตาย พรหมจกรจงยกทพ เขาเมองลงกาและไดพบกบนางสดา หลงจากทไดปนบาเหนจนายทพและทหารแลว พรหมจกรกโปรดใหหรมารนาเอาธนไปคนนางยกษ เมอเสรจสงครามแลวเสนาลงกาจงขอไถเอาเจานนทอปราชไปเปนกษตรยแทนพญาวโรหา พรหมจกรและคณะจงไดชวยงานอภเษกนนทอปราชเปนกษตรยแลวยกทพกลบตามเสนทางเดม ซอมสะพานเชอกทเคยทาไว เมอขามไปเสรจแลวจง ทาลายสะพานนนเสย ครนกลบถงเมองกาสแลวจงมการเลยงฉลองกนอยางครกครน เมอพกอยทเมองกาสพอสมควรแลว พรหมจกรกยกทพกลบเมองพาราณส

อยมาวนหนงขณะทพรหมจกรไปประพาสอทยาน สวนนางสดากาลงทรงพระครรภ จงพกอยทปราสาท ครงนนนางสนมทงหลายอยากเหนรปของพญาวโรหาจงขอใหนางสดาวาดใหด ขณะ ทวาดไดถงเศยรทเจดนนบงเอญพรหมจกรเสดจมา นางสดาเกรงพรหมจกรจะเหนเขาจงเอากระดานทวาดรปพญาวโรหานนซอนไวใตอาสนะของพรหมจกร เมอพรหมจกรประทบนงบนอาสนะนน รปของพญาวโรหากพดวา “ดราทานผเปนขาเสก บดนไดนางมาแลว ทาวคหากเปนทาวพระญาดงกนดาย พอยวามานงอยเหนอหวนน แกนมานะสะหาวดแฅวนแทแล” (เปนกษตรยเหมอนกนกลบมานงบนหวกนแบบน ชางดหมนกนจรงๆ) พรหมจกรเปดอาสนะดพบรป จงบรภาษนางสดาวามใจยนดกบพญาวโรหาจงวาดภาพไวดตางหนา แลวขบไลนางใหออกจากเมองไป

นางสดาเมอถกเนรเทศเชนนน กเขาไปลาผทเกยวของแลวเดนทางออกจากเมอง เมอ เหนอยออนนางกพกทใตรมไมแลวอธษฐานขอใหเทวดาทงหลายชวยนางดวย ครงนนเมอพระแทนบณฑกมพลศลาอาสนของพระอนทรกระดางนน พระอนทรกทรงทราบเรองดวยทพยเนตร จงเสดจแปลงกายมาลองใจนางสดา เมอเหนวานางยงภกดตอพรหมจกรมนคงนก พระอนทรกเนรมต


ปราสาทใหนางประทบอยในปา เมอครบกาหนดนางสดากคลอดโอรสทมลกษณะงดงาม นางกประทบอยทปราสาทนนเปนเวลานานได ๓ เดอน

เมอนางสดาเสดจไปแลว พรหมจกรกไดแตซมเศรา บานเมองกหมองหมนเงยบสงดไปหมด ครงนน เทวดาดลใจใหนางแกวจนทาธดาของอามาตยผใหญคนหนงไปทลเลาวา ทนางสดาวาดรปนน มใชเพราะจตปฏพทธ แตหากทาตามคาขอของนางสนมทงหลาย เมอพรหมจกรทราบความจรงกดพระทย วนหนงเทวดาเขาดลใจมาทรงของพรหมจกรใหแลนไปสปราสาทนางสดา เมอนายมาออกตามหามากไปพบนางสดาเขาจงกลบไปบอกพรหมจกร พรหมจกรกไปรบนางกลบเมอง ตงชอโอรสวา “พมพาวตตกมาร”

คนหนง พรหมจกรราพงวา หากตนจะไดเปนพระพทธเจาแลว กขอใหพระอนทรมาคาชสมภารแหงตนเถด ครงนนเมอพระอนทรทราบเรองจงบนดาลใหมสมบต ๗ ประการของพญาจกรพรรดราชและนานางแกวชอสคนโธมาจากอตตรกรทวปไปเปนมเหสฝายซายแกพญาจกรพรรดราชองคใหมและเฉลมพระนามวา “พระญาพรหมจกกวตตราชเจา” แลวตงนองใหเปน “รมมจกกราชะ” และเวนราชสมบตบานเมองให พรอมทงนานางราชกญญาอนมเชอชาตขตตยะมาเปนมเหสแก รมมจกกราชะอกดวย

ความในตอนทายของเรองซงอยในผกท ๑๐ ของพรหมจกรน แสดงถงทมาของความเปน จกรพรรดราชวา พรหมจกกวตตราชมธดาอกองคหนงกบนางแกวจากอตตรกรทวปชอ “สวณณพมพากมาร” และอยครองราชสมบตเปนเวลา ๖๐๐ ป

การทพรหมจกรไดเปนพญาจกรพรรดราชนน พระพทธเจาไดตรสแสดงชาดกวา ในกาลของพระธมมทสสสมมาสมพทธเจานน พระโพธสตวเสวยพระชาตเปน “สรราชกมาร” แหง สรรมมตนคร สรราชกมารไดอภเษกกบนางปภาวตธดา เมอพญาสรราชสวรรคต สรราชกมารกไดครองราชสมบตแทน สรราชกมารและนางปภาวตธดามโอรสชอสรสาราชกมาร และมธดาชอ สรมากมาร ตอมาพระโอรสและพระธดากไดอภเษกกนแลวครองเมองแทน


พญาสรราชมอนชาองคหนงนามวา สมนอปราชา ซงกมโอรสชอ สมนกมาร ในครงนน พญาสรราชพรอมดวยมเหส พระอนชาตลอดจนโอรส ธดาและนดดากไดทาบญสรางวหารถวายอฐบรขารตางๆ แดพระธมมทสสสมมาสมพทธเจาและภกษทงหลาย แลวพญาสรราชไดกรวดนาและอธษฐานขอเปนพระพทธเจาพระองคหนงในโลกและขออยาไดพลดพรากจากมเหส อนชา บตรธดาและอนชาทไดรวมทาบญนน ในครงนน พระธมมทสสมสมมาสมพทธเจาจงไดตรสทานายพญาสรราชในทามกลางทประชมสงฆวา ในกาลภายหนาพญาสรราชจะไดเปนพระพทธเจาซงมนามวาโคตมะ พรอมดวยพทธบรวารชอตาง ๆ

หลงจากนนทกพระองคกไดทาบญมไดขาด เมอสนพระชมมจงไปเกดในสวรรคตามบารมของตน ครนจตจากสวรรคแลวพระโพธสตวกปฏสนธเสวยพระชาตเปนพรหมจกรดงกลาวและดวยผลบญทกระทาไวมากในชาตทเปนพญาสรราชนนทาใหไดเปน “พระยาจกรพรรดราช” ทงน พรหมจกกวตตราชและรมมจกรกไดทาบญอยเสมอ เมอสนพระชนมแลวกไดไปเกดในสวรรคชนดาวดงส

ในตอนทายของพรหมจกรชาดกน พระพทธเจาไดตรสประชมชาดกหรอเฉลยวาตวละครในเรองเทยบไดกบบคคลในสมยพทธกาลไดดงน พญาวโรหาไดแกเทวทต, พญานนทอปราช ไดแกอปนนทเถระ, ฤาษผพอนางสดาไดแกมหากสสปเถระ, ทศาปาโมกข ไดแกพระสารบตร, พญากาวนทะไดแกพระโมคคลลาน, พระอนทรไดแกอนรทธเถระ, หรมารไดแกฉนนเถระ, พญาพรหมทตไดแกพระเจาสทโธทนะ, นางสคนธเกสเทวไดแกพระนางสรมหามายา, รมมจกรไดแกอานนทเถระ, นางสดาไดแกพระนางยโสธราพมพา, นางแกวอตตรกรทวป ไดแกนางวสาขา, พมพาวตตกมมารไดแกพระราหล, สวณณพมพาไดแกอบลวณณาเถร, นางกญจนเทวไดแกเขมาภกขณ, พรานปา (ผบอกทางไปเมองตกศลาแกพรหมจกรและรมมจกร) ไดแกอททายเถระ, พญาครฑไดแกพระเจาพมพสาร, พญานาคไดแกพระเจาอชาตศตร, ทาวพญารอยเอดหวเมองและเสนาอามาตยของพรหมจกรไดแกภกษ ภกษณ อบาสกและอบาสกาทงหลาย, พญายกษผถวายแกวทพพจกข ไดแกองคลมาล, และพรหมจกกวตตราช ไดแกพระพทธเจา


พระญาเมองงาย (อาน “ผะญาเงองงาย”)

เรองพระญาเมองงายในฐานะทเปนนทานทนายเวาน เพลงเออ รวบรวมไวในหนงสอ ดวยปญญาและความรก เปนเรองทบอกวาเปนชอของพชายเจาเมองเชยงใหมทานหนง เจาเมองเชยงใหมทานนเคยตอสกบควายชอทรพในถา กอนตอสกนนนกสงความพชายวาหากเลอดทไหลจากถาเปนเลอดทขนขนถอวาเปนเลอดความทรพ ใหพชายอยาไดปดปากถา แตหากเลอดนนใสเหมอนเลอดคนกแสดงวาตนเสยทแกควายแลวและใหปดปากถาเสย แตในการรบครงนนเจาเมองเชยงใหมกงกลาวฆาควายไดแตมฝนตกและนาฝนไดชะเลอดควายใหใสเหมอนเลอดคน พชายก นกวาพระญาผนองซงเปนเจาเมองเชยงใหมเสยชวตแลว จงใหปดปากถาเสยแลวไปครองเมองแทน สวนพระญาผนองเมอเหนประตถาถกปดกเอาเขาควายมางดหนเปดปากถา ไดแลวจงไปไลพชายคอพระญาเมองงายนนใหเตลดหนไปจากเชยงใหม ซงพระญาเมองงายกไปตงเมองอยทชยงราย

ดอยเขาฅวาย

เรอง “ดอยเขาควาย” เปนนทานทเลาถงทมาของชอดอยเขาควายซงอยไมไกลจากตวเมองเชยงรายมากนกน เรองนคลายกบเรองของควายทรพทไปชนกบพอชอทรพา อนเปนเรองทอยในตอนตนของ “รามเกยรต” ทลานนาแปลงเปนชาดกและใหชอวา “พรหมจกกชาดก” เลากนมาวา ในครงกอนทบรเวณทตงของเมองเชยงรายยงเปนปาอยนน มควายฝงใหญฝงหนงอาศยอย ฝงควายดงกลาวมพอควายเพยงตวเดยว นอกนนเปนตวเมยทงหมด ทเปนเชนนนเพราะเมอนางควายตว ใดคลอดลกออกมาเปนตวผแลว พอควายจะฆาลกควายตวนนทงเสยทกครงไป วนหนงนางควายตวหนงเมอตงทองจนใกลกาหนดจะคลอดแลวกกลววา หากลกของนางเปนตวผกจะถกฆาทง นางควายตวนนจงหลบจากฝงขามนาแมกกไปทางเหนอแลวอาศยอยในถาแหงหนง เมอคลอดลกออกมาเปนตวผแลว นางกอยเลยงดลกนนจนโตขนและนางกไดสอนวชาการตอสใหแกลกของตนทกวน จนวนหนงลกกถามแมวาตงแตตนเกดมานนยงไมเคยเหนหนา


พอเลย แมไดยนคาของลกแลวกเลาเรองของพอรวมทงทพอกระทากบลกทเปนตวผใหลกฟงพรอมกบหามวาอยาเพงไปหาพอเพราะพอจะฆาเอา

ลกควายจงอดใจรอเวลาอยตอไป ขณะเดยวกนกฝกซอมการตอสใหเขมแขงขนเรอยๆ พอโตขนอกกบอกแมวาใหพาไปหาพอ แมกบอกวาตองทดสอบดกอน แลวนางจงพาลกไปทตน มะขามปอมแลวบอกวา ใหขวดตนมะขามปอมใหลกหลนลงมาแลวใชเขาขวดใหไดทกลกเสยกอน ลกควายกสามารถขวดลกมะขามปอมทหลนลงมาไดครบทกลกกอนทจะตกถงดน แตดวยความทกลวลกจะเปนอนตราย นางควายกไมอยากทจะพาลกไปหาพอควาย แตทนคาออนวอนของลกไมไดจงพาลกไปหาพอควายทฝง

เมอพอควายเหนควายหนมตามนางควายมาเชนนนกตรงเขาขวดทนท แตดวยความเปนหวงลก แมควายไดเขาปองกนลกไว แมกระนนพอควายกยงไมละเวน คงขวดแมควายจนตายคาท ลกควายซงตอนแรกไมคดจะสรบกบพอ แตเมอเหนแมถกพอขวดตายอยตอหนาเชนนนจงตดสนใจเขาตอส ควายทงสองเขาขวดกน ผลดกนรก ผลดกนรบอยางเตมกาลง พอควายสเพอแสดงถงความยงใหญของตน ฝายลกกสเพอปองกนตวและเพอแกแคน ทาใหควายทงสองไมอาจลดราแกกนได ในทสด ดวยวยทมากกวา เรยวแรงของพอควายหมดไปกอนควายตวลก แตจะหนกเกรงจะเสยชอจงแขงใจสตอและถกควายตวลกขวดจนตาย

เมอควายผพอตายไปแลว ควายหนมผลกกไดปกครองฝงควายแทน ตอเมอแกแลวจงเดนทางกลบไปตายทถาซงเปนทเกด ดอยทมถานนอยจงเรยกวา “ดอยเขาควาย”

สพรหมโมกขะหมาเกาหาง

สพรหมโมกขะหมาเกาหางเปนธมมหรอชาดกลานนาเรองหนง ตนฉบบทใชถอดความครงน เปนใบลานของวดปาสกนอย ต.แมปคา อ.สนกาแพง เชยงใหม มความยาว ๗ ผก รวม ๒๒๕ หนา จาร


เมอ พ.ศ.๒๔๙๕ เปนทนาสงเกตวาชาดกเรองน โดยเฉพาะในตอนตนเรองละมายกบเรอง นางไขพราง หรอ นางไขฟา เนอเรองโดยยอของ สพรหมโมกขะหมาเกาหาง มดงน

ในครงทพระพทธองคประทบอยทเชตวนมหาวหารนอกเมองสาวตถนนทรงปรารภถงเหตทพระสงฆประชมกนในธรรมสภาสนทนากนถงการทเทวทตพยายามทารายพระพทธองค ซงพระ องคกไดนาเรองในอดตมาตรสเลาเรองหนง ดงน

ในกาละทพระพทธเจาโกนาคมนะตรสรในตอนตนของภทรกปปนน พระโคตมพทธเจายงคงสรางสมภารอย ครงนนพระองคไดถอกาเนดในตระกลเขญใจอยนอกเมองมาตลนคร ในเมองนนพระราชาคอพระเจาพรหมทตต มพระมเหสชอนางจนทเทว เมอพระโพธสตวคลอดมาแลวกไดชอวาสพรหมโมกขกมาร และเมอคลอดแลวเพยงเจดวน มารดากเสยชวต บดาของพระโพธสตวตองไปขอทานมาเลยงดบตรจนมอายสบหาป ทคคตพราหมณผบดาไดนาแมหมาตวหนงมาเลยงซงตอ มาไดคลอดลกตวหนงมสดาปลอดและมหางถงเกาหาง ตอมาไมนานบดากเสยชวตอก กอนทจะเสยชวตนนไดสงความบตรไววา ใหนาศพตนไปทงในปาชาและปกคลมดวยกงไมใบไม เมอศพเนาสลายไปเหลอแตโครงกระดกแลวกใหใชเชอกผกกะโหลกศรษะของตนลากไปเรอยๆ เพอแสวงหาทจะทาไร หากกะโหลกศรษะไปตดคางทไหนกใหทาไรอยในทนน และใหหากอนหนกอสถปบรรจกะโหลกศรษะไวทกลางไร แลวจงถางปาเผาไรและไปขอพนธพชจากชาวบานไปปลกในไรนน

ทคคตะสพรหมโมกขกมารกไดดาเนนการตามทบดาสงไวทกประการ เมอนาศพของบดาไปไวในปาชาและใชกงไมใบไมปกไวแลวกออกไปขอทานและรบจางรอเวลาจนศพเปอยเนา จาก นนกพาหมานอยเกาหางลากกะโหลกศรษะของบดา ไปจนคางอยทภเขาแหงหนงทางทศเหนอของเมองมาตลนคร จงไดนากอนหนกอสถปบรรจกะโหลกศรษะของบดาไวแลวจดการปกเขตหมายแดน และวาวนรงขนจะถางปาทาไรตอไป พอรงขนกพบวาบรเวณปาทตนจบจองไวนนมผมาถางไวแลว อกหนงเดอนตอมาใกลจะถงเทศกาลสงกรานตแลว สพรหมโมกขกมารคนยากกตงใจจะไปเผาปาทจบจองไว แตกพบวามผเผาใหแลวอยางเรยบรอย ครนเดนทางเขาไปขอพนธพชจากชาว


เมองไดแลววาจะนาไปปลก กพบวามพชปลกอยแลวอยางเปนระเบยบจนเตมไร กมารนอยทคคตะจงปลกกระทอมไวกลางไรและพาหมาเกาหางไปอยในกระทอมนนดวย หลงจากนนพชพรรณทงหลายกเจรญงอกงามอยางรวดเรว กมารโพธสตวจงนาเอาผลผลตจากไรไปขายในเมอง และยงไดบอกกลาวแกพอคาใหไปเลอกซอพชผลจากไรของตนอกดวย

ฝายพระอนทรเมอสารวจดความเปนอยของพระโพธสตวแลว เหนวาอยอยางยากลาบากและตอจากนนจะลาบากมากยงขน จงหาทางชวยเหลอโดยไปเชญนางเทพธดาชอจนทมพรหมา ลงไปชวย โดยเนรมตรไขพราง (พบวาเขยน “ไขฟา-ไขฟาง” อกดวย) ขนาดใหญ ซงมลกษณะเปนถงหนงวเศษ บรรจขาวของของเครองใชอนเปนทพยตาง ๆ ไวดวย และใหนางอยในไขนน แลวพระอนทรกนาไปไวทกลางไรใกลกบสถปกะโหลกศรษะบดาของพระโพธสตว เชาวนรงขน หมาเกาหางไปพบไขพรางนนกอนกเหาไมหยดจนพระโพธสตวไปด เหนวานาจะเปนของวเศษ จงอมไปไวในกระทอม

โดยปกตสพรหมโมกขกมารจะนาพชไรไปขายทตลาดในเมองทกเชา เมอนางจนทมพรหมาหรอไขพรางมาอยดวยแลว พอพระโพธสตวออกจากกระทอมไป นางกออกจากไขมาทาความสะอาดกระทอมและจดหานาใชนาดมไว แลวประกอบอาหารอนเปนทพยรสโอชามกลนเยายวนใจตลบไปทวกระทอมนอยและไรกวาง พอสพรหมโมกขกมารเหนสงตางๆดงกลาวกแปลกใจแตกไมกลากนอาหารนน คงรออยจนถงวนทสามจงตดสนใจลองชมอาหารนน เมอพบวามรสโอชา กกนจนอม สวนทเหลอกใหหมาเกาหางกน พอหมาดากาพรากนอาหารนนแลวกพดภาษาคนได

ถงวนทส สพรหมโมกขกมารโพธสตวกทาทหาบพชผลไปขายตามปกต แตพอพนเขตไรแลวกซอนหาบไวแลววกกลบไปซมดเหตการณทกระทอมเถยงไรของตน ฝายนางจนทมพรหมากรวาผใดแอบดตนอย แตกแกลงทาเปนไมรและปฏบตงานตางๆ ตามทเคยทามา พอพระโพธสตว เหนเชนนนกรบไปควาเอาแขนไวและถามความเปนมา ซงนางกเลาใหกมารทราบทกอยางโดยไมปดบง กมารโพธสตวกขอดไขฟาลกนน เมอเปดเขาไปดกพบวาเปนหองใหญและมสมบตทพยเปนอเนกประการ และเมอทงสองเขาใจกนดแลวจงไดอยรวมกนฉนสามภรรยาสบแตนนมา


ฝายคนทไปซอพชผลในไรไดเหนความงามพลาสของนางจนทมพรหมาเชนนน ตางกดมดาซมซบเอาความงามนนไปกระจายตามตลาดตามหมบานและในเมอง จนคนแตกตนกนไปแสรงซอพชไรของปลกถงไรเปนจานวนมาก ทางดานนายพรานทลาเนอไปเพอประกอบพระกระยาหารถวายพระราชาซงบงเอญไปพบนางในไรเขากตกตลงจนลมตวครนไดสตคนมาแลวจงนาความไปทลพระราชาวาหญงงามเชนนนนาจะเปนเจาแมอยเมอง มากกวาจะเปนเมยทคคตะอยไรในกระทอมเชนนน พระราชาพรหมทตททราบกระแสขาวมากอนครนถกเราดวยคากราบทลของนายพรานแลว เพลงแหงราคะกกระตนพระองคใหครนคดหาแผนการทจะชงเอาหญงนน ตอมากมารโพธสตวคดอยากไดยงไวเกบพชผลทงหลาย นางจนทมพรหมารความคดของสาม จงถอแกวมณซงอยในไขวเศษมาอธษฐานทาใหเกดมยงฉางจานวนมากเรยงรายกนอย พระโพธสตวกบอกกบภรรยาวา จะเกยวขาวแลวจะไดนาขนเกบในยงและยงปรารภวาคงเกนกาลงของตนทจะเกบเกยวขาวและพชผลไดทงหมด นางกมอบเคยวใหและบอกใหสามเกยวขาวไปเรอยๆกอน พอตกกลางคนนางกนาแกววเศษอธษฐานขอใหขาวและพชผลทงหลายเคลอนเขาสยงฉาง เมอพระโพธสตวแสดงความประหลาดใจ นางกวาคงจะเพราะอานภาพของบดาเจาของหวกะโหลกมาชวย

ฝายพระราชาเมอนกแผนการออกแลว กใหคนไปตามกมารโพธสตวเขาเฝาและบอกวาใหนาไกไปชนกบไกของพระองค โดยวาหากกมารชนะกจะไดพระมเหสไป แตหากไกของพระองคชนะ ชายทคคตะจะตองถวายนางจนทมพรหมาแกพระองคเมอกมารโพธสตวเลาความกลดกลมดง กลาวแกเมยของตนแลวนางกวารงเชาใหนาขาวตอกไปโปรยทประตไร แลวเรยกไกใหมากนขาว ตอกแลวอมเอาไกนนไปชนเมอสพรหมโมกขกมารทาตามนน กไดไกแจตวเลกไปชนกบไกชนตวโตของพระราชาในทองสนามหลวง แตเมอไกชนกนนน ไกแจกลบสามารถจกจนตาไกของพระราชาบอดและยงถกดดจนคอขาดไปอกดวย พระราชาเหนเชนนนกสงใหกมารนาววไปชนอกดวยกตกาเดมในวนรงขน สพรหมโมกขกมารกลบสไรของตนดวยความทอแท เมอไปถงกปลอยไกนนไปและไกเมอเขาปาไปแลวกกลบกลายเปนอเหน ครนพบหนาเมยรกกเลาความใหฟงพรอมกบวตกวาจะไดววชน


มาแตไหน นางกวารงขนใหนาหญากาหนงไปโปรยทรมรวแลวเรยกววมากนหญา จากนนกใหนาเชอกทนางมอบใหจงววนนไปชน เมอกมารทาตามคาบอกนนกมววตวหนงมเขาเรยวแหลมออกมาหา กมารจงผกเชอกและขววดงกลาวไปสสนามชนวว เมอววชนของพระราชาเคลอนเขาสสนามแลว คนทงหลายกไดแตวตกวาววเลกของชายทคคตะจะทานกาลงของโคชนขนาดใหญของพระ ราชาไดอยางไร แตการณกลบผดไปจากทคนคาด เพราะววของพระราชาถกขวดเขาทคอจนคอหกและลมลงตาย พระราชากยงไมยอมแพและใหชายหนมหาชางไปชนกบพระองคในวนรงขน หากกมารโพธสตวไมมชางไปชนกจะถกตดหว สพรหมโมกขกมารไดฟงแลวกนาววกลบสไรดวยความเงองหงอย พอไปถงประตไรกปลอยววไปและววนนกกลายเปนเสอกระโจนเขาปาไป สพรหมโมกขกมารนาความไปบอกภรรยาดวยใบหนาหมนหมอง นางจนทมพรหมากมอบออยใหทอนหนงและบอกวา ในเชาวนรงขนใหนาออยนน แลวตดไมไผทาเปนตะขอและปฏกไปท ลาหวยเพอเรยกเอาชาง เมอกมารทาตามกไดพลายสดอตวหนงมาใหขเขาสนามชน ซงประชาชนท รอดอยกโหรองแสดงความดใจทชายหนมสามารถหาชางไปชนได พระราชามองเหนทคคตะหนมบนคอชางกประหลาดใจวาการทมชางไปชนไดนนคงจะเปนเพราะภรรยาของชายหนมคงเปนผวเศษ จงทรงนกหวาดหวนในพระทย แตกใหเสนาคดชางฉกรรจทมงาใหญและเกงกลาทสดในโรงชางเขาปะทะแตกถกชางของชายหนมใชงวงรวบงาไวและสลดไปมาโดยแรงจนงาหกไปขางหนง ชางของพระราชาจงรองลนรบแลนออกไปสนซกตวอยทขางกาแพงเมอง พระราชาเหนเชนนนกไดแตประทบนงงงอย ชายหนมจงยดกายขนขชางกลบไป พอถงชายปาตนเขาแลวกปลอยชางไป ชางตวนนกกลายเปนราชสหคนสปาตามเดม

พระราชายงไมยอมเลกลมความคดทจะยดครองเมยของสพรหมโมกขกมาร ครนคดแผน การใหมไดแลว กใหคนไปเรยกกมารโพธสตวเขาเฝาแลวตรสสงใหไปนาดอกบวนลบลในสระใหญดานใตของเมองไปถวายในเชาวนรงขนใหจงได หากทาไมสาเรจ กมารจะตองถกประหาร พระโพธสตวกรอยเตมอกวาสระดงกลาวไมมผใดกลาลงไปไดเลย เพราะเตมไปดวยเงอกงมงกรและจระเขรายและยงอยไกลจากเมองเปนอนมากอกดวย จงนาความคบแคนนนไปบอกแกเมยรก ซงนาง


จนทมพรหมากวาไมตองกงวลและแนะเสนทางลดใหพรอมทงบอกวา เมอไปถงกจะเหนสตวรายทงปวงทอดตวเรยงกนเปนสะพานตงแตฝงนาไปถงกอดอกนลบล สพรหมโมกขกมารไดยนเชนนนกรบออกเดนทางไปทนท ขณะเดยวกนนางจนทมพรหมากนาแกววเศษมาอธษฐานใหพาตนไปสสระนานน แลวสงสตวรายทงปวงใหคอยชวยเหลอชายหนมดงทนางไดบอกกบพระโพธสตวไว พอชายหนมไปถงกเหนดอกนลบลงามสะพรงอยกลางสระและเหลาสตวราย กเรยงตวจดทาสะพานให สพรหมโมกขกมารโพธสตวจงเดนไปตามหลงสตวเหลานน แลวดงดอกนลบลเพยงสามดอกคนสฝงแลวกลาวขอบคณสตวทงปวง จากนนจงเรงนาดอกไมนนเขาถวายและรบคนสไรทนท

ฝายเสนาอามาตยทงหลายเหนดอกนลบลนนแลวกอศจรรยใจวา ชายผนนอาจเปนผวเศษหรอทรงศลปวทยาอาคม จงเตอนกนไวมใหประมาท แตฝายพระราชาพรหมทตตกยงครนคดหาวธการชงเมยเขาอยไมวาย ครนปรกษาเสนาผใดกไมมใครกลาใหความเหน จนตอมาพระราชากคดแผนการได จงใหพระโพธสตวไปนาดอกบวหอมอนมในเมองนาคไปถวายภายในกาหนดหกเดอน หากไมกลบมาภายในกาหนด กจะถกรบเมย

ครนกมารกาพราโพธสตวนาความไปบอกเมยพรอมกบพราบนดวยความหนกอก นางกปลอบวาใหอดทนไปอกสกหนอยกจะพนจากความทกขแลว พรอมทงแนะนาวธการและอปกรณตางๆ ใหโดยครบถวน จากนนสพรหมโมกขกมารกเรมออกเดนทางไปทสระนลบลนนแลวลงไปตามรกานดอกนลบล กไดพบงใหญตวเทาตนตาลนอนสลบอย กมารจงละลายยาทเมยใหมากรอกปากงนน เมองฟนแลวกใหกมารขหลงแลวพาไปสเมองผฏฐรทาคอเมองมดงามโดยใชเวลาเดนทางถงสบหาวน แลวงตวนนกมอบยาวเศษทสามารถชบชวตใหแกกมารโพธสตวอกดวย กมารสพรหมโมกขะกไปพกอยทศาลานอกเมองมดงามและไดพบกบพอคากลมหนง ซงพวกพอคากยงมนาใจมอบคนโทวเศษทสามารถรกษาบาดแผลตาง ๆ ใหพระโพธสตวอกดวย

ครงนน ธดาของพญามดงามชอจนทมกฏฐไดเสวยอาหารทประกอบดวยเนอสตวปาแลวกเกดอาการอาหารเปนพษ เมอไมมหมอใดอาจรกษาได นางกถงแกสนพระชนม เมองทงเมองจงระงมดวยเสยงราไหของพญามดงามและญาตวงศพรอมทงหมอามาตยและชาวเมอง เมอสพรหม


โมกขกมารไดทราบความจากชาวเมองแลวกอาสาจะรกษาพระธดา จากนนจงใหกนมานเจดชนแลวกมารโพธสตวกใสนาและฝนยาทงใหญมอบใหลงในคนโทแกว แลวรนใสปากของพระธดาพรอมกบรนรดไปทวสรรกายของนางหลงจากนนไมนานนกพระธดากฟนขนเปนปกต พญามดงามดพระทยนกจงเสนอเมองใหชายหนมครงหนง แตชายหนมกไมรบทรพยสนใด ๆ พญามดงามจงใหอภเษกพระธดากบชายหนมทคคตะพระโพธสตวแทน

หลงจากทไดเสวยสขอยกบพระธดาจนทมกฏฐเปนเวลาหนงเดอนแลว สพรหมโมกขโพธสตว กขอลาเมองมดงามไปเอาบวหอมในเมองนาคตอไป พระธดาและพญามดงามกอนญาตพรอมกบใหชายฉกรรจผหนงทมความสามารถรวมทางไปดวย ทงสองเดนทางไปใชเวลาถงสบหาวนกไปพกอยทศาลาหลงหนงใกลประตเมองยกษ วนนนมงานนกขตฤกษประจาป ยกษทงหลาย กพากนไปเลนทแมนากนเปนทสนกสนาน พระธดาชอจนทมสภาคาซงเลนนาอยกบบรวารนนบงเอญถกหนามไผเกยวตาจนบอดไปทงสองขาง หมอทงปวงทพระราชาพญายกษเรยกตวมากทลวาไมอาจรกษาได พญายกษจงใหประกาศหาผมความสามารถไปรกษาโดยวาจะยกเมองใหครงหนง เมอสพรหมโมกขโพธสตวทราบเรองจงขออาสารกษานางและเมอกนมานลอมพระธดาไวแลว ชายหนมกนาคนโทแกวไปตกนาททาแลวฝนยาจากนางจนทมพรหมาใสลงไปแลวหลงยานนใสตาและใสปากของพระธดา เมอพระธดาไดรบยาดงกลาวแลวกหายจากความเจบปวดและกลบมองเหนไดดงเดม พญายกษกกระทาพธววาหมงคลใหแกสองหนมสาว สวนผตดตามจากเมองมดงามเมอเหนวาพระโพธสตวไดรบความสขแลวกขอลากลบเมอง สพรหมโมกขกมารกไดอยกบนางจนทมสภาคาตอมา

ครงนนมยกษตนหนงซงวางขายจบปลาในแมนาเปนปกต วนหนงมงใหญทลาตวสขาวคอแดงและมหงอนแดงดงหงอนไกพลดจากบรวารมาตดตาขาย ยกษชาวประมงจงใชไมทบไปตลอดตว ทาใหงนนปวดราวและหมดแรงแลวนาไปขายทตลาด ครนชาววงซงไปจายตลาดพบงนนเขากเลาความแกพระโพธสตว พระโพธสตวกใหราชบรษไปซอและรกษาบาดแผลใหแลวจงวางไวในรางทองคาและเลยงดวยขาวตอกคลกนาผง


ฝายเมองนาคนนกเกดโกลาหลขนเพราะพระธดาหายไป โดยนาคบรวารกราบทลพญานาคราชวาพระธดาตดตาขายของยกษชาวประมงแลวถกจบตวไปพญานาค จงใหบรวารแปลงกายเปนยกษเขาไปสบความทกหนทกแหงจนไดความจากพอคาในตลาดวาราชบรษในวงหลวงซอไป พวกนาคแปลงจงเขาไปในวงเพอกราบทลพญายกษแตกไดพบพระโพธสตวและทราบวานาคราชธดาชอจนทมกตตกานนนอนปวยอยในรางทองจงทลขอซงสพรหมโมกขกมารกยกใหดวยความยนด เมอนาพระธดาคนสเมองนาคแลวกพบวาพระธดาถกทบตจนกระดกหกและหมอวาไมอาจรกษานางใหกลบคนเหมอนเดมได

ฝายสพรหมโมกขกมารซงอยในเมองยกษนานถงหนงเดอนแลว กลานางจนทมสภาคาและพญายกษเพอไปเอาบวหอมตอไป พระโพธสตวซงมเสนายกษแวดลอมกเดนทางเปนเวลาสบหาวนจงบรรลถงเมองนาค ในระหวางการเดนทางนน พระโพธสตวกไดเรยนอาคมรกษาอาการบาดเจบของคนและสตวจากเสนายกษตนหนงอกดวย เมอไปถงเมองนาคกพบวามประกาศหาหมอไปรกษาพระธดา จงไปอาสาทจะรกษาแลวใหนานาคธดาซงอยในรางสาวสวยไปไวในทองพระโรงแลวใหกนมานไวเจดชน จากนนชายหนมกนาคนโทแกวไปตกเอานาจากแมนาแลวฝนยาซงนางจนทมพรหมามอบใหใสลงไปพรอมกบเสกคาถาตามทเสนายกษสอนนน เมอใหนางกนนายาและนามนตนนแลวชโลมไปทวรางพรอมกบบบนวดไปตามรางกายแตเบามอจนนางหลบไป ครนนางตนขนกพนจากความเจบปวยทงปวง พญายกษดพระทยนกจงถามความประสงคในการเดนทางของกมาร ซงกไดรบคาทลตอบวาตองการดอกบวหอมไปถวายพระพทธเจาและพระราชา ในเมองมาตลนคร พญายกษ กใหอภเษกพระธดาดงกลาวซงชอจนทกตใหแกกมารและใหเสนาไปนาบวหอมจากสระประจาเมองไปให หลงจากนนกใหเสนาไปสงพระธดาและราชบตรเขยพรอมทงบวหอมถงเมองยกษ

เมอพกอยทเมองยกษไดสามวนแลว กนานางจนทมสภาคาไปลาพญายกษเพอเดนทาง กลบ ซงพญายกษกใหเสนาไปสงถงเมองมดงาม หลงจากทไดพกผอนในเมองนนสามวน กพานางจนทมกฏฐไปทลลาพญามดงาม จากนน เสนาโยธาจากเมองนาค เมองยกษและเมองมดงามก พากนไปสงถงชองทางเขาสเมองมนษยคอกานดอกนลบลนนแลวจงกลบสเมองของตน สพรหม


โมกขกมารกพานางทงสามคบคลานไปตามกานดอกนลบล จนโผลออกทกลางสระนาแลวโดยสาร งใหญเขาสฝงและพากนเดนทางไปสไร ขณะเดยวกน ดอกบวทพระโพธสตวนาไปนนกสงกลนหอม อบอวลไปทวบานทงเมอง ฝายนางจนทมพรหมาซงอยทไรนานเกอบหกเดอนนน กไดเนรมตบานงามขนอกสามหลงเพอพระธดาทงสาม แลวพาหมาเกาหางไปรอรบสามอยทประตไร เมอบคคลทงหาไดสนทนาถกใจกนแลวกไดแยกยายกนอาศยอยในบานทเนรมตขนนน รงขน พระโพธสตวจงนาดอกบวหอมหาประการเขาถวายพระราชาทามกลางความอศจรรยใจของคนทงปวง เมอพระราชารบสงถาม สพรหมโมกขกมารกทลเลาเรองทเกดขนกบตนในชวงหาเดอนกบยสบวนทผานไปใหทรงทราบ แตเมอพระราชาพระราชทานรางวลให พระโพธสตวกขอถวายคนทงหมด

ตอมาเมอคนทงหลายทไปซอพชผลในไร ไดเหนเมยงามของชายหนมทเพมขนอกสามนางกพากนเลาลอกนไปอก ขาวนนทาใหพระราชาคดหาอบายทจะกาจดชายหนมเพอจะชงเอานางทงสไปเปนเทวใหจงได ตอมาพระองคกใหเสนาไปแจงแกกมารโพธสตวซงมนางทงสอยพรอมหนาวา พระองคจะจดงานเลยงเพอตอบแทนบญคณทไดนาบวหอมหาประการไปถวาย โดยใหแกงออม ชาง ควาย วว และหมอยางละตวใหชายหนมกนจนหมด หากกนอาหารดงกลาวหมดกจะใหพระมเหสไปเปนเมย แตหากกนไมหมด ชายหนมกจะตองเสยเมยทงสแกพระองค

เมอนางจนทมสภาคาธดาพญายกษรบวาจะใหความชวยเหลอแลว วนรงขน พระโพธสตว กเขาสโรงเลยงซงเตมไปดวยหมอ มแกงออมเนอสตวตาง ๆ รออย สพรหมโมกขกมารเรมดวยการกนแกงออมหมไปชาๆ เพอถวงใหถงเวลาอาทตยสนแสง เมอความมดมาถงแลว นางจนทมสภาคากชนวไปทเมองยกษทาใหพวกยกษไมตากวาแสนตนกระวนกระวายจงพากนไปหานาง พอถงเวลาทคนทงหลายหลบแลวนางจงสงใหยกษดงกลาวไปกนแกงออมในโรงเลยงใหหมดทกหมอ และเมอ อาทตยขนสเวงฟาแลว ราชบรษไปเหนหมอซอนหมอเปนกองพะเนนโดยทสพรหมโมกขกมารยงนงอยเปนปกต จงไดแตอศจรรยใจและททาไดกคอนาความขนกราบบงคมทลเทานน สวนกมาร


โพธสตวกกลบคนสไรของตน และพระราชากไมไดมอบพระมเหสใหตามททรงสญญาไวอกเชนเคย

ตอมาพระราชากรบสงใหกมารเขาเฝาอกแลววาในวนรงขนใหไปเกบงาดาจานวนสามหาบทเทกระจายไปในสนามใสคนหาบใหครบทกเมดภายในหนงวนและหนงคน หากไมเสรจ หรอไดงาไมครบกจะถกประหาร เมอกมารโพธสตวนาเรองไปบอกเมยทงสแลวนางจนทมกฏฐกรบวาจะชวยเหลอ ดงนนในวนรงขน สพรหมโมกขกมารจงไปเกบเมดงาไปเรอย ๆ ทามกลางความคลางแคลงใจของคนทงหลาย พอคาลงกกอกองไฟลกโชตชวงอยกลางสนาม และเมอคนในเมองหลบกนหมดแลวนางจนทมกฏฐจงชมอไปทเมองมดงาม เหลามดงามไมรกลานตวจงพากนไปหาพระธดาของตน นางจงใหมดงามเหลานนไปชวยเกบเมดงาใสหาบโดยมใหเหลอ ซงเมอถงรงเชาเสนาทพระราชาพรหมทตใชใหไปดเหตการณกเขาไปทลวาเมดงาอยในหาบครบถวนแลว หลงจากทเสนากลบไปแลว ชายหนมกกลบคนสไรและรวมกบเมยทงสขายพชผลและทางานอนตามปกต

แตนนมา พระราชากยงคดอยเสมอทจะฆาชายหนมเพอชงเมย ครนทบทวนดกเหนวาทความพยายามของพระองคซงผานไปนนถกแกไขไดทกเรอง ทาใหสงสยวานาจะมเหตลบลมคมในสกอยางอยในเรอนนน จงคดวานาจะจดคนไปแอบฟงเพอลวงเอาความลบ ดงนนพระองคจงใหทากลองขนาดใหญหมดวยหนงอยางดและใหมเสนาผฉลาดซอนอยภายใน แลวใหคนหามไปฝากไวทบานของชายหนมโดยวาวนนนคาแลว เกรงวาประตเมองจะปดเสยกอนทจะหามกลองไปถง และวารงเชาจะพากนมาหามกลองไป ฝายสพรหมโมกขกมารและเมยงามทงสไมเฉลยวใจวาจะมคนซอนตวคอยฟงอย เมอรบประทานอาหารแลวกนงคยกนตามปกต ตอนหนงพระโพธสตวกปรารภวาพระราชาอาจหาทางทารายเพอชงเมยอก ซงนางทงสกวาหากพวกตนยงอยแลวกไมตองกลวอนตรายใดๆ เพยงแตนางจนทมพรหมาหามชายหนมอยาไดกนไขทกชนด นางจนทมกตตกากขอวาอยาไดกนเนอง นางจนทมสภาคากวาหามกนเนอยกษ และนางจนทมกฏฐกวาอยาไดกนไขมด เพราะหากกนอาหารตองหามแลวจะทาใหนางแตละคนไมอาจอยตอไปได เสนาทซอนอยในกลองกจดจาคาพดเหลานนไวและนาไปกราบทลพระราชาใหทรงทราบทกประการ


ตอมาพระราชากคานงวาการทไดเมยของชายผนนมา คงจะเปนไปไมไดจงเปลยนไปคดทจะทาใหพลดพรากจากกน ดงนนพระราชาจงใหพรานปาไปแสวงหาเนอยกษจากปาลกมา จากนนกใหหาเนองและไขตางๆ มาบดเขาดวยกนและปรงเปนอาหารทประณตจนไมสามารถจาแนกไดวาทาจากสงใด จากนนกใหเรยกกมารโพธสตวใหเขาไปทางานในราชมนเทยร เมอถงกลางวนกให แมครวนาอาหารดงกลาวมาเลยง พออาหารตกถงทองเทานน บรรดานางทงสทในไรกเกดปนปวนปวดศรษะกระวนกระวายจนนางทงสามซงมาจากเมองบาดาลตองขอลากลบคนเมองในทนท สวนนางจนทมพรหมากเจบปวดไปทวตวและอาเจยนจนไมอาจอยไดตอไป จงเรยกหมาเกาหางมาแลวถอดแหวนใหไวและบอกรายละเอยดในการทจะไปตามหานาง จากนนกรบเดนทางมงไปสทศเหนอจนถงเมองอทมพนธมตนครและไดพกอยทศาลาใกลกบประตเมอง ในวนนนพระราชาไดทรงชางออกเลยบพระนครผานมาพบเขากเรยกไปไตถาม ซงนางกไดทลรายละเอยดใหทรงทราบ พระราชาทรงกรบนางไวในฐานะพระธดา แลวใหพกอยทปราสาทอกหลงหนงพรอมกบเครองใชสอยอยางครบถวนและมหญงบรวารอกแปดคน

พอตกบายเสรจจากถวายการรบใชแลว สพรหมโมกขกมารกเดนทางกลบไรโดยหวงวาเมยรกทงสจะรออยอยางเคย แตเมอไปถงกพบแตบานทวางเปลา ครนหมาเกาหางเลาความตามทนางทงสสงไว จงตระหนกวาตนไดกนอาหารตองหามไปแลว และสาเหตกคงเกดจากกลองซงคงจะมคนซอนอยนนเอง ในทสดกตดสนใจวาจะออกตามหานางไขฟาจนทมพรหมา พรอมนน หมาเกาหางกไดมอบแหวนทนางมอบไวใหดวย

เมอสพรหมโมกขกมารไปบชาสถปกะโหลกศรษะบดาของตนแลว กจดขาวของออกเดน ทาง โดยมหมาดาเกาหางดมกลนตามรอยนางผานปาเขาไปจนถงหวงนาใหญแหงหนงซงไมอาจเดนออมไปได พระโพธสตวจงจบหางหมาพยงกายวายนาไป พอถงฝงหางหมากขาดไปหนงหาง ครนเดนทางตอไปอกกไปพบหวงนาใหญอกแปดแหง ซงกมารโพธสตวกอาศยเกาะหางหมาวายนาขามไปดวยวธเดยวกน และหางหมากขาดไปทละหางตามลาดบ พอขนจากแหลงนาทเกาแลว หมาดาเกาหางซงไดรบความทกขทรมานทหางขาดกสนใจตาย สพรหมโมกขกมารกไดแตนงเฝาซากหมาอยดวยความอาลยรกจนซากนนเนา ครงนนมแมลงวนฝงหนงมาขอกนซากหมาแลวกไดตอบแทน


ดวยการพาพระโพธสตวไปสอาศรมของพระฤาษตนหนง พระฤาษกเลาวานางจนทมพรหมาพงจะผานทนนไปเมอสามวนกอน และเลาวาพระราชาแหงเมองอทมพนธมตรบนางไวเปนพระธดาและจะมพธอาบองคสรงเกศแกนางในวนรงขน จากนนพระฤาษกใหพรานปาซงเปนศษยไปสงกมารโพธสตวจนถงสระนามงคลทจะใชในการสรงนาแกนางจนทมพรหมา แลวพรานปากลากลบสอาศรมของพระฤาษตามเดม

สพรหมโมกขกมารซงพกอยทศาลาไดเหนหญงหลายคนไปตกนาจงเขาไปสอบถาม เมอไดคาตอบชดเจนวานางเหลานนเปนบรวารของนางจนทมพรหมา จงเดดใบไมหอธามรงคพรอมกบดอกไมอกชอหนงฝากไปถงนาง และขอใหบอกแกนางวามชายทคคตะซงพกอยทศาลานนฝากไปให เมอนางไขฟาเปดหอดเหนแหวนทฝากหมาเกาหางไว กซกถามรายละเอยดจากหญงบรวารแลวกเขาไปทลพระราชาวาสามของตนตดตามไปถงแลว พระราชากใหจดราชรถออกไปรบสพรหมโมกขกมารและจดการอภเษกทงสองใหขนครองราชสมบตในเมองนนตอไป

ตอมาสพรหมโมกขกมารกทลลาเพอกลบไปดไรและกะโหลกศรษะบดาของตน ตามจรง

แลวพระราชาประสงคจะใหพระโพธสตวอยครองเมองนนตอไป เพราะไมมพระโอรสและเชอพระวงศทจะสบครองแผนดนได แตทรงเหนใจพระโพธสตว จงอนญาตและใหนาทรพยสมบตและขาราชบรพารไปดวยใหมาก พระโพธสตวกขอใหชางไมจดหาไมทแขงแรงและนาหนกเบาเปนจานวนมากแลวควบคมใหสรางรปนกอนทร หงสและนกหสดลงคทกางปกแลวกวางถงสบสองวา ลาตวใหญเทายงขาว แตละตวมกระเชาเปนหองโดยสารอยดานใต ทงนไดจดสรางนกดงกลาวจานวนนบหมนตวแลวตดตงยนตไวภายในและเรยกชอวา “ยนตหงส” เมอทดลองชกสายเชอกยนตดกปรากฏวาสามารถบนไดเหมอนนก จากนนจงขนสมบตทไดรบพระราชทานไปบรรจไวทกระเชาโดยสาร ซงมทงชางมาววควายขาวเปลอกขาวสารและขาทาสบรวาร เมอไดเวลาแลว สพรหมโมกขกมารกพานางจนทมพรหมาไปกราบบงคมทลลาและเขาสยนตหงสแลวชกเชอกสายยนตพาบนขนสทองฟา บรรดาบรวารทตามไปกชกสายยนตกระพอปกยนตหงสพงขนสอากาศจนมดฟามวดน มงสไรทางทศเหนอของเมองมาตลนครตอไป


กองบนยนตหงสกระพอปกเหนฟา ผานเมองไปทามกลางเสยงแตกตนโกลาหลของชาว เมองลงไปจอดทเชงเขาในไร จากนนจงสรางคายทพกและโรงครวขนแลวเลยงดกนอยางอมหนาสาราญ เมอคนจากในเมองทตดตามไปสงเกตการณดในไรกลบไปแจงขาวแลว เสนากนาความขนทลพระราชาพรหมทต พระองคกสงใหจดทหารเขาประจาตาแหนงศกและปดประตเมองไว พรอมกบใหจดกองทพออกไปประจญกบกองกาลงทไรของทคคตะสพรหมโมกขกมาร

ฝายกองสอดแนมฝายชาวไรเมอเหนกองทพยกไปเชนนน กไปแจงขาวแกพระโพธสตว

เมอนางจนทมพรหมาพอทราบเหตแลวกออกไปยนทนอกคายแลวชมอไปทางเมองยกษ เมองนาคและเมองมดงามและเรยกใหนางทงสามไปชวย ซงนางทงสามเมอรสกปนปวนใจจนไมอาจอยในเมองของตนได ตางนางตางไปสไรดวยกาลงฤทธ แลวบคคลทงหากขนสหลงชางและประกาศแกเสนาโยธาทกนายใหเตรยมเขาสสงคราม แตฝายทพชาวเมองเมอเหนความงามของนางทงสกระจางอยเตมตาเทานนกตกตะลงไดแตเหมอลอยอย เมอพระราชาพรหมทตตรอฟงอยแตไมมเสยงกกกองแหงการรบขนมาเลย ครนทรงเหนวานานผดปกตกรบขนชางแลวเรงไปดวยความกรวและแหวกไพรพลฝายตนออกไปอยทหนาทพ

เมอนางจนทมพรหมาเหนพระราชาแหงมาตลนครปรากฏพระองคแลวเชนนน กบอกนางจนทมกตตกาธดาพญานาคใหกาจดศตรของสาม นางนาคราชธดากไสชางไปอยหนาทพแลวชมอลงสแผนดนแลวเรยกนาคทงหลายใหออกไปชวย พอสนคากปรากฏมวลนาคราชแสดงฤทธใหเกดความปนปวนเกดขนในบรเวณททพจากในเมองตงอย ทาใหไพรพลชางมาลมกลงไปมากบพน โดยเฉพาะทาวพรหมทตตเมอรวงลงสพน กเกดแผนดนแยกและปรากฏเปลวไฟมวนขนมากระชากพระองคดงไปสนรกภมอยางไรรองรอย นางนาคธดาเหนเชนนนแลวกยกมอขนเปนการหาม แผนดนกหยดปนปวน และทหารจากในเมองทกนายกแตกตนเตลดหนจากทนนไปอยางไมคดชวต

เมอสนพระราชา และไมมผใดหาญจะนาทพไปสกบฝายของของทคคตะสพรหมโมกข

กมารโพธสตวแลว ประกอบกบทสนเชอพระวงศทจะมสทธขนครองแผนดน บรรดาอามาตยราชมนตรกประชมหารอกนแลวตกลงใหเสยงปสสรถ เพอใหราชรถไปเกยเอาผมบญไปเปนกษตรยตอไป


จากนนจงไดจดปะราพธขนททองสนามหลวง แลวทาพธบวงสรวงแกเทพยดาฟาดน และกลาวคาโองการ เสรจแลวกนาพานเครองราชกกธภณฑตงไวบนราชรถแลวปลอยไป ปสสรถเสยงทายนนเมอกระทาทกษณาวตรปราสาทราชมนเทยรสามรอบแลว กออกจากเมองทางทศเหนอมงไปสไรของพระโพธสตวโดยมเหลาอามาตยราชบณฑตถอพานเครองสกการะตามไป เมอราชรถไปหยดอยทเบองหนาของพระโพธสตวแลว เสนาอามาตยราชปโรหตกเชญเครองราชสกการะและราชเบญจกกธภณฑเขาไปอญเชญพระโพธสตวไปครองเมองมาตลนคร ครนพระโพธสตวรบคาอญเชญแลว เสนาผใหญดงกลาวกนาเครองราชสกการะไปทลเชญนางทงสไปเปนแมเมองอกดวย จากนนกมพธราชอสสาภเษกแกพระโพธสตวและนางทงส พรอมทงเฉลมนามใหมแกชายทคคตะโพธสตววา “ทาวสพรหมโมกขเอกมหาราช” โดยมนางจนทมพรหมาเปนเอกอครมเหส

พระโพธสตวไดปกครองแผนดนดวยทศพธราชธรรม นาความเจรญและรมเยนสบานเมองเปนทยงเพยงแตพระเทวทงสไมมราชบตรหรอพระธดาเลย จงรบเอานางจนทเทวมเหสเทวของทาวพรหมทตตมาเปนนางเทวอกนางหนง ตอมาไมนานมเหสเทวองคทหานกมราชโอรส ใหชอวา “พรหมวตตกมาร” โดยมนางจนทมพรหมาเปนผเลยงด ครนกมารนนอายไดสบหาปแลวกประสงค จะใหไปครองเมองอทมพนธนครซงเคยอปการะนางจนทมพรหมาในกาลกอน จงจดอามาตยเกาของเมองนนหกนายขนยนตหงสไปดลทางเสยกอน เมออามาตยทงหกกลบไปทลวาเมองดงกลาวสญหายไปแลว ในบรเวณทเคยเปนเมองไมมผคน ไมมบานเรอน คงมแตตนไมใหญแลวยงเตมไปดวยนกและเนอนานาพรรณ สพรหมโมกขเอกมหาราชคดวาบรเวณเมองเกานนเปนทาเลด และหากสรางเมองใหมในแหลงนนกจะเปนมงคล จงใหประกาศหาผทจะไปตงเมองใหมแลวจดหาวสดอปกรณตางๆ และ ยนตหงสหาพนตวยกไปทางอากาศ เมอคนเหลานนไดสรางบานเรอนปราสาทราชวงพรอมแลวพระโพธสตวและอครมเหสกไปตรวจด เมอเหนวาเรยบรอยดแลว กใหพระโอรสชอ สพรหมกตตกมารไปเปนกษตรย ซงเมองดงกลาวกเจรญขนเรอยมา หลงจากนนพระโพธสตวกใหสรางถนนเชอมระหวางเมองทงสอง โดยมนางจนทมสภาคาจดกาลงจากเมองยกษมาชวยสรางถนน สวนหวงนาใหญทงเกาทพระโพธสตวเคยเกาะหางหมาพาวายขามนน พระอนทรกใหพระวสสกมมไปเนรมตสะพานให ตงแตนนมา ชาวเมองทงสองกไปมาคาขายตดตอกนมไดขาด


ตอนนมา นางจนทมกฏฐธดาพญามดงามไดเปนชกบคนเกยวหญาเลยงมาในวงหลวง แลวกเกดการนนทาขนทวไป ทาใหพระโพธสตวเกดเบอหนายจงฝากเมองไวกบพระอครมเหสและอามาตยแลวเลอกอามาตยสนายชอ “มหาพลง” เพราะมกาลงเทาชางเจดเชอก ชอ “วฑฒก” ผเปนชางไมชอ “สกธนา” ซงเปนชางทองและแกวมณ กบผเกงดานการคานวณและรอรรถคดซงไมปรากฏชออกหนงนาย มสมบตตดตวไปเพยงยามทบรรจเสอผาสาหรบผลดเปลยนสองชด ผาหมหนงผน มดคนละเลมและกลองยาเสนคนละอน เพอเดนทางเทยวไปในทตางๆ ในระหวางนนใหเรยกพระองค วา “พ” โดยเหลาอามาตยนนเปน “นอง”

จดแรกทคณะเดนทางไปแวะกคอเมอเหนแมเฒาผหนงผาฟน กใหอามาตย “มหาพลง” ไปชวยผาฟนไวเปนอนมากโดยแมเฒาและลกหลานกไดเลยงอาหารอยางอมหนา จากนนกไปถงและ พกอยทศาลานอกเมองคนธรฏฐนคร ซงขณะนนไดมประกาศหาชางไมไปสรางปราสาทใหแกพระราชาแทนหลงเดมซงทรดโทรมลง พระโพธสตวจงใหอามาตยชอวฑฒกไปชวยควบคมการสรางจนไดปราสาทเจดชนอนงามวจตรสาเรจลงภายในเวลาหนงเดอน จากเมองดงกลาว กเดนทางไปอกเจดวนจงไปพกอยทศาลาใกลประตเมองทนตปรนคร ซงขณะนนพระราชามประกาศวาจะรบบคคลทสามารถชงชางหนงรอยเชอกไดเปนราชบตรเขย บคคลทงหากไปอาสาและวาสามารถชงชางแมจานวนพนตวไดทกคน จากนนกใหหาถงใสทรายถงละหนงรอยชงไวเปนจานวนมากแลวหาเรอใหญทแขงแรงไวหนงลา และใหบรรทกชางครงละกลมไปลงเรอใหญในทนานงและลก แลวใชสหมายระดบนาไว เมอเอาชางออกจากเรอแลวกบรรจถงทรายลงแทนจนเรอลดระดบลงไดระยะเทากบทหมายไว ทาดงกลาวไปเรอย ๆ จนเมอชงชางหมดแลวจงรวมจานวนถงทรายดกไดนาหนกชางทงหมด เมอเสรจการแลวพระราชากยกพระธดาชอวรกตตการาชกญญาใหแกผเปนหวหนาของกลมคนทงหาซงกคอพระโพธสตว และหลงจากทไดครองเมองนนไดเดอนหนงแลวกขออนญาตลาไปเดนทางทองเทยวตอไป บคคลกลมนนเดนทางไปเปนเวลาเจดวนกไปพกอยทศาลาใกลประตเมองดานใตของเมองคนธยรฏฐนคร ไดพบวาชางทองและแกวมณของเมองนนไมอาจจดการกบดวงแกวประจาเมองทแตกอยได จงใหอามาตยผฉลาดในเชงชางของพระองคบดแกวนนแลวหลอขนใหมและหมทองใหมงามเจดจรสเปนทถกพระทย จากนนจงเดนทางตอไปถงเมองเกตมด


ในเมองเกตมดนน มครอบครวหนงซงมบตรชายเจดคนซงแตงงานมลกมเมยไปหมดแลว เหลอแตบดาซงตอนหลงเกดเบอหนายทจะอยรวมกบคนหมมากจงไปบวชเปนฤาษอยในปาลก ตอมา ไดชกชวนลกชายคนสดทองใหพาลกเมยไปปลกกระทอมอยใกลอาศรมและปรนนบตฤาษผเปนบดา เมอฤาษบดาจะตายเพราะโรคชรานนกสงลกวา หากจะทาสงใดแลว กใหอดทนใหไดครบเกาครงเสยกอนจงจะมความรงเรองในชวต เมอเผาศพพอทระหวางตนรงทหวดอยตามคาสงแลว ผบตรกปลกพชผลอยในทเดมสบมา ฝายพอเมอไปเกดเปนเทวดาในสวรรคแลวเหนวาลกยงลาบากอย จงแปลงกายเปนชายแกเขาไปหาในเวลาคาเพอขอพกคางคน ซงชายผบตรกบลกเมยกตอนรบแลวใหไปพกอยทอาศรมเดม เมอหลงอาหารแลวชายแปลงกแสรงทาเปนปวดเนอเมอยตว ขอใหภรรยาของชายนนไปนวดให และแสรงทาใหอาศรมสนเหมอนมการรวมเพศ ชายผสามไดยน กโมโหจงควาดาบจะไปฟนใหตายทงค แตกอดใจไวถงเกาครงตามคาสอนแลวหลบไป เมอผผวไปปลกในตอนเชาเพอใหไปรวมกนอาหารกพบวาภายใตผาหมนนมแทงทองเทาตวคนอยแทนท จงเรยกเมยไปชวยกนตดแลวหามไปเกบไว ครงนนบงเอญมคนจากหมบานเดมแวะไปเยยมและเหนทงคกาลงตดทองอย ทงสองจงตองเลาความจรงและขาวนนกไปถงพระราชาในทสด ซงพระราชากใหเรยกชายทคคตะไปพบและใหสงทองเขาทองพระคลงครงหนงชายทคคตะผบตรนกเสยดายทองจงรองไหผานไปทางศาลาทคณะของพระโพธสตวพกอย เมอพระโพธสตวเรยกเขาไปสอบถาม ไดความ แลวกพาตวชายนนกลบไปเฝาและไดสนทนาแลวเทศนาโปรดพระราชาดวยหวขอธรรมชอทศพธราช ธรรม เปนตน ดวยอานาจบญบารมของพระโพธสตวทาใหพระราชาโนมนอมเขาสกศล และยงไดขอใหสอนอรรถธรรมแกบรรดาทาวพญาในเมองนนอกดวย

ฝายเมองมาตลนคร ซงพระราชาสพรหมโมกขะและอามาตยทงสจากไปนบเปนเวลาเกอบปแลวกไดแตเกดความกงวลในคณะพระเทวและอามาตยราชปโรหต ในทสดกประชมกนและใหพราหมณหนมผฉลาดในไตรเพทสามนายและอามาตยอกเจดคนออกตดตามไป บคคลทงสบสอง ปลอมตวเปนพอคาเดนทางแกะรอยไปเรอย ๆ จนถงเมองเกตมดนคร และไดพบพระราชาของตนกบอามาตยทงสในบานทพระราชาจดไวรบรอง พระโพธสตวกไดสอบถามความเปนไปของเมองซงกลมผตามมา กทลตอบโดยละเอยดและในทสดสพรหมโมกขราชากวาจะกลบเมองมาตลนครใน


เวลาไมนานนก ฝายชาวเมองสงเกตเหนวามพอคาสบสองคนขนสลงหากบบคคลพเศษของพระ ราชาอยกนาความเขาไปทล พระราชาจงใหเรยกพอคาปลอมทงสบสองคนเขาเฝาแลวซกถาม ซงกลมพอคาปลอมกทลวาบคคลทงหานนคอพระราชากบผตดตามของพวกตน ดงนนพระราชาเมองเกตมดนครจงใหจดเครองราชสกการะไปทลเชญพระราชาสพรหมโมกขะไปสปราสาท แลวถวายพระธดาและเชญใหครองเมอง แตพระโพธสตวกเสวยสขอยในเมองใหมนนเพยงสบหาวน แลวจงพาพระเทวเขาทลลาเพอคนสมาตลนคร

ขบวนเดนทางของพระโพธสตวจากเกตมดนครกมงไปสทนตประ เมอพญาทนตประทราบ

วาราชบตรเขยของพระองคเสดจมากนาขบวนไปตอนรบ และใหพกอยทปราสาทกบราชธดาคอ วรกตตการาชกญญา เมอพกอยในทนตประไดเจดวน สพรหมโมกขราชากชวนนางวรกตตกา ราชกญญาไปทลลาพญาทนตประเพอคนเมองเดมของตน และใหทพจากเกตมดนครกลบเมองเสย เพยงแตใหพระเทวองคทเจดคดเอานางกานลตามไปดวยเพยงสองคนเทานน จากนนขบวนเดนทางกดาเนนไปสเมองคนธรฏฐนคร ซงอามาตยของพระโพธสตวเคยไดชวยสรางปราสาทถวายในครงกอน เมอพระราชาทราบวาหวหนาขบวนนนเปนกษตรยแหงมาตลนครแลว พระองคจงใหจดขบวนเครองราชอสรยยศกกธภณฑไปเชญเสดจเขาสเมองและใหพกอยในปราสาท สวนผตดตามกจดใหพกอยทคายนอกเมอง เมอพกอยในเมองดงกลาวไดสบหาวนแลว สพรหมโมกขราชากชวนพระเทวทงสองไปลาพญาสคนธรฏฐะเพอกลบเมอง แมพญาคนธรฏฐะจะถวายชางมาววควายทาสหญงทาสชายอยางละรอยกตาม แตพระโพธสตวกถวายคนโดยขอเพยงชางหาเชอกไปเปนพาหนะในการเดนทางเทานน แลวพระองคพรอมกบพระเทวกประทบบนหลงชางเชอกหนง และอกสเชอกมอบใหเปนพาหนะแกอามาตยราชบรพาร

เมอเดนทางถงสบหาวนแลวขบวนของพระโพธสตวกไปตงอยทนอกเมองมาตลนคร ฝายนางจนทมพรหมาและพระเทวองคอน ๆ พรอมทงเสนาอามาตยราชมนตรไพรฟาประชาชนกชวนกนจดขบวนออกไปรบพระโพธสตวเขาเมอง เมอเขาสเมองแลว สพรหมโมกขราชากสงสอนเสนาประชาราษฎรใหดารงอยในธรรมและจดบานเมองใหสงบสข จากนนเมอพระโพธสตวกปรารภกบ


นางจนทมพรหมาเพอจะใหรางวลแกทหารจากคนธรฏฐนครทไปสงเสดจถงเมอง นางกวาแกวมณโชตซงอยในไขพรางหรอไขฟาของนางนน พระอนทรกไดนาคนไปแลว ดงนน พอตกกลางคนพระโพธสตวและพระเทวกอธษฐานขอให “ฝนหาแกว” หรอฝนโบกขรพรรษหรอตกลงมา พระอนทรจงบนดาลใหแกวเจดประการตกจากฟา ใหทกคนโดยเฉพาะไพรพลทมาสงเสดจเกบเอาตามประสงคพรอมนนกใหมตนกลปพฤกษเกดขนทงสมมเมองมาตลนครอกดวย

เมอเสนาจากเมองตาง ๆ ทมาสงเสดจกลบคนเมองของตนแลว พระโพธสตวกไดประชมเสนาบดและปรกษาความทพระธดาพญามดงามคบช ในทสดกปลดใหนางเปนสามญชน แลวสรางบานใหนางอยกบคนเลยงมาทนอกเมองพรอมกบมบรวารและคาใชจายใหจานวนหนง ซงทงสองกอยดวยกนจนสนอาย สวนพระองคและพระเทวอนกไดชวยกนปกบานครองเมองตอไป ครนมพระชนมมากแลว กโปรดใหพระโอรสคอพรหมวตตกมารครองเมองมาตลนครแทน ควบคไปกบเมอง อทมพนธมตนคร สวนพระองคและพระเทวกสมาทานศลเจรญภาวนาไปจนตราบอายขยสดสน

ในทายเรองกมประชมชาดก หรอสโมธานวาพราหมณผบดาของสพรหมโมกขะโพธสตวคอพระเจาสทโธทนะ, นางพราหมณมารดาของของพระโพธสตวคอพระนางสรมหามายา, พญาแหง มาตลนครซงตกจากคอชางดงลงสนรกคอเทวทต, นางจนทมกฏฐกาธดาพญามดงามคอนางกญจมานวกา, พญาแมงวนทไปขอกนซากหมาเกาหางคอฉนนอามาตย, พระฤาษทใหพรานปาไปสงพระโพธสตวถงเมองอทมพนธมตนครคอพระสารบตร, พรานปาทไปสงเสดจดงกลาวคอสงคตตเถร พญาอทมพนธมตนครคอพระอนรทธเถร, อามาตยทงสทตามเสดจคอมหาโมคคลลาน, มหากสสปะ, มหากจจายนะ, พระกาฬทายเถร, พญาเกตมตนครคอมหาสวลเถร, พญาทนตประคอพระอบาลเถร, พญาคนธรฏฐะคอพระกปปนเถระ, พญานาคคอพระปณโฑภารเถร, พญายกษคออปปนเถร, พญา มดงามคอพระจนทกรเถร, วรกตตกาเทวคอนางสธมมา, จนทมกตตกาธดาพญานาค คอนางจนทสจตตา, นางจนทมสภาคาเทวคอนางอรทา, นางจนทเทวมารดาของพรหมวตตกมารคออปลวณณาเถร, พรหมวตตกมารคอพระราหล, จนทมพรหมาอครมเหสคอนางยโสธราพมพา และสพรหมโมกขราชาครงนนคอพระตถาคต สวนคนอน ๆ ทเกยวของคอบรษททงสในชาตปจจบน


สวณณะจกกาฅา ชาดกชอสวณณะจกกาฅาซงแปลวากงกาทองน บางครงเรยกวาสวณณะจกกาขางฅาและบางครงเขยนเปนสวณณะขางฅา (ขาง ในภาษาไทเขนแปลวา กงกา) เปนชาดกนอกนบาตของลานนาเรองหนงซงอาจสบมาจากชาวไทเขน ตนฉบบทใชในการศกษานจารเมอ พ.ศ. ๒๔๖๗ มาจากวดทาฟาใต ต.สระ อ.เชยงมวน จ.พะเยา สถาบนวจยสงคม มหาวทยาลยเชยงใหมไดถายทาเปนไมโครฟลมไว เรองโดยสรปมใจความวา

ในครงทพระพทธเจาประทบทเวฬวนารามนน พระองคไดตรสเลาอดตชาตหนงของพระ องควา ครงหนงมหญงเขญใจคนหนงอาศยอยในเมองจมปานคร นางไดอาศยการขอทานเลยงชพมาโดยตลอด ทกวนนางผนจะกราบไหววงวอนเทพยดาเพอขอบตรผประเสรฐเปนประจา ฝายพระอนทรเมอเลงเหนดงนน จงไดสงเทพบตรองคหนงลงมาปฏสนธ ครงนน นางเขญใจไดฝนไปวามปโรหตผหนงนาเอาดอกบวดอกหนงมายนให นางรบเอาแลวกวางไวเหนออก จากนนไมนานกไดตงครรภ สวนชาวเมองทงหลายเหนวานางตงครรภโดยไมมสามจงโจษขานนนทากนไปทวจนความทราบถงราชเทวแหงเมอง นางจงถกเรยกไปไตถามซงนางกทลไปตามความจรง เมอราชเทวรบทราบแลวจงปลอยนางไป เมอครบกาหนด นางเขญใจกคลอดลกซงแทนทจะเปนมนษย กลบเปน “จกกา” (กงกา) ซงนางคนยาก กมไดเสยใจ และตงใจจะเลยงดลกกงกาของนางทมชอวา “สวณณะ ขางฅา” หรอ “สวณณะจกกาฅา” อยางดตอไป

สวนราชเทวอยมาไมนาน กทรงครรภและเมอครบกาหนดกประสตไดราชธดาอนมรปโฉม

อนงดงาม พญาจมปาใหนามวา “ปทมมา” เมอเจรญขนเปนสาว ความงดงามของพระธดากเลองลอไปจนเปนทหมายปองของเจาชายเมองตาง ๆ และเจาชายเหลานนตางกสงราชบรรณาการมาสขอ แตพญาจมปากปฏเสธไปทกราย

ครงหนง พญาจมปาโปรดใหสรางปราสาทใหพระธดาประทบอยแลวใหมมหรสพขน ในครงนนสวณณะขางฅา ซงเปนหนมแลวกถอโอกาสมาเทยวงานดวยเชนกนและคราวนนสวณณะ


ขางฅา ไดลอบปนขนปราสาทของนางปทมมา เมอทงสองไดพบกนตางกมจตปฏพทธตอกนดวยเหตทเคยไดโดยรวมกศลกนมาหลายชาต เมอกลบจากงานมหรสพแลวสวณณะขางฅากวงวอน ใหแมไปขอนางปทมมา นางผเปนแมเมอถกรบเราหลายครงกจาใจไปหาเมยงมาจานวนหนงแลว ไปขอใหนายบานนาไปเปนเครองบรรณาการเพอทลขอพระธดา นายบานกปฎเสธโดยบอกวาเครองบรรณาการ ตองเปนผาไหมแพรทองจงจะสมพระเกยรต เมอนายบานไมสามารถไปทลขอ ได สวณณะขางฅากรบเราอกจนนางจาใจเขาวงดวยตนเอง เมอไปถงวงกบอกความประสงคกบนางสนม พอนางสนมไปทลพระราชเทว พระราชเทวตรสวาการตดสนใจอยทพญาจมปา หญงเขญใจนนจงไปขอเขาเฝาพญาจมปาตออามาตยหนาวง อามาตยนนจงนาเรองขนทลใหทรงทราบ แตเมอพญาจมปาทราบแลวทรงพโรธอยางหนกและกลาววา หากสามารถสราง “ขวฅา” (สะพานทอง) พาดตงแตบานไปยงปราสาทนางปทมมาไดจงจะยกพระธดาให อามาตยจงออกมาบอกตามทพญาตรสทกประการ

การทนางเขญใจสามารถเขาไปในวงไดโดยงายนน เปนเพราะพระอนทรใหพระวษณกรรมดลใจใหนางสนมของพระราชเทวและอามาตยยอมใหความรวมมอ อกทงยงดลใจใหพญาจมปา ไมมความพโรธมากไปกวาน

สวนนางเขญใจเมอทราบเรองกกลบไปบอกลกดวยใบหนาอนหมนหมอง สวณณะจกกาฅาทราบแลวกมไดเสยใจแตประการใดเพราะมวธทจะสรางขวฅาได จงขอลาแมไปขอความชวยเหลอจากนายบาน คอขอใหนายบานชวยขอแรงชาวบานไปหาไมมาสานไซ (ลอบ) ขนาดใหญแลวนาไปดกในลาหวย เพอดกเอาสตวชนดหนงมรปรางเหมอน “ครงคราว” (คางคาว) ทเรยกชอวา “แมฅาผง” ซงสวณณะขางฅาบอกวาเปนสตวทถายมลออกมาเปนทองคา เมอชาวบานดกครงแรกกไดสตวสามจาพวก ไดแก หม กวาง และกระทง สวณณะขางฅาจงใหปลอยไป ครงทสองไดชางงาไฟ ซงกใหปลอยไปอกเชนกนและครงทสามจงไดแมฅาผง ซงพระอนทรสงพระวษณกรรมลงมาแปลงกายไว จากนนจงขอชาวบานขดหลมกวาง ๔ ศอก ลก ๔ ศอกแลวเอาแมฅาผงลงขงไว แมฅาผงกถายมลเปนทองคาจนเตมหลม สวณณะขางฅาใหขดอก ๖ หลม แมฅาผงกถายมลเปนทองคาได รวม


๗ หลม เมอไดทองคาแลวกหาผสรางขวฅาไมได พระอนทรพรอมกบพระวษณกรรม มาตลเทวบตรและทาวจตโลกบาลทงสจงแปลงกายเปนชางลงมาชวยสรางสะพานทองให และเสยงแหงการหลอการตทองครงนดงไปทวเมองจนรถงพญาจมปา ซงเมอพระองคทราบเรองแลวกทรงนงอย

เมอการสรางขวฅาสาเรจลงแลว พญาจมปาจงประชมมขอามาตยมนตรแลวตรสวาคงตองยกพระธดาปทมมาใหสวณณะขางฅาตามทตรสไว เมอไมมผใดคดคานพระองคจงใหอามาตยผใหญไปเชญสวณณะขางฅามาทาการอภเษกสมรส ซงการกระทานพระธดาหาไดมความยนดไมแตกขดพระบดาไมได ฉะนนเมอใหสวณณะขางฅาขนรวมปราสาท นางจงใหสวณณะขางฅาอยนอกหองตางหาก ไมยอมใหรวมหองดวย จากนนนางกเรมตรอมใจไมยอมเสวยอาหาร สวณณะขางฅาจงถอดรางเดมทเปนกงกาออกเปนชายรปงามโดยมใหพระธดาร แลวจงเขาไปหาเพอลองใจพระธดา สวนพระธดาเมอเหนชายรปงามดงเทพบตรกมใจสเนหา สวณณะจกกาขางฅาโพธสตวไดถามนางวามพระสามหรอยง นางตอบวาไมมและทไดอภเษกสมรสกบกงกาไปนนกดวยความ จาใจเพราะขดพระบดามได จากนนนางจงออนวอนขอใหพระโพธสตวอยเปนเพอนดวยแตพระโพธสตวกกลบหายตวออกมา ทาใหนางเสยใจรองไหคราครวญจนสลบ เหลานางสนมเหนเชนนนจงชวยพยาบาลใหฟนขน รงขนเมอสวณณะขางฅาในรปกงกาไปถามดอาการของนางแตกถกนางขบไลและตดพอวาตนผมรปโฉมงามเปนเลศแตกลบมาไดอภเษกกบสตวอปลกษณ พระโพธสตวไดฟงกรสกสงสาร วนรงขนจงเขาไปสาแดงใหเหนวาชายรปงามทนางไดเหนวนกอนนนออกจากรปกงกานนเอง จากนนจงบอกลานางวาจะไปเยยมบดาซงเปนพระอนทรซงอยบนสวรรคแลวเหาะหายไป

เมอพระโพธสตวเหาะไปถงสวรรคชนดาวดงสแลว พระอนทรกไตถามถงทกขสขตามควร

แลวจงมอบสมบตทพยใหเสวยตามใจปรารถนา สวนนางปทมมา เมอพระโพธสตวไมอยจงได ถอโอกาสเผาคราบกงกานนเสย ฝายพระโพธสตวอยบนสวรรคไดระยะหนงจงลงมาหานางปทมมาตามเดม นางปทมมาเหนดงนนจงจดแตงพานดอกไมกราบขอขมาทเคยดแคลนและเมอพระโพธสตวถามถงคราบกงกาเดม นางบอกวานางไดนาไปเผาไฟเสยแลวดวยเกรงวาพระโพธสตวจะ


เขาไปอยในนนอก พระโพธสตวบอกนางวา คราบกงกานนเปนของวเศษทสามารถอาศยเปนพาหนะไปสสวรรคกได ใชเปนทหลบภยกได จากนนมานางกปฏบตเอาใจพระสามอยไมขาด

ขาวการถอดรางจากรปกงกาเปนชายรปงามของพระโพธสตว ลอไปถงพญาจมปาและราชเทว พญาจมปาทรงอยากเหนกบตา จงใหอามาตยมขมนตรนาเครองประดบไปใหพระโพธสตว พรอมกบเชญไปสพระราชวง พระธดาปทมมาจงนาพระสามเขาเฝา เมอพญาจมปาไดพบพระ โพธสตวแลวกไดมอบราชสมบตพรอมทงอภเษกใหครองเมองสบไป สวนนางเขญใจผเปนมารดานนพระโพธสตวกใหสรางบานใหอยใกล ๆ ปราสาท มคนรบใชคอยดแลใหอยสาราญเสมอมา

ฝายเจาเมองนอยใหญเมอทราบขาวการขนครองราชยของพระโพธสตว ตางกมเครอง ราชบรรณาการมาถวาย พระโพธสตวไดใหโอวาทคาสอนแกพญาเจาเมองทงหลายใหตงอยในทศพธราชธรรม สวนพระโพธสตวกปกครองไพรฟาประชาราษฎรโดยธรรมตามอายขย เมอสนอายกไดไปเกดในสวรรคชนดาวดงส

ในตอนทายของเรองมการประชมชาดกวา พญาจมปาไดแกพระอานนท, ราชเทวไดแกนาง วสาขา, นางเขญใจผเปนแมของสวณณะจกกาขางฅาคอพระนางปชาบดโคตม, พระอนทรไดแกพระอนรทธเถร, พระวษณกรรมไดแกพระสารบตร, มาตลเทวบตรไดแกพระโมคคลลานะ, สรยเทวบตรไดแกพระอญญาโกณฑญญะ, ทาวจตโลกบาลทง ๔ ไดแก ๑ พระอบาล ๒ พระอปคต ๓ พระสรสทโธทนะ ๔ พระราหล, นายบาน ไดแกฉนนอามาตย, พระธดาปทมมา ไดแกพระนางยโสธราพมพา และสวณณะจกกาขางฅา ไดแกพระพทธเจา

อายรอยกาบลาน (อาน “อายฮอยกาบลาน”) ธมมหรอคมภรชาดกลานนาเรองอายรอยกาบลานมปรากฏไมมากแหลงนก ตนฉบบทใชศกษามาจากวดหวยไครหลวง อ.แมสาย เชยงราย เปนคมภรจานวน ๒ ผก จานวนรวม ๔๐ หนาใบลาน จารเมอ พ.ศ.๒๕๐๙ ซง ดร.ฮารลด ฮนดอส และ อาจารยสงฆะ วรรณสย ไดนามาถายทาเปน


ไมโครฟลม โดยการสนบสนนของมลนธ เยอรมน รเสอรช ฟาวเดชน (พ.ศ.๒๕๑๕-๑๗) มใจความโดยยอดงน

ครงหนง พระภกษสนทนากนในโรงธมมสภาคสาลาวา เทวทตพยายามปองรายพระพทธองคเสมอแตกไมสามารถทาได ครนพระพทธองคทรงทราบดวยทพโสตญาณกเสดจไปในทประชมสงฆแลวตรสวา ในอดตเทวทตกเคยกระทาเชนนนมากอน เมอภกษไดทลอาราธนาแลว พระพทธองคไดนาเรองในอดตชาตหนงของพระองคมาตรสเทศนา ดงน

นานมาแลว มทคคตะสองคนผวเมยอาศยอยนอกเมองพาราณส ทงสองมบตรชายซงเปนพระโพธสตวรปงามคนหนง แตเนองจากความยากจน จงตองใชกาบของใบลานมารอยเปนเสอผา ใหกมารผนนไดสวมใสกนอจาดจงไดชอวา “อายรอยกาบลาน” กมารโพธสตวมเพอนทคบหากนมาแตเดกเปนลกชายของเศรษฐผหนงในหมบาน บตรเศรษฐมกจะไป “แอวสาว” คอไปเยอนเพอเกยว นางอจฉราพระธดารปงามของพญาเจาเมองพาราณส โดยมกจะไปเยอนนางหลงอาหารมอเยน

วนหนงลกเศรษฐชวนอายรอยกาบลานไปเยอนนางอจฉรา แตพระโพธสตวกวาตนไมมเสอผาสวมใส บตรเศรษฐกวาจะใหยมเสอผา อายรอยกาบลานคดวาหากตนจะไปโดยมอเปลากไมสมควร จงตงใจไปหาไมมาทา “ซง” หรอพณ พอเจอไม “ซางฅา” หรอไผหลองสามตนกเขาไปตดเมอตดลาแรกขาดกพงหายเขาไปในดน พอลาทสองขาดกพงหายไปในทองฟา อายรอยกาบลานจงหาเถาวลยมามดไมซางฅาลาทสามไวกบไมตนอนแลวตด ไมลาทสามแมไมหายไปไหนแตกแตกแลงตลอดลา อายรอยกาบลานถงกบรองไหราพนวาตนยากจนถงกบไมมอนจะกน ไมมแมเสอผาจะสวมใสแลว แคมาตดไมกยงไมไดอก จงคดวาหากหนไปตายโดยไมใหคนอนเหนซากกคงจะด

การรองไหของพระโพธสตวทาใหรอน ไปถงแทนบณฑกมพลศลาอาสนของพระอนทรทา

ใหพระอนทรตองเสดจลงมาแปลงเปนชายแกเขาไปหาอายรอยกาบลานแลวถามวาตองการไมไปทา สงใด อายรอยกาบจงวาจะนาไมไปทาซงหรอพณ พระอนทรจงยนพณวเศษใหและบอกวา พณนนจะดดใหศตรหวาดกลวหรอจะดดใหคนทงเมองหลงใหลกได จากนนกกลบคนสอนทรพมาน


คนนน บตรเศรษฐกนาเสอผามาใหอายรอยกาบลานยมใสแลวชวนกนไป “แอวสาว” หรอสนทนาเกยวนางอจฉรา เมอไปถงอายรอยกาบลานกบอกใหบตรเศรษฐขนไปสนทนากบนางบนปราสาทสวนตนเองกนงรออยดานลาง เมออายรอยกาบลานรสกเหงากเอาพณมาดดและอธษฐาน ใหผไดยนเสยงพณนนเมตตารกใครตน ซงเสยงพณดงกลาวกนอมจตคนทงหลายรวมทงพระธดา ใหมไมตรจตตออายรอยกาบลาน นางอจฉราจงเรยกใหอายรอยกาบลานขนไปสนทนาบนปราสาท แตอายรอยกาบลานกวาตนเปนคนจน ไมอาจไปเสนอหนาได แตนางกเรยกแลวเรยกอกจนอาย รอยกาบลานออนใจจงขนไปบนปราสาทและนงอยคกบสหาย นางอจฉราเหนความสงางามของ อายรอยกาบลานแลวกพอใจมาก ทงสองไดสนทนากนจนใจของนางเอยงเอนไปชอบอายรอยกาบลานมากกวาบตรเศรษฐ

ฝายลกเศรษฐทนงรวมสนทนาอยดวยนน ยงนานกยงเหนทาททนางจะพอใจอายรอยกาบลานมากกวาตน จงคดทจะทาใหสหายซงกลายมาเปนคแขงใหอบอายขายหนา จงพดวาอายรอยกาบลานยมผาของตนไปสวมใสและบอกใหรบถอดคน นางอจฉราไดยนเชนนนกไปนาเสอผาอยางดมาใหสวมใสแทน ลกเศรษฐกนาเสอผานนไปบอกกบบดาวาราชบตรเขยอาจเปนอายรอยกาบลานมากกวาตนเสยแลว เศรษฐไดยนกเดอดรอนใจมาก จงออกอบายใหลกแตงววตางออกไปคาขายและใหชกชวนอายรอยกาบลานไปดวย หากไดโอกาสกใหฆาเสยในปา บตรเศรษฐกชวนอายรอยกาบลานใหรวมในขบวนคาววตางดวย พอไปถงรมไมใหญในปาลกแหงหนงกหยดขบวนและพกววพาหนะ บตรเศรษฐกบอกใหอายรอยกาบลานไปหานามาดม พรอมกนกสะกดรอยตามไปดวย พออายรอยกาบลานไปชะโงกดนาซงอยทกนหวยลกลวลงไป บตรเศรษฐกผลกใหอายรอยกาบลาน ตกลงไปตายอยทกนหวย จากนนกใหเคลอนขบวนววตางกลบไปเลาใหพอฟง ซงเศรษฐผพอกพอใจ เพราะคดวาบตรของตนจะไดเปนราชบตรเขยอยางแนนอน

เมอลกเศรษฐไปเยอนนางอจฉรานนนางกถามถงอายรอยกาบลานโพธสตว บตรเศรษฐกวาอายรอยกาบลานปวยและตายในปาแลว โดยทตนไดพยายามรกษาอยางเตมทแลวแตกไมอาจรกษาชวตของอายรอยกาบลานไวได นางทราบเชนนนกมแตความทกขอยในใจ บตรเศรษฐกแสรงทาเปน


เสยใจและปลอบโยนนางตางๆ และวาชายยากจนผนนกเสยชวตไปแลว และเสนอใหรกตนแทน โดยเฉพาะตนมทรพยมากและมหนามตามากกวา ซงนางอจฉราเมอเหนวาอายรอยกาบลานตายไปแลวจงตดสนใจยอมรบบตรเศรษฐ จากนนจงทลความแกพระบดา และหลงจากนนกไดมงานอภเษกสมรสของพระธดาและบตรเศรษฐขน

ฝายอายรอยกาบลานทนอนตายอยทกนหวยนน แมเวลาจะผานไปถงสามเดอนแลว แตซากศพกยงไมเปอยเนา เมอพระอนทรทราบเหตแลวกนานาอมฤตมากรอกเขาปากใหฟนคนมา แลวพระอนทรกบอกทางกลบเมองพาราณสให หลงจากทอายรอยกาบลานเดนไปตามทางทพระอนทรแปลงบอกนนสวนพระอนทรกแปลงเปนชายแกทปวยหนกไปดกรออยขางหนา เมออายรอยกาบลานไปพบเขากไปชวยดแล พระอนทรแปลงกบอกวาหากตนตายแลวกขอใหฝงไวในทนน และยกยามประจากายให ในยามมรองเทาวเศษสวมแลวเหาะได กบไมเทาวเศษตนชตายปลายชเปน และพณวเศษซงมเสยงขมขาศกและโนมใจคนใหเมตตา เมอพระโพธสตวฝงศพพระอนทรแปลงแลวกสวมรองเทาวเศษเหาะกลบเมองพาราณส เมอถงเมองแลวอายรอยกาบลานโพธสตวกลอยอยในอากาศและดดพณใหมเสยงไพเราะกงวาลไปทวเมอง เศรษฐพอลกไดยนเสยงพณกตระหนกวาเปนเพลงพณของอายรอยกาบลานเปนแน จงพากนเตลดหนเขาปาดวยความหวาดกลววาจะถกตามฆาและกระเซอะ กระเซงไปจนตกเหวตายทงสองพอลก

ฝายนางอจฉราเมอไดยนเสยงพณแลวกรไดวาเปนเสยงพณจากอายรอยกาบลาน แตนางกสงสยวาเมอเสยชวตไปแลวจะกลบคนมาไดอยางไร ครนเงยหนาขนกมองเหนอายรอยกาบลานโพธสตวซงอรามเรองอลงการอยในอากาศ คนทงหลายทเหนพระโพธสตวดดพณอยในหวงหาว กพากนยกยองสรรเสรญในบญญาธการของหนมนอยททกคนเคยมองขาม สวนพญาพาราณสเมอเหนชายหนมลอยอยในอากาศเชนนน กเหนวาชายดงกลาวมบญสมพารอนมาก จงใหจดเครอง บชาสกการะอญเชญชายหนมใหเปนกษตรย เมอพระโพธสตวรบคาเชญแลวกเลอนลอยลงมาส ลานพระราชวง จากนน พญาพาราณสกอภเษกอายรอยกาบลานและนางอจฉราใหครองกนและครองเมองพาราณส ซงอายรอยกาบลานกใหเสนาไปรบบดามารดาของตนไปอยในพระราชวงดวย


อายรอยกาบลานโพธสตวและนางอจฉรากไดทาบญรกษาศลอยางสมาเสมอ เมอสนชวตแลวกไดไปเกดในสวรรคชนดสต

ในทายเรองมประชมชาดกวาพระอนทรคอพระอนรทธเถร, เศรษฐผบดาคอองคลมาล, บตรชายของเศรษฐนนคอเทวทต, บดามารดาของพระโพธสตวคอพระเจาสรสทโธทนะกบนางสรมหามายา, นางอจฉราไดแกนางยโสธราพมพา, บคคลอนนอกเหนอนนไดแกพทธบรษท, และอายรอยกาบลานคอพระพทธองค


รวมรายชอชาดกลานนา (นบรวมทงหมดเทาทพบ)

(โปรดอานเนอความฉบบยอจาก “สารานกรมวฒนธรรมไทย ภาคเหนอ”) กฐนชาดก กนกราช กนกวณณราชชาดก กปราชชาดก กลวยพนกอ กณณกวต กปปนะ กมมวบาก กากนซากชาง กาเผอก กายนคร กายนนจาตรชาตกะ กาแลโปง กาหยอม กากาดา กาพรางวทอง/กาพราววทอง กาพราบวทอง กาพราหมากเตา กาพราหมาขาว กาพราหมาดา กาพราหมาเนา กาพราเหลกไน กตตกาไกนอย/ กตตกาดาวว/

กตตกาฤกษฟา กกกรชาดก กณฑกกจฉสนธวชาตกะ กณาละ กททาลปณฑตะ กมมารบาวนอย กมมารมดสม กมมารออนนอย/กมารออนนอย กรงคมคคชาดก กรธมมชาตกะ กลปตตะ กสสราชชาดก เกสนางาชาง โกมารยชาตกะ โกลาหล ๓ ประการ ขนเตาเขากระตาย ขนปตตะ ขรมปชาตกะ เขมกมาร (๑) เขมกมาร (๒) เขยวสองมอน ครหตชาตกะ ครฑกบแมงเมา

คอมเปลยขาตด คทธนะจกงดด คนทธนกมาร คนธฆาฏกะ คามณจนทชาตกะ คณชาตกะ คตตลชาตกะ ครธมม โคณบตร โคณโลหชาดก ฅวายสามเขา งวเขาทอง งวนอย จกกวตตราช จกกวตต จกกาขางฅา จกรพรรดยาจก จณฑาลชาดก จนทกนนร จนทกมาร จนทฆาตกชาดก จนทชาดก จนทปโชตชาดก


จนทพราหมณ จนทราชชาดก จนทสมทท จนทสรยะ (๑) /จนทสรยชาดก/ จนทสรยะแหฅา จนทสรยะ (๒) จนทโสภา จนทะลายแมว จมเปยยกชาดก จตตมานวชาดก/จตตมานวะ จตตสาร จกงดด จจอมดอกแกวมหาวน จวรสงยตตวตต จมปาสตน จฬปโลภชาตกะ จฬสตตโสม เจตนาเภทา เจาบญหลง/บญหลวง เจาสวตร-นางบวฅา เจาโสทนาแลนางปถว ฉททนตชาดก เฉลยวฉลาด ชมพนมต ชมพราชแตงเขยว ชมพหมากเตา ชรทปานชตกะ

ชางงาเดยว ชางเจดหวเจดหาง ชางฉททนต ชางเผอกออกพงลงเปนดา- -ออกพนเปนขาว ชางโพรงนางผมหอม ชางสามงาปลาสามเงยง ชวหาลนฅา ชมพนมต ชมพปต ชมพราชแตงเขยว ไชยสงคหะ ดอกแกวมหาวน ดาววไกนอย ตจจฉกสกระ ตรตวจฉชาตกะ ตลมฏฐชาตกะ ตสสจนทกมาร ตสสเถรวตถ ตณฑลชาดก ตลกชาดก/ตลปณฑตะ เตโชยาโม เตมยชาดก เตาฅา เตานอยอองฅา ไตรปฏกะ โถงสามประการ

ทธวาหนชาตกะ ทสพธราชธมม ทฬหงชาดก ทาวเตา/ทาวเตาอองฅา ทกกนปาตะ ทกมมชาดก/ทกมมปณฑตะ ทคคตกมารสามโปงสามกว ทคคตกมารออนนอย ทคคตะสามโปงสามกว ทฏฐราชชาดก ทททชาตกะ ทลละแมวขาว/ทลลคะ - - แมวขาว ทตชาตกะ เทวทตทงหา เทวสสหสชาดก เทวนธสตต ธมมธชชชาดก ธมมปฏสงยตตวตต ธมมปาลกมาร ธมมปาลมสกะหนเผอก ธมมปาละ/ธมมปาละหนเผอก ธมมปาละไมเจดคด ธมมภณฑาคารกะ ธมมมหาวบาก นกกระจาบ นกขไถ

นกยงฅา นางอมรา ปลาไนฅา


นกไสแพชาง นครฐาน นครโสเภณ นรชวชาดก นลกชาดก นนทกมาร นนทกมาร/ นนทเสนกมาร/ นนทเสนกมารชาดก นนทกา/นนทกาพระญา - บาวนอย นนโทปนนทนาคราช นาคเขาฅา นางกนนร นางกนป/ปรอยเอด นางเการาน นางไขแกว/นางไขแกวชาดก นางไขพราง นางไขฟา นางคนธเกสาผมหอม นางงอม นางแตงออน นางบวฅา นางปทมสงกา นางผมหอม นางหมากพนฅา นางหอยไห

นางออรพมพา นางอทธรา/อทธลา นานาฉนทชาตกะ นารทมหาพรหม นพพาน ๓ ประการ นพพานสตร นยายลายง เนมราช บวพนกาบ/บวหอมพนกาบ บวรพนธะ บวรม บวงเรยว บวรอง บวรวงสไกสร บวรวงสไกสอร บวรวงสหงสอามาตย บวราพระพญาบาวนอย บวหอมพนกาบ ปฏจจสมปปบาท ปฐมมลมล ปฐมสมโพธกถา ปทมกมาร ปทมชาตกะ ปทมพราหมณ ปทมมะใยบว/ปทมใยบว ปทมมขกมาร ปรมโฆสา ปลาชอน

ปญจาวธกมาร ปญญาพลชาดก ปญหากากบแมงบงและครฑ กบแมงเมา ปญหากากบหนอน ปญหากาและแมงเมา ปญหานกเปา ปญหาปฅา ปาจตตกมาร ปฏกมาลา ปฏกะทงสาม ปณณกมาร/ปณณนาค/ - ปณณนาคกมาร ปฅา ปแถนยาแถน ปรอยเอด เปตพล แปดแลงออกยอด โปราณกปปลวตถปรนนทราช- ชาดก โปราณชาดก/โปราณกปปล วตถปรนนทราชชาดก โปราบาวนอย โปรสาทกนผ พกชาตกะ พกลชาดก

พธราหหนวก/พธราหหนวก- ชาดก

ภรทต ไภยราช

มาฆสามเณร มาตาปต


พยคฆมตตชาดก พรหมกมาร พรหมโฆสชาดก พรหมจกรชาดก พรหมทต/พรหมทตตหนาแวน พระเจาสบชาต พระเจาหาพระองค พระญากาเผอก พระญาฅางฅาก/ฅนฅาก พระญางว / พระญางวนอย พระญาจกรพรรด พระญามดสม พระอภยมณชาดก พรานปาขนสล พราหมณปญหา พลสงขยาชาดก พหลคาว/พหลคาวชาดก พาราณสราชชาดก พมพาขะนนงว พทธสงคหโลก พทธเสนกชาดก แพะฅา ภคคชาตกะ ภณฑาคารกชาดก ภทรกมภสราโสณฑชาตกะ

มฆชาดก มงคลสตร มณกณฐชาตกะ มณฆงสสกรชาดก มหาชนกชาดก มหาชนสนธะ มหาไชย มหาตณห/มหาตลปณฑต/ มหาตณหหนเผอก มหาปทมมกมารชาดก มหาปนาทชาตกะ มหาปฏฐาน มหาพลชาดก มหามลนพพานสตร มหาวงสแตงออน (จากลาว ?) มหาวบาก มหาสลวราชชาดก มหาสรเสนชาดก มหงสชาตกะ มหสสชาดก มโหสถ มะลซอน มงฉาพระญาปลาชอน มจฉชาลชาตกะ มฏฐกณฑลชาดก

มาตธารกวตถ มาลยโปรดโลก มตตพนธ มทธาภจกกะ มทปาณชาตกะ มลกตต มลตนไตร มลปถมกปป มลลกตต มสกะหนฅา แมโคสก แมงสหหาตา แมราง ๓๒ ผว แมวขาว โมคคลลานหลงโลก โมรชาตกะ ไมเจดคด ยมกะ ยกขน ยธนญเชยยราช รตนมณ/รตนมณชาดก/ รตนมณกมารมดสม รตนรงส รตนะแสงฅา รตนะแสงพอ

รตนปชโชตชาดก ราโชวาทชาตกะ

สมภมตตชาดก/สมภมตต- ชาดก

สรนนทะ สรวปลกตต


ลาภกมาร/ลาภกมารชาดก เลมหลวง โลกนยชาดก โลกวนย โลกหาน โลกาสมมตราช โลมกชาตกะ โลลชาตกะ โลหชวหาลนฅา วงสสวรค วชรสารตถสงคหะ วนาวนกมารชาดก วอกไคหน/วอกไขหน วฏฏกชาดก วณณพราหมณ วาตคคสนธวชาตกะ วฑรปณฑต วนลกชาดก วปลราชชาดก วภงคะ วรยปณฑตชาดก วสทธยา เวสสนตระ เวสสนตระรอม

สมททโฆสชาดก สมททชาตกะ สรภชาดก สรบวทอง สะเพาธมม สงขปตตชาดก สงขวฑฒนะ สงขสงหธนชย สงคามวจรชาตกะ สพพสทธ/สพพสทธชาดก/ นกกระจาบ สามโปงสามกว สารทมานวะ สาลกชาตกะ สคารชาตกะ สงคาลมานพ/สงคาลมานวะ สงหฅายนาง สทธตถปกาสน สทธาตถ สทธสารชาดก สรสากมาร/สรสากมารชาดก สรจฑามณชาดก สรโจรชาตกะ สรธรชาดก (๑) สรธรชาดก (๒)

สหนาทา/สหนาทชาดก สวชยชาดก สวชยตดคา/สวชยยนตหงส/ สวชยชางเผอก สหนาทชาดก สกชาตกะ สโขชางเนา สโขพธราชาดก สชวณณะ สชาตาชาตกะ สตตโสม/ สตตโสมชาดก สทธนชาตกะ / สทธนชาดก / สธนชาดก สธนชาดก/สธนกมาร สนกขชาดก สนนทราช สปตตชาตกะ สพรหมโมกขะหมาเกาหาง/ - สวณณโมกขะ สมภมตตชาดก สมงคละหวฅวายแหง สรนทชมพ/สรนทชมพ สรยวงสไกสอร สรยวงสหงสอามาตย

สรยะแหฅา/สวณณะแหฅา/- จนทสรยะแหฅา

สวณณเสฏฐ สวณณหงสฅา

หงสสองหว/หงสสองหวชาดก หงสหน


สรยาพนฅา สรปปราชชาดก สรปาทา สวณณโลมะหมขนฅา สวณณกมมาร/สวณณกมาร ชาดก/สวณณกมมารปญหา สวณณกฬรชาตกะ สวณณจกกวตตราช สวณณชมพ/ขมพนมต สวณณชวหาลนฅา สวณณโมกขะ สวณณปทมมขการมาร/ สวณณปทมมมกขชาดก สวณณพรหมทต/สวณณ- พรหมทตชาดก สวณณภมนท สวณณมคชาดก สวณณมกขะ สวณณมสกะหนฅา สวณณเมกฆะหมาขนฅา สวณณโมรชาดก สวณณราช สวณณสยาม /สวณณสาม สวณณสงขะ/สวณณสงขราช- กมาร/สวณณะหอยสงข

สวณณะขางฅา/สวณณะจกกาฅา สวณณะโคมฅา สวณณะจกกาฅา สวณณะชางเผอก สวณณะตอมฅา สวณณะเตาฅา/เตาฅา สวณณะหนฅา สวณณะหอยสงข สวณณะเหนฅาชาดก สวณณะแหฅา สวตร/สวตต สหนชาตกะ สกรชาตกะ เสฏฐกระเบองหมอ/ เสฏฐ - เฟองหมอ เสฏฐทงหา เสตปณฑตชาดก/เสตปณฑตะ เสนกปณฑตะ เสยยชาตกะ เสยวผเสยวฅน เสอตายเสอนอน แสงเมองหลงถา โสตาปนนะ โสนนทกมาร/โสนนทชาดก หงสผาฅา

หนฅา หนเผอก หมากนาเตาจมหมากหนฟ หมาเกาหาง หมาขนฅา หมาขาวแมวพอน หมารย/หมายย/หมาฮย หมขนฅา หมหน หอยไห/หอยไหชาดก หอรมานชาดก หวใจเปรต เหนฅา แหฅา อชตตราชชาดก อตลละ/ตลกชาดก อนสสต อมตตพนธชาดก/ อมตตา- พนธ/มตตพนธ อรฏฐชาดก/อรฏฐกมารชาดก อรนทม/อรนทมมราชชาดก อรณวด อลนจตตชาตกะ อสหสชาตกะ ออมลอมตอมฅา

ออมลอมแตงเขยว ออรพมพา/นางออรพมพา/ ปาจตตกมาร

อาทตตราชชาดก อานสงสออกวสสา อายรอยกาบลาน

อทปานทสกชาตกะ อทมพรชาตกะ อเทน


อนตชาตกะ อพภนตรชาตกะ อสสไนย

อายรอยขอด อารามทสกชาตกะ อทธรา/อทธลา

อรคชาตกะ อลกชาตกะ อสสาบารส

(รวม ๔๖๔ ชอ)

The International Conference · 2020. 7. 3. · การรับรู แบบล...

Documents

Transcript of The International Conference · 2020. 7. 3. · การรับรู แบบล...