MENS :een indringendeen educatievevisie op hetleefmilieu

Dossiers en rubriekendidactisch gewikten gewogen dooreminente specialisten

M i l i e u -E d u c a t i e ,N a t u u r &S a m e n l e v i n g

MENS :een indringendeen educatievevisie op hetleefmilieu

Dossiers en rubriekendidactisch gewikten gewogen dooreminente specialisten

59 Okt-Nov-Dec 2005 Driemaandelijks populair-wetenschappelijk tijdschrift

Je sigaret (of) je leven

MEN

S59

2

In het kader van mijn engagement voor de anti-tabakstrijd besliste ik om dit nummer datvolledig aan de nicotineverslaving/nicotinevergiftiging is gewijd, te ondersteunen.Jongeren ervan bewust maken dat regelmatig roken schadelijk is, is een echte uitdaging.Iedereen weet dat jongeren tabak associëren met plezier, erkenning, prestatie... maar nietdenken aan de schadelijke gevolgen voor de gezondheid.

Er bestaan nochtans thema’s die jongeren kunnen aanspreken en doen nadenken: de ver-slaving, de manipulatie, de onmiddellijke gevolgen van sigaretten.

Eenieder wil zijn of haar tabaksgebruik binnen de perken houden, maar voor de meestenblijft dit een wensdroom door het uiterst sterke “dope” effect van sigaretten.

Jongeren zouden de ingrediënten van tabaksproducten moeten kennen, zodat ze minderafhankelijk worden of manieren vinden om de a priori slechte smaak te verdoezelen.Ze moeten er eveneens van bewust worden dat tabak hun fysische prestaties vermindert,een “asbakgeur” rondom hen verspreidt en gezonde tinten en kleuren vervagen.

Maar laten we zeker ook niet de langetermijneffecten verdoezelen: één op twee rokerssterft voortijdig door het gebruik. Daarom moet de afhankelijkheid zo snel mogelijk wor-den overwonnen. Het is niet eenvoudig, maar het loont de moeite want de weldadigeeffecten van het stoppen zie je onmiddellijk.

Ik hoop van harte de dit nummer jongeren zal doen nadenken over het verwoestende,bovendien dubbelzinnige, karakter van een sigaret.

Zijn of haar eigen tabaksgebruik in vraag stellen is noodzakelijk om te stoppen metroken.

Veel leesplezier...

Rudy Demotte

I n h o u d

Vo o r w o o r d

MENS is een uitgave van de VVB vzw, de Vlaamse Vereniging voor Biologie. In het licht van het huidige maatschappijmodel ziet zij objectievewetenschappelijke voorlichting als één van de basisdoelstellingen.

www.2mens.com

Onder de auspiciën van:- Federale diensten voor Wetenschappelijke, technische

en culturele aangelegenheden (DWTC)- Belgisch Werk tegen Kanker en Vlaamse Kankerliga- Koninklijke Vlaamse Chemische Vereniging (K.V.C.V.)- Koninklijke Vlaamse Ingenieursvereniging (KVIV)- Vereniging Leraars Wetenschappen (VeLeWe)- Vereniging voor het Onderwijs in de Biologie (V.O.B.)- Vereniging Leraars Aardrijkskunde (V.L.A.)- Vlaamse Ingenieurskamer (V.I.K.)- Water - Energie - Leefmilieu (WEL)- Centrum voor Milieusanering, U. Gent- Verbond der Vlaamse Academici (V.V.A.)- Nederlands Instituut voor Biologen (NIBI)- Natuur & Wetenschap- Provinciaal Instituut voor Milieu-Educatie (PIME)- Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde van

Antwerpen (KMDA)- Zoo Antwerpen en dierenpark Planckendael- Koninklijk Belgisch Instituut voor

Natuurwetenschappen (KBIN)- Koninklijk Instituut voor het duurzaam beheer

van de Natuurlijke rijkdommen en de bevordering van de schone Technologie (K.I.N.T.)

Coördinatie:Prof. Dr. R. Caubergsroland.caubergs@ua.ac.be

Hoofd- en eindredactie:Dr. G. Pottersmens@ua.ac.be

Kernredactie:K. BruggemansR. CaubergsG. FrançoisL. HensL. MaeseeleC. Thoen

Info en abonnementen:C. De BuysscherTe Boelaarlei 23, 2140 AntwerpenTel.: 03 312 56 56 - Fax: 03 309 95 59corry.mens@telenet.be

Abonnement: 18 € op nr. 777-5921345-56

Educatief abonnement: 10 €

of losse nummers: 3,15 €(mits vermelding instellingsnummer)

Promotie en externe relaties: I. Van HerckGSM: 0475 97 35 27Fax: 051 22 65 21inge.vanherck@ua.ac.be

Topic and fund raising:Dr. S. De NollinTel.: 03 609 52 36 - Fax 03 609 52 37e-mail: sonja.denollin@ua.ac.be

Verantwoordelijke uitgever: Prof. Dr. R. Valcke roland.valcke@uhasselt.be

Met dank voor de illustraties aan:EUTabaksmuseum, WervikK. BruggemanH. Van CraenI. Van Herck

© Alle rechten voorbehouden MENS 2005

Je sigaret (of) je leven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3Van medicijn tot kankerstokje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4Nicotine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6Verdere dissectie van een sigaret … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9Roken is schadelijk! Maar hoe schadelijk? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10Het pakje van Pandora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12Ik rook nooit T, jij rookt soms T, wij roken T als hij tegenwoordig is . . . . . . . . . . . . . . . 13Stoppen... onmiddellijk voordeel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13Reclame, daar let ik niet op . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14Ik stop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15Peukje... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

MEN

S59

Stank in je kleren. Je vriend(in) zegt dat jou eenkus geven lijkt op het uitlikken van een asbak.Sport, dat gaat net niet zo goed meer als voordien. Je zakgeld vliegt erdoor. Als je het pakje zelf mag geloven, dan val jewellicht op je vijfentwintigste dood doorlongkanker. En je bent niet alleen eengevaar voor jezelf, maar ook voor iedereen die in je buurt komt - de zogenaamde passieve rokers, die jouwrook mee inademen. Of tenminste,dat wrijven je niet-rokende vrienden jete pas en te onpas onder de neus. Jevraagt je af waarom iemand zichnog maar binnen een straal van honderdmeter rondom een sigaret waagt.Een deel van het antwoord staat trouwens al in de twee vorige nummers van MENS: 'Brein',waar we uitleggen hoe je hersenen werken, en

'Illusies te koop', waar het fenomeen verslavingaan bod komt. Wellicht kan je van die teksten

ook nog wat opsteken. In dit nummer van MENSstaat echter tabak centraal. Waar komt tabak

vandaan? Waarom hunkeren zovele men-sen naar het papiertje met het bruine

spul? Wat krijg je nu juist binnen tijdenshet roken, en wat is er zo ongezond aan?

Ook een bewust niet-roker kan hiervannadelen ondervinden. Zit je met rokers in

hetzelfde café, in een kantoor of restaurant,dan ben je automatisch een passieve roker.Maar hoe groot is dat risico? En bovendien:hoe zijn de mensen er toch bij gekomen om

ooit tabak in een stukje papier te rollen en aante steken? En waarom is roken zo verslavend -eens je aan dat nicotinestokje gewoon bent, ishet verschrikkelijk moeilijk om er mee te stop-

pen. Kortom, vragen genoeg. Een hele slof.

3

Dit nummer van Mens werd samengesteld door Geert Potters

Je sigaret (of) je leven

4

Van medicijn tot kankerstokje

Wie voor het eerst tabak heeft gebruiktals genotsmiddel, is niet bekend. Wellichtbehoorde deze persoon tot een van deindianenstammen in Midden- of Zuid-Amerika, uit het oorspronkelijke gebiedvan de tabaksplant, Nicotiana tabacum.Wellicht leerden deze stammen de verdo-vende werking van de tabaksplant, zoalszoveel in de geschiedenis, per ongelukkennen. Ze gebruikten droge tabaksbla-deren om vuur te maken, en merkten opeen bepaald moment dat de rook vanzo'n vuur een meer dan behoorlijk effecthad op hun lichaam. De indianen ont-wikkelden op termijn ook manieren omde rook rechtstreeks via de neus te inha-leren. Meteen had de tabaksplant z'nroeping in de wereld gevonden alsgenotsmiddel bij uitstek. Op afbeeldin-gen van ongeveer 300 jaar na Christus

zijn al rokende Maya's (zie cover) te zien.De gewoonte om te roken is dus zo oudals de straat.

Een van de eerste Europeanen die incontact kwam met de wonderlijketabaksplant, was Christoffel Colombus.Hoewel… Op zoek naar de schatten vanIndië (waar hij verkeerdelijk dacht te zijnaangekomen), had hij enkel oog voorspecerijen of edelmetalen, niet voorvreemde stukken plantaardig materiaal

zoals katoen, of rare gedroogde blade-ren. Voor de indianen waren katoen entabak echter wel hun meest kostbareproducten en ze bleven ze dan ook aan-bieden aan hun Europese gast.Columbus maakte overigens er een aan-tekening over in zijn logboek: "…veelmannen, die een bepaald soort blad inhun handen hadden en rook tot zichnamen. Dit gebeurde door het blad op terollen en aan één kant aan te steken ...".

Een van de monniken die Colombus opeen van zijn reizen vergezelden, brachtin zijn eigen logboek verslag uit van eenandere manier om tabaksrook tot zich tenemen: via een pijpje met twee buisjes,één in elk neusgat. De roker snoof dewalm door deze buisjes op, waardoor hijin een staat van vervoering kwam, waarde anderen met eerbied naar stonden tekijken. Terwijl de gewone man zichnamelijk tevreden moest stellen met hetpruimen van de tabak, mochten slechts

opperhoofden en medicijnmannen detabak daadwerkelijk roken met behulpvan zo'n pijp. Van de Spaanse schrijverOviedo weten we dat deze pijp 'tabaco'werd genoemd, en doordat de naamoverging op het kruid dat werd gerookt,zou de naam tabak zijn ontstaan.

Europa was niet echt gebrand op dierare kunsten uit de Nieuwe Wereld. Degewoonten van de indianen waren hei-dens en minderwaardig, en de hallucina-

ties die de plant opwekte, maakten eenmens nog wel meer dan verdacht in eeneeuw die nog heksen verbrandde.

Er deden trouwens een hoop verzinselsover het 'kruid' tabak de ronde: wanneermen hoofdpijn had, was het voldoendeom een tabaksblad tegen het voorhoofdte houden, en weg was de pijn! Nu magu dat thuis ook proberen, veel haalt hetniet uit. Maar dit soort bakerpraatjes, enhet vermoeden dat tabak ook genees-krachtige toepassingen kon hebben, trokwel de aandacht van de machthebbers.Overal in Europa werd tabak aangeplantter bestrijding van alle mogelijke ziekten. In Noord-Amerika werd door Engelsekolonisten tabak verbouwd in de streekVirginia. De eerste kolonisten die uitVirginia terugkeerden naar hun moeder-land, trokken de aandacht doordat zijpijp rookten. Met name het uitblazenvan de rook door de neus maakte diepeindruk. Zo werd het gebruik al snel bij-

zonder populair in Londen, en heeft hetroken dus vooral eigenlijk via de Engelsekolonies in Noord-Amerika toch zijnintrede in Europa gedaan. Zo kwamen ertabakshuizen, net zoals er al wijn- enbierhuizen waren, waar men sprak vantabak 'drinken' (in onze contreien noem-de men het 'toeback suyghen'). Het wasechter slechts weggelegd voor de rijkeklasse, want tabak bleef voorlopig ergduur. Het had overigens weiniggescheeld of het gebruik van tabak was

MEN

S59

MEN

S59

5

weer geheel uitgebannen. Om misbruikvan tabak tegen te gaan, gaf James I(koning van Engeland van 1603 tot1625) een in het Latijn gesteld geschriftuit onder de titel 'De Rookhater'. Hij ont-kende daarin dat tabak enigegeneeskundige kracht zou hebben.Bovendien stelde hij, dat roken een bar-baars insluipsel en een gevaar voor deEngelse natie was. Zijn onderdanen wil-den echter niet luisteren en blevendoorgaan met het roken van tabak.

James I werd opgevolgd door zijn zoonCharles I, die een schitterende en geld-verslindende hofhouding voerde. Omdeze dure hofhouding te kunnen betalenwerd tabak door hem zwaar belast, enmochten de Engelsen zoveel roken als zijwilden. Nu, dat klinkt bekend - Charles Iwerd inderdaad de uitvinder van deaccijnzen op tabak.

Dat roken ook elders ingang vond, enook de Lage Landen een goede pijptabak wisten te waarderen, bewijzen tal-loze schilderijen uit de Gouden Eeuw.Hierop kan men zien dat zowel thuis alsin herbergen met smaak werd gerookt.Langzamerhand kreeg het roken in aller-lei landen bovendien ook steun uit dehoogste kringen. Zo liep de RussischeTsaar Peter de Grote de gehele dag meteen pijp in zijn mond. Ook in de nieuwgestichte United States of America vondtabak ongehinderd een groot publiekdat naar z'n zegeningen smachtte. Dewaarde van tabak komt vooral tot uitingin het feit dat gedroogde bladeren vande plant zelfs als betaalmiddel bij ruil-handel of bij het betalen van belastingenwerden aanvaard!

België heeft er tabak van

Wellicht klinkt het heden ten dagevreemd : België had ooit een bloeiendetabaksteelt, met verschillende tabaks-streken. Elke streek had, nee, heeft nogsteeds zijn eigen variëteit: in Wervikkweekt men de Philipijn, Flobecq heeftde Petit Grammont. Appelterre en derivier Semois gaven hun eigen naamaan de variëteiten die er wordengeteeld. Het zijn donkere tabakssoortendie een zware tabak, bestemd voorsigaren, leveren.

Van die grote productie is echter nietveel meer over. Groeide in 1950 in Bel-gië nog tabak op 8.000 ha, dan blevenin 2001 daar nog 380 ha van over,vooral in de streek van Wervik, met hetgrootste gedeelte van de Belgischetabaksvelden te vinden in Vlaanderen(352 ha).

Tabak is geen gemakkelijk landbouwge-was. Per ha bedraagt de opbrengst3.400 tot 3.700 kg droge tabaksblade-ren. Eén ha tabak vergt 2.000 tot 2.500arbeidsuren per jaar. Voor veel tabaks-bedrijven is het vinden van voldoendearbeidskrachten op de gepaste tijdstip-pen een onoverkomelijk probleemgeworden. (Bron: VILT)

Over pruimen en snus

Hij kittelt de neus en maeckt vlijtigh bloed En hij is soo soet, en hij is soo soet En hij maekt ons vlijtigh van gemoedt Ja snuyft, ja snuyft, laet snuyven Het is de maniere van het land Hij laaft herssenen en verstant Laet snuyven tot spijt, van die ‘t benyt Laet toonen dat gij een menheer sijt Laet toonen dat gij een snuyver sijt

Je kan tabak niet alleen roken. Doorheen de eeuwen hebben mensen allerleimanieren ontdekt om van hun tabak te genieten. Door te pruimen, bijvoorbeeld -het kauwen op grofgesneden stukken tabaksblad. Het speeksel dat daarbij vrij-kwam, kon maar beter worden uitgespuwd, want wie dat inslikte, werd erbehoorlijk misselijk van. Anderen snoven fijngemalen tabak (vermengd met een ofander fijn geurend kruid, op, en dienden achteraf de restjes uit hun neus te snui-ten. In Zweden wordt die snuiftabak, die in dit geval echter vochtig is gemaakt,gebruikt als snus. Het wordt los verkocht of in porties in kleine zakjes. De bedoe-ling is dat je een portie onder je bovenlip aanbrengt en die weer weghaalt als jevoldoende nicotine hebt opgenomen. In de VS wordt snus aangeprezen als tabakvoor sporters, onder de naam snuff. Zoals je uit de rest van dit nummer kan aflei-den, levert de snus je wel een gelukzalig nicotinegevoel op, maar jaagt het geenlading teer in je longen… Er zijn trouwens zelfs mensen die hun nicotinedosis…anaal tot zich nemen. Nu ja, over smaak valt niet te twisten.

Roken is geen kunst

Pas sinds het begin van de twintigsteeeuw werd tabak in de vorm van 'desigaret' echt populair. De sigaret bleekimmers veel handiger om mee te nemen,en om zelf te rollen, dan de sigaar die totdan toe in zwang was. De industriëleproductie van sigaretten kende van danaf een steile opgang, eerst vooral inNoord-Amerika en Groot-Brittannië. Hetrijk van de tabaksconsumptie bleef echter

niet duren. Eind jaren '50, begin jaren '60begonnen de gevaren van het roken totde medische wereld door te dringen enwerden de eerste onduidelijke onheilspel-lende rapporten gepubliceerd. Ook dereactie van de tabaksindustrie, het ont-wikkelen van de sigaret met filter, bleekniets gekort, echter. Sinds 1975 zijn de

tabaksfabrikanten verplicht op elk pakjesigaretten de mededeling: 'sigarettenroken schaadt je gezondheid' te vermel-den. In 1977 wordt de eerste anti-tabakcampagne gestart. Geleidelijk aanwordt in heel Europa de reclame voortabaksproducten aan banden gelegd ofzelfs bij wet verboden… Terecht of niet?Oordeel zelf, aan de hand van de vol-gende paragrafen.

Nicotine

Tabak wordt vrijwel steeds geassocieerdmet de stof nicotine. Zowel de Latijnsenaam van de tabaksplant, als het woordnicotine zelf zijn overigens afgeleid vande achternaam van Jean Nicot, de Franseambassadeur in Portugal, die in 1550voor het eerst een set tabakszaden naarParijs stuurde. Die associatie is terecht-nicotine is het belangrijkste alkaloïde inde tabaksplant, en zorgt voor de karakte-ristieke geur van tabak.

Nicotine is de meest beruchte stof uitsigaretten. Het is deze stof die je ver-slaafd maakt aan sigaretten. De eerstesigaret bezorgt je dikwijls hoofdpijn, duizeligheid en braakneigingen (door deaanwezigheid van de nicotine). Diesymptomen verdwijnen echter na eenpaar trekjes - je lichaam went aan destof, en, erger nog, hoe meer hetlichaam eraan went, hoe meer het nico-

MEN

S59

6

Tabaksrook bestaat uit een fijn meng-sel van gassen, vloeibare en vastestoffen. Er zitten meer dan 4.700bestanddelen in. Tenminste 43 staanbekend als kankerverwekkend.

Een alkaloïde is een stikstofhoudendemolecule met een farmacologischeffect op mensen en dieren. Alkaloï-den worden aangemaakt inverschillende planten, dieren enschimmels. Vele daarvan zijn ronduitgiftig, zoals het coniine (wellicht degifstof waaraan Socrates overleed), ofstrychnine (rattenvergif), anderegebruiken we als geneesmiddel, bv.het verdovende morfine, het antima-lariamiddel kinine of het hoest- enpijnstillende codeïne. Sommige soor-ten alkaloïden kennen we vooral alsgenotsmiddel. Denk maar aan cafeï-ne, cocaïne of lyserginezuur (waarLSD van gemaakt wordt).

Tabaksteelt in België is nog steeds een zaak van hard labeur.

nicotine

tine nodig heeft. Nicotine heeft eerst eenopwekkende en daarna een kalmerendewerking. 'Roken is goed voor de concen-tratie' of 'Roken is goed tegen dezenuwen' lijken twee tegengestelde uit-spraken, maar toch kloppen ze beiden.Wanneer je de rook met korte trekjesinademt, dan heeft de ingeademde nico-tine een stimulerend effect; bij een langeteug ondervind je eerder een verdovendgevoel.

Rokers zijn in de eerste plaats geestelijkverslaafd aan hun gewoonte. Iedereroker rookt in bepaalde situaties, b.v. tij-dens het uitgaan, tijdens de middag-pauze, bij een drankje, na de maaltijd,voor de televisie, in de auto, enz... Tochzijn de meeste regelmatige rokers ooklichamelijk verslaafd. Ze gaan steedsmeer roken om hetzelfde effect te berei-ken en ze kunnen het roken moeilijklanger dan 2 tot 3 uren laten. Ze rokendan ook niet omdat zij roken zo lekkervinden, maar omdat hun lichaam denicotine nodig heeft om te functioneren.

Via de huid, de slijmvliezen (bv. de bin-nenkant van de neus of de wangen) envia de longen geraakt de nicotine hetlichaam binnen Vooral via de longenneem je gemakkelijk nicotine op, na eentrek aan een sigaar, of na het inademenvan een wolk sigarettenrook. Net zoalszuurstof dringt de nicotine uit de lucht inde longen door de wand van de long-blaasjes (zie figuur p.7) en de bloed-vaten. Van daar uit voert de bloedstroomde nicotine snel mee naar de hersenen.

Als de rook om je hoofd isverdwenen…

…dan zit er nog genoeg spul binnen inje kop om je brein op z'n kop te gaanzetten. Het belangrijkste effect van nico-tine komt namelijk tot uiting in dehersenen. In MENS 57 gaven we al eenuitgebreid overzicht van hoe de herse-nen werken. Hier gaan we er nog watdieper op in. Zoals je wel weet, bestaande hersenen uit zenuwcellen, ook neuro-nen genoemd. Neuronen raken mekaarniet, maar worden van mekaar geschei-den door de zogenaamde synaps. Deneuronen communiceren met mekaarvia kleine moleculen, de zogenaamdeneurotransmitters. Wanneer een neuroneen prikkel wil doorgeven aan een vol-gend neuron, dan stelt die eerste eenhoeveelheid neurotransmitters vrij in desynaps. Die stoffen binden vervolgens opde receptor van het volgende neuron,die dan op zijn beurt wordt geprikkeld.

Een van die neurotransmitters is acetyl-choline. Deze stof is betrokken bij hetdoorgeven van prikkels die thuishoren inverschillende processen : het geven vansignalen van de hersenen naar de spie-ren, het controleren van verschillendebasis-levensprocessen zoals hartslag ofademhaling, of het verwerken van infor-matie in je hersenen (incluis leren engeheugenwerk). Dit geheel van proces-sen duiden we aan als de cholinergeprocessen. Nicotine bindt op dezelfdereceptoren als het acetylcholine, en sti-muleert dus dezelfde processen. Maar,waar het acetylcholine slechts in geringemate aanwezig is, en aangemaakt wordtop specifieke plaatsen en tijdstippen,daar moeten je hersenen op korte tijdeen flinke stoot nicotine verwerken, opverschillende plaatsen in je brein, en datalles overal tegelijkertijd.

MEN

S59

7

Opbouw van de longen (bovenaan) en eenlongblaasje (midden). Onderaan zie je schematisch hoe zo’n longblaasje werkt:zuurstof diffundeert door de wand van hetlongblaasje én het haarvaatje naar hetbloed, daar bindt de zuurstof zich op hethemoglobine, het belangrijkste eiwit in derode bloedcellen. CO2 is opgelost in hetbloed en diffundeert vanuit het haarvaatjeterug naar het longblaasje.

strottenhoofdluchtpijp

luchtpijptakken

longblaasje

haarvaatje

rode bloedcel

CO2

O2

MEN

S59

8

Ik voel me goed,'k heb nicotine in mijn bloed

En dat heeft verschillende belangrijkegevolgen. Om te beginnen voeren jeneuronen zo de productie van acetylcho-line zelf beduidend op. Dit leidt tot eenactivatie van de hiervoor beschrevencholinerge processen in je hersenen, en,meer concreet, tot een algemeen word-wakker-signaal naar je lichaam. De rokerkrijgt een verhoogd gevoel van alertheid,heeft een snellere reactietijd, en voeltzich fit om erin te vliegen.

Daarnaast stimuleert nicotine ook deproductie van een andere neurotransmit-ter in je hersenen - dopamine. Dopaminezet het zogenaamde beloningscentrumin je hersenen in gang (zie MENS 58).Normaal gesproken zorgt dit belonings-centrum ervoor dat je je goed voelt bijhet uitvoeren van levensnoodzakelijketaken. Bijvoorbeeld - eten wanneer jehonger hebt, of een vrijpartij. Je kan jedus al indenken wat er gebeurt als nico-tine dit centrum begint te bewerken - jegaat je goed, vredig en gelukkig voelenbij het roken, je gaat het zelfs beschou-

wen als een van je primaire noden. Ter-wijl het enkel over een sigaret gaat…

Nicotine zorgt er nog op een anderemanier voor dat je je gelukkig voelt: jehersenen gaan onder invloed van nicoti-ne endorfines aanmaken. Endorfinebrengt je in een staat van euforie, onder-drukt tijdelijk pijn, en is prestatie-verhogend. Waarom zou het lichaamzulke stoffen aanmaken? Pijn is toch eensignaal dat er iets mis is met je lichaam?Een verklaring hiervoor is evolutionair:diegenen die in de vroege prehistorieeen behoorlijke lichamelijke inspanningkonden leveren, denk aan jagen envluchten, waren ook degenen die hetoverleefden. Zonder endorfines zou jeniet lang genoeg een gevecht, eenvluchtpoging of een jachtpartij volhou-den om voor roofdieren weg te lopen ofom achter prooidieren aan te rennen.

Ten slotte stellen je neuronen onderinvloed van de nicotine ook glutamaatvrij, een derde belangrijke neurotrans-mitter. Glutamaat versterkt de verbin-dingen tussen verschillende neuronen,en stimuleert leer- en geheugenproces-

sen. Met andere woorden - je voelt jeniet alleen fitter (door de acetylcholine)en gelukkiger (door de dopamine en deendorfines), nee, je gaat ook niet verge-ten dat je je zo voelde, en dat allemaaldankzij een sigaretje. Zeg nu zelf, zoveelplezier en geluk in zo'n klein dingetje,dat laat een mens toch niet liggen?

En buiten de hersenen dan?

Nicotine werkt niet alleen in op de her-senen. De stof is immers een gif, enversnelt de hartslag, verhoogt de bloed-druk, vernauwt de bloedvaten, versneltde ademhaling en vermindert de eetlust.De verhoogde bloeddruk komt doordatnicotine je bloed laat verdikken. Debloedplaatjes, kleine structuurtjes die eenbelangrijke rol spelen bij het stollen vanje bloed, beginnen aan mekaar te klevenen vormen zo een aanzet voor eenbloedklonter. Daarnaast stimuleert nico-tine ook de aanmaak van fibrinogeen,een eiwit dat tussenkomt bij het stollenvan het bloed, en dus het bloed dikkeren visceuzer maakt. Ook de rode bloed-cellen gaan aan mekaar plakken. Hetuiteindelijke effect is, dat het bloed dik-

Zenuwcellen of neuronen maken contact met elkaar via lange uitlopers, de axonen. Dit contact verloopt zoals in de inzet van de figuur wordt weergegeven.Cel 1 stelt een hoeveelheid neurotransmittersvrij in de synaps. Die neurotransmitters binden op een receptor op het oppervlak van de tweede cel.

axon

neuron

receptor synaps

blaasje met neurotransmitters

neurotransmitter

MEN

S59

9

ker wordt, trager stroomt, en dat er zominder zuurstof verdeeld wordt in jelichaam. Krijg je nog hogere dosissenbinnen, dan kan je verlamd geraken ofzelfs aan nicotinevergiftiging sterven.Overigens - de nicotine in één pakjesigaretten is voldoende om een kleinhuisdier (zoals een hond) of een kleinkind te vergiftigen met fatale afloop.

Nicotine haspelt ook je normale energie-metabolisme dooreen. Zo stopt jelichaam met het uitscheiden van insulineonder invloed van de nicotine. Insuline ishet hormoon dat je cellen stimuleert omglucose op te nemen uit de bloedbaan.Rokers hebben dan ook meestal meersuiker in hun bloed dan niet-rokers. Ditleidt er vervolgens toe, dat je hersenenandere hormonale signalen, die reagerenop een te lage suikerspiegel in je bloeden bv. het signaal 'honger' verzorgen,ook minder gaan aanmaken.

Daarnaast gaat de basissnelheid van jemetabolisme toenemen - anders gezegd,je breekt sneller je voedselvoorraden af.Een belangrijke oorzaak hiervoor is, datje adrenalineniveau stijgt door de nicoti-ne, en dit verklaart de werking vannicotine als stimulerend middel. Adrena-line is immers het zogenaamde fight-or-flight-hormoon: wanneer je als zoogdierin de vrije natuur een roofdier tegen-komt, heb je de keuze tussen gaan lopenof vechten. In beide gevallen heb je

nood aan een pak energie. Adrenalinestimuleert je cellen om sneller je suiker-voorraden te verbranden, zodat jegenoeg energie hebt, of je nu kiest omte vechten of om te vluchten.

Zowel een verlaagde opname van voed-sel als een sneller verbranden van wat erdan wel is opgenomen, maken natuur-lijk, dat je lichaam meer energieverbruikt. Beginnende rokers verliezendus door de band wel een aantal kilo's.Wil dat zeggen dat het nu gezond is omte beginnen roken om gewicht te verlie-zen? Niet bepaald. De voordelen voor jegezondheid die je zou bekomen doorgewicht te verliezen via training engezonde voeding, wel, die heb je nietwanneer je afvalt doordat je bent begin-nen roken. Integendeel, het gehalte aan'slechte cholesterol' (LDL-partikels,neemt onder invloed van de nicotinejuist toe…

Nico in, Nico uit

Erg lang blijft de nicotine niet in jelichaam hangen - binnen het uur is dehelft van de opgenomen dosis al ver-dwenen. In cijfers - per sigaret adem je 1 mg nicotine in, na zes uur blijft daarnog 0,031 mg van over. Het belangrijk-ste orgaan dat nicotine afbreekt, is jelever. De enzymen die zich daar ophou-den, zijn verantwoordelijk voor deomzetting van ruwweg 80 procent vande nicotine naar cotinine. Ook je longenzetten al een deel nicotine om tot cotini-ne en nicotine-oxide. Die stoffen lossenop in je bloed en worden afgevoerd naarde nieren. Daar verlaten ze met de urinemee je lichaam. Het kost je lichaam wel24 uur om een hoeveelheid cotinine in jelichaam te halveren. Een test op de aan-wezigheid van deze stof verraadt dus ofde proefpersoon de afgelopen tweedagen gerookt heeft of niet…

Niet iedereen breekt nicotine even snelaf. Er zijn mensen die er, ten gevolge vaneen genetische afwijking, veel langerover doen om nicotine weg te metaboli-seren. Mensen met zo'n afwijkend gen'genieten' dus veel langer van een dosisnicotine. Waar anderen dus geregeldsigaretten opsteken doorheen de dagom toch maar een minimale hoeveelheidnicotine in hun lijf te houden, kunnenmensen met dit gen toekomen met min-der.

Binnenin het hemoglobine zit een specialescheikundige structuur, een heem-groep (links).Centraal in de heemgroep zit een Fe-ion.Zuurstof gaat een coördinatiebinding aan metdat Fe-ion. Vier aparte hemoglobine-eiwitten,

elk met hun eigen heemgroep, vormen eengezamelijke structuur (midden). Er kunnen dusper hemoglobinecomplex tot 4 zuurstofmolecu-len vervoerd worden... of CO-moleculen, diesneller en beter binden op het Fe (scheikundigen

spreken van een ‘hoge-affiniteit’.Dit hele systeem dient natuurlijk om zuurstoftot bij de cellen te brengen (rechts).Meer CO betekent dus - minder zuurstof.

i

i

O2

Fe

koolstof-monoxide

koolstofzuurstof

rode bloedcel

zuurstof uit de longen

zuurstof verbonden methemoglobine moleculen

zuurstof vrijgegeven aan weefselcellen

hemoglobine moleculen

heem

MEN

S59

10

Verdere dissectie van eensigaret

Hou even je adem in…

Een van de gevaarlijkste stoffen in siga-rettenrook is koolstofmonoxide (CO).Dit gas staat wellicht nog het bestbekend als de onzichtbare doder, dievrijkomt in slecht werkende gaskachel-tjes. CO kost ieder jaar een aantalmensen het leven. De oorzaak hiervoorligt bij het hemoglobine. Dit is een ijzer-houdend eiwit, dat in grote hoeveel-heden voorkomt in onze rode bloedcel-len, en dat verantwoordelijk is voor hettransport van zuurstof van de longennaar alle andere cellen van ons lichaam.Zoals je op bijgaande figuur (p.9) kanzien, zit die zuurstof tijdens dit transportgebonden op het centrale ijzeratoom.CO bindt ook op dit ijzeratoom, en zelfstweehonderd keer gemakkelijker danzuurstof. Veel plaats voor zuurstof blijfter dus niet over, en de verschillendelichaamsdelen ontvangen op die manierniet meer genoeg zuurstof om te blijvenwerken. Ook het hart en de hersenenniet dus, en dat maakt CO zo giftig.Sigarettenrook bevat tussen de 2 en de6 procent CO-gas. Tijdens het roken vaneen sigaret zit op gemiddeld vijf procentvan het hemoglobine in het bloed min-stens één CO-molecule gebonden.

Daar komt nog eens bij dat CO, net alsnicotine overigens, je bloed doet verdik-ken. Ook dit gas stimuleert immers deaanmaak van het eiwit fibrinogeen (zie

p. 9). Dikker bloed is visceuzer, stroomtdus minder gemakkelijk, en dit zet eenextra rem op het transport van zuurstof.Alles bij elkaar genomen lijdt iemand dieéén pakje sigaretten per dag rookt, 15tot 20 uur per dag aan zuurstoftekort.

Een ander gas dat in de tabaksrook z'nweg naar je bloedstroom vindt, is HCN(waterstofcyanide). Ook HCN blokkeertde binding van zuurstof op hemoglobi-ne, en is zelfs daar nog beter in dan CO- het bindt 700 maal beter dan zuurstof.Daarnaast verhindert waterstofcyanidehet correcte verloop van je celademha-ling. Het komt immers tussen in delaatste stappen van de verbranding vanglucose, namelijk de terminale oxidatiein de mitochondriën.

Asfaltje leggen in de longen?

Teer ken je wellicht vooral als de zwarte,kleverige substantie waarmee wegenis-werkers asfaltwegen aanleggen. Moeilijkvoor te stellen dat dat spul mee je lon-gen binnendringt tijdens het roken vaneen sigaretje? Niets is minder waar!Scheikundig gezien is teer een complexmengsel van verschillende organischeverbindingen, gevormd bij het verhittenvan hout of steenkool onder anaërobecondities (d.w.z. zonder dat er enigezuurstof bij kan komen). Teer bevatonder andere alifatische koolwaterstoffen(denk aan alkanen, alkenen en alkynen),fenolen, polycyclische aromatische kool-waterstoffen (denk aan benzeen ennaftaleen), wassen en organische zuren.En net zo'n mengsel komt vrij tijdens het

verbranden van de tabak in de sigaar ofsigaret, onder de vorm van microsco-pisch kleine deeltjes, teerpartikels.

Je kent wellicht de typische bruine ver-kleuring op de vingers en tanden vaneen roker? Die is dus te wijten aan dieteerpartikels. Nu, de teer slaat ook neerop de trilhaartjes in je longen. Die wor-den letterlijk 'gerookt', alsof ze in deschouw of boven de barbecue wordengehangen. Die kunnen dan niet meeroptimaal werken en daardoor kunnenstofdeeltjes uit de lucht gemakkelijkerdoordringen tot de kleinste luchtwegen

Gezonde lights … marketingtruc!

Het succes van sigaretten met eenlaag teer- en nicotinegehalte, op demarkt gebracht als 'light sigaretten', isoverweldigend. Jammer, want ze zet-ten vooral jongeren en vrouwen aanom te beginnen roken en ze beïnvloe-den rokers om te blijven roken in deveronderstelling dat lights enigebescherming bieden en gezonder zijndan gewone sigaretten. Het is echteraangetoond dat rokers die overstap-pen op lights meer gaan roken endieper inhaleren om toch maar even-veel nicotine binnen te krijgen.Daardoor blijven de opgenomen hoe-veelheid teer en kankerverwekkendestoffen toch gelijk.

10 per dag

In 1998 stierven in Vlaanderen 3.275personen aan longkanker veroorzaaktdoor tabaksgebruik. Dat zijn elke dagtien mensen. Helaas blijft het niet bijlongkanker alleen. Ongeveer 30% vanalle gevallen van kanker (leukemie, kan-ker van de mond, lip en keel, maag,blaas, lever, nieren, alvleesklier, baar-moeder) kunnen, direct of indirect,worden toegeschreven aan het roken.

Roken verlengt het leven ... af en toe!

MEN

S59

11

en verstoppingen of ontstekingen ver-oorzaken.

Een aantal van die organische compo-nenten gaan er ook voor zorgen datgeneesmiddelen minder effectief zijn.Ons lichaam beschikt over een aantalenzymen (de zogenaamde cytochromenP450) die lichaamsvreemde stoffenafbreken. Dit is een natuurlijk afweerme-chanisme tegen gifstoffen. Nu, al diecomponenten uit teer zijn voor onslichaam niet meer of minder dan eenstroom gifstoffen die zich opstapelen inonze organen. Het resultaat is, dat jelichaam meer cytochroom P450 gaataanmaken. Wanneer je nu een genees-middel inneemt, dan ga je in essentieook een lichaamsvreemde stof innemen.Het cytochroom P450 maalt er niet omdat de ene stof een restant is van ver-brande tabaksbladeren en de andere ietsdat je van een ziekte kan verlossen, enbreekt beide stoffen evengoed af. Rokerszullen daarom in bepaalde therapieëndus langer of meer van hun medicijnmoeten krijgen om volledig te genezen.Teerbestanddelen als benzopyreen,nitrosamine, polonium 210, nikkel, cad-mium, arsenicum zijn overigens ookkankerverwekkend, maar daar gaan wein de volgende paragrafen dieper op in.

Roken is schadelijk! Maar hoe schadelijk?

Wie rookt, krijgt geelbruine tanden envingers, en ruikt en smaakt naar tabak.Roken maakt je dus niet bepaald aan-trekkelijk, en sigaretten helpen je sociaalleven dus niet echt vooruit, ook al durfteen reclamespot wel eens het tegendeelsuggereren. Maar er is meer. Zoals je uitde vorige paragrafen al kan afleiden,beïnvloedt een trekje aan een sigaret hetlichaam onmiddellijk. Het is ook mindergewapend tegen infecties zoals verkoud-heden en griep.

Door de nicotine en het koolstofmonoxi-de beschikt het lichaam over minderzuurstof dan nodig om normaal te

kunnen functioneren. Omdat je spierenminder zuurstof krijgen, gaat je conditieachteruit. Je krijgt last van kortademig-heid en je wordt sneller moe dan eenniet-roker, b.v. bij het oplopen van eentrap. Door niet te roken of te stoppenmet roken win je 5 tot 10% aan conditiein vergelijking met rokers. Vooral in spor-ten waarbij uithouding een belangrijkerol speelt (lange-afstandslopen, fietsen,zwemmen), valt het op dat mensen dieroken een hogere hartslag en een hogerebloeddruk hebben en het duurt langervoor ze gerecupereerd zijn van huninspanningen. De inspanningen op eentraining helpen een roker ook mindervooruit dan een niet-roker. Trainen helptdus niet echt om de conditie die je doortabak kwijtgeraakt bent, terug te win-nen. Allemaal doordat een sigaret jeopzadelt met een gebrek aan zuurstof.

“Maar och,” zal de kritische roker-lezernu aanhalen, “wat dan nog als ik demarathon van New York niet win… Datweegt toch niet op tegen het genot datmijn sigaretjes me opleveren.” Jammergenoeg blijft het niet bij de bovenstaan-de gevolgen. Waar de geneugten van denicotine na een half uurtje al lang nietmeer voelbaar zijn, of liever, waar je naeen half uurtje al zenuwachtig je zakkenaftast op zoek naar je aansteker, daarblijven de negatieve gevolgen van rook-gedrag in sommige gevallen nog jarenhangen.

Adem mijn adem

De longen. Alweer zo'n technisch hoog-standje dat de evolutie ons heeftopgeleverd. Per minuut haalt een vol-wassen mens ongeveer twaalf tot vijftienkeer adem, voor een totaal van 10.000liter lucht per dag. In een gemiddeldmensenleven vullen de longen zich zo'n500 miljoen keer, waar veel mensennooit bij stil staan.

Wanneer je inademt, komt de lucht eerstterecht in een dikke luchtpijp, die zich intweeën deelt en zo de lucht naar elk vanbeide longen voert. Deze twee bron-chiën splitsen verder en verder ingrotere en kleinere luchtpijptakken ofbronchiolen. Aan het eind van deze ver-takkingen bevinden zich de longblaasjesof alveolen. Het aantal longblaasjeswordt op 900 miljoen geschat. Als mende longen van een gemiddeld persoonzou uitvouwen, zeg maar de oppervlak-te van alle longblaasjes, dan kom je opeen totaal van 90 m2. Ter info - dat iséén veertiende van de oppervlakte vaneen Olympisch zwembad, of één derdevan een tennisveld.

Rond deze alveolen zit een netwerk vanzeer haarfijne bloedvaatjes (kortweghaarvaatjes). De zuurstof die je inademt,diffundeert door de wand van de alveo-len en de haarvaatjes, en komt zoterecht in het bloed, waar het op chemi-sche wijze bindt aan het ijzer in dehemoglobine, het rode eiwit uit de rodebloedcellen. Het koolstofdioxide datvanuit de verschillende delen van hetlichaam komt, wordt op dezelfde manierterug afgegeven vanuit het bloed aan delongen en weer uitgeademd.

Afhankelijk van inspanning, lichamelijkeen geestelijke gesteldheid en de samen-stelling van de lucht, ademen we meerof minder in dan normaal. Normaalgesproken adem je een halve liter luchtin per keer. Per minuut haal je 12 to 15maal adem, dus wordt er zo'n 6 à 7 literlucht ingeademd. 21% van die luchtbestaat uit zuurstofgas. Per minuutadem je dus ongeveer 1,5 liter zuurstofin. De uitgeademde lucht bevat nogzo'n 17 % zuurstof, want niet alle zuur-stof wordt opgenomen door de longen.De totale zuurstofopname door de lon-gen naar het lichaam is dus maar 240milliliter per minuut, en de uitgeademdelucht bevat 200 ml koolstofdioxide perminuut.

Het ademhalen gaat de hele dag door,dus er komt vanzelf redelijk wat stof enviezigheid in de longen. Dit moet er ookweer uit! Daarvoor zijn de zogenaamdetrilhaartjes verantwoordelijk - fijne haar-tjes waarmee de binnenkant van

Roken en competitiesport gaan welheel slecht samen. Omdat je spierenminder zuurstof krijgen, gaat je condi-tie achteruit. Je krijgt last vankortademigheid en je wordt snellermoe dan een niet-roker. Door niet teroken of te stoppen met roken win je5 tot 10% aan conditie in vergelijkingmet rokers.

Nicotine snoert ook je aders wat dicht - ook datvertraagt de bloedstroom.

bronchiën en bronchiolen bedekt zijn.Ze werken als kleine zweepjes, en vegenzo samen met wat longslijm alle onge-rechtigheden die in de longen geraken,weer naar buiten.

Zolang je longen gewone lucht, zelfs metde gangbare niveaus van verontreinigingte verwerken krijgen, is er - letterlijk -geen vuiltje aan de lucht. De longen methun vele fijne luchttakken blijven netjes.Adem je echter tabaksrook in, dan kun-nen de trilharen in je longen de situatieniet meer aan. Ze ondervinden hindervan de teerdeeltjes, worden geprikkelddoor de irriterende stoffen en gassen diein je longen binnenstromen, en gaanextra hoeveelheden slijm produceren. Dekliertjes in je longen die dit slijm aanma-ken, gaan ook opzwellen, en sluitendaarbij een deel van de longblaasjes af.Ademen wordt er dus, langzaam maarzeker, een pak moeilijker op.

Hoe langer die toestand duurt, of hoevaker je longen te maken krijgen mettabaksrook, des te groter wordt de kansdat je een chronische (langdurige) aan-doening oploopt. De meest bekendechronische longaandoeningen duidendokters aan met de termen 'chronischebronchitis' of 'emfyseem'. In beide geval-len komt het neer op 'schade aan jelongen door verstopping van de long-pijpvertakkingen en longblaasjes'. Eninderdaad, vooral rokers hebben er lastvan, al zijn er ook niet-rokers die metdeze aandoeningen geplaagd zitten.

De eerste tekenen aan de wand? Wathoesten, verkoudheden die niet over-

gaan, de longen produceren regelmatigde nodige fluimen, de klassieke rokers-hoest. Het duurt meestal slechts een paarjaren, voor de symptomen erger worden.De opgehoeste fluimen worden dikker,en krijgen een geelgroene kleur, je ont-wikkelt koorts, en bovenal, de longenkunnen zich minder goed verdedigentegen bacteriën en geraken ontstoken.Vanaf dan mag je je borst jaarlijks min-stens éénmaal of tweemaal natmaken -deze aandoening komt terug, en gaatvan kwaad naar erger: de longen krijgenmeer en meer te maken met bijkomendevernauwingen en vervormingen van deluchtpijpvertakkingen, en dus met extraproblemen bij het ademhalen.

Op termijn kunnen een aantal longblaas-jes helemaal niet meer functionerenzoals het hoort. De longpijptakken zijndaar zo vernauwd, dat ze in mekaargezakt zijn, en geen lucht meer doorla-ten naar de longblaasjes. Hierdoor blijfter verbruikte lucht in de afgeslotenblaasjes zitten en kan er geen verse luchtin. Het gevolg is dat je meer lucht moetinademen om het bloed van dezelfdehoeveelheid zuurstof te voorzien via delongblaasjes die nog wel werken. Ditleidt uiteindelijk tot een overmatige uit-zetten van de longen: het volume van delongen neemt zo geleidelijk toe, totdatde longen de hele borstkas vullen. Ditveroorzaakt kortademigheid. Bovendienverliezen de longen hun elasticiteit: zekunnen niet langer uitzetten en weersamentrekken. Hierdoor kunnen de long-blaasjes niet meer helemaal leeglopen enkunnen ze minder verse lucht innemen.

MEN

S59

12

Zeg het met getallen…

Passief roken vergroot de kans oplongkanker met 20 à 30% en op hart-ziekten met 25 à 35%. Passief rokenverergert acute en chronische aandoe-ningen van de luchtwegen (zoalsbronchitis en emfyseem). Sommigestudies suggereren een verhoogdekans op longziekten, astma, midden-oorinfecties en wiegendood bijkinderen.

De sigaret, mijn broodwin-ning?

België had ooit een bloeiende tabaks-nijverheid, met ronkende namen zoalshet illustere Belga. In de tabel op pagi-na 14 zie je wat er van dat merkgeworden is - er wordt overigens geenenkele Belga-sigaret meer geprodu-ceerd in ons land, wel in Nederland. In1985 werkten nog 5798 Belgen in dietabaksnijverheid, in 2000 nog slechts2802. En nee, dat is geen gevolg vananti-rookmaatregelen, wel van bedrij-ven die naar lageloonlanden verhuizen.Ook de tabaksteelt in België, tochgoed voor een 262 telers, lijkt nietafhankelijk van de tabaksverkoop.70% van de inkomsten van deze men-sen bestaat immers uit Europesesubsidies.

Roken tegengaan gaat dus niet echtnegatieve gevolgen hebben voor dewerkloosheid in ons land. Integendeel,een Britse studie wees uit dat eendaling van het tabaksverbruik met40% 115.000 arbeidsplaatsen zoucreëren in Groot-Brittannië. Ex-rokershebben immers meer geld over voorontspanning. En die sector is veelarbeidsintensiever dan de tabakssector!

(bron: OIVO, geciteerd door de Vlaamse Ligategen Kanker).

Van de prijs van een pakje van 25 siga-retten gaat 57.15% naar accijnzen optabak, en nog eens 17.33% naar deBTW. Driekwart van de hele som gaatnaar de overheid.

Ook de bloedvaten rond de longenbeginnen dicht te slibben, zodat het hartvoortdurend een grotere inspanningmoet leveren dan waar het eigenlijk opvoorzien is om het bloed door de ver-nauwde bloedvaten te pompen. Dit kantot hartproblemen, en uiteindelijk toteen hartinfarct leiden.

Het pakje van Pandora

Roken veroorzaakt nog een pak anderekleine kwalen, maar evenzeer levensbe-dreigende aandoeningen. Door deopname van koolstofmonoxide wordt dezuurstofvoorziening van het lichaamaangetast en worden de wanden van debloedvaten beschadigd. Ze slibbengemakkelijker dicht zodat vernauwingenontstaan. Wanneer dit gebeurt in éénvan de kransslagaders van het hart, dankan ironisch genoeg het hart niet vol-doende bloed rondpompen om allehartspiercellen van zuurstof te voorzien.Zonder voldoende zuurstof begint zo'nstuk hartspier af te sterven, wat kan lei-den tot een hartaanval. Typisch voordeze toestand, als gevolg van een tijde-lijk zuurstoftekort van het hart, is eenbeklemd, benauwd gevoel op de borst(wat dokters aanduiden met de term'angina pectoris'). Roken kan het ver-schijnsel verergeren, stoppen met rokenheeft verbetering tot gevolg.

En mocht dat nog niet genoeg zijn -roken zorgt er ook voor dat de meno-pauze vroeger intreedt, en veroorzaakteen verminderde vruchtbaarheid, bijmannen zo goed als bij vrouwen. En danzijn er nog een verhoogde kans opmaagzweren, diabetes, gehoorverlies,cataract (een vertroebeling van de oog-lens waardoor je zicht sterk beperktwordt), psoriasis (een abnormaal snelleceldeling in je huid zodat die begint af teschilferen), rimpels, botontkalking entandverlies.

Longkanker

Het is een cliché ter grootte van een huis- wij mensen bestaan uit cellen. Miljar-den cellen. Ons lichaam heeft zich, vanafhet moment waarop we verwekt wor-den, vanuit een bevruchte eicel,opgebouwd tot het veelcellige wezendat jij en ik zijn. Ook nu nog, hoewel jeop zich niet meer groeit, beschikken nogvele van je cellen over het vermogen omte delen. Celdeling is immers niet alleennoodzakelijk om te groeien, maar ookom beschadigde en oude cellen te ver-vangen. Zonder celdeling wordt je bloedniet vervangen, of zou er geen wonde

meer dichtgroeien. In normale omstan-digheden regelt en controleert hetlichaam de celdeling goed. De informa-tie die hiervoor nodig is, zeg maar, hetprogramma dat het geheel onder con-trole houdt, ligt vast in onze genen. Maar dat genetische programma kan insommige gevallen onherstelbaar bescha-digd raken. Hierdoor raakt de groei, dedeling en de ontwikkeling van de celontregeld. Er ontstaat ongeremde celde-ling en die leidt tot een gezwel of ooktumor genoemd. Zo'n gezwel kan goed-aardig zijn. Goedaardige gezwellenkenmerken zich ondermeer doordat zezich niet door het lichaam verspreiden.

Een voorbeeld hiervan is een wrat.

Andere gezwellen zijn kwaadaardig. Danspreken we van kanker. In sommigegevallen begint het gezwel zelfs doorallerlei andere weefsels heen te woeke-ren, en verspreiden cellen van hetgezwel zich doorheen de rest van hetlichaam. Dit is wat dokters aanduidenmet de term 'uitzaaiing'. Het lichaamheeft de celdeling niet meer onder con-trole.

Ook de cellen van de slijmvliezen die delongen langs binnen bekleden, kunnenzich nog delen. Dat doen ze dan welenkel om oude of beschadigde cellen tevervangen. De teer in de tabak kan dezecellen echter aanzetten om plots, zeersnel en ongeordend te delen. Hetgezwel dat zo ontstaat, is bijzonderagressief: de cellen dringen door in deweefsels eromheen, en vergen bij hunongebreidelde expansie pakken energieen voedingsstoffen. Binnen de kortstekeren gaat het lichaam zwaar gebukt

MEN

S59

13

Stoppen … onmiddellijk voordeel.

Vandaag stoppen met roken heeft onmiddellijke voordelen - al moeten de meestbelangrijke voordelen op lange termijn worden gezien. Eén dag na het stoppen alis de hoeveelheid koolstofmonoxide in het lichaam al gedaald tot dat van eenniet-roker. Na twee dagen is de nicotine verdwenen. Na drie tot negen maandenverdwijnt het rochelen, hoesten en piepen van de longen. Maar het duurt veletientallen jaren om het risico op longkanker terug te brengen op dat van eennooit-roker.

Tijd na rookstop Positieve effecten op de gezondheid20 minuten Bloeddruk en polsslag komen op hun normale niveau en snel-

heid terug.8 uur De nicotine en koolstofmonoxidegehalten in het bloed ver-

minderen met de helft, het zuurstofgehalte wordt weernormaal.

24 uur Het koolstofmonoxide wordt helemaal verwijderd uit hetlichaam.De longen verwijderen het slijm en andere resten van hetroken.

48 uur Er is geen nicotine meer in het lichaam.De smaak- en geurzin zijn in grote mate verbeterd

72 uur Het ademen wordt gemakkelijker.De bronchiën (luchtpijptakken) beginnen zich te ontspannenen het energieniveau vergroot.

2-12 weken De bloedsomloop verbetert.3-9 maanden Het hoesten, de piepende ademhaling en de ademhalingspro-

blemen verbeteren omdat de longfunctie verbeterd is met10%.

1 jaar Het risico op een hartaanval vermindert tot ongeveer de helftvan het risico van een roker.

10 jaar Het risico op longkanker vermindert tot de helft van het risicovan een roker.

15 jaar Het risico op een hartaanval wordt gelijk aan het risico vaneen nooit roker.

Bron: Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie.

MEN

S59

14

onder de groeiende massa. De tumorzelf zaait zich uit naar andere organen,en uiteindelijk sterft de patiënt, hetzijdoor uitputting, hetzij omdat de werkingvan bepaalde levensnoodzakelijke orga-nen te zeer gestoord wordt doorbijkomende tumoren.

Ik rook nooit T, jij rooktsoms T, wij roken T als hijtegenwoordig is!

“Natuurlijk rook ik! Dit is een vrijewereld, en ik kies toch zelf wel waar ikaan dood ga!” Inderdaad, beste roker.Nu, of je nog wel zelf kàn kiezen of je wilroken of niet, dat valt nog te bezien -gezien de verslavende effecten van nico-tine kiest wellicht je biochemie voor jou.Maar dat tot daar aan toe. Wat erger is,is dat je nooit alleen rookt. Je buur, colle-ga, huisgenoot, die toevallige café-ganger in de hoek, … ze roken allemaalmee van jouw sigaret. Ze ademen alle-maal de rook in die jij rondom jeverspreidt. Passief roken heet dat.

Op korte termijn is passief roken vooralvervelend. De rook (en het bijbehorende

aroma) dringt in je kleren en blijft in jeharen hangen. Je krijgt er hoofdpijn van,je kan er misselijk of duizelig van wordenen het irriteert je ogen, neus en keel. Oplangere termijn is passief roken echtermeer dan een onschuldig ongemak, envormt de tabaksrook die je onvrijwiliginademt een zwaar risico voor je gezond-heid.

Maatregelen om mensen tedoen stoppen met roken

Roken houdt een aantal gezondheidsrisi-co's in. Dat heeft ook de overheid door,en die ontwikkelt een aantal instrumen-ten om mensen af te raden om te roken.Met brochures en folders, uiteraard,maar er is meer…

Geld dat aan rook opgaat

Om te beginnen - hoe duurder je rokenmaakt, hoe meer mensen twee keergaan nadenken voor ze hun zuurverdien-de centen aan het bruine spul uitgeven.Een belangrijk wapen in de strijd tegentabak is dan ook het heffen van accijnzenop sigaretten en aanverwante produc-

ten. Het valt trouwens op dat Jan met depet over het algemeen geen problemenheeft met de belastingen die op tabaks-producten geheven worden.

Bestaat er dan ook een 'ideale prijs',waarbij eigenlijk niemand het nog in zijnof haar hoofd gaat halen om te roken?Volgens een simulatie van het VlaamsInstituut voor Gezondheidspromotiealvast wel. Er bestaan immers een aantalscenario's, waarbij de verkoopscijfersworden vergeleken met de prijs van eenpakje. In theorie zou een prijs van 0,27euro per sigaret België bijna volledigrookvrij maken - omgerekend 6,82 europer pakje. Omdat de realiteit altijd ietscomplexer is dan een dergelijk model,moet dit getal licht worden bijgesteld.Immers, tabak werkt verslavend, en duslaten rokers zich niet altijd sterk genoegafschrikken door een prijsstijging.Gemiddeld genomen daalt het sigaret-tenverbruik met 5% wanneer de prijsmet 10% stijgt. Het Vlaams Instituutvoor Gezondheidspromotie berekendeter bevestiging dat in de periode 1985-1995 de reële prijs van sigaretten inBelgië met 46% gestegen is, terwijl hetverbruik van sigaretten per persoon met24,5% daalde. Een goeie 7,50 euro zouevenwel, nog steeds volgens deze simu-latie, erin slagen om de sigaret haastvolledig te bannen uit ons land.

Anderen vermoeden echter, dat dit weleens een ijdele hoop zou kunnen wezen.Immers, vanaf een bepaalde prijs volstaathet niet meer om nog eens 10% duurderte worden om weer 4% rokers af teschudden. Dan moet je de prijs al met20% of zelfs 50% verhogen om nogeens zoveel rokers hun sigaret te latenafzweren. Geld is dus duidelijk niet deallesbepalende factor die de consumenttegenhoudt om rookwaren te kopen.Ook nu al zijn er meer dan voldoende

Welk sigarettenmerk rookt u? (tussen haakjes het aantal mensen dat aan de studie deelnam)

Sigarettenmerk Alle sigarettenrokers Sigarettenrokers (450) tussen 15 en 24 jaar (75)

Marlboro 27,8 49,3L&M 16,0 30,7Belga 14,7 1,3Bastos 8,4 5,3Barclay 6,4 2,7Camel 2,2 1,3Ander merk 24,4 9,3Totaal 100% 100%

Het marktaandeel van Belga, Marlboro en L&M in de periode 1979-1995Jaar % Belga % Marlboro % L&M1979 28 3 -1984 23 11 -1990 18 17 21993 16 18 81995 14 20 10

Bron : Vlaams instituut voor Gezondheidspromotie

MEN

S59

15

mensen die zich hun rookgewoonteeigenlijk niet kunnen permitteren. Hetgenotscentrum in hun hersenen is echtersterker dan hun portemonnee. Boven-dien zou het wel eens kunnen dat enkelde mensen die het al niet zo breed heb-ben, de afweging gaan beginnenmaken, en niet de directeur die vijf maalzoveel verdient op een maand. Heel soci-aal zou dit ook niet zijn.

Nu, tabaksgebruik levert de staat elk jaareen aardige duit op. Meer dan 2 miljardin 2003. Langs de andere kant kostenrokers de maatschappij uiteraard ookhandenvol geld. De mutualiteit komtimmers ook tussen bij de behandelingvan ziekten veroorzaakt door tabaksge-bruik, maar rokers zijn ook vaker ziek danniet-rokers, en zijn dus vaker afwezig ophet werk. Volgens de Wereldbank bedra-gen de kosten van roken zelfs 6 tot 15%van de totale uitgaven in de gezond-heidszorg. In België kwam dit in 2002neer op : 14,417 miljard euro ziektekos-ten x 15% = 2,162 miljard euro. Dat isdus zo ongeveer wat er binnenkwam aanaccijnzen. (bron: OIVO, geciteerd doorde Vlaamse Liga tegen Kanker).

Pas op, zo eenduidig is dit plaatje niet.Mensen die niet roken, leven gemiddeldlanger, en hebben op latere leeftijd weermeer nood aan bejaardenzorg, hebbenlast van ouderdomsziekten. Bepaaldeschattingen wijzen uit dat een algemenerookstop een aantal jaren geld zouopbrengen (want dan dalen de uitgavenin de gezondheidssector), en dan stijgende kosten weer, doordat er meer bejaar-den komen! Moeten we dan toch maarmensen stimuleren om meer te roken?Of zou dat helemaal onmenselijk zijn?

Reclame? Daar let ik niet op!

Ja, dag Jan! Tabaksreclame blijkt een zeerduidelijk effect te hebben op wat jonge-ren roken en wat niet! Een rapport uit1987 in opdracht van de Minister vanVolksgezondheid besloot dat tabaksrecla-me vooral jongeren bereikt enbeïnvloedt. Tabaksreclame heeft zelfsdrie maal meer effect op jongeren danop volwassenen. Hier zijn een paar hardecijfers: dankzij zijn reclamebudget (in deVS het grootste van alle tabaksproducen-ten), kopen 59% van de minderjarigenhet saffie van het merk met de stoerecowboy. Slechts 22% van de volwasse-nen laat zich verleiden door dit merk. Tervergelijking, in België rookte in 199749% van de jongeren tussen 15 en 24jaar en 28% van alle sigarettenrokersMarlboro, tegenover resp. 1% en 15%Belga. In de tabel op pagina 14 vind je

nog meer getallen om deze stelling tebewijzen. Let bijvoorbeeld op het succesvan L&M bij jongeren - een merk dat zijnklandizie vooral te danken heeft aan eenduidelijke aanwezigheidspolitiek in recla-me voor muziek en jeans, en opjongerenfestivals.

Met dit inzicht in het achterhoofd vaar-digde de Europese Unie een verbod uitop tabaksreclame. Ook in België mogentabaksfabrikanten dus geen publiciteitmeer voeren.

Ik stop!

Sommigen zullen zich de spectaculairecampagne 'Kom op en stop' van deVlaamse Liga tegen Kanker nog wel her-inneren. Een aantal bekende Vlamingendeden gedurfde of rasecht halsbrekendetoeren voor elke tienduizend landgeno-ten die de sigaret links lieten liggen.Jammer genoeg hebben niet gestopterokers in spe nog ergens een bekendekop in de kast zitten om hen via een der-gelijke uitdaging aan te sporen om testoppen. Vandaar dat de Vlaamse Ligaop zijn webstek een aantal alternatievemethodes om te stoppen aanreikt. Ofafkeurt. Want niet van alle manieren isduidelijk of ze werken, dan wel tijd- engeldverspilling zijn…

Gedragstherapie is een methode diehaar deugdelijkheid al bewezen heeft.Samen met een gedragstherapeutbrengt de roker zijn rookgewoonten inkaart, om tot een plan om te stoppen tekomen. Dat plan, uitgevoerd onderbegeleiding van de therapeut, helpt vaakom de sigaret af te zweren.

Stoppen met roken veroorzaakt wellichteen aantal ontwenningsverschijnselen.De hersenen missen de aanwezigheid

van de nicotine, een stof waar ze zichnet zo goed door gingen voelen. Doornicotinevervangers kan je die drang ver-lichten, tot de neiging om een sigaret opte steken verdwenen is. Typische nicoti-nevervangers zijn de bekende kauwgom,zuigtabletten, nicotinepleisters, of inha-lers. Let wel: nicotinevervangers werkenpas als ze goed worden toegepast. Evenlangslopen bij de apotheker, of liever, dehuisarts, kan zeker geen kwaad. De dok-ter kent wellicht nog anderegeneesmiddelen om de nicotineversla-ving af te bouwen.

En voor welke methoden zijn er noggeen bewijzen aangeleverd? Wel, dealternatievere vormen: acupunctuur,hypnose, of laserbehandelingen. Wil datzeggen dat ze niet werken? Niet perdefinitie, al valt een uitgebreide bespre-king buiten het bestek van dit nummer.

Meer info over dit onderwerp is alleszinsbeschikbaar op de webstek van deVlaamse Liga tegen Kanker.

Peukje...

Roken is een fenomeen. het is een harddrug, maar wel bij ongeveer iedereen inonze samenleving aanvaard. Rokersbeginnen als jongere vaak om ‘ erbij tehoren’, maar krijgen op hun latere werkeen klein kot of een stukje parking omhun hang naar nicotine te stillen. Het isongezond, beslist, bewezen maar hetvoelt zo goed, zo zegt de liefhebber. Wekankeren over luchtvervuiling, maarvin-den een berookt café zelfs pittoresk. Demens van zijn vreemdste kant bekeken?Ashes to ashes, dust to dust...

VERDER LEZEN…

De webstek van het Vlaams instituutvoor Gezondheidspromotie (www.vig.be)leverde zeer nuttige informatie bij hetschrijven van dit dossier. Zeker eenbezoek waard voor wie verder wil lezen!

Ook op de webstek van de Vlaamse Ligategen Kanker kon de redactie terecht voorheel wat feiten. www.tegenkanker.be

Europese campagne: "HELP: Voor eenleven zonder tabak", (www.help-eu.com)

Stoppen met roken?

Gelukt? 48%Niet gelukt? 34%Nooit geprobeerd? 18%

O•D

EVIE

03

32

2 0

8 6

0

Dossier op komst:

Luchtvervuiling

Dossiers nog verkrijgbaar zolang de voorraad strekt:

1: “Wie is bang voor dioxinen?”2: “Leven en sterven met chloorfenolen”3: “Zware problemen met zware metalen?”4: “De aardbol op hol”5: “Over kruid en onkruid”7: “Snijden in eigen vlees”8: “In de schaduw van AIDS”9: “Kat en hond in het leefmilieu”

10: “Water, bron van leven... en dood”11: “Chloor: pro en contra”12: “Verpakking: zegen voor het leefmilieu?”13: “Kanker & Milieu”15: “Wees goed jegens dieren”16: “Hoe ontstaat een geneesmiddel?”17: “Moet er nog mest zijn?”19: “Milieubalansen”21: “Afval inzamelen: een kunst”22: “Wees goed jegens proefdieren”23: “Risico’s van kankerverwekkende stoffen”24: “Duurzaam bouwen met kunststoffen”25: “Recycleren moet je leren”27: “Chemie: basis van leven”28: “Vlees, een probleem?”29: “Beter voorkomen dan genezen”

31: “Het transgene tijdperk” 32: “Jacht op ziektegenen”33: “Eet en beweeg je fit”34: “Genetisch volmaakt?”35: “Pseudo-hormonen: vruchtbaarheid ”36: “Duurzame Ontwikkeling”37: “Allergie in opmars!”38: “Vrouwen in de wetenschap”39: “Gelabeld vlees, veilig vlees!?”40: “Een tweede leven voor kunststoffen”41: “Stressssss”42: “Voedselveiligheid, een complex verhaal”43: “Het klimaat in de knoei”44: “Voorbij de grenzen van het ZIEN”45: “Biodiversiteit, de mens als onruststoker”46: “Biomassa, de groene energie”47: “Het voedsel van de goden: chocolade”49: “Zuiver water, een mensenrecht?”50: “Dierenwelzijn als werkwoord”51: “De waarheid over varkensvlees”52: “Het ontstaan van de mens” - deel 154: “Biologische oorlogsvoering in en om

ons lichaam”55: “Muizenissen en knaagzangen“56: “Schoon verpakt, lekker gegeten”57: “Brein”58: “Illusies te koop”

14 t.e.m. 16 maart 2006van 9 tot 17 uurin Flanders Expo GentSTUDIEDAGEN

COMPUTERS OP SCHOOL EN THUIS

Ministerie van deVlaamse GemeenschapDepartementOnderwijs

De CST-studiedagen bieden je een scala van onderwerpen aanvoor beginners, gevorderden en experts over de verschillendeaspecten van ICT, zowel de technische als pedagogische. Viaverschillende praktijkvoorbeelden en demonstratiesessies komje meer te weten over leeromgevingen, netwerken, softwarevoor je vak of je klas, efficiënt en doelgericht gebruik van decomputer op school en remediërend computergebruik thuis … Bovendien kan je tussendoor de omvangrijke ICT-beurs bezoe-ken. Een aanrader!

Voor wie: • leraren en directies BaO, SO, HO, BuO• ICT-coördinatoren BaO , SO, BuO• volwassenenonderwijs• leraren en studenten lerarenopleidingen

Dinsdag 14 maart 2006: gericht op SO en HO

Woensdag 15 maart 2006: gericht op BaO• ook op deze dag: finale van de “Whizz kids” wedstrijd

Donderdag 16 maart 2006: gericht op Lerarenopleidingen!

Meer info gewenst? Surf naar: www.cst.be

Telenet zorgt voor streaming gedurende de 3 dagen opwww.telenet.be/cst